QUELLEN und ERORTERUNGEN
ZUR
BAYERISCHEN UND DEUTSCHEN
GESCHICHTE.
NEUE FOLGE, DRITTER BAND.
AUF VERANLASSUNG UND MIT UNTERSTUTZUNG SEINER MAJESTAT
DES KONIGS VON BAYERN HERAtTSGEGEBEN DURCH DIE HISTO-
RISCHE KOMMISSION BEI DER KdNIGLICH BAYERISCHEN
AKADEMIE DER WISSENSCHAFTEN.
MUNCHEN.
M. RIEGER'SCHE UNIVERS1TATS-BUCHHANDLUNG.
(G. HIMMER.)
1915.
VEIT ARNPECK,
SAMTLICHE CHRONIKEN.
HERAUSGEGEBEN
VON
GEORG LEIDINGER.
AUF VERANLASSUNG UNDMITUNTERSTtJTZUNG SEINER MAJESTAT
DES KONIGS VON BAYERN HERAUSGEGEBEN DURCH DIE HISTO-
RISCHE KOMM1SSION BEI DER KONIGLICH BAYERISCHEN
AKADEMIE DER WISSENSCHAFTEN.
MUNCHEN.
RIE GEK'SCHE UNIVERSITATS-BUCHHANDLUNG.
(G. HIMMER.)
1915.
J. P. Himmer'Bche Buchd nicker ei in Augsburg.
Seiner Exzellenz
dem Prasidenten der Koniglich Bayerischen Akademie
der Wi88en8chaften
HERRN DR. KARL THEODOR VON HEIGEL
gewidmet
vom Herausgeber.
?*:..
/7vC
9< "^
/ -J.*
«/?*
/
Inhalts-Verzeichnis.
Seite
Einleitung :
I. Vorbemerkung des Herausgebers I
II. Arnpecks Leben VI
III. Arnpecks Werke, kritisch untersucht:
A. Die ,,Chronica Baioariorum" :
a) Handschriften der Chronik XIII
b) Drucke der Chronik XXIII
c) Abfassungszeit der Chronik XXIV
d) Quellen der Chronik XXVII
e) Bedeutung der Chronik LXIII
B. Die „Bayerische Chronik":
a) Handschriften der Chronik LXV
b) Drucke der Chronik LXXVI
c) Die Frage nach dem Verfasser der Chronik LXXVII
d) Arnpeck der Verfasser der Chronik . . . LXX1X
e) Abfassiingszeit der Chronik LXXXIX
f) Quellen der Chronik LXXXXII
g) Bedeutung der Chronik LXXXXIX
h) Die Fortsetzung der Chronik und ihr Verfasser C
C. Das „Chronicon austriacum" :
a) Handschriften der Chronik CI
b) Druck der Chronik CII
c) Abfaasungszeit der Chronik CI 1 1
d) Quellen der Chronik CIV
e) Bedeutung der Chronik CXV
D. Der „Liber de gestis episcoporum Frisingensium" :
a) Handschrift der Chronik CXVI
b) Druck der Chronik CXVIII
c) Abfaasungszeit der Chronik CXVIII
d) Quellen der Chronik CXIX
e) Bedeutung der Chronik CXXIV
E. Der „Libellus de fundationibus monasteriorum
in Bavaria" CXXV
IV. Arnpecks Leistung CXXVIII
Selte
Texte:
Chronica Baioariorum 1
Bayerische Chronik 445
Chronicon austriacum 707
Liber de gestis episcoporum Friflingensium 847
Glossar 915
Orts- und Personen-Verzeichnis 930
Bench tigungen und Nachtrage 1013
Einleitung.
I. Vorbemerkungen des Herausgebers.
Mit dem vorliegenden Bande schliesst die Reihe der
zur Veroffentlichung in der Neuen Folge der „ Quellen und
Erorterungen zur bayerischen und deutschen Geschichte"
bestimmten sogenannten bayerischen Landeschroniken des
fiinfzehnten Jahrliunderts ab. Die wichtigen lateinischen
und deutschen Chroniken Bayerns der unmittelbaren Vor-
ganger Aventins in quellenkritisch bearbeiteten Ausgaben
zuganglich zu raachen und darait gewissermassen die von
der k. b. Akademie der Wissenschaften veranstaltete Aus-
gabe der Samtlichen Werke Aventins zu erganzen , war
eine wissenschaftliche Aufgabe, deren Losung in die Wege
geleitet zu haben das Verdienst Karl Theodors von Heigel
ist. Ihm sei daher nach Vollendung der Arbeit der Dank
dafur ausgesprochen. Nachdem jetzt jene Chroniken des
fiinfzehnten Jahrhunderts bearbeitet vorliegen, lasst sich
klar und deutlich erkennen, welche noch vorhandenen oder
verlorenen Quellen in ihnen beniitzt sind und welche Mit-
teilungen wir den Verfassern der Chroniken selbst ver-
danken. Nun ist es auch besser als fruher moglich zu
verfolgen, wie die einzelnen geschichtlichen Ueberlieferungen
von einem jener Schriftsteller zum andern gewandert sind
und welche Wandlungen sie bei jener Wanderung durch-
gemacht haben.
Dabei beschrankte sich die Arbeit nicht bloss auf die
Landeschroniken selbst. Ebran von Wildenberg und Ulrich
Fuetrer sind allerdings jeder nur mit seiner Chronik in der
Reihe vertreten. Bei den beiden anderen Landeschronisten
aber, Andreas von Regensburg und Veit Arnpeck, fugten
Quellen u. ErQrterongrai N. F. III. I
— II —
sich, urn das literarische Bild vollstandig zu machen, an
die von ihnen verfassten bayerischen Landeschroniken noch
die samtlichen ubrigen Werke an. Der Gesamteindruck der
bayerischen Chronistik des funfzehnten Jahrhunderts diirfte
dadurch wesentlich anschaulicher als friiher geworden sein.
Die Aufgabe, Veit Arnpecks Schriften neu herauszu-
geben, harrte seit langer Zeit ihrer Erledigung. Schon bei
der „Ankundigung und dem Plan-Entwurf einer Saramlung
der Quellen deutscher Geschichten des Mittelalters" in den
„Monunienta Germaniae historica" wurde unter den zu ver-
offentlichenden Hauptquellenschriften „Viti Arenpeck Chroni-
con austriacum" und dessen „Chronicon Boioariae" auf-
gezahlt.1 Gleich darauf erbot sich der ehemalige Freisingische
Hofrat Franz Hoheneicher durch ein Schreiben an die
„Gesellschaft fur altere deutsche Geschichtskunde" vom
22. Dezember 1819 2, unter anderen Geschichtsquellen auch
Veit Arnpeck zu bearbeiten. Wir erfahren dabei, dass
Hoheneicher schon ein paar Jahre vorher eine Ausgabe
von Arnpecks „ Chronica Baioariorum" hatte veranstalten
wollen, dass er aber, als ira Jahre 1814 der Landshuter
Universitatsprofessor Heller von Hellersberg ebenfalls eine
Ausgabe Arnpecks angekundigt hatte, diesera nicht bloss
die Benutzung des damals in Hoheneichers Besitze befind-
lichen Autographs uberliess, sondern ihm auch die von ihm
und dem Pfarrer Anton Nagel zu Moosburg gesammelten
Varianten des Chroniktextes und Materialien zu einer Ab-
handlung tiber Arnpeck ubermittelte. Hoheneicher schrankte
dann sein Anerbieten auf die Herausgabe von Arnpecks
„Gesta episcoporum Frisingensium" ein.
Hellersbergs geplante Ausgabe kam nicht zu stande,
da er schon 1818 gestorben war.
Dann horen wir, wie nicht lange darnach, am 28. Januar
1820, der k. Ministerialrat Johann Georg Fessinaier, Mitglied
der Munchener Akademie der Wissenschaften, wohl ohne
Kenntnis von Hoheneichers Anerbieten, der „Gesellschaft
fur altere deutsche Geschichtskundett gegenuber ebenfalls
1 Archiv d. Gee. f. alt. deutsche Gescbichtskunde I, 46/7. Wie
daselbst S. 63 berichtet ist, hatte am 30. Marz 1819 Legationsrat von Koch-
Sternfeld brieflich der „Gesellschaft fur altere deutsche Geschichtskunde1*
Bhochst schatzbare Nach rich tea iiber eine Ausgabe der Werke des Vitus
Arenpeck erteilt.*
2 Daselbst I, 350, dazu fierichtigung daselbst III, 29.
— Ill —
brieflich seine Bercitwilligkeit ausserte, Arnpecks „ Chronica
Baioariorumtt in Gemeinschaft mit Direktor von Schlichtegroll
„kritisch zu revidieren".1 Hoheneicher erbot sich darauf, die
Arbeit und seine gesammelten Materialien an Koch-Sternfeld
oder Fessmaier abzutreten.2 Doch scheint es bei alien diesen
Vorschlagen geblieben zu sein. Zustromender anderer Stoft
drangte sie bei den „Monunienta Germaniae historica" in
den Hintergrund. Fast ein Jahrhundert ist seitdem ver-
gangen ; der vorliegende Band versucht, wenn auch nicht
im Rahmen der „Monumentaa, so doch in ihrem Geiste die
alten Plane zu verwirklichen.
Der Ruf nach einer kritischen Ausgabe der Werke
Arnpecks ist in der Zwischenzeit ofters ergangen.3
Seine Verwirklichuug wurde eingeleitet durch die von
Karl Theodor von Heigel veranlasste Stellung folgender
Preisaufgabe seitens der philosophischen Fakultat der Uni-
versitat Muncben fur das Jahr 1891/2: „Die Schriften des
bayerischen Chronisten Veit Arnpeck sollen einer kritischen
Wurdigung unterzogen werden. Insbesondere ist zu unter-
suchen, ob die deutsche Bearbeitung des „ChroniconBaioariae"
von Arnpeck selbst herruhrt; auch sind die Quellen, aus
welchen Arnpeck geschopft hat, in moglichster Vollstandig-
keit nachzuweisen und die originalen Nachrichten auf ihren
geschichtlichen Wert zu priifen. Selbstverstandlich mussen
wenigstens die leicht erreichbaren Handschriften, naraentlich
die auf der hiesigen Hof- und Staatsbibliothek verwahrten
angeblichen Autographe Arnpecks, in die Untersuchung
hereingezogen werden."
Diese Aufgabe fand zwei Bearbeitungen, von denen
jene meines Freundes Karl Franz Joetze, betitelt: „Veit
Aernpekch, ein Vorlaufer Aventins" im XXIX. Bande der
„Verhandlungen des Historischen Vereines fur Niederbayern"
1893, S. 45 — 128 gedruckt wurde, wahrend eine andere,
von mir herriihrend, im gleichen Jahr unter dem Titel
„Ueber die Schriften des bayerischen Chronisten Veit Arn-
pecka selbstandig erschien.4 Was wir beide damals in diesen
1 Daselbst I, 487/8.
9 Daselbst IV, 34.
* So durch Deutinger in sein en Beytragen zur Geschichte des
Erzbisthums MGnchen und Freising III (1851), 470, Pfanneoschmid in
den Forschungen zur deutschen Geschichte III (1863), 88, Heigel im
Morgenblatt zur Bayerischen Zeitung 1865, Nr. 39, S. 130, Eluckhohn
in den Forschungen zur deutschen Geschichte VII (1867), 205.
• Verlag von C. Mehrlich. 175 Seiten.
— IV —
unseren Doktordissertationen erforscht haben, vollig un-
abhangig von einander, tin den meisten Punkten aber das
gleiche Ergebnis bringend, ist in der -vorliegenden Text-
ausgabe verwertet worden, ohne dass jedoch weder auf die
eine noch auf die andere Veroffentlichung im einzelnen mit
Zitaten zuriickgegriffen wurde. Meine damalige Schrift er-
achte ich durch die vorliegende Ausgabe und insbesondere
die Einleitung als vollkommen ersetzt, so dass ich mich
fur die darin noch stcckenden Unrichtigkeiten jetzt als
nicht mehr haftbar betrachte. Meinera Freund Joetze aber
spreche ich fiir alle Erleichterung und Anregung, die seine
Arbeit mir fur die Herstellung des vorliegenden Bandes
geboten hat, den herzlichsten Dank aus.
Wenn ich am Anfang auch Zweifel hegte, ob Arnpecks
osterreichische Chronik, die an Wert bcsonders den beiden
bayerischen Chroniken weit nachsteht, dieser Ausgabe iiber-
haupt einzuverleiben sei, so entschloss ich mich doch dazu,
da die osterreichische Chronik erst im Rahmen der Gesamt-
ausgabe ihre richtige Beurteilung findet. Und man wird
es vielleicht in Oesterreich selbst zu wurdigen wissen, wenn
gerade der Herausgeber der bayerischen Chroniken, dem
die von Arnpeck dort beniitzten Texte gelaufig und im
Gedachtnis sind, auch den Text der osterreichischen Chronik
bearbeitcte und insbesondere bei dem Quellennachweis auf
viele Dinge aufmerksam machen konnte, die einem oster-
reichischen Bearbeiter vielleicht nicht aufgestossen waren.
Dafur moge man ihm milde Verzeihung angedeihen lassen,
wenn er Manches, was wieder ein Oesterreicher besser
wissen kann, nicht gefunden hat.
Der Schwerpunkt meiner vorliegenden Ausgabe liegt
neben der Lieferung moglichst reiner Texte in der Fest-
stellung der beniitzten Quellen. Und mein Bestreben ging
dahin, die Art der Quellenbenutzung nach der Weise der
„Monumenta Germaniae historical im Drucke moglichst
augenfallig in die Erscheinung treten zu lassen. Hiebei legten
sich allerdings gar viele Schwierigkeiten in den Weg, aber
schliesslich war es, da bei der Quellenuntersuchung die
kompilatorische Arbeitsweise Arnpecks immer mehr zu Tage
kam, doch moglich, alle wortlich aus andern Quellen ent-
lehnten Stellen in Petit zu drucken (wobei die durch Arn-
peck vorgenommenen Aenderungen gesperrt gesetzt wurde n),
die nicht nachgewiesenen in Garmond.
_ V -
Das gilt fiir alle Chroniken, ausgenommen die deutsche,
wo nur die aus deutschen Quellen wortlich entlehnten Texte
entsprechend in Petit gesetzt sind, wahrend in Garraond
die mit Arnpecks lateinischer Chronik iibereinstimmenden
Teile gegeben wurden, die Aenderungen, Zusiitze und die
Fortsetzung dazu gesperrt.
II. Arnpeeks Leben.
Ueber den Lebensgang Veit Arnpeeks1 wissen wir
nicht sehr viel. Wir sind hauptsachlich auf die diirftigen
Nachrichten angewiesen, welche er selbst in seinen Werken
an zerstreuten Stellen gegeben hat. Schon Aventinus wusste
iiber Arnpeeks Lebensumstande nichts anderes mitzuteilen,
als was letzterer selbst in seinen Schriften ausgesprochen
hat. Nur wenige Notizen sind im Laufe der spateren Zeit
bis auf den heutigen Tag bekannt geworden, welche geeignet
sind, die Lebensgeschichte unseres Chronisten erganzen zu
helfen.
Wann und wo er geboren ist, lasst sich nicht genau
feststellen. Allen Umstanden nach darf man annehmen, dass
seine Geburt ungefahr in die zweite Halfte der dreissiger
Jahre des 15. Jahrhunderts fallt. In seiner friihen Jugend
verweilte er zu Freising. Er erzahlt an einer Stelle 2, dass
er den Magister Johannes Fager3 kannte, als dieser Chor-
herr zu St. Andre in Freising war. Das war urn 1450.4
An einer anderen Stelle5 spricht er davon, dass er oft im
1 Ich habe die Namensform ..Arnpeck" beibehalten, weil ioh der
Ansicht bin, dass ,Aernpeck* nicht der bayerischen Aussprache ent-
spricht. Das tibergeschriebene e fiber A und die Schreibung^ A soil
nur die Lange des A betonen, wie Arnpeck denn auch z. B. Ampfing,
Andach8. Atel geschrieben und doch wohl Ampfing, Andachs, Attel usw.
gesprochen hat. Ein Urban Arnpeck, wie einst Veit Arnpeck Pfarrer
zu St. Andre in Freising, vielleicht ein Neffe (kaum, wie man ver-
mutet hat, ein B ruder) des Letzteren, erscheint urkundlich in den
Jahren 1521—1533; vg]. Prechtl, Das Kanonikatstift St. Andre auf
dem Domberge zu Freising, S. 52 und 112.
2 Unten S. 266, 23.
3 Ein T Johannes Fager de Monaco14 hat 1446 zu Padua eine
jetzt in der K. Universitatsbibliothek zu Tubingen befindliche kanonistische
Handschrift geschrieben (vgl. Serapeum IV, 190;; vielleicht ist er mit
dem Obigen identisch.
4 Vgl. S. 266, Anm. 8.
6 S. 893, 19 ff.
- VII —
Dome zu Freising das silberne Bildnis des Herzogs Ludwig
des Bartigen sah, wenn es bei festlichen Gottesdiensten
mit dem ganzen Heiltum auf dem Altare stand. Dieses
Bildnis l hatte der rauflustige Ingolstadter Herzog zur Siihne
eines ungerechtfertigten, allerdings misslungenen Ueberfalls
auf Freising stiften miissen. Ira Jahre 1450 liess der Frei-
singer Domherr und Kustos der Domkirche Wigulaus Ror-
beck das Silberbild des inzwischen verstorbenen Herzogs
einschmelzen, wohl weil man es als zu profanen Altarschmuck
erachtete, und daraus unter Hinzugabe anderen Silbers eine
(heute nicht mehr vorhandene) Buste des hi. Sigismund
anfertigen. Auch aus dieser Erzahlung ergibt sich, dass
Arnpeck 1450 und vorher in Freising lebte.2
Ich mochte auch glauben, dass er iiberhaupt zu Freising
geboren ist, wohin diese Erinnerungen aus friiher Jugend-
zeit weisen. Zwar bezeichnete Aventinus unsern Arnpeck
als „Landesuta oriundusa 8, eine Angabe, die iiberall Ein-
gang fand ; und von Spateren ist bisher, gewohnlich ohne
dass ein Beleg angegeben wurde, Landshut als Arnpecks
Vaterstadt genannt worden, zuletzt, indem Arnpecks besondere
Vorliebe fur diese Stadt betont wurde. Aber die Vorliebe fiir
Freising ist nicht nur ebensogross, sondern tritt noch weit
starker hervor, was allein schon die Abfassung der Geschichte
der Freisinger Bischofe durch Arnpeck dartut, und auf
Aventins Angabe mochte ich in diesem Falle kein Gewicht
legen. Jugenderinnerungen, die so bestimmt wie jene Frei-
singer einen Aufenthalt des Knaben Arnpeck zu Landshut
beweisen wiirden, werden nicht mitgeteilt.4
Als ziemlich beweiskraftig fur die Annahme, dass Arn-
peck zu Freising geboren war, mochte ich den Umstand
erachten, dass unser Chronist in den alsbald zu erwahnenden
Matrikelbiichern der Universitat Wien dreimal mit dem Bei-
1 Aus dem Ausdruck „ymaginem secundum personam suara for-
matam" ist nicht zu erkennen, ob es sich urn ein Belief oder eine Buste
oder ein ganzes Standbild handelte; auf letztere Form scheint der
folgende Ausdruck „stetitu zu deuten.
* Auch die Angabe, dass er den 1495 verstorbenen Bischof von
Freising Sixtus von Tannberg in dessen Jugend als gutbeanlagten Knaben
selbst gekannt habe (unten S. 901, 10), weist wohl in die namliche Zeit
und Gegend. Sixtus von Tannberg wurde 1442 als Exspektant in
Freising angenommen und 1456 aufgeschworen ; Schlecht, Monumentale
Inschriften im Freisinger Dome II, 37.
3 Samtliche Werke 11,1.
4 Die selbstandige Erzahlung vom Landshuter Aufstand 1410
(S. 360, 8 ff.) kann in keiner Weise hiefur in Betracht kommen.
— VIII -
satz „de Freising" bezw. „de Freysinga" verzeichnet 1st.1
Von seinen Eltera wissen wir nictats.2
Im Jahre 1453 finden wir Arnpeck zu Amberg, wo
er die Schule besuchte. Er erzahlt uns3, wie er als „scolaris"
am Palmsonntag dieses Jahres in der Amberger St. Martins-
kirche den Regensburger Domherrn Johannes Fager wieder-
sah, den er friiher schon kennen gelernt hatte, als jener
noch Chorherr zu St. Andre in Freising war. Daraals er-
lebte Arnpeck als Schuler den eigenartigen Burgeraufruhr
zu Amberg, tiber den er uns als Augenzeuge wertvolle Mit-
teilungen macht.4 Die Schule, welche Arnpeck zu Amberg
besuchte, ist aller Wahrscheinlichkeit nach die stadtische
Lateinschule zu St. Martin gewesen.6
Nach dem Schulunterrichte zu Amberg betrieb Veit
Arnpeck hohere Studien auf der Universitat zu Wien. Bayern
erhielt ja seine Landesuniversitat zu Ingolstadt bekanntlich
erst einige Zeit spater (die „Hohe Schule*4 dort wurde 1472
eroffnet). Seitdem durch Herzog Rudolf IV. von Oesterreich
im Jahre 1365 die Wiener Universitat gegrtindet worden
war, waren zahlreiche Bayern dorthin gezogen, um sich
von dort ihre hohere Ausbildung zu holen. Dass darunter
auch viele Angehorige der Diozese Freising waren, stand
wohl zeitweise im Zusammenhang mit der Tatigkeit des
Freisinger Bischofs Berthold von Waching6, welcher der
erste in Wien promovierte Magister gewesen war7 und dann
als Kanzler des Herzogs Albrecht III. von Oesterreich sich
hervorragende Verdienste um das Gedeihen der Wiener
Universitat erworben hatte.
Von 1454 — 1457 hat Arnpeck zu Wien studiert.
1 Wenn Arnpeck S. 166, 13 den Ausdruck „nostre Frisingensis
civitatis" gebraucht. so hat man zu berucksichtigen, dass hier Worte
Ottos von Freising verwendet sind.
2 Ob die Stellen „Sed ego a genitore meo audivi . . .tt 8. 307,26
und „ Audivi eciam a progenitoribua raeis . . .a S. 311, 12 Arnpecks
Eigentum sind oder wortlich aus einer seiner Quellen stammen, ist
zweifelhaft.
8 S. 266, 22 ff.
* S. 264, 13 ff. und 539, 1 ft.
6 Schon 1385 wird zu Amberg ein Schulmeister mit 24 Schfilern
erwahnt; vgl. Julius Denk, Zwei ehemaligeLehr- und Erziehungsanstalten
Ambergs (1904\ S.10. Denk kannte Arnpecks Angabe, dass er zu Amberg
„scolaris* gewesen sei, nicht; sie hatte ihm einen wichtigen A n halts-
pun kt fi'ir die Geschichte der Schule im 15. Jahrhundert geben kdnnen.
6 Vgl. unten den Abschnitt iiber ihn in Arnpecks Geschichte der
Bisch5fe von Freising S. 892, 10 ff.
7 Cnten S. 892, 14, dazu Schraufs Abhandlung fiber die Wiener
Universitat in: Geschichte der Stadt Wien II, 11,973.
— IX —
In den Jataren 1454 und 1455 verzeichnet ihn die
Matrikel der die Bayern mit umfassenden rheinischen Nation
an der Wiener Universitat *. Seine Erzahlung von dem
Einzug des zu Ende des Jahres 1455 aus Ungarn zuruck-
kehrenden Konigs Ladislaus zu Wien macht den Eindruck
des Selbsterlebten. Vielleicht zog er in der Prozession der
Studenten, von der er berichtet, mit.2
Im Juni 1456 beobachtete er zu Wien „ibidem tunc studio
anhelans", den Kometen, der langer als einen Monat dort
sichtbar war.3 In jenem Sommer sah er daselbst wohl die
Vorbereitungen zu dem Kreuzzug gegen die Tlirken und
horte wahrscheinlich die von schwarmerischer Begeisterung
erfullten Reden des Johann von Capistrano, welche besonders
auf die Studenten machtigen Einfluss ubten. Arnpeck war
Augenzeuge, als im Herbste jenes Jahres Konig Ladislaus
zu Schiff aus Ungarn zurttckkehrte und an der Donaulande
beim roten Turm den Wiener Boden betrat.4 Und er befand
sich unter den Zuschauern eines Am Hof bei den Karmelitern
zu Wien 1456 abgehaltenen Turniers, bei welchem Herzog
Sigmund von Tirol 5 und der junge Ladislaus Hunyady im
Gestech gegeneinander rannten und Herzog Sigmund fiel.6
Als Konig Ladislaus zu Pfingsten 7 des Jahres 1457
abermals aus Ungarn nach Wien zuruckkehrte, sah auch
Arnpeck wieder dem Einzuge zu.8 Unterdessen hatte der
Freisinger Student am 3. Mai 1457 den Bang eines Bacca-
laureus der Wiener Universitat erworben.1' Ob Arnpeck
zur Zeit des plotzlichen Todes des jungen Konigs Ladislaus
(23. November 1457) noch zu Wien weilte, ist unbestimmt.10
: 1454: m Vitus Arnpeck de Freising 4 gr.* und 1455: „ Vitus
Erenpeck de Freysinga". Vgl. Lampel im Monatsblatt des Altertums-
Vereines zu Wien VIJ (1904), 74.
* Unten 8. 810, 19 ff.
3 Daselbst Z. 27 ff.
* 8. 814, 10.
6 Nicht Erzherzog Albrecht VI.. der Bruder Kaiser Friedrichs, wie
im Monatsblatt des Altertums-Vereines zu Wien VII, 75 angegeben ist.
* Unten 8.832,7ff.
7 Weiss, Geschichte der Stadt Wien I*, 238; Vancsa in Geschichte
der'Stadt Wien II, II, 538. Pfingsten fiel damals auf den 5. Juni.
8 Unten S. 816, 7f.
9 Die Akten der Artistenlakultat berichten daruber : ,,1457 in die
Invencionis 8. Crucis presentatus et admissus . . . Vitus Arenpeck
de Freysinga0. Er geh5rte zu denen, die „pro habitu et florenou dis-
pensiert wurden. Lampel a. a. O. S. 75.
10 Der Ausdruck „Medici in Austriam reversi palam dixere" (unten
8. 817, 34 f.) mochte darauf schliessen lassen, doch entstammt er w5rt-
lich Enea Silvioe bdhmischer Geschichte.
— X —
Nach Vollendung seiner Studien verliess Arnpeck wahr-
scheinlich Wien und kehrte nach Bayern zuruck, wo er in
den geistlichen Stand trat. Mehrere Jahre horen wir nichts
von ihm. Dann findet sich eine Nachricht, dass er urn das
Jahr 1465 Kaplan an der St. Georgskirche zu Amberg ge-
wesen ist.1
Im Jahre 1468 treffen wir ihn als Kooperator der
Pfarrkirche zu St. Martin in Landshut. Damals wurde gegen
die Husiten das Kreuz gepredigt. Der Bischof Lorenz Eo-
varella von Ferrara wurde von Papst Paul II. als Legat
durch ganz Deutschland geschickt. Kreuzzugsprediger zogen
vor ihm her, und einer davon. ein Minorit Bonaventura,
predigte auch zu Landshut und stellte Beichtiger auf, die
dann spater durch den nachkoramenden Legaten bestatigt
wurden. Ein solcher Beichtiger war auch Veit Arnpeck.2
Wieder horen wir lange Zeit nichts liber seine ausseren
Lebensumstande, bis er in einer Urkunde der Priesterbruder-
schaft bei hi. Geist zu Landshut vom 27. September 1487
als Friihmesser und Benefiziat am Altar St. Johanns des
Taufers der Pfarrkirche zu St. Martin in Landshut genannt
wird.8 Als solcher wird er noch an zwei anderen Stellen
bezeichnet.
Erstlich in dem Cod. lat. 7839 der k. Hof- und Staats-
bibliothek Mtinchen. Diese Handschrift enthalt die Chronik
des Bischofs Otto von Freising.4 Der Kodex, in der zweiten
Halfte des 15. Jahrhunderts von dem „bedellus iuratus"
(vereidigten Gerichtsdiener?) Heinrich Mair fur den Dr. iur.
Heinrich Baruther geschrieben, war nach dessen Tode durch
Erbschaft an dessen Neffen Heinrich Baruther5, Chorherrn
zu St. Andre in Freising, gelangt, der die Handschrift
an den Magister Peter Kalbsor6, ebenfalls Chorherrn an
dem genannten Stifte, verkaufte. Von letzterem kaufte sie
dann im Jahre 1491 Veit Afnpeck, schenkte sie aber noch
in dem gleichen Jahre „zu seinem Gedachtnis" dem Kloster
Indersdorf. Diese Geschicke der Handschrift entnehmen
1 Bldssner, Geschichte der Georgskirche (Malteserkirche) in Am-
berg ; Verhandlungen des histor. Vereins v. Oberpfalz u. Regensburg L, 277.
* Unten S. 416, 37 ff.
8 Vgl. Deutinger III, 469.
4 Unvollstandig. Die letzten Blotter sind schon friiher verloren
gegangen. Vgl. die Editio altera der Chronik von Hofmeister (1912),
S. XL VII.
6 Ueber die beiden Heinrich Baruther vgl. Schlecht. Monumentale
Inschriften im Freisinger Dome 111,34.
• Vgl. fiber ihn Schlecht a. a. O. 111,27.
— XI -
wir aus vier eigenhandigen Notizen, die Veit Arnpeck in
sie eingetragen hat l und in denen er sich einmal als Pfarrer
der Kollegiatkirche zu St. Andre auf dem Berge zu Freising,
ein andermal als Fruhmesser des Altars St. Johanns des
T&ufers in der Ffarrkircfae zu St Martin zu Landshut be-
zeichnet. Ob er die Stelle als Pfarrer zu St. Andre in
Freising langere Zeit neben seiner Landshuter Pfrunde
innegehabt hat, lasst sich nicht feststellen. Die Pfarrei
St. Andre war sehr klein und umfasste nur eine geringe
Seelenzahl.2
In einer Urkunde vom 12. Juli 1492 3 erscheint Arnpeck
wieder als Fruhmesser zu St. Johanns Altar in der Pfarr-
kirche St. Martin zu Landshut „und jetzo Pfarrgesell zue
Sand Jobst daselbs*.
Wir dtirfen also wohl annehmen, dass Arnpeck von
der zweiten Halfte der sechziger Jahre an bis zu seinem
Tode hauptsachlich an der St. Martinskirche zu Landshut
tatig war, dass er daneben aber auch zeitweise andere
Pfrunden, wie die zu St. Andre in Freising und die zu
St. Jobst in Landshut, innehatte.4 Diese Mehrzahl von Pfrunden
in einer Hand hat durchaus nichts Auffalliges an sich.
Arnpeck scheint sich ubrigens dementsprechend bald zu
Landshut und bald zu Freising aufgehalten zu haben.
1 Bl. 67* am oberen Rand: „Hunc librum scripsit Heinricus Mair
bedell us iuratus spectabili et egregio utriusque iuris doctori Hainrico
Baruther. Post cuius obi turn iure hereditario ad manus Hainrici Baruther
canon ici 3. Andree, nepotis sui, pervenit. Qui dictum librum vendidit
confratri suo Petro Kalbsor arcium liberalium magistro, canon ico pre-
fate ecclesie collegiate." Dann auf Bl. 69r am obern Rand : „Vitup
Arnpeckch pro tempore plebanus ecclesie collegiate S. Andree montis
Frisingensis hunc librum a venerabili viro magistro Kalbsor canonico
dicte ecclesie parata pecunia comparavit Anno etc. XCprimo." Weiter
auf Bl. 70r am oberen Rand : „Hunc librum Vitus Arnpekch primis-
sarius altaris S. Johannis baptiste siti in ecclesia parrochiali 8. Martini,
in Landshuet Frisingensis diocesis per donacionem inter vivos pro sui
memoria donavit monasterio B. Virginia canonicorum regularium in
Undenstorf anno domini 1491. " Und schliesslich Bl. 107° am oberen
e
Rand : „£go Vitus Arnpekch presbyter do hunc librum monasterio in
Undenstorf 1491."
* Prechtl, Das Kanonikatstift St. Andre auf dem Dom berge zu
Freising, S. 9 und 108.
8 Verhandlungen des histor. Vereins f. Niederbayern III, III, 52
Arnpeck verpachtet darin eine zu seinem Frflhraess-Benefizium gehorige
Schwaige nach Leibdingsrecht auf Lebenszeit.
4 Die Bezeicbnung „capellanus minimus vestre reverendissime
paternitatis<4 in der Unterschrift zur Vorrede der lateinischen Chronik
unten S. 6, 11 ist nicht als Titel, sondern als eine auch anders wo vor-
kommende Unterwurfigkeitsformel aufzufassen.
— XII —
Am 1. Januar 1495 widmete er von Landshut aus
seine lateinische bayerische Chronik dem Bischof Sixtus
von Freising.
Die letzte Nachricht, die wir tiber Arnpeck haben,
gibt er uns am Ende der Freisinger Bischofsgeschichte.1
Er spricht dort von seiner Teilnahme an den Leichenfeier-
lichkeiten des Abtes Wolfgang von Weichs zu Weihen-
stephan, welche in diesem Kloster am 22. September 1495
stattfanden. Das ist zugleich die spateste Zeitangabe, die
in seinen Werken vorkommt.
Wann Arnpeck gestorben ist, dariiber fehlt uns jede
Kunde. Allem Anschein nach hat ihn die grosse Pest des
Jahres 1495 hinweggerafft. Sein Todestag wird in das
Ende jenes Jahres gefallen sein.2 Ob er zu Freising, wo
wir ihn zuletzt trafen, oder zu Landshut8 gestorben ist,
wissen wir nicht. Kein Nekrologium verzeichnet sein Rin-
scheiden.
Was er als Geistlicher geleistet hat, dariiber fehlt
uns jede Nachricht. In stiller und fleissiger Arbeit aber
hat er daneben die Chroniken verfasst, die der vorliegende
Band darbietet und fur die ihm die Nachwelt stets dankbar
sein wird.
An einer im Jahre 1861 aufgestellten Steinsaule unter
den Alleeb&umen vor dem Eingang in den Domhof zu Frei-
sing halt eine Inschrift das Andenken an den trefflichen
Mann lebendig.
1 Unten S. 914, 10.
* Wenn in der Geschichte der Stadt Wien 1, 175 zu lesen stent,
class Arnpeck bis circa 1505 gelebt habe, und bei Kempfler im Ober-
bayerischen Archiv LII, 221, dass er urn 1505 gestorben sei, so beruhen
diese Angaben auf Irrtum.
3 Wie schlimm die Pest dort im Jahre 1495 hauste, berichtet
der Stadtachreiber Vetter in der Landshuter Ratschronik (hsg. von Heigel
in den Chroniken der deutschen Stadte XV, 337): „Item des Jars ist
ain grosser Sterb gewest und am maisten Margretha (15. Jali) die Zeit
hinumb bifi auf Lucie (13. Dezember) und darnach und zu LandUhuet
ob 3000 Menschen gestorben im Burgkfriedt."
III. Arnpeeks Werke.
In dem folgenden Teile berichte ich uber die Hand-
schriften und Drucke der einzelnen Werke Arnpeeks, ver-
suche die Abfassungszeit festzustellen, gebe eine Uebersicht
uber die Quellen und fiige einen kurzen Abriss uber die
Bedeutung jedes einzelnen Werkes bei.
A. Die „Ohronica Baioariorum".
a) Handschriften der Chronik..
Die von Arnpeck selbst so betitelte „ Chronica Baioari-
orum*41 ist uns in dem vom Verfasser eigenhandig geschriebenen
Original erhalten geblieben, in cod. lat. 2230 (frtther Cod.
bav. 1230) der k. Hof- und Staatsbibliothek Miinchen, worin
sich zugleich das auch von Arnpeck selbst niedergeschriebene
„Chronicon austriacura44 findet. Dass die Schriftzuge wirk-
lich Arnpeeks eigene sind, beweist unzweifelhaft ein Ver-
gleich mit den Zugen des oben S. XI, Anm. 1 erwahnten
Eintrags inClm. 7839, wo Arnpeck von sich selbst unmittelbar
schrieb: „Ego V. A/ usw. Arnpeeks Handschrift ist eine
sehr charakteristische, die man von anderen mit Sicherheit
unterscheiden kann. Man vergleiche die Wiedergabe einer
Seite seiner Schrift, die in Chrousts Monumenta palaeo-
graphica, Band II, Lieferung X, Tafel 9 erschienen ist und
von mir dort erlautert wurde. In friiheren Jahren gleich-
massiger, wird Arnpeeks Schrift mit seinem zunehmenden
Alter immer ungelenker und zitteriger.
Clm. 2230 ist ein dicker Quartband von 490 Papier-
blattern. Die „ Chronica Baioariorum44 ist mit einer alteren,
anscheinend aus dem 16. Jahrhundert stammenden Blatter-
bezeichnung versehen, welche von 1 — 361 lauft. Das „Chro-
nicon austriacum44 ist von einer andern etwas jungeren, aber
1 VgL onten S. 3, 1 ; 18, 1 ; 41,22. S. 6, 31 ist von den „Chronica
Bavarorum seu et Noricorum" die Rede, doch nicht so titelmassig wie
an den eben genannten drei Stellen.
— XIV —
auch noch dem 16. Jahrhundert angehorigen Hand eben-
falls mit Blatterzahlung von 1 — 129 ausgestattet worden.
Wahrend die bayerische Chronik von Arnpeck mit eigener
Hand sehr reich rubriziert worden ist, entbehrt die oster-
reichische Chronik der Rubrizierung, jedoch sind die Raumc
fiir die rot einzuschreibenden Anfangsbuchstaben freigelassen.
Arnpeck scheint also nicht mehr dazugekommen zu sein,
die Rubrizierung auszufuhren.
Der Einband der ganzen Handschrift ist erst erfolgt,
nachdem beide Chroniken die Form hatten, in welcher sie
noch heute vorliegen, wobei auffallt, dass bei der ^Chronica
Baioariorum" einzelne Zettel mit friiher oder spater ge-
machten Notizen zwischen die Blatter der fortlaufenden
Darstellung eingebunden sind. Starke Holzdeckel, vom
Riicken aus bis zur Halfte ihrer Flachen durch weissgelbes
mit Ornamentpressungen versehenes Leder gehalten, bilden
den Einband, der einst noch durch zwei heute fehlende
Schliessen geschmiickt war.
Bei genauer Untersuchung des Aeusseren der Hand-
schrift der „ Chronica Baioariorum" habe ich die Beobachtung
gemacht, dass nach durchgefiihrter Rubrizierung des ganzen
Textes das Manuskript starke Veranderungen seitens des
Verfassers erfuhr. Arnpeck hatte die Rubrizierung so ge-
macht, dass er ausser den roten Ueberschriften, den roten
Hauptanfangsbuchstaben und den zahlreich rot gestrichelten
sonstigen Buchstaben bei je zwei aufgeschlagenen Seiten
auch Buchzahl und Kapitelzahl rot einschrieb und zwar die
Eapitelzahl in arabischen Zahlen je in die obere aussere
Ecke, die Buchbezeichnung aber mit „Ltt (— Liber) auf die
Mitte des linken, mit den romischen Ziffern „Ia bis „Va
auf die Mitte des rechten oberen Seitenrandes. In dieser
Form war die Chronik also zu einem bestimmten Zeitpunkt
ausserlich fertig. Darnach aber hat er die erwahnten Ver-
anderungen vorgenommen, die ich — abgesehen von den
beim Texte gemachten Angaben iiber Randnotizen und ein-
geheftete_Zettel — hier anfiihren will, da sie fiir den einen
oder anderen Forschungszweck von Bedeutung sein konnten.
Hauptsachlich erklaren sich dadurch Widerspriiche, insoferne
namlich in den Texten der Aenderungen Ausziige aus andern
neuen Quellen gebracht wurden, die mit dem, was Arnpeck
vorher geschrieben hatte, ofter nicht mehr iibereinstimmen,
ohne dass jedoch ein Ausgleich vorgenommen worden ware.
Von einer typographischen Kennzeichnung unten im Druck
— XV —
der Texte konnte dagegen abgesehen werden, da ja das
Endergebnis jener Aenderungen im AVillen Arnpecks lag
und die Chronik in der von ihm zuletzt gewollten Fonn
wiederzugeben war.
1. Nach F. 21 wurden drei Blatter des urspriinglichen
Textes herausgeschnitten, welche mit den jetzigen F. 7, 8
und 9 zusammenhingen. Auf F. 7 geht das Inhaltsverzeichnis
weiter, aber wir bemerken, dass andere Kapitel als jetzt
vorhanden gewesen sind.2 Dem alten 35. Kapitel des
II. Buches entspricht das jetzige 31., dem alten 36. und
37. das jetzige 33., dem alten 38. die jetzigen Kapitel 34,
35 und 36, dem alten 39. das jetzige 38. Die alten Inhalts-
angaben sind ausgestrichen und an ihre Stelle wie an die
der drei herausgeschnittenen Blatter sind die jetzigen F. 3,
4, 5 und 6 neu eingefugt worden, welche den Schluss der
AVidmung an Bischof Sixtus, die Vorrede und das Inhalts-
verzeichnis der ersten zwei Biicher enthalten. Sie sind
wie alle jene spateren Aenderungen weit unsorgfaltiger
rubriziert wie die Blatter der ersten Rubrizierung. Aus
urspriinglich drei Blattern sind vier geworden, und aus
diesem Umstand wie aus den erwahnten Resten der alten
Inhaltsangabe kann man schliessen, dass der urspriingliche
Text bedeutende Veranderungen erlitten haben muss, was
sich denn auch aus den unter 2. und 3. folgenden Fest-
stellungen ergibt. Ob die Einschiebung jener vier Blatter
nur der Aenderung des Inhaltsverzeichnisses wegen geschah,
oder um Aenderungen an Widmung und Prolog vorzunehmen,
lasst sich schwer sagen. Wahrscheinlich ist beides der Fall
gewesen. Und vielleicht hat auch das AVidmungsdatum der
alten Form anders gelautet, als wie es jetzt vorliegt.
2. Neu geschrieben hat Arnpeck das ganze erste Buch
(F. 1—34.)
3. Im zweiten Buch erweisen sich F. 37—41, 55, 65
und 66 nach den oben angegebenen Merkmalen als zur
alten Form gehorig. Auf F. 37 — 40 bemerkt man oben in
den ausseren Ecken noch die alten Kapitelzahlen, die Arn-
peck zu tilgen vergessen hat, wahrend er sie bei den Kapitel-
uberschriften, meistens durch Rasuren, geandert hat. AVir
erkennen daraus, dass vom zweiten Buch die jetzigen
1 Die Blattbezeicbnungen der Handschrift sind unten im Texte
eingeffigt und darnach diese Angaben leicht zu verfolgen.
* Vgl. unten S.9,36ff.
— XVI —
Kapitel 3—6 friiher Kapitel 6—9 waren. AufF. 55 stehen
oben noch die alten Kapitelzahlen 27 und 28, wahrend sie
in dcr jetzigen Zahlung das 20. und 21. sind. Aehnlich
verhalt es sich bei den F. 65 und 66, wo wir oben noch
viermal die alten Kapitelzahlen 32 erblicken, wahrend der
Text jetzt zu Kapitel 29 gehort. Ausser den genannten
7 alten Blattern gehort das ganze zweite Buch der um-
gearbeiteten Form an. Und auch diese musste noch weitere
Aenderungen iiber sich ergehen lassen, indem spater noch
F. 61 und 61° eingeschoben worden sind.1
4. Im dritten Buch sind F. 80—87 und 89—99 der
alte Bestand, die ubrigen Teile, ungefahr ein Drittel des
Buches, sind neu geschrieben. Doch wurden keine Kapitel-
zahlen geandert.
5. Das vierteBuch hat als neue Blatter nurF. 107 — 111
erhalten, wodurch einige Aenderungen im urspriinglichen
Inhaltsverzeichnis notig wurden, sowie F. 149 und 150.
6. Im fiinften Buch finden wir als Einschiebsel nach
der ersteri Rubrizierung F. 1752, 186 und 187, 190 und 191
(die bemerkenswerte Beschreibung von Landshut), 195 und
196 8, 208, 250-255, 271-277, 286 und 287. Nicht als
Einschiebsel, sondern als spatere Fortsetzungen des zunachst
beendeten Textes nach dessen Rubrizierung4 sind die Ab-
schnitte von F. 319'— 321 zu betrachten. Sie sind zu zwei
oder vielleicht drei verschiedenen Zeiten niedergeschrieben.4
Auch der Text auf dem unteren Teil5 und der Riickseite
von F 347 ist eine solche Fortsetzung.
Aus den Scheidungen, welche sich hier bei dem rubri-
zierten und dem nicht rubrizierten Texte feststellen lassen,
sowie aus dem Tintenwechsel erkennen wir, wann ungefahr
die Rubrizierung erfolgt sein muss. An beiden Stellen, wo
sowohl bei der Geschichte des Miinchener wie des Lands-
huter Herzogs ein vorlaufiger Schluss gemacht war, lief die
Geschichte bis Ende Januar 1494. In diese Zeit diirfen
wir wohl die Rubrizierung des ganzen Werkes setzen. Alle
Aenderungen, welche diese Rubrizierung zerstort haben,
sind nach jener Zeit erfolgt. Es ware miissig feststellen
zu wollen, wodurch sie veranlasst worden sind. Bei alien
1 Vgl. unten S. 71,40ff.
* Vgl. unten S. 199, 33 ff.
3 Vgl. unten S. 226, 31 ff.
4 Vgl. die Lesarten-Bemerkungen zu S. 100, 15 und S. 401, 3.
6 Vgl. unten 8. 434, 36.
— XVII -
fiihlte offenbar der Verfasser das Bediirfnis, sein Werk zu
erganzen, zu erweitern oder zu verbessern.
Ueber die bewegten Schicksale des Kodex sind fol-
gende Einzelheiten zu berichten:
Die Handschrift befand sich einst in den Handen
Aventins. Er versah sie rait Randnoten, die ich abgedruckt
habe, soweit sie nicht blosse Wiederholungen von Worten
des Arnpeck'schen Textes waren. Es sind manche inter-
essante, fur Aventinus sehr bezeichnende Bemerkungen
darunter. Auch schrieb er an einigen Stellen Notizen zur
Geschichte seiner Zeit ein, und zwar hauptsachlich zum
Jahre 1532 (mitgeteilt untenS. 443, 20 ff. und S. 845,20ff.).
Fur seine eigenen Werke hat er den Handschriftenband
stark beniitzt. Zwar sagt er in seinen Annalen1 von Veit
Arnpecks Chronik: „servatur in bibliotheca Fruxinensiura
pontificum", doch scheint er sie leihweise von dort bekomraen
und nicht mehr zurtickgeliefert zu haben. Es miisste denn
zuFreising noch ein zweites Exemplar vorhanden gewesen sein.
Noch ein weiterer Besitzer der Handschrift ist uns
aus dem 16. Jahrhundert bekannt; denn auf der Innenseite
des Vorderdeckels beflndet sich das sehr beschadigte Ex-
Libris des bayerischen Geschichtsforschers Wiguleus Hund
mit dessen Wappen und der Inschrift:
♦ M ♦ D ♦ LVI ♦
WIGVLEVS ♦ HVNDT DE LAV-
TEEPACH IVRE CO ♦
Auch Hund machte einzelne Randbemerkungen, ins-
besondere schrieb er zu Notizen Aventins bei: „Das ist die
aigen handschrifft Jo. Auentini."2 Er beniitzte unsere Hand-
schrift ftir seine „ Metropolis Salisburgensis", die im Jahre
1582 im Druck erschien, und zitierte sie dort nach ihren
Blattzahlen. 8 Auch in seinem 1585/6 durch den Druck
veroffentlichten ^Bayerischen Stammenbuch" stiitzte er sich
ofters auf Arnpeck und zitierte teils nur mit dem Namen
des Verfassers, teils ausserdem unter Beisetzung der Blatt-
ziffern unserer Handschrift4 die ^Chronica Baioariorumu, wie
auch das „Chronicon austriacum", das er einmal „Austriaa
betitelt,5 zu andern Malen nDe populis Danubianis",6
1 SamUiche Werke II, 35.
» VgL unten S. 709. 35.
* Z. B. 8. 42, 187, 274.
* Z. B. I, 30, 91, 114, 147, 161.
• I, 72.
• I, 41, 139.
Queilen u. ErOrterongen N. F. III. U
— XVIII —
entsprechend dem Titel, der von Hunds Hand dem Auto-
graph der osterreichischen Chronik vorgesetzt und vielleicht
von Hund selbst geschaffen ist: „De Hermionibus et populis
Danubianis."
Ueber das genannte Hund'sche Ex-Libris war ein anderes
geklebt, das mit Gewalt ausgekratzt worden ist, von dem
aber immerhin noch Reste mit Kupferstichlinien vorhanden
sind. Aus diesen Resten lasst sich mit Sicherheit erkennen,
dass jenes fast ganz zerstorte Ex-Libris das bekannte schone
Kupferstich-Ex-Libris der Miinchener Hofbibliothek mit der
Jahrzahl 1618 gewesen ist. Aus Hund's Besitze diirfte also
die Handschrift in die Miinchener Hofbibliothek gewandert
sein, wohl nach Hund's am 28. Februar 1588 erfolgten Tode.
Der Katalog der lateinischen Handschriften der Hof-
bibliothek vom Jahre 1582 l verzeichnet sie noch nicht.
Dagegen scheint sie 1595 schon im Besitze der Hof-
bibliothek gewesen zu sein. Denn wir kennen einen Brief
desHerzogs Maximilian I. vom 24. Marz 1595, worin dieser,
nachdem er in Erfahrung gebracht, dass die Hofbibliothek
„Viti Arenbeck und Ebrons geschriebene Historien" besitze,
den Auftrag erteilt, sie ihm unverziiglich zuzuschicken, und
zwar fur die Zwecke der von dem Herzog bei Marcus
Welser in Auftrag gegebenen „Bayerischen Historie".2 Wir
finden denn auch in Welsers 1602 im Druck erschienenen
„Rerum Boicarum Libri quinque" Arnpeck haufig zitiert,
offenbar nach jener Handschrift der Hofbibliothek, unserem
Autograph.3
In dem im Anfange des 17. Jahrhunderts geschriebenen
lateinischen Handschriftenkataloge 4 der Miinchener Hofbiblio-
thek erscheint unterNummer 406 B : „Viti Arnpeckii Chronicon
Bavariae, ubi etiam varia Fragmenta de ducibus Austriaea.
In seiner „Bavaria sancta", deren erster Band 1615 er-
schienen war, und in seiner 1628 daran angeschlossenen
„Bavaria piatt hat der Miinchener Jesuit Matthaeus Rader
1 Cbm. Cat. 61.
7 Bayerische Blatter fur Geschichte usw. 1832, S. 192.
3 Meist nach Buch- und Kapitelzahl. In einem aus der Munchener
Jesuitenbibliothek stammenden Exemplar von Welsers „Res Boicae"
sind kritische Notizen handschriftlich eingetragen, deren dem Anfang
des 17. Jahrhunderts angehdriger Verfasser unsere Handschrift beniitzt
und an sechs Stellen (S. 195, 268, 291, 323, 324, 326) deren Blattziffern
zitiert hat.
4 Cbm. Cat. 62, f. 77.
— XIX —
Arnpeck ofter zitiert, und zwar nach unserer Handschrift,
wie sich aus der Angabe von deren Blattziffern ergibt.1
Auch der Rektor des Munchener Jesuitenkollegiums
P. Jakob Keller hat fur seine im Jahre 1618 verfasste und
gedruckte, unter dem Namen des bayerischen Landschafls-
kanzlers Hans Georg Herwart von Hohenburg in die Welt
gegangene Rechtfertigung Kaiser Ludwigs des Bayern gegen
Bzovius („Ludovicus quartus imperator defensus") unsere
Handschrift zur Verfugung gehabt; das ist zweifellos, weil
auch er Arnpeck nach ihren Blattziffern zitiert. 2
Kurze Zeit darauf3 horen wir, dass unser Kodex mit
anderen Handschriften, die hauptsachlich zum Gebrauche
der geschichtsforschenden Jesuiten P. Matthaeus Rader4
und P. Andreas Brunner 5 gedient hatten, im Munchener
Jesuitenkloster gelagert hatte und im Jahre 1638 in die
kurfurstliche Bibliothek abgeliefert wurde.6
Unsere Handschrift diente dann ferner unmittelbar als
Quelle dem Munchener Jesuiten P. Johann Vervaux fur seine
umfangreichen, im Jahre 1662/3 unter dem Namen des Kanzlers
Johann Adlzreiter im Druck erschienenen „Boicae gentis
Annalesa. Arnpecks ^Chronica Baioariorum* ist darin teils
nur mit dem Namen des Verfassers, teils ausserdem mit
den Nummern der Biicher und Kapitel angefiihrt, teils aber
mit den Blattzahlen gerade unserer Handschrift.7
1711 sagte Leibniz8 von Arnpecks „ Chronica Baioari-
orum" : „in bibliotheca bavarica habetur", womit er zweifellos
1 „Bavaria sancta" I, 116; II, 164.252. Zitate aus dem },Chronicon
austriacum" daselbst II, 291; III, 144; „Bavaria pia" S. 82, 88. Rader
zitiert e ausserdem noch eine Handschrift der deutschen Chronik Arn-
pecks, woruber unten noch gesprochen werden wird.
* „Ludovicus defensus", S. 609, 699, 966, 972, 986'; dazu in der
„Mantissa sive contra Bzovium pars tertia" (1619), S. 163.
8 Die Zusatze, welche Chnstoph Gewold zu der 1620 erschienenen
2.Au8gabe der vorhin genannten ,, Metropolis Salisburgensis" desWiguleus
Hand machte, zeigen keine Benutzung unserer Handschrift.
4 Dieser hatte unsere Handschrift nicht bloss, wie oben dargelegt
wurde, selbst ausgebeutet, sondern sie auch im September 1626 mit
Genehmigung des Kurftlrsten Maximilian I. an Elias Ehinger nach Augs-
burg ausgeliehen, der sie nach einigen] Tagen zurucksandte, wie aus
Brief en Ehingers hervorgeht (Oefeleana 216 der k. Hof- und Staats-
bibliothek MQnchen, Bl. 32, 33 und 35).
* Brunner hat Arnpecks „Chronica Baioarioruni" und dessen
„Chronicon auetriacum" fflr seine 1626—1637 in drei Banden erschienenen
„AnnaIes Boiorum" benGtzt und ersteres ofter nach den Nummern der
Biicher and Kapitel, letzteres einmal nach der Jahrzahl zitiert.
« Cbm. Cat. 35, f . 26 und 27.
^ Z. B I, 139, 374, 578, 580, 647; II, 198, 199, 207, 208.
8 SS. Brunsvicensia iliustrantes III, 23.
II*
— XX -
das in der Miinchener Hofbibliothek liegende Autograph
meinte.1
1721 erschien die nach diesem veranstaltete Druck-
ausgabe der „ Chronica Baioariorum" 2 von Bernhard Pez
und im gleichen Jahre die ebenfalls nach dem in demselben
Kodex beflndlichen Autograph gedruckte Ausgabe des „Chroni-
con austriacum" von Hieronymus Pez. Die Handschrift selbst
trat dainit nunmehr in den Hintergrund. Oder vielmehr:
sie verschwand ganz und scheint der Hofbibliothek, nachdem
1721 noch die untenzuerwahnendenEckgher'schen Abschriften
daraus gemacht worden waren, auf unrechtniassige Weise
entfremdet worden zu sein. Der Umstand, dass man in
unserer Handschrift erkennt, wie versucht wurde, das Ex-
Libris der Hofbibliothek ganz zu vertilgen, wabrend das
darunter befindliche Ex-Libris Hund's belassen wurde und
nur durch das Auskratzen des anderen Ex-Libris Schaden
erlitt, diirfte darauf hindeuten, dass der Zerstorer des Ex-
Libris der Hofbibliothek den Anschein erwecken wollte, als
sei die Handschrift aus Hund's Besitz in den seinen gekommen.
Wann diese Entfremdung stattgefunden hat, lasst sich
nur vermuten. Es muss jedenfalls schon vor den Zeiten
gewesen sein, in denen die Verwaltung der Hofbibliothek
dem treftlichen, um die bayerische Geschichtsforschung hoch-
verdienten Andreas Felix Oefele anvertraut war, also vor
1746. Deun dieser weiss nichts mehr von dem Kodex und sagt
in dem 1763 erschienenen 2. Bande seiner „Kerum Boicarum
Scriptoresa S. 704 nur trocken: die Handschrift sei nicht
mehr in der bayerischen Hofbibliothek vorhanden. So kommt
es denn, dass Arnpeck auch in dem von Oefele angelegten
Verfasserkatalog der lateinischen Handschriften derBibliothek 8
nicht vertreten ist.
AlsIgnazHardt 1806 einen neuen Katalogder lateinischen
Handschriften anlegte,4 liess er die Nummer 406 B ohne
irgend eine Bemerkung einfach aus: die Handschrift war
verschwunden. Es ware wahrhaftig sehr zu bedauern, wenn
sie nun zu Grunde gegangen gewesen ware. Doch das war
gliicklicherweise nicht geschehen.
1 Auch in Friedrich Gladov's „Ver6Uch einer vollstlindigen Reichs-
historie" (1717) II 64 ist zu lesen, dass die Handschrift von Arnpecks
Chronik zu Miinchen liege.
3 Dieee Druckausgabe beniitzte Meichelbeck in seiner 1724 er-
schienenen „Hi8toria Frisingensis".
8 Oefeleana 49.
4 Cbm. Cat. 65.
- XXI —
Nach fast hundert Jahren des Verborgenseins tauchte
die Handscbrift im Besitze des ehem. Freisingischen Hofrats
Hoheneicher, l damals in Garmisch, wieder auf, der sie am
20. August 1818 „in ehrenvoller patriotischer Uneigen-
niitzigkeita * der Miinchener Hofbibliothek iiberliess, „weil
er voraussetzte, dass sie schon friiber ein Eigentum der
herzoglichen Bibliothek gewesen sei.a3
Hoheneicher hatte den Kodex von dem Antiquar Joseph
Motzler zu Freising im Tausche gegen andere Bucher im
Werte von 150 Gulden erworben, Motzler selbst ihn aber
schon im Jahre 1782 von dem Bibliothekar des Klosters
Weihenstephan (wie mag er dorthin gekommen sein?*),
P. Maurus Fischer, mit mehreren anderen Handschriften
des XIV. und XV. Jahrhunderts ebenfalls im Tauschwege
erhalten.5
Hoheneicher hatte aber, als er der Miinchener Bibliothek
die Handschrift abtrat, diese nicht in Handen, sondern hatte
sie einige Jahre vorher an den Universitats-Professor Heller
von Hellersberg6 zu Landshut ausgeliehen. Dieser war am
5. Juli 1818 gestorben, ohne die Handschrift zunickgegeben
zu haben, und es kostete der Miinchener Bibliothekverwaltung
viele Muhe, sie in seinem Nachlass ausfindig zu machen und
die Rficklieferung zu bewirken.7 Am 17. Oktober 1818 kehrte
endlich der Kodex wieder in die Miinchener Hofbibliothek
zuriick.
Aber: habent sua fata libelli. Ein unheilvolles Ver-
hangnis schien fiber dem Kodex zu walten. Hofrat Schlichte-
groll, der Generalsekretar der Miinchener Akademie der
Wissenschaften, entlehnte die Handschrift im November 1819
und legte sie in einer Akademiesitzung der historischen
Klasse vor. Von da kam sie nicht wieder in die Bibliothek
zurfick! Erst im Jahr 1851 tauchte sie im Auktionskatalog
1 Vgl. oben 8. II die Bemerkungen fiber dessen Abaicht, eine
Ausgabe der ^Chronica Baioariorum" zu veranstalten.
* Archiv d. Ges. f. alt. deutsche Geschichtskunde I, 350.
8 Handschriftliche Notiz Schmellers im alphabetischen Verfasser-
katalog der Handschriftenabteilunff der Bibliothek.
4 Vielleicht zum Zwecke oder bei Gelegenheit der Anfertigung
der unten zu erwahnenden Abschriften der beiden darin enthaltcnen
Chroniken fur den Freisinger Furetbischof J. F. Freiherrn von Eckgher?
* Schmeller a. a O. und Martin Schrettinger in seinem hand-
schrifUichen Tagebuch (Schrettingeriana 2 der k. Hof- und Staats-
bibliothek Mflnchen, Band 3, S. 88).
6 Vgl. oben S. II.
7 Wen die Einzelheiten daruber interessieren, der m6ge sie in
Fchrettingerfl Tagebuch a. a. O. S. 88—93 nachleflen.
— XXII —
dor von dem akademischen Begistrator und Kassier Bona-
ventura Progel hinterlassenen Biicher wieder auf ! Die Hof-
und Staatsbibliothek machte an Progels Erben ihre Anspruche
auf den Kodex geltend, und dieser wurde denn auch alsbald
der Bibliothek gutwillig iiberlassen.
Ausser der Originalhandschrift ist von der „ Chronica
Baioariorum" Arnpecks nur noch eine einzige andere Hand-
schrift erhalten, elm. 1212. Von einer Hand des 17. Jahr-
hunderts anfangs sorgfaltig, dann fluchtig geschrieben, ent-
hiilt der Kodex auf 380 Folioseiten eine Abschrift der Chronik,
wobei jedoch die Widmung, die Vorrede und das Inhalts-
verzeichnis weggelassen worden sind, ebenso fehlen die Texte
von alien Zetteln und den meisten Randzusatzen der Original-
handschrift, auch von solchen, bei denen deutlich Einfugungs-
zeichen angebracht sind. Ferner hat sich der Schreiber
viele Kiirzungen und Auslassungen erlaubt. Dabei enthalt
der Text zahlreiche Lesefehler und ist fur unsere Ausgabe
ohne jede'Bedeutung. Er diirfte wohl unmittelbar von der
Munchener Originalhandschrift abgeschrieben worden sein.
Wie die von einer Hand des 17. Jahrhunderts^ auf dem oberen
Rande der Vorderseite angebrachte Notiz „Collcgii Soc. Jesu
Monachii" zeigt, befand sich die Handschrift in der Bibliothek
des Munchener Jesuitenkollegiums ; vielleicht ist sie eigens
fur diese selbst geschrieben worden.
Verschollen ist eine andere von der ^Chronica Baioari-
oruma im Jahre 1721 angefertigte Abschrift, die sich einst
in der Bibliothek des Freisinger Furstbischofs Johann Franz
Freiherrn von Eckgher (f 1727) befunden hat. Sie war durch
Erbschaft an dessen Nachkommen gelangt und wurde im
Januar 1828 zu Amberg mit andern aus dem Nachlasse des
k. Appellationsgerichts-Prasidenten Ludwig Freiherrn von
Eckgher stammenden Drucken und Handschriften versteigert.
Die Munchener Hofbibliothek ersteigerte damals eine Anzahl
von jenen Handschriften, die genannte Abschrift von Arnpecks
^Chronica" jedoch nicht. Wohin diese gelangte, ist unbe-
kannt. Das gedruckte Versteigerungsverzeichnis l sagte von
ihr u. a., sie sei »so vollstandig, rein und korrekt geschrieben,
dass, wer vielleicht einen neuen Verlag dieses bisher sehr
1 Verzeichniss vonBuchern und Mineral ieu, welche kflnftigen Montag
den 7. Januar 1828 und die folgerden Werktage . . . aus dem Nachlafise
des konigl. Appellat.-Gerichts-Prasidenten Ludwig Freiherr v. Eckgher . . .
an den Meistbietenden verkauft werden. Amberg 1828. Die Handschrift
von Arnpecks „Chionica Baioariorura" istdarin unter Nr. 4771 aufgeftihrt.
— XXIII —
unzuganglichen Werkes liefern wollte, sich lediglich hieran
zu halten brauchte". Am Schlusse des Manuskripts, welches
offenbar nach einer Notiz darin als „nunc primum1 descriptum
ex autographo, die 25. Julii 1721" bezeichnet wird, sei fol-
gende Bemerkung zu lesen : „In codice, unde hoc chronicon
exscripsiraus, extabat etiam ad universi operis calcem at-
que adeo extra ordinem testamentum Friderici palatini Hie-
rosolymam secundo pergentis cum testimonio super consensu
Agnetis ducissae Bavariae,2 quod quia hinc indidem a Gewoldo
in addit. ad metropolim Salisb. Hundii t. Ill, p. 308 nov.
edit, iam publici iuris factum est, hie recudere operae pre-
tium visum non fuit.a Fur unsere Ausgabe w^re die Hand-
schrift als Abschrift des vorhandenen Originals wie jene des
Miinchener Jesuitenklosters wohl auch belanglos gewesen.
b) Drucke der Chronik.
Eine Dnickausgabe der ^Chronica Baioarioruma Veit
Arnpecks nach der Originalhandschrift veranstaltete der
gelehrte Benediktiner Bernhard Pez von 'Melk, indem er
die Chronik dem 3. Teile des 3. Bandes seines „ Thesaurus
anecdotorum novissiraus" (1721), Sp. 1 — 472 einverleibte.
Pez hegte anfanglich die irrtilmliche Vorstellung, dass
diese von ihm herausgegebene Chronik das Werk eines
Priors Veit des Benediktinerklosters Ebersberg, von, dem
eine handschriftliche bayerische Chronik in der Wiener Hof-
bibliothek lag,3 sei und Veit Arnpeck mit jenem Ebersberger
Prior Veit ein und dieselbe Person. Noch auf dem Titel-
blatte des 3. Teiles im 3. Bande des „ Thesaurus anecdotorum"
ist zu lesen: „Viti Arnpekhii prioris Eberspergensis Ord.
S. Ben. Chronicon Baioariae\
Indessen gab Pez noch in den Vorbemerkungen zu
seiner Ausgabe die Verwechselung Arnpecks mit Veit von
Ebersberg auf.4 Er erkannte richtig, dass die AViener
1 Dem Schreiber war also die aus dem 17. Jahrhundert stem men de
Abschrift des Miinchener Jesuitenklosters ttnbekannt.
* Vgl. unten 8. 443, 11 ff.
* Cod. pal. vind. 9234 (Hist. prof. 27, franer Ambras. 381), im
neneaten gedrnckten Handsehriftenkatalog der Wiener Hofbibliothek,
Band VI (1873) immer noch irrtumlich unter dem Namen des Veit
Arnpeck, statt des Priors Veit Stopfer von Ebersberg.
* Trotzdem wirkt der Irrtum leider immer noch^nach. So be-
zeichnete z. B. noch 1908 Mummenhoff in seiner Abhandlung : NQrnbergs
Ursprang and Alter in den DarsteUangen der Geschichtscbreiber usw.,
8. 8 Veit Arnpeck als Prior des Klosters Ebersberg. Und 1912 wurde
von Schaff in seiner Geschichte der Physik an der Universitat Ingolstadt
Arnpeck nicht bloss mit Veit von Ebersberg zusammengeworfen, sondern
auch noch mit einem Frater Vitus vom Kloster St. Ulrich|in Augsburg.
— XXIV —
Handschrift der bayerischen Chronik des Priors Veit von
Ebersberg und die Mlinchener Handschrift der Chronik
Veit Arnpecks zwei vollig verscbiedene Werke enthielten
und dass die Verfasser beider Werke verschiedene Personen
seien.
Pezens Ausgabe1 war fur ihre Zeit sehr gut und hat
unserem Veit Arnpeck jedenfalls einen beachtetcn Namen,
seinem Werke weite Verbreitung verschafft.
Einen Teil aus Arnpecks ^Chronica Baioariorum", jene
Stilcke namlich, welche sich auf die Geschichte der Welfen
beziehen, hatte schon vor Pez kein Geringerer als Gottfried
Wilhelra Leibniz ira 3. Bande seiner „Scriptores Bruns-
vicensia illustrantes" (1711) S. 660—675 unter dem Titel
„Excerpta de Guelfis ex Viti Arenpeck presbyteri Fri-
singensis Chronica Baioariorum", allerdings ziemlich mangel-
haft, herausgegeben. Unter Auslassung von Kapitelteilen,
die nichts iiber welfische Geschichte enthalten (u. a. Kap. 59
ganz), sind dort die Kapitel 39 — 66 des vierten Buches
(unten S. 156 — 187) gedruckt. Leibniz benutzte filr seine
Ausgabe offenbar eine eigens fur ihn geraachte Abschrift
von dem Original der Miinchener Hofbibliothek, 2 wie man
wohl annehmen darf aus seinen Worten: „Chronicon . . .
hodie in bibliotheca bavarica habetur . . . , unde haec
decerpta edere placuitV
c) Abfassungszeit der Chronik.
Wann Arnpeck begonnen hat, seine „Chronica Baioari-
oruma zu verfassen, lasst sich nicht mit Bestimmtheit sagen.
Aus einer Ausserung von ihm, dass es „erspriesslich sei,
nach der seelsorgerischen Tatigkeit die geschichtlichen Werke
der Vorzeit zu lesen, damit der Geist dadurch erheitert und
erfrischt werdea,4 diirfen wir wohl schliessen, dass er selbst
hier aus eigener Erfahrung spreche, dass er gewohnt war,
1 Eine Abschrift von Pezens Druck fertigte sich Andreas Felix
Oefele an (jetzt in Band VII von Oefeles „Reliauiae manuscrip-
torum historicorum", Oefeleana 335 der k. Hof- una Staatsbibliothek
Mdnchen, f. 133—198). Am An fang bemerkte Oefele dazu: „Ex P. Bern.
Pezii Thesauro anecdot. describere coepit in usus quotidianos Felix
Oefelinus Monachii diebus hybernis anni MDCCXXxVI." Die Ab-
schrift, gegen den Schluss zu von andcrer Hand gemacht, blieb un-
vollendct, und Oefele schrieb an das Ende: „Nactus postea ipeum
CI. Pezii praeclarum Anecdotorum opus reliquo labore supersedere
placuit."
1 Vgl. oben S. XIX.
a SS. Brunsvicensia illustrantes III, 23 4.
4 S. 3, 7 fl'.
- XXV -
zu seiner Erholung Geschichtswerke zu lesen. Aus der
hiebei gemachten Beobachtung, dass tiber Bayerns Geschichte
noch wenig geschrieben sei, l reifte in ihm wabrscheinlich
der Entschluss, eine bayerische Chronik zu verfassen. Liebe
zur Heimat, der Wunsch, zur Verherrlichung seines Vater-
landes beizutragen, liess den Freising-Landshutischen Geist-
lichen zum Geschichtschreiber werden.
Der grosste Teil der Chronik diirfte im Jahre 1493
ausgearbeitet worden sein. Als Arnpeck das funfte Buch
zu schreiben begann, welches die Geschichte der Wittels-
bacher entbalt, sagte er, ihre Herrschaft dauere in sechs
Linien „usque in presentera diem et annum Ohristi 1493u.2
Und in Kap. 47 jenes Buches machte er in ahnlicher Weise,
aber genauer die Angabe: „usque in presentem S. Michaelis
diem (29. September) anno Christi 1493u,3 darnach aber im
56. Kapitel desselben Buches bemerkte er wieder genau:
„usque iu presentem diem vigilie S. Mathei apostoli anni
Christi 1493*. 4
Aus den beiden letzteren Zeitangaben erkennen wir
deutlich, dass einzelne Teile der Chronik, die in ihr an
hinterer Stelle stehen, doch schon vor anderen abgefasst
worden sind, die raumlich darin vorausgehen.5
Die Genealogie der Wittelsbacher endet bei der kur-
pfalzischen Linie mit der am 9. Februar 1493 geborenen
Tochter des Kurfursten Philipp, Helene.6 Dessen am 31. Ok-
tober 1494 geborener Sohn Wolfgang kommt nicht mehr in
der Chronik vor, auch nicht in Nachtragen oder Zusatzen,
ebensowenig zwei weitere noch spater geborene Kinder des
Kurfursten. Bei der Munchener Linie ist zu beobachten,
dass die Geburt Wilhelms IV. am 13. November 1493 noch
vermerkt wird, 7 wahrend von dessen am 18. September 1495
nachstgeborenem Bruder Ludwig in der Chronik nicht mehr
die Rede ist.
1 Vgl. S. 5, 34 und 6, 27.
» 8. 189, 5
3 S. 305,37.
4 S. 329, 4. In der Handschrift steht ausgeschrieben „Mathei",
demnach kann kein Zweifel sein, dass der 21. September (mit der „vigilia"
also der 20.) gemeint ist, was gegeniiber einer irrigen Folgerung zu
bemerken ist.
6 Die Worte „nostra elate, videlicet anno salutis 1487" unten
S. 219, 1 sind kaum in jenem Jahre selbst geschrieben, sondern vorherr-
schend scbeint mir bier der allgemeine Ausdruck ,}no»tra etate". Vgl.
auch S. 276, Anm. 9, wo wohl Unwissenheit Arnpecks anzunehmen ist.
• S 273, 23.
• S. 433,25.
— XXVI —
Wie ich oben * schon festgestellt habe, dtirfte die
Eubrizierung der Chronik in der ersten fertigen Form Ende
Januar 1494 erfolgt sein.
Darnach erfuhr sie noch Zusatze, Einschiebungen und
Abanderungen, die als zweite Redaktion zu bezeichnen sind
und wozu auch das Widinungsdatum an den Bischof Sixtus
von Freising (1. Januar 1495) gehort. Dieses Datum scheint
mir nur ein vorlaufiges gewesen zu sein, und ich bezweifle,
ob die Chronik gerade damals dem Bischof vorgelegt worden
ist. Denn auch nach der Widmung vora 1. Januar 1495
horten die Zusatze und Anderungen nicht auf. Ich fiihre
folgende Beispiele an :
Eine Stelle liber das Alter des Christentums in Baycrn
lasst uns als Jahr der Niederschrift 1495 herausrechnen.2
Sie steht in dem gleichmassig neu geschriebenen ersten Buch.
Bei der Erwahnung Ilmmunsters in Kap. 29 des zweiten
Buches ist von der gewaltsamen Uebertragung j enes Stiftes
und der Gebeine des hi. Arsacius aus der dortigen Stifts-
kirche in die Frauenkirche nach Munchen die Rede: „pre-
senti anno Christi 1495a.3 Auch diese Stelle steht mitten
in neu geschriebenen Teilen der Handschrift.
Zu der Notiz ttber die 1481 erfolgte Geburt des Pfalz-
grafen Ruprecht, des spateren Schwiegersohns Herzog Georgs
des Reichen, ist ein Zusatz uber dessen am 1. August 1495
geschehene Wahl zum Administrator des Bistums Freising
gemacht. 4
S. 401, 31 If. wird bei der niederbayerischen, S. 435,5 ff.
bei der oberbayerischen Linie die Aufzahlung der Ereignisse
ins Jahr 1495 fortgesetzt, bei beiden nur bis in den Marz 1495.
Damit ist die Chronik in der Hauptsache fertig gewesen.
Von den Teilen, die der zweiten Redaktion angehoren, diirfen
wir sagen, dass sie von Ende Januar 1494 an bis Ende Marz
1495 eingefiigt worden sind.
Das spateste Ereignis, welches uberhaupt in der Chronik
erwahnt wird, ist die vorhin angefuhrte Wahl des Pfalzgrafen
Ruprecht zum Administrator des Bistums Freising, die am
1. August 1495 erfolgte.5 Es ist vielleicht der einzige Zu-
1 S. XVI.
• S. 37, Anna. 14.
s 8. 77, 19 ff. Vgl. die Geschichte der Ubertragung S. G90, 1 ff,
dazu 8.435,5: am 10. Marz 1495 wurden die Gebeine des hi. Arsacius
in Munchen feierlich eingebracht.
" 4 S. 273, 19 ff.
6 S. 273,21.
— XXVII —
satz, den Arnpeck noch nach dera Marz 1495 in der Chronik
gemacht hat. Er diirfte nur zufallig und gelegentlich ein-
geschrieben worden sein; denn eher miisste man erwarten,
dass der Tod des Bischofs Sixtus von Freising, der am
14. Juli 1495 erfolgte, l in der Chronik eingetragen worden
ware, was aber nicht der Fall ist.
d) Quellen der Chronik.
Bei der Bescheidenheit der ausseren Lebensumstande
Arnpecks ist die Menge der geschichtlichen Quellen, die er
bentitzt hat, eine recht ansehnliche. Sein eigener Bttcher-
besitz wird kaum ein sehr grosser gewesen sein, und so
mussen wir wohl annehmen, dass es unserem einfachen Geist-
lichen vielleicht manche Mfihe gekostet hat, bis er in und
aus fremden Biichereien alle die Handschriften und Drucke
sich verschaffte, deren er benotigte.
Ob Arnpeck ahnlich wie spater Aventinus im bayerischen
Lande umhergezogen ist, urn geschichtlichen Stoff zu sammeln,
lasst sich schwer sagen. In der Hauptsache dttrften ihm
die zu Freising und Landshut vorhandenen Bucherschatze
zur Verfugung gestanden sein.
Dass er einmal auf Frauenchiemsee weilte, mochte man
aus einem auf dieses Kloster beziiglichen Abschnitt ver-
muten, * doch kann er die betreffenden Nachrichten eben-
sogut von einem Gewahrsmann oder aus einer schriftlichen
Quelle bezogen haben.
Auf personliche Anwesenheit zu Regensburg mochte
eine Notiz deuten, in der er als seine Quelle angibt:
„hystoria, quam ex monasterii predicti S. Emmerami ceno-
bitis percepi." 8 Aber da er dabei nur den Text der
„Translatio S. Dionysii" wiedergibt, ist der Ausdruck
„percepia jedenfalls nicht auf eine nur miindliche Bericht-
erstattung der Monche voft St. Emmeram zu beziehen. Man
kann also bezweifeln, ob Arnpeck personlich zu St. Emmeram
gewesen ist, wenn auch hiefiir grosse Wahrscheinlichkeit
besteht. Dass er die Stadt Regensburg selbst kannte,
scheint aus manchen selbstandigen Ausdriicken in der Ge-
schichte des hi. Emmeram hervorzugehen, 4 es miisste denn
sein, dass diese Ausdriicke selbst wieder in einer Quelle
standen.
1 Vgl. 8. 912,31.
* VgL S. 85, Anm. 4.
a g^ jog g#
4 Unten's.' 53, 6 ff.; 54, 48; 55, 19.
— xxvm —
Einen Aufenthalt zu Bamberg konnte man zur Not
aus'den Worten folgern, in denen Arnpeck von Taten des
Kaiserpaares Heinrichs II. und Kunigundens sagt, dass sie
„plenius in ecclesia Bambergensi in scriptis continentur." l
Doch gerade weil er nicht mehr berichtet, als was in
den handschriftlich auch ausserhalb Bambergs verbreiteten
Lebensbeschreibungen Heinrichs und Kunigundens steht, ist
ein Bamberger Aufenthalt Arnpecks kaum anzunehmen.
Arnpeck erzahlt uns,2 dass der Abt von Scheyern,
dessen Namen er allerdings merkwurdigerweise dabei nicht
nennt, ihn gebeten habe, uber den Ursprung, das Geschlecht
und die Taten der ehemaligen Grafen von Scheyern zu
schreiben. Vielleicht stellte der Abt dieses Ersuchen an
ihn, als Arnpeck zu Scheyern selbst die dortigen Geschichts-
aufzeichnungen einsah und flir sich ausbeutete. Hat er doch
sowohl die Chronik des Konrad von Scheyern als auch die
Scheyerer Annalen und ferner die Scheyerer Furstentafel
beniitzt. Und daB er personlich in Scheyern verweilte und
miindliche Ueberlieferungen von dort davontrug, ersehen wir
aus seiner Angabe: „Hec audivi a quodam sene devoto
monacho presbytero in monasterio Schirensi." 8 Aus der
Erteilung des genannten Auftrages konnen wir schliessen,
dass Arnpeck als Schriftsteller ein gewisses Ansehen besass.
In dem ebensonahe wie Scheyern zu Freising gelegenen
Kloster Indersdorf ist Arnpeck wohl auch — vielleicht
ofter — personlich gewesen ; denn mehrere Umstande deuten
darauf hin, dass er zu diesem Kloster in engeren Beziehungen
gestanden ist. Oben4 wurde schon eine Buchschenkung er-
wahnt, die er nach Indersdorf machte und die vielleicht
seinem Dank Ausdruck geben sollte dafiir, dass er die
dortige Bibliothek beniitzen konnte. Ueber die Ausbeute,
die er Indersdorfer Geschichtsaufzeichnungen und miindlichen
Mitteilungen verdankte, wird unten zu reden sein. Besonders
auffallig ist der Umstand, dass er den Propst von Indersdorf
einmal auszeichnend als „dominus meus gratiosus" benennt. 5
Ich zahle im Folgenden die Quellen zur ^Chronica
Baioariorumtt auf in ungefahrer zeitlicher Folge, dabei
1 S. 155, 3(>.
» S. 190, 10.
8 S. 193, 34.
4 S. X, dazu S. XF, Anna. 1.
5 S. 914, 10.
— XXIX —
jedoch, aus praktischen Gesichtspunkten, teilweise in will-
ktirlicher Gruppierung, so insbesondere die Heiligenleben
zusammen in der Folge ihres Vorkommens iui Texte.
1. Tacitus, Germania.
Von Geschichtschreibern des klassischen Altertums ist
unniittelbar nur ein einziger benutzt, Tacitus. Aus mehreren
Kapiteln seiner „Germaniaa sind Textstellen fiir die Wid-
mung1 und fur ein paar Kapitel des 1. Buches 2 verwendet
worden. Es ist zu vermuten, dass eine der Inkunabel-
Druckausgaben der „ Germania*4 dabei vorgelegen hat.
Von den in Michael Cristan'-s Vorrede zur „Europatt
des Enea Silvio 3 genannten Schriftstellern (S. 5, 26 ff.) hat
auch nicht einer Arnpeck als Quelle gedient. Dass er
einzelne davon (wie auch andere Schriftsteller, die er nur
nennt, aber nicht benutzt) gekannt und gelesen haben kann,
soil damit nicht in Abrede gestellt sein.
Ein Zitat aus den Oden des Horaz, welches gegen das
Ende der Chronik zu verwendet ist, mag iramerhin zeigen,
dass Arnpeck dem Humanismus nicht fremd gegeniiberstand.
2 Bibel.
Zitate aus der Bibel, soweit sie unmittelbar iiber-
nonjraen sind, finden sich merkwtirdigerweise nur wenige.
Eine grossere Zahl ist in den benutzten Quellentexten ent-
halten. Hiebei ereignet sich auch der Fall,4 dass Arnpeck
eine nur allgemein beruhrte Stelle, die er offenbar nach-
geschlagen hat, ihrem vollen Wortlaut nach anfuhrt.
3. Isidorus von Sevilla, Etymologiae.
Des Isidorus von Sevilla Etymologien haben nur an
einer Stelle unmittelbar als Quelle gedient,5 einer Stelle,
die ahnlich auch schon bei Andreas von Regensburg sich
findet, wo jedoch das Zitat ungenauer ist, so dass man an-
nehmen mochte, Arnpeck habe, veranlasst durch Andreas,
bei Isidorus nachgeschlagen und dann von sich aus die Stelle
bestimmt angegeben. Ein anderes Mai, wo ebenfalls eine
Stelle aus Isidorus' Etymologien zitiert wird, 6 ist der ganze
1 s. 3, 22 ff.
7.S. 19, 9f; 22,24.
3 Vgl. unten den Abschnitt iiber diese Quelle.
4 Vgl. S. 1 19, Anm. 1.
5 S. 6, 15.
6 S. 18, 22.
— XXX —
Text einschliesslich des Zitates aus den geschichtlichen Auf-
schreibungen von Kremsmunster entnommen.
4. Paulus Diaconus, Historia Langobardorum
(Paul. Diac).
Wo sich die Geschichte der bayerischen Agilolfinger-
herzoge mit derjenigen der Langobarden beriihrt, finden wir
bei Arnpeck die „Historia Langobardorum1* des Paulus
Diaconus als Grundlage. * Arnpeck selbst nennt sie einmal *
als seine Quelle: „ut legitur in historia Longobardorum
libro 3. cap. 30., quam Paulus dyaconus cardinalis descripsit,
quietymnum: „Ut quean t laxis" composuit", und ein ander-
mal8: „Hec ex cronica Longobardorum." Als Geistlicher
kannte er den Hymnendichter, als Chronist beutete er dessen
Geschichtswerk aus.
5. Breves Notitiae Salisburgenses (Br. Not. Sal).
Vgl. unten S. 82, Anm. 4 und 85, Anm. 1. Dazu
den Quellennachweis unter „Fundationestt.
6. Annales Laurissenses maiores (Ann. Laur.).
An zwei Stellen 4 finden sich merkwiirdigerweise Textes-
worte der grosseren Lorscher Jahrbucher („Annales Lau-
rissenses maiores") 5 verwendet. Sie sind wohl nur mittelbar
dahin gelangt.
7. Otto vonFreising, ^Chronica".6 Desselben
„Gesta Friderici I. imperatoris" mit Rahewins
Fortsetzung (Otto Fris. Chron. bezw. G. Frid., dann
Rahew., G. Frid.).
Die Werke des grossen Geschichtschreibers, der einst
den heimischen Freisinger Bischofsstuhl zierte, hat Arnpeck
in sehr ausgiebigem Masse als Quelle verwendet. Es sind
uns heute noch zwei Handschriften der Werke Ottos von
Freising erhalten, die im Besitz Arnpecks selbst gewesen
sind. Ueber die eine, die sich in der Herzoglichen Bibliothek
zu Wolfenbuttel befindet, wird unten bei der Untersuchung
der Quellen zu Arnpecks „Gesta episcoporum Frisingensium"
1 Unten zitiert nach der Ausgabe in den Mon. Germ, hist.,
SS. Rer. Langobard.
7 S. 43, 34.
8 S. 47, 32.
* S. 88, 22 und 35.
5 Mon. Germ, hist., 88. I, 172.
6 In dem grossten Teile des vorliegenden Buches ist noch nach
der alten Ausgabe in den Mon. Germ, hist., SS. XX zitiert, da der
Druck schon erfolgt war, bevor die neue Ausgabe von Hofmeister
erschien.
— XXXI —
noch des Naheren gesprochen werden, die andere, die zur
Zeit der Sakularisation aus Kloster Indersdorf in die
Miinchener Zentralbibliothek gelangte, jetzt als Clm. 7839
bezeichnet, ist oben S. X erwahnt worden.1
Arnpeck hat den Freisinger Bischof iiberaus hoch-
geschatzt und hat ihn als seine Quelle wie kaum einen
andern Schriftsteller angegeben. „Otto Frisingensis epi-
scopus clarissimus" wird er von ihm genannt, dazu mit den
Worten des Enea Silvio: „non futilis autora.3 An anderer
Stelle3 ubernimmt er Hartmann Schedels Worte, in denen
Otto von Freising und Gottfried, von Viterbo als „haud
ignobiles historici" bezeichnet werden. Die Kenntnis der
Personlichkeit des Freisinger Bischofs setzt er so weit vor-
aus, dass er einfach zitiert: „ut ait Ottoa.4 Gegenliber
anderen Quellen ist ihm Otto von Freising die hochste und
ausschlaggebende Autoritat. Auf ihn gestutzt, wagt er selb-
standige Kritik. Man vergleiche z. B. den Abschnitt fiber
die Nachkommenschaft Kaiser Arnulfs S. 114, 15 ff. und die
Stelle fiber Kaiser Ludwig das Kind S. 115,22, wo er aus-
drficklich anderen Quellenangaben gegenuber eine aus Otto
entnommene Stelle eingereiht hat. Wie Arnpeck dagegen
ganz sanft die ihm nicht behagende Scharfe Ottos gegen
die Wittelsbacher ausgeglichen hat, ist unten S. 129, Anm. 3
besprochen. In den beiden ihm gehorigen Handschriften der
„Chroniktt hatte Arnpeck der sogenannten Wittelsbacher Inter-
polation eigens Ottos ursprfingliche Worte beigeschrieben.
8. Frutolfs vom Michelsberg bei Bamberg,
bezw. Ekkehards von Aura Weltchronik (Frut).
Obwohl Arnpeck nirgends, auch nicht in der Vorrede
bei Anfuhrung der bedeutenderen Geschichtschreiber, den
Prior Frutolf vom Michelsberg bei Bamberg mit Namen
nennt, hat er doch auch dessen Weltchronik benutzt, aller-
dings in geringem Grade im Verhaltnis zu jenem inhalts-
reichen Werke. 5 Bei der grossen Verbreitung, welche diese
1 Die Hand8chrift Nr. 176 der Gr. Universitfite-Bibliothek Giessen,
welcbe Ottoe von Freising ,Chronik" und „Gesta Friderici" enthllt und
zum Teil 1470 von Erasmub Sayn von Freising geschrieben ist, zeigt,
wie ich^durch eigene Einsichtnahme feststellte, in den Eandbemerkungen
nirgends die Handzfige Arnpeck 8. Dies mocbte ich zur Ausgabe der
.Chronik" Ottos von Freising von Hofmeister, der jene Frage dort
S. XLIII, Anm. 6 offengelassen hatte, erganzend bemerken.
* Unten 8. 6, 19.
8 S. 32, 32.
* S. 103,10.
5 Ausgabe in den Mon. Germ, hist., SS. VI, 17 ff.
XXXII -
Weltchronik gefundeu hatte, ist anzunehmen, dass eine
Handschrift davon unserem Chronisten zu Freising zur Ver-
fttgung stand. Hatte doch auch schon Bischof Otto von
Freising in ausgedehnter Weise Frutolfs Chronik nebst einer
Fortsetzuug bis 1106 beniitzt. l
Dass unter dera am Schlusse des Kapitels iiber Augs-
burg zitierten „Eusebiustt niemand anderer als Frutolf zu
verstehen ist, habe ich in der Anmerkung zu jener Stelle
dargelegt. *
9. Historia Welforum Weingartensis (Hist. Welf.).
Die „ Historia Welforum Weingartensis",8 die Welfen-
geschichte eines ungenannten Weingartener Monches, hat
zahlreiche Textstellen geliefert. Ausser ihr ist aber auch
die Ursperger Chronik, in der jene Weingartener Welfen-
geschichte verarbeitet wurde, stark beniitzt, und in eigen-
tiimlicher Verschlingung erscheint bald der ursprungliche
Weingartener, bald der abgeleitete Ursperger Text.
10. Codex traditionum Frisingensium (Cod.
trad. Fris.).
Mehrfach diente als Quelle der „ Codex traditionum
Frisingensium", der die Hauptquelle fiir Arnpecks kleineres
Werk, den „Liber de gestis episcoporum Frisingensium"
bildete und iiber den unten bei dcm Quellenverzeichnis dieses
Werkes naher gehandelt werden wird. Arnpeck zitiert es
in der „ Chronica Baioariorum" einmal4 ausdriicklich als
seine Quelle mit den Worten : „ex libro tradicionum ecclesie
Frisingensis."
11. Vita S. Maximiliani (Vita S. Max.).
Die Legende des hi. Maximilian (vgl. den Druck bei
Pez, SS. Eer. Austr. II, 19) scheint Arnpeck in einer Form
vorgelegen zu sein, welche von der bei Pez abweicht und
einen ausfiihrlicheren Text geboten haben diirfte.
12. Passio S. Floriani (Pass. S. Flor.).
Vgl. unten S. 38, Anm. 1.
13. Passio S. Afrae (Pass. S. Afrae).
Vgl. unten S. 38, Anm. 3. Zur letzten Literatur iiber
die Afra-Legende siehe Neues Archiv XXXVII, 329 f., 861.
1 Hofmeister in seiner Ausgabe der Chronik Ottos 8. XCIII.
* 8. 28, Anm. 4.
8 Vgl. 6. 159, Anm. 3.
* S. 153,37.
— XXXIII —
14. Eugippius, Vita S. Severini (Vita S. Sev.).
Arnpeck hat diese Vita (vgl. die Ausgabe von Mommsen)
unmittelbar benutzt. Wo er sie aber.zitiert,1 entnimrat er
die Quellenangabe selbst den Kremsmunsterer Aufzeichnungen.
15. Legenda S. Ruperti (Leg. S. Rup.).
Zur Geschichte des hi. Rupert diente die sog. „ Com-
munis legenda S. Rodberti episcopitt als Quelle. Vgl. unten
S. 48, Anm. 3. Neuerdings, nachdem unser Text langst ge-
druckt war, ist die „Vita Hrodberti" herausgegeben worden
von Levison in den Mon. Germ, hist., SS. Rer. Merov. VI,
140 ff., so dass also jetzt diese Ausgabe fur Vergleichuugen
zu benutzen ist.
16. Arbeo, Vita S. Emmerami (Vita S. Emm.).
Die von dem Freisinger Bischof Arbeo verfasste Legende
des hi. Emmeram ist in der Textform B benutzt. Arnpeck
ist dabei iin Ausdruck jedoch manchmal etwas abweichender
von der Quelle als sonst, so dass ich annehmen mochte, es
habe ihm eine abermals veranderte, stilistisch freiere Form
der „Vitaa vorgelegen. Vgl. unten S. 52, Anm. 2.
17. Arbeo, Vita S. Corbiniani (Vita S. Cork).
Dass unser Chronist der Lebensgeschichte des Grunders
des heimischen Freisinger Bistums, des hi. Korbinian, aus-
giebig Stoff entnimmt, ist nur natlirlich. Er benutzte dazu
die von Arbeo verfasste Vita in der weit verbreiteten iiber-
arbeiteten Form, welche den alteren roheren Text geglattet
und verbessert wiedergibt.2
18. Otloh, Vita S. Bonifatii (OUoh, Vita S. Bonif.).
Arnpeck zitiert das Werk zweimal, ohne den Verfasser
zu nennen: „prout in legenda clarius ponuntur" 3 und: „In
legenda S. Bonifacii libro 1. et postea in 2. libroa.4 Man
vergleiche die beniitzten Textstellen mit der Ausgabe in
Mabillons Acta Sanctorum Ordinis S. Benedicti, Saec. Ill,
2, 28 ff. Oder in dem Nachdruck dieser Ausgabe in Migne's
Patrologia latina LXXXIX, 633 ff.
19. Vita S. Virgilii (Vita 8. Virg.).
Vgl. unten S. 78, Anm. 4 und S. 82, Anm. 4. Dazu
ferner unten S. XXXXV.
1 S. 41, 13.
9 VgL die ftusgezeichnete neueste Ausgabe beider Texte von Krusch
in den Mon. Germ, hist, SS. Rer. Merov. VI, 497 ff. (Bei ihrem Er-
scheinen lagen die ersten 50 Bogen des Textes dieser Cnroniken schon
gedrnckt vor.)
» S. 72, 6.
* S. 73, 13.
Qnellen o. ErOrterangen N. F. III. Ill
— XXXIV —
20. Translatio S. Dionysii (Transl. S. Dion.).
Vgl. unten S. 109, Anm. 1 u. 2.
21. Berno von Reichenau, Vita S. Udalrici
(Vita S. Udalr.).
Eine Lebensbeschreibung des hi. Ulrich gibt^Arnpeck
an zwei Stellen als seine Quelle an:1 „Legitur in libro, qui
de vita S. Udalrici inscribitur" 2 und „ut colligitur ex legenda
S. Udalrici episcopia.3 Durch Textvergleichung stellte sich
heraus , dass von den verschiedenen Beschreibungen des
Lebens des hi. Ulrich jene beniitzt ist, welche Berno von
Reichenau verfasst hat.4
22. Translatio S. Martini (Transl. S. Martini).
Ueber die ^Translatio S. Martini*4, welcher der grosste
Teil des 4. Kapitels des 4. Buches entnommen ist, vgl. die
Angaben S. 82, Anm. 4 und S. 130, Anm. 1, dazu S. XXXXV.
23. Wolfherius, Vita S. Godehardi (Vita S. God.).
In Kapitel 9 des 4. Buches erscheinen Stellen aus dem
Wortlaute der ,rVita S. Godehardi posterior", die von Wolf her
verfasst ist.5 Diese Vita ist wahrscheinlich nicht unmittel-
bar, sondern nach eiDer gekiirzten Ableitung, vielleicht aus
einer Sammlung von Heiligenleben, beniitzt worden.
24. Adalbertus, Vita Henrici II. imperatoris
(Vita Henr.).
In umfangreichstem Masse ist fur die Geschichte Kaiser
Heinrichs II. die legendenhafte „Vita Henrici II. imperatoris"
des Diakons Adalbert nebst dem dieser Legende im Anfang
des 13. Jahrhunderts hinzugefugten dritten Buch, dem sog.
„Additamentuma, abgeschrieben worden.6
25. Vita S. Cunegundis (Vita Cuneg.).
Auch die „Vita S. Cunegundis",7 die Geschichte der
frommen Gemahlin Kaiser Heinrichs II., hat ein paar Ab-
schnitte geliefert.
1 Das Zitat „ut in libro gestorum eius legitur",S. 118, 4 findet
sich schon in Frutolfs Text, das Zitat „in legenda autem 8. Udalrici"
S. 129,1 bereits bei Andreas von Regensburg.
2 S. 118, 37.
3 S. 124, 18.
4 Vgl. S. 118, Anm. 4.
5 Vgl. S. 133, Anm. 5.
6 Vgl. S. 134, Anm. 1. Meine Vermutung, Arnpeck habe viel-
leicht die Briisseler Druckausgabe der „Vita Heinrici" von 1484 (Hain
8429) beniitzt, erwies sich als nicht zutreffend, wie ich durch Vergleichung
des Textes des Exemplars der k. Universitatsbibliothek Gottingen fest-
stellen konnte.
7 Vgl. S. 144, Anm. 2.
- XXXV —
26. Passio Tbiemonis (Pass. Thiem.).
Zu vermuten ist, dass die „Passio Thiemonis", die
Geschichte desMartyriums des Salzburger Erzbischofs Thiemo,
mittelbar oder unmittelbar an einer Stelle Stoff geliefert hat. *
27. Vita Chunradi archiepiscopi Salisburgensis
(Vita Chunr.).
Die „Vita Chunradi archiepiscopi Salisburgensis", die
Lebensbeschreibung eines anderen Salzburger Erzbischofs,
des Konrad von Abensberg,2 hat deutlich fiir ein paar kurze
Abschnitte zugrunde gelegen.
28. Vita S. Hedwigis (Vita S. Hedtr.).
Vgl. S. 207, Anm. 7.
29. Jacobus de Voragine, Lege'nda aurea
(Leg. aurea).
Die vorgenannten Legenden sind Arnpeck zum Teil
in selbstandigen Handschriften vorgelegen, zum Teil) aber
durften sie ihra durch Legendensammlungen 3 und Martyro-
logien dargeboten worden sein.
Es zeigt sich auch, dass er, wenn auch nur in ge-
ringem Umfange, die bekannteste und verbreitetste Legenden-
sammlung, die „Legenda aurea*4 des Jacobus de Voragine
beniitzt hat,4 vielleicht in einem der zahlreichen Drucke,
die damals von jener Sammlung schon vorhanden waren. 5
30. BurkharduSjChroniconUrspergense (Chr.
Ursp.).
Stark beniitzt ist, wie schon oben S. XXXII erwahnt
wurde, die Chronik des Propstes Burkhard von Ursperg,
das „Chronicon Urspergense*.6 Schon in seiner Vorrede
zur ^Chronica Baioariorum" zahlt Arnpeck den „abbas
Urspergensis ordinis Preinonstratensium" auf,7 fiir den ihm
unbekannten Eigennamen Raum lassend. Und einmal ver-
weist er auf den „abbas Urspergensis in sua cronica",8 ein
andermal sagt er (jedoch sich irrend): „Unde in cronica
Urspergensi legitt. 9 Er besass selbst in der jetzt zu Wolfen-
1 Vgl. 8. 159, Anm. 4 und 8. 160, Anm. 1.
* Vgl. S. 160, Anm. 2; 214, Anm. 5-7.
8 VgL auch S. 74, Anm. 1 und 133, Anm. 5.
4 Unten zitiert mit den Seitenziffern der Ausgabe von Graesse.
6 Copinger, Supplement to Hain'e Repertorium bibliograpbicura
Nr. 6380 ff.
* Vgl. S. 157, Anm. 1.
7 S.6,20.
8 8. 224, 42.
* S. 227, 9.
Ill*
— XXXVI —
biittel befindlichen Handschrift Helmst. 205 den Text dcr
aus der Ursperger Chronik geschopften „Historia Friderici*.1
Doch beniitzte er nicht diesen Auszug,2 sondern hatte die
ganze Ursperger Chronik zur Verfiigung.
Wo Arnpeck die gleichen Nachrichten sowohl in der
Ursperger Chronik als auch in deren Quelle, der Wein-
gartener Welfengeschichte, fand, beniitzte er, otfenbar nur
von Kucksichten der Bequemlichkeit geleitet, bald die ge-
drangte Darstellung der einen Quelle, bald die erweiterte
Erzahlung der andern. Umfassender erscheint dabei die
jftngere Ursperger Chronik verwendet.
31. Conradi Chronicon Schirense (Conr. Chr.
Schir.).
Von den Geschichtsquellen des Klosters Scheyern 3
begegnet uns in Arnpecks Text zunachst4 das „Chronicon
Schirense" * des Konrad von Luppurg. Interessant ist Arn-
pecks Verhaltnis zu dem vielbesprochenen eingeschalteten
16. Kapitel. Graf Friedrich Hektor Hundt 6 hat nachgewiesen,
dass der von Jaflfe als 16. Kapitel der Chronik gedruckte
Text durchaus nicht von Konrad herriihrt. Dieses Kapitel
sei vielmehr eine erst gegen Ende des 15. Jahrhunderts
(wahrscheinlich um 1491) von einem Scheyerer oder (da es
sich in der aus Tegernsee stammenden Handschrift Clm. 19487
findet) von einem Tegernseer Monch vorgenommene Ein-
schiebung.7 Es besteht kein Anlass, dieses Ergebnis von
Hundts scharfsinniger Untersuchung (abgesehen von der ort-
lichen Verlegung nach Tegernsee) anzuzweifeln. Vergleicht
man die Angaben Arnpecks fiber Kaiser Arnulf und seine
Beziehungen zu Scheyern unten in Kap. 14 des 3. Buches,8
so kann es bei der teilweise wortlichen Uebereinstimmung
dieser Stellen mit jenem eingeschalteten Kap. 16 nicht zweifel-
haft sein, dass letzteres Arnpeck vorlag. Kaum in der Tegern-
seer Handschrift; Arnpeck hat vielmehr die Einschaltung
1 Vgl. Hofmei8ter8 Ausgabe der „Chronik" Ottos von Freising
S. XLIV und unten den Quellennachweis zu Arnpecks „Gesta episco-
porum Frisingensium".
3 Der auch als InkunabeldruckJ(Hain*'8718) aus der Presse des
Klosters St. Ulrich und Afra zu Augsburg (um 1473—1476) verbreitet war.
• Vgl. oben S. XXVIII.
4 S. 113, 36 ff.
6 Hsg. von Jaffe* in den Mon. Germ, hist., SS. XVII, 615 ff.
6 Kloster Scheyern, seine kites ten Aufzeichnungen, seine Besitz-
ungen. Abhandlungen d. hist. Kl. d. k. bayer. Akad. d. Wise. IX, 205 ff.
7 Daselbst S. 268.
8 S. 113,34ff.
— XXXVII —
wohl in Scheyern selbst kennen gelernt,1 woselbst sie auch ent-
standen sein diirfte, da man ebendort das grosste Interesse an
ihr hatte. Arnpeck nennt die Erzahlung „quorundam opinionem
licet suspectam". Sie erscheint ihm verdachtig, doch ftigt
er sie ein, um sie zu bekampfen, „ad obstniendum ora ob-
loquentium*. Sollte nicht im Hinblick auf diese letzteren
Worte, die zwar der Chronik Konrads von Scheyern ent-
liehen sind, ihrem ganzen Sinne nach aber sich gegen lebende
Personen zu richten scheinen, die Vermutung gewagt werden
diirfen, dass gerade daraals in Scheyern die Erzahlung von
Kaiser Arnulf nachdrucklicher hervorgehoben wurde ? Konnte
dadurch nicht Hundts Vermutung iiber die Zeit der Ein-
schiebung eine neue Stiitze erhalten?
32. Annales Schirenses (Ann. Schir.).
Neben der Chronik Konrads hat Arnpeck auch die
Angaben der Scheyerer Jahrbiicher verwendet. *
33. Scheyerer Furstentafel (Tab. Schir.).
Als dritte Geschichtsquelle aus Kloster Scheyern treffen
wir die sog. Scheyerer Furstentafel unter Arnpecks Stoff
an,3 ein volkstiimliches Erzeugnis in deutscher Sprache, das
nicht uninteressant ist und eine gute Neuausgabe unter
Berucksichtigung all der zahlreichen davon vorhandenen
Handschriften verdienen wurde.
34. Chronicon Ebersbergense posterius (Chr.
Ebersb. post.).
Von den beiden Ebersberger Chroniken, von denen die
eine kiirzere um das Jahr 1050 unter dem beruhmten Abte
Willi ram geschrieben, die andore ausgeschmiickte nach dem
Jahre 1246 verfasst ist, hat Arnpeck die letztere benutzt.
Vgl. unten S. 112, Anm. 4. In den unten als Quelle zu er-
wahnenden „Fundationes monasteriorum Bavariae" findet
sich diese Ebersberger Chronik etwas gekiirzt, zugleich aber
mit kleinen belanglosen Erweiterungen vor.4 Die Textver-
gleichung zeigt, dass letztere Form nicht herangezogen ist,
sondern dass Arnpeck die Chronik auch in urspriinglicher
Form zur Verfiigung hatte und diese ausbeutete.
1 Vgl. oben 8. XXVIII.
* Mon. Germ, hist., SS. XVII, 629 ff.
9 Vgl. S. 117, Anm. 1.
4 Vgl. Xeues Archiv XXIV, 686.
— xxxvm —
35. Vincentius Bellovacensis, Speculum histo-
riale (Vine. Bell).
Arnpeck nennt in seinem Vorwort den Vincentius von
Beauvais unter den bedeutenden Geschichtschreibern mit
der Bezeicbnung „ Vincentius Gallus ordinis predicatorum*. l
Er zitiert dann die grosse geschichtliche Kompilation des
Vincentius an fiinf verschiedenen Stellen. 2 Er hat sie auch
wirklich unmittelbar 3 beniitzt, allerdings nur fur wenige Ab-
schnitte. Man darf wohl annehmen, dass ihm das Werk in
einer der damals langst vorhandenen Druckausgaben 4 zu-
ganglich gewesen ist.
36. Regensburger Schottenlegende.
In Kapitel 30 des 2. Buches nennt Arnpeck als Quelle
eine „Cronica fundacionis cenobii Scotorum Ratispone*.5 Es
ist die Regensburger Schottenlegende, deren wichtigsten Teil,
die „Gesta Caroli Magni", 1897 Diirrwachter herausgegeben
hat. Ausser in dem eben genannten Kapitel bildet die urn
1270 entstandene Chronik die Grundlage fiir die beiden
ersten Kapitel des 3. Buches.
Vgl. iiber die Benutzung der Chronik unten S. 4, Anm. 5,
S. 78, Anm. 6 und 7 und S. 91, Anm. 1. Zu S. 78, Anm. 7
ist erganzend zu bemerken, dass die verlorene Handschrift
der Quelle wahrscheinlich mit einzelnen Korrekturen ver-
sehen war, die auf Konrad von Megenbergs Angaben sich
stiitzten; vgl. unten S. 91, Anm. 3 und 98, Anm. 1. Zu
letzterer Stelle ist die leider alle modernen Editionsgrundsatze
ausser Acht lassende Ausgabe des „Tractatus de limitibus
parochiarum Ratisponensiuma von Philipp Schneider er-
ganzend zu nennen.
Zu bemerken ist, dass es zwei sehr seltene Inkunabel-
drucke einer kurzen deutschen Fassung der „Gesta Caroli
Magni" gibt.6 Man konnte vermuten, dass diese „Legende
von Kaiser Karls Streit vor Regensburg* vielleicht von
Arnpeck beniitzt worden ist, doch ist das nicht der Fall.
1 S. 6,21.
8 S. 97,10; 100,31; 132,19; 134,19; 197,4.
8 Vgl. S. 134, Anm. 2.
4 Ohne Ort (Strassburg) und Jahr (Copinger 6245) ; Strassburg 1473
(Cop. 6246); ohne Ort (Augsburg) 1474 (Cop. 6247); Nurnberg 1483
(Cop. 6248); Venedig 1494 (Cop. 6241, IV).
* S. 78, 24.
e Dor eine, gedruckt von Friedrich Creuesner zu Nflrnberg,
(Hain * 4524), der andere von Johann Sluchs ebendaselbst (Hain 4525;
in der Munchener k. Hof- und Staatsbibliothek nicht vorhanden;
Exemplar in' der Regensburger Kreisbibliothek ; vgl. Diirrwachter a. a. 0.
S. 132), beide ohne Jahr.
— XXXIX —
37. Hermanni Altahensis Annales (Herm. Alt.)
nebst Fortsetzungen (Cont. Alt. und Cont. Rat.).
Des Abtes Hermann von Niederaltaich Annalen x bilden
eine Hauptquelle Arnpecks. In der Vorrede zur ^Chronica
Baioariorum" zahlt letzterer unter den bedeutenden Geschicht-
schreibern aach die „fratres ordinis Benedicti Hermannus et
Martinus" auf. 2 Haben wir in dem letzteren Martin von
Troppau zu erkennen, so meint Arnpeck unter dem „Her-
mannus* kaum einen anderen als Hermann von Niederaltaich. 8
Nach dem Hauptwerke Hermanns erscheint sowohl die Nieder-
altaicher als auch die Kegensburger Fortsetzung dazu als
Quelle Arnpecks.
38. Griindungsgeschichte des Klosters Tegern-
see (Fund. Teg.).
Kapitel 29 des 2. Buches4 behandelt die Geschichte'der
Grander und der Griindung des Klosters Tegernsee. Man
konnte bei oberflachlichem Zusehen meinen, dass jene^Ge-
schichte aus Andreas von Regensburg abgeschrieben sei.
Aber es zeigt sich, dass Arnpeck auch die ursprtingliche
Tegernseer Griindungsgeschichte, die „Fundatio Tegern-
scensis" 5 benutzte. In der Hauptsache der Tegernseer
Quelle den doch auch auf diese zuruckgehenden Text des
Andreas vorziehend, sieht Arnpeck sich aber genotigt, da,
wo er offenbar glaubt, dass Andreas die Geschichte zu sehr
beschnitten habe, einzelne weggefallene Stiicke wieder an-
zuflicken. So liefert er die Griindungsgeschichte in dritter,
durch Stil- und Schreibfehler entstellter und verschlechterter
Auflage. Die „Fundatio Tegernseensis" ist ausser in dem
genannten Kapitel auch noch in anderen beniitzt.
Zu bemerken ist, dass Arnpeck die ganze „Fundatio
Tegernseensis" zur Verfugung gehabt hat, nicht etwa nur
den gekiirzten Auszug, der in den unten als Quelle zu er-
wahnenden ^Fundationes monasteriorum Bavariae" enthalten
ist. 6 Ausserdem benutzte er auch den der Tegernseer Griin-
dungsgeschichte in einer Tegernseer Handschrift (Clm. 1052)
1 Vgl. s. 176, l.
* S. 6,23f.
* Hermann von Reichenau, an den man noch denken konnte, ist
von Arnpeck nicht benfltzt. Vgl. S. 145, Anm. 1, wo unter dem zitierten
„Hermannus" andereraeits auch nicht Hermann von Niederaltaich gemeint
sein kann.
4 Unten 8. 74, 16 ff.
6 Pez, Thesaurus anecdotorum III, III, 475 ff.
« Vgl. Neuea Archiv XXIV, 675.
— xxxx —
beigegebenen Abschnitt iiber die Herkunft der Noriker aus
Armenien, x den der Auszug in den „Fundationestt nicht bietet
und der aus der „Passio S. Quirini" des „Heinricus monachus"
stammt. 2 •
39. Chronicon monasterii Tegernseensis (Chr.
Teg.).
Ausser der „Fundatioa hat Arnpeck noch eine zweite
Tegernseer Geschichtsquelle verwertet, das „Chronicon mo-
nasterii Tegernseensis V wahrscheinlich in der Form, wie
es urn 1492 in dem schon vorhin erwahnten Clm. 1052 nieder-
geschrieben wurde.
40. Diessener Aufzeichnun gen (Notae Diets.).
Ueber die von Arnpeck benutzten Aufzeichnungen des
Klosters Diessen am Ammersee vgl. unten S. 203, Anm. 4.
41. Annates Aldersbacenses (Ann. Aid.).
Vgl. unten S. 768, Anm. 4.
42. Annales Osterhofenses (Ann.Ost.).
Ueber ihre Bentttzung vgl. unten besonders S. 236,
Anm. 8; 239, Anm. 3. Einen Auszug aus den Osterhofener
Annalen boten Arnpeck auch die unten zu erwahnenden
„Fundationes monasteriorum Bavariae".
Eine Osterhofener Ueberlieferung habe ich ausserdem
unten S. 79, Anm. 5 vermutet.
43. Geschichtliche Aufzeichnungen von Krems-
miinster (Krenwn.).
„Baioaria, quae et Noricus dicitur . . . a Dieser dem
bayerischen und osterreichischenQuellenforscher wohlbekannte
Text, mit dem Arnpecks 1. Kapitel des 1. Buches beginnt,4
weist uns sofort auf eine auch anderswo vielbeniitzte Quelle
hin, namlich auf die geschichtlichen Aufzeichnungen, welche
in dem oberosterreichischen Kloster Kremsmiinster 5 ent-
1 Unten S. 23,3ff.
9 Vgl. L. v. Heinemann, Zur Kritik Tegernseer Geschichtsquellen ;
Neues Archiv XII, 146 und 160.
8 Vgl. 8. 222, Anm. 2. Ueber diese Chronik siehe Heinemann
a. a. 0. XII, 160. Wenn Heinemann dort sagte, es sei ihm unerfindlich,
woher Pez die Angabe entnahm, dags die Chronik von drei verschiedenen
Verfassern aus dem 13., 14. und 15. Jahrhundert herrQhre, so ist dem
entgegenzuhalten, dass jene Angabe eben der Handschrift entstammt, aus
der Pez die Chronik abdruckte, namlich dem jetzigen Clm. 1052, f. 13 J
vom Ende des 15. Jahrhunderts.
4 S. 18, 5.
6 Zitiert nach Loserth, Die Geschichtsquellen von EremsmuuBter
(1872), nicht nach der spateren, schlechteren Ausgabe von Waitz in den
Mon. Germ, hist., SS. XXV.
— XXXXI —
standen sind und haufig unter dem Namen des Bernardus
Noricus zitiert werden. Arnpeck hat in sehr ausgedehnter
Weise von ihnen Gebrauch gemacht. Insbesondere fur die
alteren Zeiten bilden sie die Grundlage seiner zeitlichen
Zahlenangaben. Er scheint, wenn er sich auch hin und
wieder Abweichungen von ihnen gestattete, grosses Ver-
trauen in ihre Zuverlassigkeit gesetzt zu haben.
44. Bernardus Guidonis, Chronica imperatorum
Romanorum (Bern. Guid.).
Merkwurdig ist, dass Arnpeck eine in Deutschland
wenig verbreitete italienische Quelle des 14. Jahrhunderts
benutzt hat, was bisher unbeachtet geblieben ist. Mein
Quellennachweis zeigt namlich die Verwertung des „Chro-
nicon imperatorum Romanorum tt des Bernardus Guidonis,
von dem wir noch keine vollstandige Druckausgabe besitzen.
Ueber die Beniitzung durch Arnpeck vgl. unten S. 290,
Anm. 4 und S. 293, Anm. 3.
45. Sachsische Weltchronik (S. Wchr.).
Arnpeck hat nicht nur die Sachsische Weltchronik
selbst * benutzt, sondern auch die Erste, Zweite und Dritte
bayerische Fortsetzung dazu.2 Da die Dritte Fortsetzung
nur in Verbindung mit der Ersten vorkommt, in einer Form,
wie sie von den uns bekannten Handschfiften der Welt-
chronik nur Cgm. 227, der aus Benediktbeuern stammt, auf-
weist, 8 muss Arnpeck notwendigerweise noch eine andere
Handschrift der Weltchronik zur Verfflgung gehabt haben,
welche neben der Ersten Fortsetzung die Zweite enthielt.4
46. Flores temporum (Flor.).
Das vielbenfitzte Werk der „Flores temporum", von
dem dringend einmal eine auf der gesamten handschriftlichen
Ueberlieferung aufgebaute vollstandige Neuausgabe notig
ware,5 hat auch Arnpeck als Quelle vor sich gehabt und
zwar in einer Form, wie sie (als mir zuganglich unten zitiert)
z. B. der aus Tegernsee stammende Clm. 18 776 bietet und
1 Vgl. S. 76, 48.
* Dad ist Weiland bei Aufzahlung der Schriftsteller, welche n die
Sachsische Weltchronik als Quelle gedient hat (Mon. Germ, hist., Deutsche
Chroniken II, 62), entgangen.
* Vgl. daselbst II, 6, 319, 340.
4 Vgl. daselbst II, 336.
5 Die Ausgabe der Mon. Germ, hist., SS. XXIV ist fur Unter-
suchungen wie die vorliegende durchaus ungenugend.
— XXXXII —
wie sie ahnlich, doch schon wieder abweichend, in der sel-
tenen Druckausgabe der „Floresu von Meuschen sich findet *
Ueber Beziehungen von Arnpecks Text zu einer Regens-
burger Bearbeitung der „Flores temporum" vgl. unten S. 231,
Anm. 6.
47. Henricus de Hervordia, Chronicon (Henr.
Herv.).
Fur die Zeit Kaiser Ludwigs des Bayern stossen wir,
was man bisher noch nicht bemerkt hat, ofters auf Stellen
aus der Chronik Heinrichs von Herford. Meinen anfanglichen
Zweifeln gegeniiber, ob direkte Beniitzung dieser Chronik
vorliegt oder nicht, mochte ich nun doch glauben, dass die
betreffenden Teile unmittelbar dorther entnommen sind. *
48. Chronicon de ducibus Bavariae (Chron.).
Eine Hauptquelle des Andreas von Regensburg, die
uns heute nur in einer einzigen Handschrift in eigenhandiger
Niederschrift dieses fleissigen Chronisten erhalten geblieben
ist, hat auch Arnpeck in ausgedehnter Weise ausgeschrieben,3
das sogenannte „ Chronicon de ducibus Bavariae".4 Bei
Arnpeck erscheint manchmal fur eine und dieselbe Erzahlung
sowohl der Text des „ Chronicon" wie der des Andreas in-
einandergemischt. 5 Arnpeck diirfte eine verloren gegangene
Handschrift des -Chronicon" beniitzt haben. 6
»v
49. Annales S. Stephani (Ann. S. Steph.).
Das heimatliche Kloster Weihenstephan lieferte eine
nicht unwichtige Geschichtsquelle, die „Annales S. Stephani". 7
Es ist anzunehmen, dass Arnpeck die Originalhandschrift
beniitzt hat.
1 VgL 8. 197, Anm. 5; 198, Anm. 6; 231, Anm. 7; 232,5, 14 und
31, dazu Anm. 2 und 9; 251, Anm. 5; 283, Anm. 4; 284, Anm. 10;
287, Anm. 2 und 5; 289, 8 und Anm. 2 ; 291, 8 ff.; 294,10; 297,28;
299, Anm. 2 ; 301, 28 ff. ; 302, 3 ff ; 303, Anm. 3.
* Vgl. S. 293, Anm. 5; 294, Anm. 2 und 3; S. 295, 1 ff; 297,
Anm. 3; 300,4 und Anm. 1 und 3; 302,26; 304, Anm. 2 und 5; 315,
Anm. 5.
8 Vgl. 8. 246, Anm. 1.
4 Vgl. iiber diese Quelle meine Ausgabe der Samtlichen Werke
des Andreas von Regensburg 8. LVI ff Ich bereite zur Zeit eine Neu-
ausgabe des „Chroniconu fur die Scriptores-Reihe der Mon. Germ. hist. vor.
6 Vgl. z. B. S. 248, Anm. 5 und 10; 250, Anm. 1 ; 251, Anm. 7;
299, Anm. 1 ; 320, Anm. 7.
• Vgl. S. 298, Anm. 5.
7 Vgl. S. 189, Anm. 2.
— XXXXHI —
50. Chronicon S. Stephani (Chr. S. Stephani.).
Noch eine zweite Quelle aus demselben Kloster bentttzte
Arnpeck, namlich das noch ungedruckte „Chronicon S. Ste-
phani*, eine dem Ende des 14. Jahrhunderts angehorige
Chronik aus Kloster Weihenstephan, welche jedoch von weit
geringerer Bedeutung ist als die eben erwahnten Weihen-
stephaner Annalen. l
51. Fundationes monasteriorum Bavariae
(Fund.).
Zu Arnpecks Quellen zahlt auch die von mir fest-
gestellte Sammlung von Griindungsgeschichten bayerischer
Kloster, ^Fundationes monasteriorum Bavariae",2 die urn das
Jahr 1388 von eiuem Ungenannten, wahrscheinlich einem
Monch von St. Emmeram zu Regensburg, angelegt worden
ist. Von den in ihr enthaltenen Quellen erscheinen bei
Arnpeck eben in der in jener Sammlung gegebenen Form
folgende wieder:
a) Die Griindungsgeschichte des Klosters
Benediktbeuern (Chr. Bur.).*
b) Die Griindungsgeschichte des Klosters
Schlehdorf.4
c) Die Griindungsgeschichte des Klosters
Wessobrunn (Fund. Wess.). 5
d) Die Notizen Rudolfs von Polling iiber
Herzog Tassilo (Rud. Poll.).6
e) Aufzeichnungen aus St. Emmeram zu
Regensburg.7
f) Die Griindungsgeschichte von Kloster
Grafrath.8
g) Notiz aus Raitenbuch.9
h) Annalistische Notizen aus einem baye-
rischen Minoritenkloster.10
1 Vgl. S. 145, Anm. 1.
• Vgl. Neues Archiv XXIV, 671 ff.
8 Vgl. unten 8. 66, Anm. 1.
4 Vgl. S. 67, 15 ff.
* Vgl. 8. 81, Anm. 4.
8 Vgl. 8. 84, Anm. 5.
7 VgL S. 107 und 108; 132,35ff.
8 Vgl. S. 123, Anm. 5; 2o8,23ff.
9 Vgl. S. 159, Anm. 2.
■• Vgl. 8. 161, Anm. 3; 230, Anm. 5; 240, 9 ff. and Anm. 4 und 6;
245, Anm. 1, 3 und 8.
- XXXXIV -
i) Die Griindungsgeschichte von Kloster
Osterhofen. l
k) Notiz iiber Kloster Mallersdorf.2
l)Notizen iiber die Vorgeschichte von
Kloster Scheyern.8
m) Griindungsnotiz aus Kloster Beuerberg.4
n) Auf zeichnungen aus Kloster Diessen.5
o) Notizen aus Kloster Oberaltaich.6
p) Kleine bayerische Annalen, vielleicht
aus Kloster Ebersberg.7
q) Osterhof ener Annalen.8
r) Aufzeichnungen aus Kloster Fiirstenfeld
(Not Fiirst.).*
s) Notiz iiber die Griindung des Domini-
kanerklosters zu Landshut.10
t) Straubinger Annalen.11
u) Notizen iiber Klostergrundungen Kaiser
Ludwigs des Bayern.12
v) Genealogische Notizen zur Geschichte
der Wittelsbacher.13
w) Griindungsgeschichte des KlostersEttal.14
x) Ettaler(?) Chronik.15
y) Aufzeichnung aus Miinchen.10
z) Zerstreute Eintrage in den „Fundationesa.17
In enger handschriftlicher Verbindung mit den genannten
„Fundationestt kommen einige Salzburger Geschichtsquellen
vor, die von Arnpeck ebenfalls ausgebeutet wurden. Es sind
neben der schon unter den benutzten Heiligenleben genannten
1 Vgl. S. 163, Anm. 6.
» Vgl. 8. 164, Anm. 1.
3 Vgl. S. 194, Anm. 1.
* Vgl. S. 203, Anm. 1.
* Vgl. S. 203, Anm. 2 ; 208, Anm. 2.
6 Vgl. 6. 219, Anm. 2.
7 Vgl. S. 219, Anm. 8 ; 235, Anm. 1 ; 247, Anm. 5.
8 Vgl. oben 8. XXXX und unten S. 225, Anm. 4 ; 240, Anm. 5.
* Vgl. 8. 236, Anm. 1 ; 238, 12 ff. ; 252, 27 ; 255, 26. 31 ; 256, 8.
10 Vgl. S. 240, Anm. 3; 241, Anm. 4.
11 Vgl. 8. 247, Anm. 2; 249, Anm. 1; 251, Anm. 2[und 4; 284,
Anm. 10; 301, Anm. 4; 306, Anm. 1 und 2.
11 Vgl. S. 254, 30 ff. ; 282, Anm. 3 und 5; 286, Anm. 2 ; 291, Anm. 5.
18 Vgl. 8. 255, Anm. 2 und 5; 256, Anm. 1.
14 Vgl. S. 296, Anm. 1.
16 Vgl. 8. 315, Anm. 3.
,fl Vgl. S. 330, Anm. 2.
17 Vgl. S. 235, Anm. 7; 247, Anm. 9 ; 303, Anm. 9; 330, Anm 3
und 4; 356, Anm. 6.
— xxxxv —
„Yita S. Yirgilii" und der „Translatio S. Martini" die wich-
tigen „ Breves Notitiae Salisburgenses". Vgl. unten S. 82,
Anm. 4 und 85, Anm. 1, dazu oben S. XXX.
52. Nekrologium des Angerklosters zu
Miinchen.
Verschiedene Nachrichten zur Geschichte Mfinchens hat
Arupeck aus dem Totenbuche des Miinchener Angerklosters
bezogen, * in welches im 15. Jahrhundert der Franziskaner-
quardian Hermann Sack auch eine kurze Chronik des Klosters
eingetragen hat, die ihrerseits Indersdorfer Aufzeichnungen
als Quelle gedient zu haben scheint. 2
53. Andreas von Regensburg, Chroniken
(Andr.).
„Nullusque vero predictorum nee quisquam alius preter
fratrem Andream canonicum regularem ordinis S. Augustini
apud S. Magnum in preurbio Ratispone Bavarie principum
tempora desudavit.a So nennt Arnpeck8 allein den Augustiner-
chorherrn Andreas von Regensburg als seinen Vorganger
auf dem Gebiete der bayerischen Geschichtschreibung. Wie
man diese Angabe zu beurteilen hat, wird unten noch be-
leuchtet werden. Nicht allein die lateinische „ Chronica de
principibus terrae Bavarorum" des Andreas lieferte Arnpeck
vielen St off, sondern auch des Andreas „ Chronica pontificum
et imperatorum Romanoruma,4 und zwar nach einer Hand-
schrift der Rezension C. Letztere Chronik finden wir sogar
noch in umfassenderer Weise beniitzt als die bayerische
Chronik des Andreas, der gegenliber eben Arn pecks „ Chronica
Baioariorum" auf weit breiterer Grundlage aufgebaut war.
Andere Werke des Andreas 5 hat Arnpeck in seiner lateinischen
bayerischen Chronik nicht bentitzt. Den Schriften des Andreas
1 Vgl. S. 225, Anm. 2; 306, Anm. 3; 406, Anm. 2.
* Vgl. S. 188, Anm. 6.
8 &6,27ff.
* Vgl. meine Ausgabe der beiden Chroniken in Band I der Neuen
Folge der vorliegenden ,Quellen und Erdrterungen*.
5 Konrads von Megenberg Chronik wird als Quelle zweimal,
jedoch nur mit denselben Worten namhaft gemacht (unten S. 29, 19 und
55, 32), mit denen Andreas von Regensburg sich auf sie beruft; die
ganzen Stellen sind also aus Andreas entnommen . Wenn Durrwachter
in seiner Ausgabe der „Gesta Caroli Magni" S. 135 sagte, Arnpeck ,^itiere
Megenberg gerne", so ist diese Aeusserung auf die soeben festgestellte
Tatsache einzuschranken. £s fiodet sich kein Anhaltspunkt, der auf
eine unmittelbare Benutzung von Megenbergs verlorener Chronik hin-
deutet. Oder soil ten vieUeicht die Ausziige aus der Begensburger Schotten-
legende in Kap. 1 und 2 des 3. Buches, die einen gewissen Zusammen-
hang mit einigen von Konrad in seinem „Tractatus de limitibus paro-
— XXXXVI -
scheint er hohen Wert beigemessen zu haben. Er schreibt
dessen Text haufig auch da ab, wo er selbst eine von Andreas
benutzte Quelle vor sich hatte, und gibt der Form, in
welcher die betreffende Stelle durch Andreas iiberliefert
war, den Vorzug vor der urspriinglichen Fassung.
Zu bemerken ist, dass Arnpeck auch die von mir fest-
gestellten Oberaltaicher (oder Straubinger) Zusatze zu den
Ausziigen aus der Fortsetzung der „ Chronica pontificum et
imperatorum Romanorum" des Andreas, wie sie sich in dem
elm. 9503 finden, benutzt hat.1
54. Necrologium Raitenhaslacense.
Eine Anzahl von Notizen zur Genealogie von Mit-
gliedern des wittelsbachischen Furstenhauses stammt offen-
bar aus nekrologischen Aufzeichnungen des Klosters Raiten-
haslach, einer Begrabnisstatte der Wittelsbacher, und zwar
sowohl aus dem Appendix zum „Liber defunctorum genea-
logicus" wie aus dem eigentlichen „Necrologiuma des Klosters.2
55. Breve chronicon monasterii Starasensis
(Chr. Stams.).
In dem tirolischen Kloster Stams im Inntal wurden
nach der,Mitte des 15. Jahrhunderts hauptsachlich fiber die
zahlreichen dort begrabenen Hitglieder furstlicher Familien
kurze chronikalische Aufzeichnungen gemacht.3 Arnpeck
hat manche Nachricht aus ihnen geschopft und Vertrauen
auf ihre Zuverlassigkeit gehabt.4
56. Chronik von Andechs (Chron. And.).
Stark benutzt ist die deutsche Chronik des Klosters
Andechs,5 welche in mehreren Inkunabeldrucken unter dem
Titel „Von dem Ursprung und Anfang des heiligen Bergs
chiarum Ratisponensium" der Legend e gegenuber bestrittenen Angaben
(vgl. oben S. XXXVIII) auf weisen, mitdiesen in Konrads Sinn abgeanderten
Stellen so in dessen Chronik enthalten gewesen und von Arnpeck von
dorther iibemommen worden sein ? Fflr diese Vermutung sprachen die
vielen stilistiscben Veranderungen der Auszuge gegeniiber dem Texte
der Schottenchronik, Aenderungen, die eher Konrad zuzutrauen sind
als dem glatt abschreibenden Arnpeck. Ich bemerke hiebei, dass ich
meine fruner geausserte Meinung von dem einstigen Vorhandensein einer
von dem „Tractatus de limitibus parochiarum Ratisponensiumu ver-
schiedenen Chronik Konrads von Megenberg anderen Behauptungen
gegenuber immer noch vollkommen aufrecblerbaite.
1 Vgl. S. 408, Anm. 1.
» Vgl. S. 357, Anm. 1, 5 und 7 ; 361, Anm. 4 und 5; 362, Anm. 3.
8 Vgl. 8. 234, Anm. 3.
* Vgl. S. 311, 14, wo durch eine Stamser Nachricht eine aus einer
andern Quelle stammende widerlegt wird.
* Vgl. S. 123, Anm. 4.
— XXXXVII —
und der Burg Andechs"1 oder., Chronik von dem hochwiirdigen
und loblichen Heiltum auf dem heiligen Berg, Andechs ge-
nannt, zu Oberbayern" - verbreitet war.8
57. Hans Ebran von Wildenberg, Chronik von
den Fiirsten aus Bayern (Ebran).
Es mag uns zunachst ratselhaft erscheinen', warum
Veit Arnpeck von Schriftstellern, die vor ihm bayerische
Geschichte behandelt haben, in der vorhin4 angefiihrten
Stelle einzig und allein den Andreas von Regensburg ge-
nannt hat, wahrend er doch die Chroniken der beiden Schrift-
steller, die wir heute als seine unmittelbaren Vorlaufer in
der bayerischen Landeschronistik betrachten, Hans Ebran
von Wildenberg und Ulrich Fuetrer, nicht bloss gekannt,
sondern auch in weitestem Umfang wortlich ausgeschrieben
hat. Die Erklarung fi'ir die Unterlassung der Erwahnung
ihrer Namen in jenem Zusammenhang dttrfte — abgesehen
von der allgemeinen Abneigung des mittelalterlichen Schrift-
stellers gegen Quellenangaben — vielleicht darin zu suchen
sein, dass Arnpeck zwischen dem gelehrten, in lateinischer
Sprache geschriebenen und dem volkstumlichen in deutscher
Sprache abgefassten Werk einen trennenden Unterschied
erblickte, der es ihm verbot, jene deutschen Chroniken auf
dieselbe Stufe mit sein er lateinischen Chronik und der eben-
falls lateinischen des Andreas zu stellen. Ich bin mir be-
wusst, dass diese Erklarung, besonders ira Hinblick auf
Arnpecks deutsch geschriebene bayerische Chronik eine
schwache ist, und verhehle mir nicht, dass doch vielleicht
andere, raoglicherweise personliche Gesichtspunkte unseren
Chronisten veranlassten, die Namen jener beiden Schrift-
steller nicht in dem angefiihrten Zusammenhang zu nennen.
Die treffliche „Chronik von den Fiirsten aus Bayern"
des frommen Hitters Hans Ebran von Wildenberg5 ist von
1 Drei verschiedene Drucke (in unterschiedlichem Rot- oder Schwarz-
druck und mit Unterschieden in der Schlusschrift) von Johann Bamler
zu Augsburg vom Jahre 1473 (Hain* 972) und ein Druck von demselben
ohne Jahresangabe (Hain* 971).
* Druck von Johann Schonsperger zu Augsburg ohne Jahres-
angabe (Hain* 969). Der Druck der Andechaer Chronik von Lukas
Zeyssenmayr, zu Wessobrunn hergestellt (Hain* 970), gehSrt neuerer
Forachung zufolge nicht mehr in die Inkunabelzeit.
8 Ich bemerke hier nebenbei, dass ihr Verfasser die Scheyerer
Furstentafel benutzt hat.
4 8. XXXXV.
6 Vgl. die Ausgabe von Friedrich Roth in Band II, Abt. I dieser
„Queilen und Erdrterungen".
— XXXXVII1 —
Arnpeck in umfassender Weise ausgeschrieben worden, ohne
dass der Verfasser iiberhaupt je erwahnt worden ist. Es
ist kaum anzunehmen, dass Arnpeck nicht gewusst baben
sollte, wer die schone Chronik verfasst hat, zumal Hans
Ebran von Wildenberg am Landshuter Hofe eine nicht un-
bemerkenswerte Rolle spielte. In seiner Chronik selbst aller-
dings ist Ebrans Name nicht genannt.1 Aber schon Aventinus
hat ihn ruhmend hervorgehoben.2
Man hat die Frage aufgeworfen, welche der beiden
Formen, in denen Ebrans Chronik handschriftlich uberliefert
ist, von Arnpeck benutzt worden sei. Roth3 ist zu dem
Schlussegekommen, dass Arnpeck ein Exemplar der Ebranschen
Chronik zuhanden hatte, in dem einige der die erste Redaktion
erweiternden Zusatze bezw. die ihnen zu Grunde liegenden
Quellenabschriften bereits eingetragen oder eingelegt waren,
wahrend andere sowie die Fortsetzung und wohl auch die
Vorrede noch fehlten. Dass die Vorrede fehlte, kann nicht
richtig sein — wie ich hier vorgreifend bemerke — im
Hinblick auf den Anfang der deutschen Chronik Ampecks,4
welcher unzweifelhaft dem Anfang der Chronik Ebrans nach-
geschrieben ist. Von den als zweite Redaktion zu be-
zeichnenden Zusatzen aus Ebrans Chronik flnden wir in
Arnpecks lateinischer Chronik in der Tat eine ziemliche
Anzahl unmittelbar benutzt,5 wahrend andere Teile der
zweiten Redaktion nicht verwendet sind, obwohl man an-
nehmen darf, dass sie mit abgeschrieben worden waren,
wenn sie schon in dem Arnpeck vorliegenden Ebranschen
Text enthalten gewesen waren. Man vergleiche z. B. (die
gesperrt gedruckten Worte gehoren der zweiten Redaktion
von Ebrans Chronik an):
Ebran 99,4:
... so zoch der obgedacht hertzog
Welfo von Beirn mit grosser macbt
wider den keiser fur die statAugspurg
und wollt nicht bedencken
die gtittat, so im von dem
keiser beschehen was, und
Arnpeck 158,36:*
Anno domini 1083. dux Guelfo
sua potencia contra imperatorem
civitatem Augustam
1 Vgl. Roth S. XXXII.
* Samtliche Werke II, 115 und IV, 581.
» A. a. O. 8. LXXXT.
4 Unten 8. 447.
* Unten 8. 22, 31 ; 28, 10; 29, 9; 33, 2d ; 101, 4. 25; 103, 17 ; 105, 10.
12; 108,18; 226, 7 ff.; 300,14; 343,20ff.
B Vgl. den entsprechenden deutschen Text 8. 493,26ff.
XXXXIX —
obsedit, per famulos civitatis cepit,
muro8 eiu« solo equavit'et capta
magna preda egreditur.
belegt die. die Biatt ward im uber-
geben tod der stat diener. do lies
er die statmawr niderprechen auf
den grunt und fuer da wider aus
mit einem grossen rawb.
Die durftige Fortsetzung Ebrans aber finden wir in
Ampecks lateinischem Texte zweifellos beniitzt,1 wenn auch
nur in geringem Masse. Roths obige Annahme ist also
dahin abzuandern, dass Arnpeck Ebrans Chronik mit vielen
Zusatzen der zweiten Redaktion, mitVorrede und Fortsetzung
zur Verfligung hatte. Einzelne spatere Zusatze und Aende-
rungen Ebrans mogen damals noch gefehlt haben. Da die
zweite Redaktion der Chronik Ebrans urn das Jahr 1490
erfolgt sein diirfte,2 ergeben sich fur unsereMeinung durchaus
keine zeitlichen Bedenken.
58. Ulrich Fiietrer, Bayerische Chronik (Fuetr.).
Die am 3. Juli 1481 abgeschlossene Chronik des Malers
und Dichters Ulrich Fiietrer8 wurde von Arnpeck in ahn-
licher Weise ausgebeutet wie die Chronik Hans Ebrans
von Wildenberg. Wahreud Arnpeck aber den Letzteren
nirgends als seinen Gewahrsmann bezeichnete, ist Fiietrer
wenigstens einmal als solcher genannt, bei der Erzahlung
vom Aufstand zu Landshut 1410,4 wo Arnpeck den Schilde-
rungen des Andreas von Regensburg und Fiietrers eine
selbst gehorte gegenuberstellt. Ueber die Handschrift, die
Arnpeck von Fuetrers Chronik beniitzte, wird unten bei
den Quellen der deutschen Chronik gesprochen werden.
Da Ulrich Fiietrer selbst Ebrans Chronik zur Verfugung
hatte,5 sind manche der Ebran'schen Textteile in der Form,
welche sie in Fuetrers Chronik erhalten haben, zu Arnpeck
gewandert. Meistens lasst sich in solchen Fallen genau
erkennen, was unmittelbar aus Ebrans Text genommen ist
und was erst auf dem Umweg iiber Fiietrer in Ampecks
Chronik gelangt ist.
59. Annales Saeldentalenses (Ann.Saeld.).
Die unbedeutenden Annalen des Klosters Seligental
(Saeldental) in Landshut, die in das Nekrologium dieses
1 Vgl. unten S. 261, 14; 262,29.36; 263,22; 269, 18 ff.; 278,24ff.;
280,24; 281, 3 ff.; 364,3; 409,28.
7 Roth S. XXXVIII.
8 Vgl. Spillers Ausgabe in Band II, Abt. II dieser Neuen Folge
der „Quellen und ErSrterungen".
* Unten S. 359,29.
1 VgJ. Spiller a. a. O. S. XXXIV.
Quellen a. Erflrterungwi N. F. III. IV
— L —
Klosters eingetragcn worden sind, standen dem Landshuter
Priester Arnpeck offenbar zur Verfiigung, wie sich aus
mehreren Stellen erkennen lasst.1 Auch das Nekrologium
selbst wurde von ihm beniitzt.2
60. Antoninus von Florenz, Weltchronik (Anton.
Flor.).
Bei der Schilderung der Schlacht von Miihldorf zitiert
Arnpeck eine neue Quelle mit den abgekurzten Worten :
„Hec An. Flor. 4." 3 Diese Quelle ist die Weltchronik des
hi. Antoninus, Erzbischofs von Florenz. Arnpeck hat sie
wahrscheinlich in einer Druckausgabe benutzt. Sie war
1487 in zwei Foliobanden zu Venedig (Copinger 487), in
je drei Foliobanden zu Nurnberg 1484 (Hain* 1159) und
1491 (Hain* 1160), sowie zu Basel 1491 (Hain* 1161), also
viermal schon zu Arnpecks Lebzeiten, erschienen, spater
wurde sie uoch ofters gedruckt. Er hat sie nur fur die
Darstellung der Schlacht bei Muhldoif verwendet;4 weitere
entlehnte Stellen konnten zunachst nicht nachgewiesen
werden. Die Benutzung der unilbersichtlichen , umfang-
reichen Folianten war ihm wohl zu muhsam. Antoninus von
Florenz hat seinerseits die florentinischen Geschichten des
Giovanni Villani benutzt, und so erscheinen bei dera deutscheu
Chronisten Arnpeck auf dem Umweg tiber Antoninus einzelne
Angaben uber die Schlacht von Miihldorf wieder, welche
in der italienischen Ueberlieferung Villanis von Wert sind.
61. Thomas Lirer, Schwabische Chronik (Lirtr).
Bisher nicht erkannt war die Tatsache, dass Arnpeck
die Schwabische Chronik des Thomas Lirer von Rankweil
benutzt hat. Wir finden die bis 1462 reichenden Angaben
dieser in deutscher Sprache erzahlenden Quelle mehrfach
verwertet. Ich zitiere sie nach den Blattsignaturen des
Inkunabeldruckes von Konrad Dinckmut zu Ulm vom Jahre
1486 (Hain* 1011 7).6 Von Dinckmut besitzen wir noch
zwei weitere Druckausgaben der Chronik, eine ohne Ort
und Jahr (Hain* 10116) und eine weitere Ulm ebenfalls
1486 (Hain* 101 18).6 Vielleicht hat Arnpeck eben einen
dieser Drucke zur Hand gehabt, nicht eine Handschrift.
1 Vgl. 8. 226, Anm. 2 ; 236, Anm. 9.
9 Vgl. S. 242, Anm. 3; 248, Anm. 1; 362, Anm. 5.
3 Unten 8. 288, 13.
4 Vgl. auch 8. 286, Anm. 6.
5 Vgl. S. 182, Anm. 1.
B Eine Ausgabe der Chronik „Getrugt zu Strafiburg vff Grfineck"
(Hain* 4993) ist um 1499-1500 zu setzen.
— LI —
62. Jakob Twinger von Konigshofen, Chronik
(Konigsh.).
Gleichwie vielen anderen Chronisten des 15. Jahr-
hunderts so diente auch unserem Arnpeck die in deutscher
Sprache geschriebene Chronik des Strassburger Chronisten
Jakob Twinger von Konigshofen als Quelle.1 In zahlreichen
Handschriften hatte dieses Geschichtswerk in Slid- und
Westdeutschland Verbreitung gefunden, und von den sieb-
ziger Jahren des 15. Jahrhunderts an erschien die Chronik,
allerdings mit mancherlei Veranderungen, in mehreren Aus-
gaben auch im Druck. Arnpeck hat den Text des Jakob
von Konigshofen in der Form beniitzt, wie ihn die Inkunabel-
druckeHain*9792,*9793,*9794 (nicht* 9791) bieten, hat also
mit grosster Wahrscheinlichkeit einen dieser Drucke selbst
vor sich gehabt.2 Da sowohl Hans Ebran von Wildenberg
wie Ulrich Fiietrer Konigshofens Chronik beniitzt haben
und Arnpeck selbst dieselbe Quelle besass, erscheint manche
Geschichte bei Arnpeck bald mit den eigenen Worten Konigs-
hofens, bald in der von Ebran oder Fiietrer gegebenen
Fassung, bald in Textmischung von zweien von ihnen oder
gar von alien dreien.
63. Jacobus Philippus von Bergamo, Supple-
mentum Chronicarum (Joe. Ph. Berg.).
Ebenfalls durch eine Anzahl von Druckausgaben ver-
breitet war die Chronik wieder eines Italieners, des Jakobus
Philippus von Bergamo aus dem Orden der Aijgustiner-
Eremiten. Diese Chronik, betitelt „Supplementum Chroni-
carum", hatte der Verfasser 1483 beendigt, und noch in
demselben Jahre war sie zu Venedig im Druck erschienen.3
Arnpeck, der ihren Verfasser zweimal als „Frater Jacobus
Philippus" zitiert,4 das zweitemal den Titel des Werkes
1 Auagabe von Hegel in Band VIII und IX der Chroniken der
deutschen Stadte.
* Diese Ausgaben sind alle zu Augsburg gedruckt, und zwar 1476
bei Johann Bander, 1480 bei Anton Sorg, 1487 bei Hans Schonaperger.
Ich benfitzte zur Vergleichung, wo nicht auf die unten sod at angegebenen
Seitenzahlen der Ausgabe von Hegel verwiesen werden konnte, den
Bamler'schen Druck.
* „IiDpres8um per Bernardinum de Benaliis." Ich zitiere unten
nach der Zam der Biicher der Chronik und gebe dazu gleichzeitig die
Biattzahl dieser Druckausgabe an (Hain * 2805). Die ubrigen Inkunabei-
Drucke erschienen zu Brescia 1485, Venedig 1486, 1490 und 1492, ausser-
dem eine italieniache Uebersetzung zu Venedig 1488 und 1491.
* Unten 8. 101,36; 118,34.
IV*
- LII -
dazusetzend : „in supplemento cronicarum", hat ihm viele
Nachrichten unmittelbar entnommen; andere Teile daraus
sind auf dem Umweg uber Hartmann Schedels Weltchronik,
fur welche die italienische Chronik eine Hauptquelle war,
in der leicht geanderten Form, die der Niirnberger Kompilator
ihnen gegeben hatte, zu Arnpeck gelangt.
64. Notae Undendorfenses (Not.Und.).
Bei den guten Beziehungen, in denen Arnpeck zu Kloster
Indersdorf stand,1 ist es nur natiirlich, dass er auch aus
dortigen geschichtlichen Aufzeichnungen schopfte, chroni-
kalischen Notizen, die sich in dem Indersdorfer Nekrologium
eingetragen finden.2 Sie sind bisher nur ungeniigend ver-
offentlicht und wiirden eine eindringende Untersuchung ver-
dienen.
Neben diesen Aufzeichnungen scheint ihm Indersdorf
auch noch andere geliefert zu haben,8 die sich in dorther
stammenden Handschriften nicht mehr nachweisen lassen.
Ausserdem bringt Arnpeck Angaben, die auf miindlicher
Mitteilung aus Indersdorf beruhen miissen.4
65. Enea Silvio, Europa (E. Silv., Europa).
In der iiberschwanglichsten Weise wird von Arnpeck
in der Widmung an Bischof Sixtus von Freising Enea Silvio
als Kosmograph gepriesen 5 und ihm im Vergleich zu vielen
anderen geographischen Schriftstellern , die Arnpeck alle
gelesen J^ben will, die Palme zugesprochen. Leider wieder
nur mit erborgten Worten, die, wie ich bei meinenForschungen
glucklich feststellen konnte, von einem Andern stammen.
Michael Cristan von Konstanz, Kaplan von Bernrain,
war von dem Memminger Buchdrucker Albert Kunne (von
Duderstadt) aufgefordert worden, Enea SilviosWerk „Europa"
von den Fehlern, welche eine Abschrift enthielt, zum Zweck
einer Druckausgabe, die der betriebsame Memminger Buch-
drucker veranstalten wollte, zu reinigen. Das tat Cristan,
und er schrieb ausserdem zu dieser Ausgabe eine Vorrede,
in welcher er das Buch seinem Bischof Otto von Konstanz
(1475—1491) widmete. Der Druckband entbehrt der Angabe
1 Vgl. oben S. XXVIII.
* Vgl. unten S. 188, Anm. 6; 235, Anna. 12; 408, Anm. 2.
3 Vgl. S. 198, Anm. 2 und 3.
* S. 420,25; vgl. dazu S. 676, Anm. 2.
5 S.5,25ff.
— LIII —
der Jahreszahl. Nach Proctor's Typenvergleichungen1 ist
die Inkunabel im Jahre 1486 gedruckt.' Die erwahnte
Vorrede des Kaplans Michael Cristan lautet (unter Hinweg-
lassung der fur uns nicht in Betracht kommenden Teile)
folgendermassen :8
„Reverendissimo 4 in Cristo patri et domino, domino
Ottoni dei gratia Episcopo Constantiensi ex Gomitibus in
Sunnenberg Michael Cristan de Constantia presbyter capel-
lanus in Bernrain sese commendat. Perlustranti 5 mihi, colen-
dissime presul, eos, qui de Cosmographia scripserunt, Ptholo-
meum, Strabonem, Plinium, Mellara, Diodorum Siculum,
Dyonisium Alexandrinum , Solinum et ceteros plerosque
huius rei scios, nemo unquam articulatius, tanta copia et
familiaritate Europam absolvisse videtur quam Aeneas Silvius,
quern Sacer Senatus Cardinalium patrem patrie constituens
Pium secundum appellavit. Is eas provincias Europe, que
ab omnibus Cosmographis negligenter vel incuria, vel inscitia
preterite fuerunt, sic argute, copiose et ornate cum inser-
tione rerum gestarum nostre memorie descripsit, ut, si hii,
quos supra nominavi, reviviscerent, palmam, credo, sibi
darent . . . Itaque . . . hunc libellum6 discussi et, quoad
potui, sollerter examinavi atque sic limatum paternitati
vestre, Keverendissime, dico et offero tanquam ei, quem scio
huic opusculo potissimum eo aftici, quod in ipso preclara
facinora principum Europeorum sub optimis auspiciis divi
Friderici Romanorum imperatoris semper augusti gesta con-
tinentur . . ."
Und nun vergleiche man, wie Arnpeck diese Satze in
seiner Widmung abgeschrieben hat: unter weitgehendem
Verzicht auf Selbstandigkeit hat er damit allerdings das
schlimmste Stuck seiner Kompilatorentatigkeit geleistet,
zumal wir, wie schon oben S. XXIX erwahnt wurde, keinen
der genannten alten Schriftsteller von ihm benutzt finden.
Wenn er Plinius, Solinus, Strabo, Ptolemaeus und Pomponius
1 In seinem „Index to the early printed books in the British
Museum" I, 183.
* Damit ist die Angabe ,,1490" in Potthast's Bibliotheca hist,
med. aevi I, 104 hinfallig. In Haiti's „Repertorium bibliographic um"
ist die Inkunabel unter Nr. *258 yereeichnet.
s Sie findet sich auch in dem Nachdruck der „Europa", der 1501
zu Venedig erschien.
4 Vgl. unten S. 3, Anm. 1.
• Vgl. S. 5,25ff.
6 Vgl. 8.6, 3ff.
- LIV -
Mela noch an andern Stellen zitiert,1 so sind dieseAngaben
selbst auch wieder nur dem Texte der „Europaa-Ausgabe
des Michael Oris tan und Scbedels Weltchronik entnommen.
Arnpeck erinnert hier lebhaft an den Luzerner Chro-
nisten Melchior Russ, der ebenfalls nicht davor zuriick-
scheute, die Vorrede seines Werkes aus einer fremden Schrift,
dem „Burgunderkriega Alberts von Bonstetten, sich anzu-
eignen.2
Wie mein Quellennachweis unten im einzelnen zeigt, ist
Enea Silvios „Europaa in Arnpecks ^Chronica Baioarioruma
immerhin nicht so sehr unmittelbar benutzt worden, wie man
nach dem Auftakt in der Widmung erwarten wtirde. Mittelbar
aber sind viele Stticke der „Europatt doch dahin gelangt
durch die unter Nr. 69 zu besprechende Weltchronik Hart-
mann Schedels , der seinerseits die „Europatt in seinem
Werke stark ausgebeutet hatte.
66. Enea Silvio, Historia bohemica (E. Silvio,
H. boh.).
Noch ein zweites Werk des Enea Silvio, seine „Historia
bohemica*4, eine der Hauptquellen Arnpecks ftir die unten
S. 707 ff. abgedruckte osterreichische Chronik ist auch ftir
ein paar Abschnitte der „ Chronica Baioariorum" verwertet
worden.3 Vgl. unten den Quellennachweis zur osterreichischen
Chronik.
67. Johann von Thurocz, Chronica Hungarorum
(Thurocz).
An verschiedenen Stellen gibt Arnpeck als seine Quelle
eine ^Chronica Hungarorum*4 an.4 Einmal5 bezeichnet er
diese ungarische Chronik als „Auguste impressa*4. Es ist
zweifellos, dass damit keine andere gemeint ist, als die des
Johann von Thurocz, welche im Jahre 1488 zu Augsburg
durch Erhard Ratolt auf Kosten des Ofner Burgers Theobald
Feger der Oeffentlichkeit durch den Druck ubergeben wurde.6
Dass Arnpeck gerade diesen Augsburger Druck benutzt
hat, beweist ausser seiner eigenen Angabe die Uebernahme
1 S. 18,21.; 21,1. 24 ff.; 22,4; 26,12.35; 27,30; 31,22 ; 49, 19.22.
1 Lorenz, Deutschlands Geschichtsquellen I*, 125/26.
• S. 409 ff.
4 S.39,9; 82,2; 114,24; 129,2; 167,37; 169,14; 244,18.
6 S. 114,24.
" (Hain ♦ 155181 Es gibt auch einen Druck von Brtinn 1488
(Hain* 15517).
— LV —
vieler Druckfehler dieser Ausgabe. Die entlehnten Abschnitte
und Stellen sind sehr zahlreich. Unten wurde nach den
Blattbezeichnungen des Inkunabeldruckes zitiert.
68. Die Klosterneuburger Tafeln (Tab. CL).
Wie ich erst nach Drucklegung der ^Chronica Baioari-
orum* feststellen konnte, finden sich in dieser auch einzelne
Stellen, die hochstwahrscheinlich auf den 1491 zu Basel
erschienenen Druck der Klosterneuburger Tafeln zurfick-
gehen, eine der Hauptquellen des „Chronicon austriacum",
iiber die ausfiihrlicher unten bei dem Quellennachweis zu
letzterem gesprochen werden wird. Man vergleiche z. B.
S. 136, Anra. 3 mit Tab." CI. a 3 und unten S. 714, Anm. 1;
S. 166,2, wo vielleicht die Worte „frater uterinus* aus
Tab. CI. a 6 = unten S. 733, 14 stammen (die Tab. CI. haben
ihrerseits Ottos vonFreising„Chronicaa beniitzt); S. 174,30ff.
mit den Worten der Tab. CI. c5': „Heinrich der jiinger
und hoffertig, hertzog von Saxsen zu Praunsweig und zu
Pairen , Westfalen und Enngern hertzogen , pfaltzgraffen
bey Eeintt usw.; S. 181, 1 und 22/23 mit unten S. 732, Anm. 3;
S. 207, 1 mit unten S. 748, Anm. 4.
69. Dr. Hartmann Schedel, Weltchronik (Sched.).
Im Jahre 1493 war — von Anton Koberger zu Ntirn-
berg gedruckt — des Niirnberger Arztes und Polyhistors
Dr. Hartmann Schedel Weltchronik erschienen. Alsbald
scheint Arnpeck in denBesitz eines Exemplars der lateinischen
Ausgabe gelangt zu sein. Ein grosser Teil von Arnpecks
Widmung l stammt aus der Weltchronik, und zwar bemerken
wir, dass schon Teile der Originalhandschrift, welche nach
den oben S. XIV ff. gemachten Feststellungen vor der Ende
Januar 1494 erfolgten Rubrizierung niedergeschrieben sind,
namlich der Schluss von F. 1' und das ganze F. 2, dorther
entnommeu sind.2 Man erkennt daraus deutlich, dass Arnpeck
das 1493 erschienene Werk des Niirnberger Humanisten,
sofort nachdem es aus der Presse hervorgegangen war, 8
beniitzte. Er schrieb daraus insbesondere ganze Kapitel
uber hervorragende Stadte und Landesteile ab, jene be-
1 Was Riezler, Geschichte Baierns III, 895/6 als bemerkenswerte
Aeueserong Arnpecks hervorgehoben hat, ist aus Schedels Weltchronik
entnommen (vgl. unten S. 4, 23 — 31).
* Unten S. 4,14-5,20.
8 Ala Erscheinungsdatum hat der in der Schlusschrift des Bandes
als Tag der VoJlendung des Druckes genannte 12. Juli 1493 zu gelten;
vgl. Haitx, Hartmaon SchedeFs Weltchronik, S. 6, Anm. 1 und 6.
— LVI —
kannten Beschreibungen, um derentwillen wir heute noch
Schedels Chronik besonders schatzen und die auch den
ersten Buchern von Arnpecks Chronik ein humanistisches
Aussehen geben.1 Alle diese Kapitel sind fast ohnc jede
Aenderung von Arnpeck wortlich abgeschrieben worden;
nur wenige Zusatze aus anderen Quellen sind hinzugefugt,
aus eigenem Wissen fast nichts. Imraerhin ist Schedels
Art, die Stadte zu beschreiben, nicht ohne Einfluss auf
Arnpeck geblieben und hat ihn offenbar insbesondere zu
den Schilderungen seiner Heimatstadte Freising und Lands-
hut veranlasst. Fiir die Beschreibung von Freising2 hat
Arnpeck allerdings wieder zu einem ziemlichen Teil auf
eigenen Ausdruck verzichtet und den Text aus Ottos von Freising
Chronik abgeschrieben. Die Beschreibung von Landshut3
jedoch diirfen wir wohl als nicht libel gelungene Nachahmung
der Vorbilder in Schedels Weltchronik betrachten.
Da Hartmann Schedel selbst ein ahnlicher Kompilator
war wie Arnpeck, brachte seine Weltchronik auch Textteile
aus solchen Quellen, welche Arnpeck ebenfalls unmittelbar
beniitzte, so dass sich letzterer manchmal vor die Wahl
gestellt sah, ob er den urspriinglichen oder den Schederschen
Text iibernehraen sollte. Besonders haufig kara er in diese
Lage bei der Beniitzung der Chronik des Jacobus Philippus
von Bergamo, den Schedel fast ganz ausgeschrieben bat,
und ebenso der „Europaa des Enea Silvio, die von Schedel
nicht bloss beniitzt,4 sondern deren ganzer Text aussenlera
noch am Schlusse der Weltchronik abgedruckt worden ist.
Ausser den bisher aufgefuhrten erzahlenden Geschichts-
quellen hat Arnpeck, vom Freisinger Traditionsbuch ab-
gesehen, auch eine Anzahl von Urkunden- und Brief-
texten beniitzt, sei es, dass er ganz oder teilweise ihren
Wortlaut iibernahm,5 sei es dass er nur bestimmteEinzelheiten
1 Vgl. die Kapitel iiber den Hercynischen Wald (unten S. 20),
Mainz (S. 25), Augsburg (S. 27), Regensburg (S. 29), Nurnberg (S. 30),
Aquileja (S. 35), Salzburg (S. 49).
2 Unten S. 60 ff. Der Text gehort den nach der Rubrizierung
eingefugten Teilen an.
3 Unten S. 220 ff. Ebenfalls nach der Rubrizierung eingefugte
Blatter. Vgl. oben 8. XVI.
4 Daher konnten friihere Benutzer von Arnpecks Chronik, Aventin
und ein Unbekannter, Stellen als mit Enea Silvios Worten ii herein -
stimmend bezeichnen (unten S. 5, 42 und 4,33), von denen wir jetzt im
Zusammenhang sehen, dass sie unmittelbar aus Schedels Weltchronik
entnommen sind.
6 Vgl. S. 177,17ff., dazu 179, Anm. 2; S. 253,13ff.; 378,29ff.;
415, Anm. 5 und 7; 416, Anm. 4; 427, Anm. 3; 431,8ff.; 438, 3ff.
- LVII —
aus ilinen sich zu eigen machte.1 Man darf wohl verrauten,
dass ihm das Archiv der Bischofe von Freising zuganglich
gewesen 1st.
Ein Zitat, das zur Meinung verleiten konnte, Arnpeck
habe ein Werk Gregors des Grossen beniitzt, findet sich in
der Geschichte der Langobardenkonigin Theodelinde.* Es
ist aber so, wie es lautet, nur aus dem Texte des Andreas
von Regensburg herubergenommen.
Auf das Nekrologium des Klosters Seon scheint
eine Notiz in dem Stammbaume der Grafen von Andechs*
zuriickzugehen ; doch ist es fraglich , ob Arnpeck jenes
Nekrologium unmittelbar beniitzt hat.
Eine Stelle zum Jahre 12254 nahert sich dem Wortlaute
nach sehr dem Texte der kleineren Schaftlarner Jahr-
blicher,5 ohne dass jedoch deren Beniitzung sonst nach-
weisbar ware.
Auch eine Angabe, welche in des Jordanus von Osna-
briick Traktat: „De praerogativa Komani imperii" sich findet,
scheint auf mittelbarem Wege in Arnpecks Text gekommen
zu sein.6
Nur zitiert, nicht selbst beniitzt ist mit den Worten
„Item Plutarchum de viris illustribus in fine" am Schlusse
des 2. Kapitels des 3. Buches die in Inkunabeldrucken er-
schienene lateinische Plutarchausgabe des Giantonio Campano.
Diesen Drucken war die lateinische Vita Caroli Magni des
Florentiners Donato Acciaiuoli beigegeben, auf welche Arnpeck
mit dem erwahnten Zitat verwies.7 —
Wenn es in der vorliegenden Ausgabe auch gelungen
sein diirfte, die Quellen Arnpecks zu seiner „Chronica Baioari-
orum" in ausgedehntestem Masse nachzuweisen,8 so bleibt
immerhin noch eine Anzahl Stellen iibrig, von denen an-
genommen werden muss, dass sie nicht Eigentum Arnpecks
1 VgL S. 169, Anm.2; 245,30ff.; 254, Anm.2; 373,32ff.; Be-
nch tigung zu S. 104, 12.
7 8.45,28.
8 Vgl. S. 204, Anm. 1.
4 S. 225, 3.
* Annates Scheftlarienses minores(Mon.Germ. hist., SS. XVII, 343):
„Et fames valida fuit et pestilencia magna/4
8 Vgl. S. 97, Anm. 2.
7 Vgl. S. 100, Anm. 4.
8 Wie bedeutend die dabei geleistete Arbeit ist, erkennt man
wenn man die alten Angaben uber Arnpecks Quellen vergleicht be
Semler, Histor. Abhandlungen (1782), S. 47; Aretin, Literariscnes Hand-
buch fur die baieriscbe Geschichte I (1810), 155; in Joetze's und in
meiner Dissertation 1893.
— LVIII —
sind, deren Herkunft jedoch zunachst nicht festgestellt werden
konnte. Ihren Ursprung ausfindig zu machen, und zu be-
stimmen, welcher Wert ihnen beizulegen ist, muss weiterer
Forschung vorbehalten bleiben. Gewahrt es doch besonderen
Reiz, ihrer Aufspurung nachzuhangen. Manche davon ist
vielleicht iiberhaupt verloren. Ich habe mich in solchen
Fallen meist darauf beschrankt, die Anmerkung: „Quelle?"
zu machen. Manchesraal kann auch eine bestimmte Ver-
mutung geaussert werden, z. B.:
Auf eine Spur der Beniitzung verlorener Annalen des
13. Jahrhunderts habe ich unten S. 226, Anm. 1 hingewiesen.
Auf unbekannte Quellen aus der Zeit Kaiser Ludwigs
des Bayern bin ich an mehreren Stellen gestossen. Vgl. unten
S. 292, Anm. 5; 293, Anm. 4.
Eine weitere unbekannte Quelle habe ich unten S. 24,
Anm. 3 festgestellt. Sie behandelt u. a. die Namen Regens-
burgs im Mittelalter und steht in Zusammenhang mit den
Angaben Konrads von Megenberg und Andreas' von Regens-
burg ; dabei zeigt sie jedoch auch selbstandige Ziige. Mit den
entsprechenden Angaben in den oben S. XXXVIII erwahnten
„Gesta Caroli Magni" und deren deutscher Bearbeitung
„Legende von Kaiser Karls Streit vor Regensburg" hat sie
nichts zu tun. Sollte es sich vielleicht urn die unten bei
der Quellenuntersuchung der deutschen Chronik zu beruhrende
verlorene Chronik des Garibaldus handeln?
Auf Scheyerer Ueberlieferungen diirften die Geschichten
von Herzog Arnulf „dem Bosen" und dem hi. Ulrich in
Kapitel 20 des 3. Buches1 zuruckzufubren sein, auch manche
Einzelheit zur Geschichte von Scheyern in den Anfangs-
kapiteln des 5. Buches.
Eine von mir nicht festgestellte Quelle scheint sich in
ausgedehntem Masse mit der Geschichte der Pfalzgrafen bei
Rhein zu beschaftigen.2 Sie durfte fabulierender Gelehr-
samkeit des 15. Jahrhunderts entsprungen sein, kaum in
Bayern, sondern wahrscheinlich in rheinischer Gegend.
Vielleicht dem gleichen Werke durfte Kapitel 24 des
2. Buches : „De maiore domus Francorum" entstammen,3 das
ebenfalls gelehrten Anstrich hat. Es scheint mir durchaus
nicht Arnpecks Eigentum zu sein, doch habe ich mich ver-
geblich bemiiht, es anderswo zu finden.
1 S. 119 ff.
7 S. 23,20 ff.; 227,14ff.
» S. 68,21 ff.
— L1X —
Bei der Geschichte der Karolinger und sachsischen
Kaiser usw. finden sich fabelhafte Angaben, deren Herkunft
ich nicht ausfindig machen konnte.1 Wieder scheint es
sich urn gelehrte Quellen des 15. Jahrhunderts zu handeln.
Arnpeck macht dabei an einer Stelle* deren Titel namhaft:
„ut patet ex bistoria Saxonum et libro, ubi gesta Karolorum
describuntur" und an anderen Stellen sagt er von der erst-
genannten Quelle wieder: „ut habetur cronica Saxonum"8
und „prout in historia Saxonum continetur".4
Fiir die Geschichte des Verhaltnisses der bayerischen
Fiirsten zu Tirol vom Tode des Kaisers Ludwig an bis zu
dem seines Enkels, des Herzogs Stephan von Ingolstadt (1413),
bilden Arnpecks Angaben uber die Ereignisse in diesem
Zeitraum, in welchem Bayerns Fiirsten um den Besitz des
stammesangehorigen Landes rangen, eine oft zitierte, wenn
auch vielfach angegriffene Quelle. Heftige Vorwiirfe iiber
offenbare Fehler sind uberihn ergangen, und genauereForschung
hat in manchen Punkten nachgewiesen, dass sein Bericht un-
genau und nicht ohne Fabeln ist. Indessen darf der Tadel nicht
Arnpecks Person treffen. Denn man muss bestimmt annehmen,
dass jene Textteile keine selbstandigen Nachrichten Arnpecks
sind, sondern einer verlorenen Quelle entstammen.
In Betracht kommen im 5. Buche der Chronik der
grosste Teil von Kap. 48 (S. 306, 18 ff.— 314, 23) und ebenso
der grosste Teil von Kap. 60 (S. 332, 18ff.— 340, 5).
Wie schon oben S. XVI bemerkt wurde, sind in der
Originalhandschrift die Blatter 250—255, auf welchen jener
Teil des Kap. 48 eingetragen ist, spatere Einschiebsel.5 Nach
der Ueberschrift, die unten S. 306, 13 — 15 gedruckt ist,
folgte urspriinglich der auf dem jetzigen F. 256 stehende
Text (unten S. 315, 16ff.).
Noch auffalliger erweisen sich als erst spater eingefugt
die Blatter 271— 276, 6 welche den erwabnten Teil des Kap. 60
enthalten. Pez reihte sie in seiner Druckausgabe in dieses
Kapitel ein, und atfch ich bin seinem Vorgange gefolgt, da
ihr Inhalt unter Herzog Stephan gehort. In dem Autograph
1 Vgl. unten S. 105, Anm. 3, 106, Anm. 1, 121, 17 und 123, Anm. 3
* 8. 106, 12.
a S. 123, 12.
* B. 228, 14.
5 In Verbindang damit stent auch teilweise der eben falls spater
geschriebene erste Abschnitt auf F. 268 (unten S. 329, 29 ff.).
6 Dazu F. 277, deseen Texte aber nicht in Zusammenhang mit
enem der F. 271—276 stehen.
— LX -
sind sie offenbar infolge ausserer Umstande mitten in einen
anderen Text hineingeheftet, rait dem sie nichts zu tun haben
und an den sie sich in keiner Weise anschliessen. Sie unter-
brechen namlich den Text des Kap. 61 unten S. 344, 5 nach
den Worten : „Viri fautores optirai," !
Bei beiden Einschiebseln erscheint der Text sehr fort-
laufend und in einem Zuge geschrieben. Widerspriiche mit
Angaben, die Arnpeck in dem urspriinglichen Teile seiner
Chronik gemacht hat, beweisen deutlich, dass an dem Texte
der Einschiebungen kaum viele Veranderungen, die notig
gewesen waren, um die Uebereinstimmung mit den urspriing-
lichen Teilen herbeizufuhren, gemacht wurden. Die gleiche
Beobachtung ergibt sich aus dem Umstande, dass Arnpecks
sonstige Quellen nur in ganz geringem Masse zur Erganzung
der Texte der Einschiebungen Verwendung gefunden haben.
Dass beide getrennt eingefugte Teile mit einander in engstem
Zusammenhang stehen und aus einem und demselben Ganzen
herstammen, ergibt sich aus ihrem Inhalt.
Bei der Betrachtung dieser Abschnitte bemerken wir,
dass in hochst auffalliger Weise das Augustinerkloster zu
Rattenberg im Inntal in den Vordergrund der Darstellung
tritt. In ausfiihrlicher Weise wird in Kap. 60 die Grundung
dieses Klosters geschildert,1 und wie zur Einleitung in diese
Griindungsgeschichte erscheint oflenbar ira Zusammenhang mit
ihr die in Kap. 48 eingefugte Geschichte des Griinders des
Klosters, bezw. dessen Vaters, der beiden Kummersbrucker.2
Man gewinnt den Eindruck, dass zunachst die Ereignisse
in Tirol nicht um ihrer selbst willen dargestellt werden,
sondern um der Geschichte von Rattenberg und der Familie
des Klosterstifters zum Hintergrunde zu dienen.
Wir horen von Konrad Kummersbrucker, Kaiser Ludwigs
des Bayern Jagermeister,3 und seinem Sohne Johann, den
das Volk auch nicht anders als den Jagermeister bezeichnete,
vom Anwachsen ihrer Macht und ihrer .Guter, wie der alte
Kummersbrucker Hofmeister war an Margarete Maultaschs
Hofe, wie er durch Erbschaft Rattenberg gewann, wie er
dem Markgrafen Ludwig dem Brandenburger mit Geld-
summen beisprang. Und in der Beschreibung des Krieges
von 1364 wird uns erzahlt, wie Konrad Kummersbrucker
1 S. 332, 18 ff.
7 S.307,28ff.
8 Vgl. S. 307, Anm. 2.
— LXI —
und Konrad Frauenberger1 dem neuen Herren von Tirol,
flerzog Rudolf von Oesterreich, nicht Treue schworen wollen.
Kerkerhaft ist ihre Strafe. Ausfiihrlich wird die Geschichte
der Befreiung des alten Kummersbrucker durch seinen Sohn
nebst ihren Folgen geschildert. In dem nun in Kap. 60 ein-
gefiigten Bruchstuck wird die Geschichte der Kummers-
brucker weitergefiihrt. Der alte Kummersbrucker stirbt,
Konrad der Jagermeister ist sein Erbe. Noch zu Lebzeiten
des Vaters fasst dieser den Plan, ein gottgefalliges Werk
durch Stiftung eines Spitals oder Klosters zu vollbringen.
In ausfiihrlicher Weise wird erzahlt, wie er durch den
Magister Johannes Rueshaymer vom iliinchener Augustiner-
konvent endlich bestimmt wird, in Rattenberg ein Augustiner-
kloster zu stiften, wie das Kloster geweiht wird und seinen
ersten Prior erhalt, von seinen Schicksalen nach des Stifters
Tode, von Warmund Pienzenauer, dem Rattenberg verpfandet
wurde usw. Sagenhafte Ziige mischen sich mit wahrheits-
getreuer Schilderung, die durch noch vorhandene Urkunden
ihre Bestatigung findet. Sind die Nachrichten gut, die
Rattenberg selbst angehen, so nimmt die Darstellung da
sagenhaftere Art an, wo sie fernliegende Ereignisse schildert.
Eine Fabel diirfte die Schilderung sein, wie Ludwig der
Brandenburger die Munchener Augustiner zu bewegen sucht,
den toten Kaiser Ludwig in ihrer Kirche zu begraben;2 wir
horen sagenhafte, doch mit wahren untermischte Erzahlungen
von Margarete Maultasch 3 (wobei Arnpeck auf Grand einer
Angabe in einer anderen von seinen Quellen den Versuch
macht, Kritik zu iiben4), anekdotenhafte Nachrichten tiber
Herzog Stephan von Bayern, der durch Saumigkeit Tirols
Gewinn verscherzt habe, uber den Krieg von 1364 und die
beiden spateren Feldzuge, welche die bayerischen Her-
zoge zur Wiedergewinnung Tirols begannen. Hier ist imuier
wieder Rattenberg besonders auffallig genannt. Und mochte
es auch wichtiger Stutzpunkt fiir die kriegerischen Unter-
nehmungen der bayerischen Herzoge sein, so lasst sich doch
aus der stetigen Erwahnung schliessen, dass der Verfasser
jenes Textes ein besonderes Interesse fiir Rattenberg besass.
Dass dieser Verfasser ein Geistlicher war, zeigt seine
an den Legendenstil erinnernde Schreibweise bei der Griin-
1 Vgl. S. 313, Anm. 1.
9 S. 306, 18 ff.
3 S. 310, 5ff.
* S. 311, 14.
- LXII —
dungsgeschichte des Klosters Rattenberg. Dass er zu dem
Augustinerorden in nahem Verhaltnis stand oder ihm viel-
leicht selbst angehorte, verraten seine Kenntnisse fiber Mit-
glieder des Ordens1 und Vorgange im Ordensleben.2
Man mochte am ersten glauben, dass der Verfasser in
Rattenberg selbst geschrieben habe, da sich die Geschichte
dieses Ortes wie ein roter Faden durch das Ganze zieht.
Dass man im Kloster zu Rattenberg fur Geschichte Interesse
hatte, zeigt eine 1441 von dem dortigen Prior Johann Spiess
geschriebene Fortsetzung der „Flores temporum", die nicht
unbedeutend fur die Zeitgeschichte ist.3 Ich habe die Hand-
schrift4 untersucht, doch verrat sie keinen Zusammenhang
mit unserem Texte.
Ob der auffallenderweise auf F. 253 an den Rand der
Handschrift geschriebene Vermerk: „Scharding plcbanus"6
in der Frage nach dem Verfasser verwendet werden darf,
mochte ich dahingestellt sein lassen. Der Vermutungen,
die jene Randnotiz erwecken kann, sind unzahlige.
Die Abfassung der Quelle,, der unsere Bruchstucke ent-
stammen und die wir vielleicht vorlaufig als „Rattenberger
Chronik" bezeichnen mogen, diirfte um 1440 erfolgt sein.
Die Uebernahme der Tiroler Quelle in seine bayerische
Chronik ist Arnpeck bei der Nachwelt iibel bekommen. Es
ist ihm von einer Seite, die nicht erkannte, dass er hier
nur als Abschreiber in Betracht kam, vorgeworfen worden,6
er zeige in seiner Chronik „eine hochst parteiische Gehassig-
keit gegen seine Landsleute, die Baiern, und ihre Fursten"
und habe „besonders nachlassig und boshaft die Geschichte
wegen Tirol zusammengestellt!"
Auf eine nicht festgestellte Quelle, welche mir ausser
bei Arnpeck auch in Johann Jakob Fuggers „Spiegel der
Ehren des Hauses Habsburg" benutzt zu sein scheint, habe
ich unten S. 422, Anm. 1 hingewiesen. Ihr entstammt ein
Abschnitt tiber das bekannte Gastmahl zu Trier vom Jahre
1473, vielleicht auch noch andere Stiicke.
1 Johannes Rueshaymer S. 333, 19 ff. ; Leonhard yon Kara ten
S. 334,7; Nikolaus Geroldi 8.334,9.
* Vorgange im Mflnchener Augustinerkloster S. 306, 28 ff.; Stiftung
des Augustinerklo8ter8 in Rattenberg S. 333, 20 if.; Provinzialkapitel der
bayeriRchen Augustiner in Baden S. 334, 4 ff.
8 Martin Mayr, Neues Archiv V, 140.
4 Cod. 12465 der k. k. Hofbibliothek Wien.
•8.311,37.
fl Fessmaier, Stephan der Altere, 8. 42.
— LXIII -
e) Bedeutung der Chronik.
Die aussere Anlage der Chronik, insbesondere die Ein-
teilung1 in fftnf Biicher, ist sehr anerkennenswert. Die
Zeitraume, welche in den einzelnen Buchern behandelt sind,
erweisen sich als mit Verstandnis abgegrenzt. Das erste
Bucb behandelt die Urgeschichte und die Zeiten der Knecht-
schaft Bayerns unter den Romern („originem et servitutem"),
das zweite die Zeit der Agilolfinger, das dritte jene der
Karolinger, das vierte die der Herzoge aus verschiedenen
Hausern, das letzte urafangreichste die Geschichte der
Wittelsbacher.
Was die Gesamtheit des Stoffes fiir die „Chronica
Baioariorum" anlangt, so steht Arnpeck zweifellos zunachst
auf den Schultem seiner drei Vorganger in der bayerischen
Geschichtschreibung, des Andreas von Regensburg, des Hans
Ebran von Wildenberg und des Ulrich Fiietrer. Hatten
sie ihm nicht vorgearbeitet, so wiirde sein Werk wohl viel
durftiger ausgefallen sein. Daneben aber ist es Arnpeck
gelungen, iiber die Leistungen dieser seiner Vorlaufer urn
ein bedeutendes Stuck hinauszukommen. Gegeniiber deren
bayerischen Chroniken zeichnet sich die seine durch weit
umfassendere Ermittelung des inBetracht kommenden Stoffes,
durch eingehendere Behandlung des friiheren Mittelalters
und durch reichhaltigere Darstellung der Zeitgeschichte aus.
In viel ausgiebigerer Weise als vor ihm Andreas hat
sich Arnpeck z. B. die vielen und gerade fiir eine bayerische
Geschichte wichtigen ortlichen geschichtlichen Aufzeichnungen
zu Nutzen geraacht, welche die friibere Zeit in den bayerischen
Klostern hatte entstehen lassen, teilweise auch solche aus
osterreichischen Klostern. Arnpeck tritt damit in einen
gewissen Gegensatz zu Ebran und Fiietrer, welche jene
Klosteriiber lieferungen fast ganz vernachlassigten : derKleriker
steht den Laien gegeniiber, welche hauptsachlich Fiirsten-
geschichte zu schreiben bedacht waren.
Wo die Reichsgeschichte oder die Geschichte anderer
Volker in die bayerische Geschichte hereinspielt, manch-
mal auch nur in geringem Zusammenhang, zieht Arnpeck
entsprechende wichtige allgemeinerc Geschichtswerke als
Quellen heran. Er beriihrt sich hier naher mit Andreas
von Regensburg als mit Ebran und Fiietrer, welche solche
Werke fiir die ihrigen nur wenig ausbeuteten. Arnpeck
1 Vgl unten S. 7 die „Divisio operia".
— LXIV —
machte hier, vom Engeren ins Weitere ausblickend, einen
entschiedenen Fortschritt, mag dieser auch unbeholfen und
unvollkommen sich gestaltet haben. Nicht zu seinem Vorteil
ist sein Streben nach moglichster Heranziehung alles erreich-
baren Stoffes an einem Punkt ausgefallen, in dem er sich
wesenllich von alien drei Vorgangern, auch von dem Kleriker
Andreas, unterscheidet: in der allzu ausgedehnten Benutzung
von Heiligenlegenden als historischer Quellen. Wenn er gleich
sich offenbar bemiihte, nur die Teile aus ihnen herauszu-
schalen, welche wirkliche Bedeutung fur die Geschichte
haben, so war sein Blick doch nicht gescharft genug, hier
das richtige Mass einzuhalten. Uebrigens notigt der Umstand,
dass fast alle Heiligenleben, die mit der bayerischen Geschichte
in Verbindung stehen, in ziemlicher Vollstandigkeit bei ihm
verwertet sind, zu einer gewissen Anerkennung.
Die Erweiterung des geistigen Gesichtskreises, welche
in jenen Zeiten durch den Buchdruck herbeigefiihrt worden
war, brachte es mit sich, dass auch Arnpeck f&r seine
bayerische Chronik bereitwillig nach den durch die neue
Kunst gebotenen Hilfsmitteln griff und aus ihnen zu ge-
winnen suchte, was sich daraus holen liess. Fremdartige
Werke, zu denen er auf anderem Wege wohl kaum ge-
kommen ware, bieten sich ihm dar: des Franzosen Vinzenz
von Beauvais „Speculum historiale", die Chroniken der beiden
Italiener, des Antoninus von Florenz und des Jakob Philipp
von Bergamo, die ungarische Chronik des Johann von Thurocz.
Die Erzeugnisse des Humanismus ergiessen sich in die Welt:
die „Germania" des Tacitus hat Arnpeck wohl in einer
Druckausgabe benutzt, Enea Silvios „Europa" und „Historia
bohemica" und Hartmann Schedels Weltchronik tlben einen
nicht zu verkennenden Einfluss auf ihn aus. Die deutsch
geschriebenen Chroniken des Thomas Lirer von Rankweil und
des Jakob Twinger von Konigshofen, die Klosterneuburger
Tafeln, das Biichlein mit den Wundergeschichten vom Berg
Andechs finden durch ihn Benutzung. Und wohl noch mancher
hier nicht genannte Druck wird als seine Quelle festgestellt
werden. Man kann Arnpeck das Lob nicht versagen dafttr,
dass er den zustromenden Stoff aufgenommen hat; hier mag
er als wurdiger Vorlaufer Aventins gelten. Anders aber steht
es bei ihm mit der Art der Quellenbeniitzung. Hieriiber
wird unten im Schlussabschnitt allgemein gehandelt werden.
Unbestreitbare und unvergangliche Wichtigkeit hat Arn-
pecks „Chronica Baioariorum" fttr die bayerische Geschichte
— LXV -
der zweiten Halfte des 15. Jahrhunderts, wo er als Zeitgenosse
berichtet. Was ihr diesen Rang verleiht, ist hauptsachlich
ein in der spateren Zeit liegender Umstand, namlich der,
dass Arnpecks grosserer Nachfolger Aventinus seine Annalen
undiseine Chronik nur bis in die Mitte des 15. Jahrhunderts
gefiihrt hat. So sind Arnpecks Aufschreibungen zunachst
nicht iiberholt worden.
Alles in Allem: Veit Arnpecks „Chronica Baio-
ariorum" ist die wichtigste bayerische Landes-
geschichte des Mittelalters.
8. Die Bayerische Chronik.
a) Handschriften der Chronik.
Wir besitzen folgende 1 1 Handschriften unserer deutschen
Chronik :
1. Cod. germ. 2817 der K. Hof- und Staatsbibliothek
Munchen, friiher dort als Cod. germ. 391 aufgestellt. Vgl.
Catalogus codd. mss. bibl. reg. Monac. V/VI, 316. Ein
starker Quartband von 470 nummerierten Blattern, mit alter
Lagenbezeichnung von a — z und 1 — 17; Papier; in ge-
presstem Ledereinband des 16. Jahrhunderts; 8 Vorsetz-
blatter und 5 leere Papierlagen am Schluss scheinen bei
Gelegenheit des Bindens beigefiigt worden zu sein.
Ueber die Schicksale der Handschrift und iiber deren
Verfasser finden sich auf zweien der Vorsetzblatter folgende
Eintrage :
a) Von der Hand des bei der zweiten Notiz unter-
schriebenen Revisoriumsrates Obermayr:
„Exstitit quondam in Bibliotheca Ligsalziana *, quae
tota ad Seiz Revisorii Consiliarium pervenit, qui unico
ante obitum suum anno in sacerdotem unctus haereditatem
quidem omnem sorori reliquit, sed obaeratam et ideo plus
licitanti distractam."
Auf dem nachsten Blatt:
„Chronicon hocce Msc. ex Bibliotheca Seiz Collegae
quondam mei nuper distracta emptum ad me pervenit.
Felix Offelius Consiliarius Aulicus et Clementi Boiariae
Duci a Secretis simile exemplar foliis maioribus 204 in-
scriptum 2 possidet, amicorum mihi et primus et optumus.
1 Die Ligsalz waren ein Muochener Patriziergeachlecht.
* Der jetzige Cgm. 1587; vgl. die unten 8. LXX1 folgende Be-
schreibung dieser Handschrift.
Qaollen a. ErOrterangon N. P. III. V
— LXVl —
Lucubrationem is esse censuit Augustini Kolneri Ludovici
et Wilhelmi Bavariae Ducum Archivarii, viri Aventino
amicissimi.
Jos. Euchar. Obermayr
Wemdingano-Boius Revisorii Consiliarius.
Monachii 24. April 1754.
b) Hiezu bemerkte Andreas Felix Oefele:
„Postea reperto cod. Membr. autographo Bibliothecae
Pollinganae1 comperi auctorem fuisse Udalricum Futerer
Pictorem Monacensem.
A. F. Oefelius.
c) Dazu schrieb dann der Oberhofbibliothekar Christoph
Freiherr von Aretin:
„Non Fiitereri hoc Chron. est. V(ide) quae in alio
exemplo 2 huius Chron. in fol. annotavi.
Monachii Chr. Aretin
2. Mart. 1810. Bibl. praef."
Wo die Handschrift sich befand, bevor sie in die ge-
nannte Ligsalz'sche Bibliothek kara, wissen wir nicht.
Der Band ist ganz von einer und derselben Hand ge-
schrieben, zum allergrossten Teil in gleichmassigen gewandten
Zugen, die nur fliichtiger werden, wo Abschnitte spater
eingetragen wurden, so Bl. 176, 364—374, 449 — 451. Von
Veit Arnpecks Hand stamrat die Schrift auf keinen Fall,
so dass jedenfalls diejenigen Unrecht hatten, welche in dem
Kodex das „Autograph" von Arnpecks deutscher Chronik
erblicken wollten. Der Schreiber hat jedenfalls nicht vor
1498 geschrieben, da auch Ereignisse, die in jenes Jahr
fallen, in den einheitlichen Zugen wie fast die ganze Chronik
geschrieben sind. Erst die Eintrage nach 1498 bis 1506
sind folgenweise zu verschiedenen Zeiten dem Band ein-
verleibt worden.
Nach alien unten folgenden Darlegungen uber den
Verfasser und die Abfassungszeit der Chronik ist diese
Handschrift nicht Autograph des Verfassers, sondern Ab-
schrift einer Vorlage. Der Schreiber unserer Handschrift
dtirfte wesentlich jiinger als der Verfasser der Chronik ge-
wesen sein. Man beachte z. B. eine sehr bezeichnende
Textveranderung. Dem lateinischen Ausdruck S. 241, 4
1 Das ist der Ulrich Fuetrers Chronik en thai ten de jetzige Cgm. 43,
der aus Kloster Polling stamrat ; vgl. Spiller's Fuetrer-Ausgabe S. XXIII.
2 In der unten als Nr. 9 beechriebenen Handschrift.
— Lxvn —
,, usque ad tempora nostra" enteprechend, hat der deutsche
Text S. 520, 1, wie das ausgestrichene unvollendete „unserer
ze . . ." verrat, wohl in der Vorlage gelautet: „bis zu unserer
zeit". Dem Verfasser waren die Zeiten des unmittelbar
darnach genannten Herzogs Heinrich noch „unsere zeit".
Dera Schreiber unserer Handschrift aber geht dieser Aus-
druck gegen den Strich, er bleibt mitten in „unserer ze(it)"
stecken, streicht es aus und erwahnt des Herzogs nur un-
wissend als „ains herzog Hainrichs"!
Man muss auch noch an die Moglichkeit denken, dass
Cgm.2817 nicht unmittelbar von dem Autograph abgeschrieben
und dass noch eine Handschrift als Zwischenglied zwischen
ibm und dem Autograph anzunehmen ist.
2. Cod. germ. 2818 der K. Hof- und Staatsbibliothek
Miinchen, friiher Cod. germ. 994. Vgl. die Beschreibung im
Catalogus codd. mss. bibl. reg. Monac. V/VI, 316. Quart-
band, Papier. 256 Blatter. Stammt, wie aus mehreren Ein-
tragen hervorgeht, aus Kloster Scheyern. Auf der Innenseite
des Vorderdeckels ist bemerkt: „Spectat ad Monasterium
Schyrense ord. S. Benedicti in Bavaria. Conscripsit P. Gode-
schalcus Monachus Schyrensis, continuavit P. Pancratius
Schyrensis." Diese Notiz scheint von einem Scheyerner
K losterbibliothekar zu stammen. Die Handschriften der
beiden angeblichen Schreiber sind sich so ahnlich, dass es
unmoglich erscheint zu entscheiden, von wo an der zweite
weitergeschrieben hat. Der Band enthalt die ganze Chronik
und diirfte gegen Ende des 16. Jahrhunderts geschrieben sein.
Zwischen Bl. 249 und 250 ist ein Zettel eingeklebt, auf dem
folgender Fortsetzungsversuch (zu S. 698, 26) zu lesen steht :
„Ao. 15101 hat Johannes de Isna nach 7jahriger Re-
gierung des CI. Wessobrunn bey sich auBernder MiBhelligkeit
solche freywillig aus Liebe des Fridens und der Einsamkeit
an dem Fest des heiligen Vatters Benedicti nach in Ponti-
ficalibus andachtigist abgesungenen Hochamt abgelegt und
zu Closter Scheyrn ein frommes Leben so gottseelig fort-
gesetzt als heilig geendet im Jahr 1510. Addit R. P.
Coelestinus Leuttner Wessofontanus, das derselbe nach ab-
gelegter Abbteywurde die sonst gewohnliche pension anzu-
nemen sich gewaigeret."
Da Leutner's J 753 erschienene „Historia monasterii
Wessofontani" hier zitiert wird,2 ist die Notiz darnach, und
1 Vielmehr 1493 ; verschrieben.
* Die Stelle steht dort S. 366.
— LXVIII —
zwar wohl kurz darnach geschrieben. Der letzte Satz der
Chronik, in dem berichtet wird, dass Herzog Wolfgang die
schonen Bauerndirnen „hold" (lieb) gehabt habe, scheint bei
einem Leser Anstoss erregt zu haben; denn er ist in dieser
Handschrift ausradiert.
3. Cod. germ. 2819 der K. Hof- und Staatsbibliothek
Munchen. Vgl. Catalogus codd. mss. bibl. reg. Monac. V/ VI, 316.
Quartband, Papier. 297 Blatter. Herkunft unbekannt. Wie
im genannten Catalogus richtig bemerkt ist, Abschrift von
Cgm. 2818, genommen, bevor der anstossige Schlussatz in
letzterer Handschrift radiert worden ist. Hand des 17. Jahr-
hunderts. Im 18. Jahrhundert hat jemand eine Vergleichung
dieser Handschrift mit der alsbald unter Nr. 9 beschriebenen,
damals im Besitze von Andreas Felix Oefele zu Munchen
befindlichen vorgenommen und einige dabei gemachte Be-
obachtungen eingetragen (Bl. 132°, 149% 185r und D, 210r,
232 r, 254 r, 288 r). Von Oefele's eigener Hand erscheint eine
Notiz auf Bl. 186°: „haec exEbrano ad verbum, sed auctiora
adiiciuntur." Die Chronik reicht von Bl. 1—293. Auf
Bl. 294—297 ist ein Bruchstuck aus einer Augsburger
Chronik eingetragen.
4. Cod. germ. 1589° der K. Hof- und Staatsbibliothek
Munchen. Vgl. Catalogus codd. mss. bibl. reg. Monac. V/ VI, 213.
Folioband, Papier. 334 Seiten. Ist eine Abschrift von der
unter Nr. 2 beschriebenen Handschrift Cgm. 2818, wie schon
aus ihrem Titel hervorgeht: „Bayerische Chronick geschriben
von Gottschalcks und Pancratzen Benedictinern des Closters
Scheiem Ab ao. 887 bill 1493." Erstere Jahrzahl erklart
sich daraus, dass der Abschreiber den Anfang der Chronik
uberhaupt weggelassen und seine Abschrift erst mit Kaiser
Arnulf begonnen hat. Er ist ein geschichtskundiger Mann
gewesen und hat am Anfang des Bandes zahlreiche kritische
Bemerkungen an den Rand geschrieben Er scheint die
beiden Scheyerner Monche fiir die Verfasser gehalten zu
haben. Die Abschrift diirfte um 1700 gemacht sein. Die
Herkunft des Bandes ist unbeKannt. Der in Cgm. 2818 aus-
radierte anstossige Schlussatz fehlt hier schon von vornherein.
5. Cod. germ. 5422 der K. Hof- und Staatsbibliothek
Munchen. Beschreibung im ungedruckten Catalogus codd.
mss. bibl. reg. Monac. von Wilhelm Meyers Hand. Folio-
band, Papier. 413 Blatter. Ist ein Sammelband von hand-
schriftlichen, dem XVI.— XVIII. Jahrhundert angehorigen,
hauptsachlich auf bayerische Geschichte beziiglichen Stiicken.
— LXIX —
Die Herkunft ist unbekannt; ein auf der Innenseite des
Vorderdeckels eingeklebt gewesenes Ex-Libris ist vollig zer-
stort. Unsere Chronik ist in dem Bande, von einer Hand aus
der 2.Halfte des 16. Jahrhunderts gescbrieben, in zwei unrichtig
eingeftigten Teilen an folgenden Stellen enthalten: Bl. 148
bis 284 (gleich einer alten, von dem urspriinglichen Schreiber
herrtihrenden Blattzahlung von 1 — 137, wobei die Zahlung
von Bl. 88 ubersprungen und BL 126 doppelt gezahlt ist),
dann Bl. 42—106 (gleich alte Zahlung von Bl. 138—203,
wobei Bl. 143 ubersprungen wurde). Wilhelm Meyer hat
in seiner Beschreibung dieses Verhaltnis, dass der vordere
Teil namlich eigentlich hinter den hinteren gehort, nicht
erkannt, trotzdem auf Bl. 284° (alt 137) unten die Anschluss-
worte von Bl. 42 (alt 138) wiederholt sind.
Der in dieser Handschrift vorliegende Text weist, von
zahlreichenFehlernabgesehen, viele stilistische Abweichungen
von dem Texte unserer Handschrift 1 auf, welche sich auch
in keiner der ubrigen Handschriften finden und infolge der
Eigenmachtigkeit des Schreibers Oder wahrscheinlicher schon
des Schreibers seiner Vorlage entstanden sind, der an-
scheinend die Ausdrucksweise der Chronik dem Sprach-
gebrauche seiner spateren Zeit anzupassen bestrebt war.
Er hat sich auch nicht an die Reihenfolge der Abschnitte
des Textes gehalten und hat eine Anzahl von Abschnitten
zunachst weggelassen, dann aber doch die meisten davon
teils an einer spateren Stelle eingeschrieben, teils am Schluss
aneinandergereiht.
Ausserdem sind Notizen in den Text aufgenommen,
die offenbar ein geschichtskundiger Leser der Vorlage an
deren Rander geschrieben hatte, die aber unserer Chronik
fremd sind. Von der Fortsetzung hat er wohl die Be-
schreibung des Engadiner-Krieges (unten S. 692, 18 — 695, 10)
abgeschrieben, dagegen fehlt bei ihm die des Landshuter
Erbfolgekrieges (unten S. 649, 3—665, 20 und 695, 1 1—698, 26).
Auch die Geschichte der Kronung des Konigs Maximilian I.
hat er nicht aufgenommen.
Nach den Lesarten ist zweifellos, dass diese Hand-
schrift von unserer Handschrift Nr. 1 abhangt, wahrscheinlich
jedoch nicht unmittelbar, sondern man muss ein oder mehrere
Zwischenglieder annehmen.
Nur dieser Handschrift ist eine Fortbildung der An-
gaben fiber die Kinder von Kurfurst Philipp von derPfalz1
1 Vgl. dam Haeutle, Genealogie S. 37 ff.
— LXX -
eigen, die ich hier mitteile. Statt unseres S. 555, 26— 35
gedruckten Textes heisst es namlich auf Bl. 53 :
„Er het bey seiner hausfrawen vil K hinder. Ludwig, der erst
Sohn, ward geborn am andern tag des Monats Julii 1478 Jar. Philips,
der ander Sohn, ward geborn an Sant Florians tag den 7. May Anno
1480. Ruprecht, der dritt Sohn, wardt geborn am 14. tag May Anno
1481. Friedrich, der viertt Sohn, ward geborn am 9. tag des Monats
Decembris Anno 1482. Mer ein Tochter, genant Elisabeth, am 9. tag
Decembris im 1482. Mer ain Sohn, genant Heinrich, am 15. Fe-
bruarii Anno 1487. Mer ainen Sohn, genandt Johann, den 7. May
Anno 1488. Mer ain Tochter, genant Amelia, auf den 25. Julii
Anno 1490. Mer (ein) Tochter, genant Barbara, auf den 21. AugUSti
Anno 1491. Mer ein Tochter, genannt Helena, auf den 9. Fe-
bruarii 1492. Mer ein Sohn, genant Wolfgang, auf den
lesten Octobris Anno 1494. Mer ein Tochter, genant Catharina,
auf den 14. Octobris Anno 1499."
Von einer Hand des 18. Jahrhunderts ist am Anfange
der Chronik am Rande bemerkt: „Der Verfasser hievon ist
. . . (leerer Raum fiir den Vornamen) Nadler, Kanzler des
Schwabischen Bundes". Wie der Schreiber dieser Worte
zu dieser Angabe kam, ist mir unerfindlich.
Dr. Hieronyraus Nadler, 1535 geboren, war Rat des
Herzogs Albrecht V. von Bayern und seit 1576 Kanzler
des Landsberger Bundes und ist 1592 gestorben.1 Er scheint
sich auch mit geschichtlichen Studien befasst zu haben;
eine in der K. Hof- und Staatsbibliothek zu Munchen auf-
bewahrte Stammtafel der Wittelsbacher mit deutschen und
lateinischen Erlauterungen auf 16 Folioseiten tragt den
Titel : „Justa Ducum Bavariae Genealogia Domini Guilielmi
Nadleri Foederatorum Landspergensium Cancellarii" und ist
wohl, trotz des falschen Vornamens, sein Werk. Sie scheint
fiir einen praktischen Zweck angelegt worden zu sein ; denn
in auffallender Weise ist jeweils, wo es moglich war, die
Mitgift der weiblichen Glieder des Geschlechtes angegeben.
Zu unserer Chronik steht Nadler aber in keiner naheren
Beziehung.
6. Cod. H 148 der Kgl. Offentlichen Bibliothek Dresden.
Quartband, Papier. 155 und 418 Blatter. Vgl. die Be-
schreibung bei Franz Schnorr von Carolsfeld, Katalog der
Handschriften der Konigl. Offentlichen Bibliothek zu Dresden
I, 558. Reine vollstandige Abschrift ohne Aenderungen und
1 Manfred Mayer, Leben usw. des Dr. Wiguleus Hundt, S. 56,
Anna. 3; Briefe und Akten z. Geech. d. 16. Jahrh., V: Goetz, Beit rage z.
Gesch Herzog Albrechts V. und des Landsberger Bundes,S. 839, Anm. 3.
— LXXI —
Zusatze. Herkunft unbekannt. Dem Texte der Chronik
geht auf 155 unnummerierten Blattern ein sehr ausfiihrliches
Sachregister voraus, wobei hauptsachlich Personen- und
Ortsnaraen als Schlagworte der alphabetischen Reihe dienen.
Schrift (einer einzigen Hand) vom Ende des 16. Jahrhunderts.
Herkunft des Bandes unbekannt.
7. Cod. germ. 1588 der K. Hof- und Staatsbibliothek
Mlinchen. Vgl.Catalogus codd. mss. bibl. reg. Monac. V/VI, 213;
Aventinus, Samtliche Werke III, 569; VI, 187; Spiller,
Fiietrer-Ausgabe S. LXXXIII. Folioband, Papier. 220 Blatter.
Schrift einer einzigen Hand vom Ende des 16. Jahrhunderts,
gut lesbar. Vollstandiger Text auf Bl. 1—209. Auf Bl. 210
bis 220 ist der zwischen den Herzogen Albrecht und Wolfgang
zu Munchen am Mittwoch nach St. Ulrichs Tag (8. Juli)
1506 geschlossene Vertrag eingeschrieben. Am oberen Band
von Bl. 1 steht ein alter Besitzvermerk : „Johann Christoph
Ahamer in Munchen gehorig." Von der Hand, welche dies
schrieb, folgt Bl. 58 bei der Geschichte von der Schlacht
bei Gammelsdorf eine Randbemerkung: „Der Platz, wo die
Schlacht geschah, heifit noch iezt 1778 das Streitfeld.u In
die Miinchener Hofbibliothek gelangte die Handschrift mit
der Lippert'schen Bibliothek.
8. Cod. 14681 der K. K. Hofbibliothek Wien. Friihere
Signatur: Suppl. 2105. Vgl. Tabulae codd. mss. in bibl.
pal. Vindobonensi asserv. VIII, 78. Folioband, Papier. 604
Seiten. Schrift (von einer einzigen Hand) vom Ende des
16. Jahrhunderts (nicht des 17., wie der genannte Wiener
Katalog sagt). Auf dem Einbanddeckel ist die Jahrzahl 1594
eingepresst. Vollstandiger Text auf S. 1—577, darnach folgt
S. 578—604 die gleiche Urkunde wie in der vorigen Hand-
schrift, von welcher diese wohl unmittelbar abgeschrieben
sein diirfte. Die Herkunft des Bandes ist unbekannt.
9. Cod. germ. 1587 der K. Hof- und Staatsbibliothek
Munchen. Vgl.Catalogus codd. mss. bibl. reg. Monac. V/VI, 21 3;
Aventinus, Samtliche Werke III, 569; VI, 187 ; Spiller, Fiietrer-
Ausgabe S. LXXXIII. Folioband, Papier. 212 Blatter. Schrift
von mehreren Handen urn 1600. Auf Bl. 1 von einer Hand
des 17. Jahrhunderts Besitzvermerk: „Georgius Sigismundus
Hamman me possidet." Auf der Innenseite des Vorderdeckels
befindet sich das Ex-Libris des Andreas Felix von Oefele ein-
geklebt: die Handschrift gehorte also zu dessen Privat-
bibliothek. Auf das Vorsetzblatt hat Oefele selbst folgenden
Eintrag gemacht:
— LXXII —
„Chronicon hocce Msc. Noriberga hue Monachium
delatiim a Webero Bibliopola Reip. Norib. Eraptione ad
me transiit. Censeo esse, et pene certus sura, lucubrationem
Augustini Kolneri ex Secretario Ludovici Bavariae Ducis,
Fratris illius Guilielmi IV. Constantis, Archivarii, viri
Aventino ut amicissimi, ita laudatissimi. 1 Opto ego, ut
evoluta Dierum raeorum paucitate in alterius viri boni et
patriae studiosi raanus pervenire haec opera integra et
salva queant; ita Deum litterarum et bonae mentis autorera
ex animo precor et deveneror.
Felix Offelius Monacensis Boius,
Principum Ferdinandeorum
Ephorus, parum felix.
Idibus Jun. MDCCXL."
Spater schrieb er darunter:
„Est opus Udalrici Fuetereri Pictoris et Poetae ac
civis Monacensis."
Wie ahnliche Eintrage Oefele's in unserer Handschrift
Nr. 1 durch Aretin berichtigt wurden, 2 so bemerkte dieser
auch hier in Cgm. 1587 unter die Notizen Oefele's: „Maxi-
milian ward ao. 1486 zum romischen Konig gekront. Ulr.
Fiitrers Chronik, wovon die Hofbibl. mehrere Exemplare hat,
geht nur bis zum J. 1481 und ist, wie der Verfasser selbst
sagt, ao. 1477 angefangen worden, die gegenwartige aber,
wie der Titel zeigt, wenigstens um 9 Jahre spater. Auch
andere Grunde streiten dafur, dass Oefele sich geirrt habe,
indem er diese Chronik Futerer zuschreibt."
Wann die Handschrift an die Munchener Hofbibliothek
gelangte, konnte ich nicht sicher feststellen. Idi vermute,
dass es geschab, als in der Sakularisation die Bestande der
Bibliothek des Klosters Rottenbuch, wohin nach Oefele's
Tode der grosste Teil seiner Bibliothek verkauft worden
war,3 nach Munchen kamen.
An den auf Bl. 1 — 204r stehenden vollstandigen Text
unserer Chronik [schliesst sich auf Bl. 204* — 212 die auch
1 Auf der Rfickseite des Vorsetzblattes hat Oefele literarische
Notizen fiber ihn zusaramengetragen. Die Handschrift scheint damals
ihren jetzigen Einband bekommen zu haben; denn auf dem Rucken tragt
sie den Aufdruck : „Chron. Bav. Aug. Kolneri."
* Vgl. oben S. LXVI.
■ Vgl. meine Abhandlung fiber die Schicksale von Oefele's Bibliothek
in den Forschungen zur Geschichte Bayerns XIII, 230 f .
— LXXIII —
in der Besehreibung der beiden vorhergehenden Handschriften
genannte Urkunde von 1506 an.
10. Cod. germ. 1589 der K. Hof- und Staatsbibliothek
Munchen. Vgl. Catalogus codd. mss. bibl. reg. Monac. V/VI, 213 ;
Aventinus, Samtliche Werke III, 569; VI, 187; Spiller, Fiietrer-
Ausgabe S. LXXXIII. Folio-Sammelband, Papier. Von einer
Hand vom Anfang des 1 7. Jabrhunderts geschrieben, findet
sich darin Bl. 1 — 218r der vollstandige Text unserer Chronik,
dann Bl. 218 c — 225 die schon bei der Besehreibung der drei
vorangehenden Handschriften erwahnte Urkunde von 1506;
deren Schlussblatt ist verloren gegangen. Daran schliesst
sich S. 226 ein Bruchstiick eines kirchenpolitischen Traktates
aus dem Anfange des 17. Jahrhunderts, dem Anfang und
Schluss fehlen, darnach kommen noch eine Anzahl Schrift-
stiicke, hauptsachlich auf pfalzische, besonders oberpfalzische
Geschichte bezuglich. Das Papier bis Bl. 225 weist als
Wasserzeichen das Wappen von Regensburg auf.
11. Cod. 12474 der K. K. Hofbibliothek Wien; friihere
Signatur: Suppl. 22. Vgl. Tabulae codd. mss. in bibl. pal.
Vindobonensi asserv. VII, 102; Martin Mayr im Neuen
Archiv V, 132. Folioband, Papier. Herkunft unbekannt.
Von einer einzigen Hand in der ersten Halt'te des 17. Jahr-
hunderts geschrieben. Enthalt Bl. 1—210 den vollstandigen
Text unserer Chronik, unmittelbar daran anschliessend die
bei Besehreibung der vorhergehenden vier Handschriften ge-
nannte Urkunde von 1506. und zwar ohne Schluss, wie in
unserer Handschrift Nr. 10, wobei der Schreiber hier be-
merkt: „Der Best manglet"; darnach kommt das ebenfalls
bei Besehreibung der vorigen Handschrift Nr. 10 aufgef&hrte
Bruchstiick eines kirchenpolitischen Traktates, das dort
unmittelbar angebunden ist, hier mit Bemerkungen des
Schreibers: „Anfang manglet" und: „Der Rest manglet".
Es besteht kein Zweifel, dass diese Handschrift Nr. 11 von
Nr. 10 abstammt; wahrscheinlich ist sie sogar unmittelbar
von ihr abgeschrieben. Die Handschrift diirfte in Regens-
burg hergestellt worden sein (vgl. auch das Regensburger
Wasserzeichen der vorhergehenden Handschrift), da bei der
in unserem Text erfolgenden Erwahnung von Hungersnoten
sich auf Bl. 165 am Rande bemerkt findet, was in den
Jahren 1626 und 1627 zu Regensburg Korn und Eier ge-
kostet haben.
Verschollen ist die Handschrift, aus welcher Frey-
berg in Band I seiner „Sammlung historischer Schriften und
— LXXIV —
Urkunden" die Cbronik herausgegeben hat. Freyberg machte
seine Ausgabe, wie er S. 3 sagte, „aus einer in dem k. Reichs-
Archive vorhandenen Abschrift". Das K. Reichsarchiv konnte
unter den samtlichen in Betracht kommenden Bestanden diese
Handschrift nicht erraitteln. An die K. Hof- und Staats-
bibliothek ist die Handschrift, wie man etwa vermuten konnte,
in der Zwischenzeit nicht abgegeben worden ; keine der dort
vorhandenen acht Handschriften der Chronik stammt aus
dem K. Reichsarchiv, und die Lesarten dieser acht Hand-
schriften weichen von denen des Freyberg'schen Textes
samtlich so ab, dass von keiner angenommen werden kann,
sie sei mit der Freyberg'schen identisch. Die Freyberg'sche
Ausgabe, die wegen ihrer zahlreichen willkurlichen Aus-
lassungen und ihrer vielen Lese- und Druckfehler als sehr
schlecht bezeichnet werden muss, lasst immerhin so viel
ersehen, dass von der daftir bentitzten, nicht guten Hand-
schrift vermutet werden kann, sie sei die Vorlage unserer
Handschrift Nr. 2 gewesen.
Gleichfalls verschollen ist die unten zu erwahnende
Handschrift unserer Chronik, die den Namen des Esaias
Wipacher mit der Jahrzahl 1586 trug. Nach den Lesarten
zu schliessen, gehorte sie zur Gruppe der Handschriften 7 — 11.
Alle unter Nr. 2 — 1 1 beschriebenen zehn Handschriften
wie die zwei verschollenen stammen von Nr. 1 ab. Ich
teile hier die Lesarten der ersten Abschnitte der Chronik
mit, woraus sich deutlich das V^erhaltnis der erhaltenen
Handschriften zu einander erkennen lasst:
S.447,
Z. 1 : Dise — geherschet haben feklt 2 — 5. histori 6. history 7. 9. 10.
historia 8. historien 77. sein statt ist 11.
Z. 6: Bauarus 2. 3. Bavarus 5. Bavaria (!) 6-11.
Z. 7: mit in jehlt 5. ioen 2. 3. 6—11. Armania korr. Armenia 6.
Armania 7—77.
Z. 9: mit jagen 77. da liessen sy sich nider 5.
Z. 10 : danider 2. 6. 7. 9. darnider 3. alda nider 8.
Z. 11: Bavariam statt Bavaria 2. 3. 5. Boioarius statt Baioarius 2. 3. 6. 8.
Baioarius oder fehlt 5. Bauarius statt Bavarus 10. 11. Boimundum 5.
Z. 12 : Ingramenonem 2. 3. Ingramion 5. Inngeramanndum 6. Gera-
mandum 7 (Q auf radierter Stelle). 8-11.
Z. 13 :fcNoricum 2. Norius 3. Norix o.
Z.Jo: fuer statt vieng 5. dieselbe statt die stat 2. 3.
Z. 16: Norekha 2. Korekha (!) 3. Norckha 6—8. Norca 9. Narckh[aJ 10m
Norcka 77. Noricam (Norckhau) das ist jetzt Regenspurg 5. heun.
tiges i^heutiges 3.) tags statt heut bei tag 2. 3. daselben vnib fehlt 5.
Z. 17: Auch paut er 5. schloss statt geschlos 2. 3. 5. 6. perg, daz 5.
Z. 18: Norxberg 3. Nrixberg 5.
— LXXV —
Z. 19: GrosiuB (!) 2. 6—9. 10 (von spaterer Hand ubergesehrieben :
Berosius/ Grosius Berosins (so !!) 11. Crosius 3.
Z. 20 : zeretorung 2. 3. dem {statt der) Sundtflufi 5.
Z. 21: 1467 2. 3. 6-11. 1431 5. und vor - jar fehlt 5. jar nach (!)
und 2. 3. 6—11.
Z. 22 : jar fehU 2. 3.
S. 448,
Z.1: er Norix 3.
Z3: Bayrn 2. 3. Bauarium 5. Baiern 6. 7. 10. 11. Bayern 8.
Bairn 9. gegen einaDder gekriegt statt baid — kriegt 2. 3. baid
baben vasst mit einander khriegt 5. baid vast fehU 6. 7 (von
spaterer Hand am Rand mit Einfiigungsxeiehen : vast). 8—11.
Z.4: bifi statt hunz 5.
Z. 5: geetatteD haben statt h. g. 2. 3. 5. and fat 5.
Z. 6: und haben 5.
Z. 7 : in der geetalt statt also 5. vor dem andern ohne leibs statt an
leiblich 5.
Z. 8 : Oberlebende statt lebentig 8.
Z.9: an fehU 10. 11.
Z. 12: jedweder seiner 2. 3. ain yede landscbaft solches irem herrn
sollt anzaigen statt jetbedere — solt 5.
Z. 14 : fQr kbeinen statt nit f Or einen 5. haben statt halten 5.
Z. 15 : darzu helfen bezwingen oder vertreiben 5.
Z. 18: vnd staU noch 2. H.
Z. 19: also statt wol 5. paid fehlt 2. 3. 6. 7 (von spaterer Hand am
Rand hinxugefiigt: Bald). 8—11.
Z. 20: Bauarum 2. 3. 5—11.
Z. 21 : geregiert statt geherschet 5.
Z. 22 : aigentlich statt warlich 2. 3. warlich fehlt 5. bifi statt hunz 5. 8.
und so fort.
Nach den Lesarten und im Zusanimenhalt damit nach
anderen oben bei der Beschreibung der elf Handschriften
dargelegten Beobachtungen hat sich mir folgender Stamm-
baum der Handschriften ergeben, wobei die Buchstaben
verlorene oder verschollene Handschriften bezeichnen und
wobei auch da und dort noch an weitere Zwischenglieder
zu denken ist:
A
— LXXVI —
Ffir die vorliegende Ausgabe war somit nur Hand-
schrift 1 zu Grunde zu legen.
b) Drucke der Chronik.
Im Jahre 1827 erschien in des Miinchener Archiv-
direktors MaxFreiherrn vonFreyberg „Samralung historischer
Schriften und Urkunden", deren ersten Band eroffnend,
unsere Chronik ira Druck nnter dem Titel „Bayrische Chronik
eines Ungenannten". Die Ausgabe war in jeder Hinsicht
jammerlich. Freyberg selbst war der Meinung, dass die
Chronik in dieser seiner Ausgabe „zum erstenmal an das
Licht komme".1
Indessen ist f es tzus telle n, dass ein Bruchstuck der
Chronik bereits 1789 durch den Druck bekannt gemacht
worden ist.2 Im zweiten Bande von Lorenz Westenrieders
,.Beytragen zur vaterlandischen Historie usw.u ist auf S. 87
bis 104 ein Bruchstuck einer Chronik herausgegeben, welche
der Herausgeber als „Esaias Wipachers Chronik" bezeichnete.
Dieses Bruchstuck ist nichts anderes als ein Teil des Textes
unserer Chronik. Es umfasst die Jahre 1180—1268. Nach
Westenrieders Angabe endigte die Chronik mit Herzog
Wolfgang. Den Anfang liess der Herausgeber „nicht ohne
Ursache" weg; erst die Erzahlung von der Zeit Ottos
von Wittelsbach an schien ihm „der Wahrheit weit an-
gemessener und der vaterlandischen Geschichte weit niitz-
licher und dienlicher" zu sein. Im Inhaltsverzeichnisse des
Bandes findet sich der Hinweis: „Fortsetzung folgt", aber
in den spateren Banden der „Beytrage" erschien keine
solche niehr.
Zu dem von ihm der Chronik gegebenen Titel gelangte
Westenrieder durch den Umstand, dass am Ende der Hand-
schrift, nach welcher der Abdruck erfolgte, geschrieben
stand: „Esaias Wipacher Mp. im 1586". Ob dieser Esaias
Wipacher der Verfasser der Chronik oder nur der Abschreiber
der urspriinglichen Handschrift sei, wagte Westenrieder nicht
zu entscheiden. Wir konnen mit Bestimmtheit die erstere
Frage verneinen, die zweite dagegen offenlassen und nur
noch die Moglichkeit betonen, dass Wipacher (trotz des
1 A. a O. S. 199.
3 Schon Schnjeller hat dies erkannt und am 5. Juni 1841 in einer
handschriftlichen Notiz im Verfasserkatalog der Handschriften der
K. Hof- und Staatsbibliothek (unter „Wipacner") bemerkt.
— LXXVII —
mp. = manu propria, falls richtig gelesen ist) schliesslich
auch nur der Besitzer der Handschrift gewesen sein kann.
Jedenfalls ist diese Handschrift heutzutage verschollen.
Westenrieder gab an, der Text seiner Ausgabe sei „aus
einer Handschrift der St. Emmeramischen Bibliothek heraus-
gezogen". Schon Schmeller hat vergeblich nach ihr gesucht
und eine Notiz daruber im erwahnten Verfasserkatalog der
Handschriften der K. Hof- und Staatsbibliothek niedergelegt.
c) Die Frage nach dem Verfasser der Chronik.
Wie man aus der voranstehenden Beschreibung der
Handschriften entnehmen kann, ist schon lange, bevor Frey-
berg die Chronik als Werk „eines Ungenannten" veroffent-
lichte, die Frage nach dem Verfasser dieses Chroniktextes
aufgeworfen und in der mannigfaltigsten Weise zu be-
antworten versucht worden. Gab doch die Chronik selbst
weder in einem Titel noch im Texte den Namen des Ver-
fassers an.
Der alteste Versuch, den Verfasser zu nennen, liegt
— allerdings untauglich — anscheinend in der oben bei
Beschreibung der Handschrift Nr. 5 erwahnten Randnotiz
vor, die dem Kanzler Dr. Hieronymus Nadler die Chronik
zuschrieb. Ebensowenig taugte die durch die unter Nr. 2
und 4 beschriebenen Handschriften erweckte Meinung, die
ScheyernerPatres GodeschalkundPankraz seien die Verfasser.
Es kamOefele, der zuerst Augustin Kolner, dann Ulrich Fiietrer
fur den Verfasser hielt (vgl. oben die Beschreibungen der
Handschriften Nr. 1 und 9). Daran reihte sich, wie auf
der vorigen Seite erwahnt wurde, Westenrieder, der, selbst
zweifelnd, den Namen des* Esaias Wipacher einfuhrte.
Im 19. Jahrhundert beschaftigte sich zunachst Christoph
von Are tin mit der Sache. Bei der Beschreibung der Hand-
schriften Nr. 1 und 9 sind die Eintrage erwahnt, in denen
er Fiietrer verwarf. In seinem „Literarischen Handbuch
fur die baierische Gcschichte" (I, 167 ff.) besprach er die
Notizen in unseren Handschriften Nr. 1, 2 und 9 (nur diese
drei waren ihm von der Chronik bekannt), soweit sie die
Verf ass erf rage betrafen. Er lehnte die beiden Scheyerner
Patres und Fiietrer als Verfasser ab, bezuglich Kolner's
verhielt er sich zweifelhaft, jedoch auch fast ablehnend. Den
Cgm. 2817 erklarte er fur das Autograph des Verfassers.
— LXXVIII —
Aretin's Ansicht wurde von Freyberg" in der Einleitung
zu seiner Druckausgabe der Chronik geteiit; beziiglich Kolner's
ging Freyberg noch etwas weiter als Aretin und versicherte,
dass Kolner „nach den Arbeiten, die er bis jetzt von diesem
Manne kennengelernt" habe, nicht als Verfasser in Betracht
kommen konne. Und so ging der Druck als „Chronik eines
Ungenannten" in die Welt hinaus. Die Frage war wieder
eine offene, bis zuerst Johann Andreas Schmeller die Chronik
ftir eine deutsche Bearbeitung von Veit Arnpecks „Chronica
Baioariorum" erklarte. l In dem handschriftlichen Verfasser-
kataloge* der Handschriftenabteilung der K. Hof- und Staats-
bibliothek hat der bienenfleissige Mann die Ergebnisse einer
Vergleichung des deutschen Textes von Cgm. 2818 mit dem
lateinischen Texte der Pezischen Druckausgabe niedergelegt.
Zusammenfassend bemerkte er: „Ist augenscheinlich Arnpecks
bayr. Chronik — etwa schon vor 1495 1. Januar, wo er die
lateinische Arbeit dem Bischof Sixt von Freysing dediciert —
von ihm also deutsch aufgesetzt und erst spater ins
Latein umgeputzt."3
Gleich Schmeller erachteten Arnpeck als Verfasser
unserer Chronik" spater Deutinger,4 der auch meinte, dass
die deutsche Chronik vor der lateinischen angefertigt worden
sei, 5 und Kluckhohn, der zuerst Schmellers Ausdruck „Be-
arbeitung" der Chronik geandert haben wollte, da fast
uberall von Uebersetzung gesprochen werden konne,6 spater
aber seine Ansicht, dass es sich urn eine Uebersetzung handle,
als irrtumlich wieder zuriicknahm und ausserdem gegenuber
Deutinger betonte, die deutsche Chronik sei nicht vor der
lateinischen entstanden.7 Auch Heigel,8 Wurdinger9 und
1 Schmeller, Miinchen unter der Vierherzog-Regierung 1397 — 1403
(1833), 8. 50.
* Unter „ Arnpeck". •
8 Ein ahnlicher Eintrag Schmellers findet sich in demselben Katalog
unter ..Wipacher".
4 Bey t rage zur Geschichte usw. des Erzbisthums Miinchen und
Freysing III (1851), 468.
5 Am 18. Mai 1861 hielt Foringer in der historischen Klasse der
MQnchener Akademie der Wissenschaften einen Vortrag „uber die deutsche
Bearbeitung von Arnpeck's Chronicon Bavariae", der aber leider nicht
gedruckt worden ist.
• Forschungen zur deutschen Geschichte II (1861\ 609.
7 Daselbst VII (1867 1. 205. Eine grossere Arbeit uber die bayeri-
schen Landeschroniken, die Kluckhohn dort versprach und in der auch
Veit Arnpeck besondere Wurdigung finden sollte, ist nicht erschienen.
8 Morgenblatt zur Bayerischen Zeitung 1865, Nr. 38, S. 127 und
Chroniken der deutschen Stadte XV (1878), 298 ff.
9 Sitzungsberichte d. philos.-philol. u. hist. Kl. d. k. b. Akad. d.
Wiss. 1872, II, 465.
— LXXIX —
Wegele l erkannten Arnpeck als Verfasser der deutschen
Cbronik an.
Doch gab es auch wieder Andere, die nicht dieser
Meinung waren: Hegel dtinkte es „unwahrscheinlich, dass
dieser Autor selbst seine lateinische Chronik in solcher Weise
versttimmelt haben sollte, um sie fur eine neue Kompilation
zu beniitzen."2 Und Riezler3 ausserte, dass die deutsche
Chronik kaum von Arnpeck selbst herriihre.
In unseren beiden Dissertationen tiber Veit Arnpeck
und seine Werke (1893) kamen schliesslich Joetze und ich
vollig unabhangig von einander zu dem Ergebnis, dass Veit
Arnpeck der Verfasser der deutschen Chronik sei.
d) Arnpeck der Verfasser der Chronik.
Arnpeck selbst hat nirgends in seinen lateinischen
Schriften einer von ihm verfassten deutschen Chronik Er-
wahnung getan.
Doch schon Aventinus schrieb in seinen Annalen, als
er seine Quellen aufzahlte: „Vitus Areopagus, sacerdos
Landesuta oriundus, qui latine et vernacula lingua dili-
gentissimc omnium de rebus Boiorum parentum memoria
perscripsit sub duce Georgio" 4 und ebenso spater in seiner
Chronik: „Veit Arenpeck, ein priester zue Landshut, hat
am allerfleissigisten von den Baiern geschriben, teutsch
und lateinisch, zue herzog Gorgen zeiten." 5 Da wir gesehen
haben, dass Aventinus das Autograph der lateinischen Chronik
Arnpecks in Handen gehabt hat, durfen wir ihm wohl einen
gewissen Glauben schenken, wenn er sagt, dass Arnpeck
auch in deutscher Sprache von den Bayern geschrieben habe.
Und wir fragen uns, ob nicht vielleicht in Aventins Werken
selbst die Benutzung jener deutschen Chronik Arnpecks zu
erkennen ist. Zunachst ergibt sich, dass uberall da, wo
Veit Arnpeck von Aventinus als Gewahrsmann mit Namen
genannt wurde, nur die lateinische „Chronica Baioariorum"
als Quelle in Betracht kommt Unter den Quellen Aventins,
die der Herausgeber von dessen Annalen, Sigmund von Riezler,
festgestellt hat, wird auch nur die „Chronica Baioariorum"
1 Geschichte der deutschen Historiographie (1886), S. 159.
• Die Chroniken der deutschen St&dte VIII (1870), 198.
"JGeschichte Baierns III, 897.
4 Samtliche Werke II, 1. Schon Hoheneicher hat 1822 auf diese
„beinahe ganz unbekannte" StelJe hingewiesen im Archiv d. Ges. f. alt.
dt. Gesch. IV, 552 und zum Suchen nach dem Werk aufgefordert.
6 Samtliche Werke IV, 2.
— LXXX —
und der „Liber de gestis episcoporum Frisingensium" namhaft
gemacht. Abcr abgesehen davon, dass in Aventins Annalen
noch mehr Stellen, als Riezler bezeichnete, unmittelbar auf
Arnpecks „Chronica Baioariorura" zuruckzufuhren sind,
scheinen mir bei Aventinus doch auch Abschnitte sich zu
linden, die aus unserer deutschen Chronik herstammen. Ich
erachte es nicht als meine Aufgabe, das bier im Einzelnen
zu untersuchen. Es wird eine dankbare Arbeit fiir spater
sein, noch eingehender, als es bis jetzt geschehen konnte,
festzustellen, was Aventinus den bayerischen Landeschroniken
entnommen hat und wie er durch sie beeinflusst oder auch
nicht beeinflusst worden ist, nachdem nunmehr die neuen
Ausgaben vorliegen. Was unsere deutsche Chronik anlangt,
so wird es, da sie an Inhalt vielfach mit der lateinischen
ubereinstimmt und ausserdera auch die Texte Wildenbergs
und, Fiietrers teilweise in sich aufgenommen hat, schwer
sein, gerade ihre Beniitzung nachzuweisen. Aber ich mochte
bei dieser Gelegenheit doch darauf aufraerksara machen, dass
von Geschichten, welche nur in unserer deutschen Chronik,
nicht aber in der lateinischen und auch nicht bei Wildenberg
und Fiietrer vorkommen, folgende auch bei Aventinus er-
scheinen und zwar, wie ich glaube, aus unserer Chronik geschopf t :
Der Abschnitt fiber die Schlacht bei Garamelsdorf unten
S. 524, 5—17 = Aventinus, Samtliche Werke III, 392, 13-23
(vgl. auch V, 428, 1—10).
Die Geschichte von Kapolt Massenhauser unten S. 578,
9—21 = Aventinus, S. W. Ill, 458, 19 -23 (vgl. V, 499,31
bis 500, 1).
Die Geschichte vou dem Sakramentsraub zu Sulzbach
bei Donaustauf unten S. 606, 19—609,9 = Aventinus, S. W.
Ill, 478, 10—20 (vgl. V, 520, 23—34).
Hat aber Aventinus unsere deutsche Chronik benutzt,
so besteht immer noch die Frage, ob er wusste, dass diese
Chronik das von ihra genannte deutsche Werk sei, das
Arnpeck von den Bayern geschrieben habe, oder ob auch
fur Aventinus unsere Chronik schon das Werk „eines Un-
genannten" war. Diese Frage miissen wir offenlassen. *
1 Wahrscheinlich auf Aventinus gestiitzt, nennt der Verfaaser der
Vorrede einer schouen, von den Buchhandlern Sigmund und Johann
Feyerabendt zu Frankfurt a. M. 1578 veranstalteten, dem Herzog
Albrecht V. von Bayern gewidmeten Livius-Auegabe in einer dieser
Vorrede eingefiigten Skizze fiber die Geschichtschreibung in Bayern
auch unsern „ Vitus Arenpeck" und aagt von ihm : „de rebus Boioruin
latina et vernacula lingua diligentissime scripsit."
— LXXXI —
Wir besitzen noch ein altes literarisches Zeugnis1
von dem Vorhaudensein eyner deutschen Chronik Arnpecks.
Mit aller Bestiramtheit unterscheidet namlich der Jesuit
Rader Arnpecks lateinische und deutsche Chronik. In seiner
„B&varia sancta" erzahlte er 2 bei der Legende des hi. Em-
merara u. a., dass die schwangere Herzogstochter Uta und
ihr Verfiihrer zu dem Heiligen ihre Zuflucht genommen
hatten, um beide dessen Rat und Hilfe zu erflehen. In
einem spateren Bande8 brachte Rader folgende Erganzung:
„MS. patria lingua Chronicon Arenbekii docet Dtam solam
ad S. Emmeramum venisse illumque respondisse, uti depre-
hensa quaerenti patri diceret neminem praeter se et Emme-
ramum episcopum scire. Sed MS. latina lingua nobiscum
sentit." Was hier Rader als von dem lateinischen Text
abweichend mitteilt, flndet sich in der Tat so in unserer
deutschen Chronik.4 Man kann also schliessen, dass Rader
von dem diesen Text enthaltenden Werke gewusst hat, dass
es Arnpecks deutsche Chronik ist. Selbst wenn man aber
diesen Schluss nicht ziehen wollte, so hat er jenes Werk
jedenfalls fur Arnpecks deutsche Chronik gehalten. Dass
nach unserem Quellennachweis die betreffende Stelle mit dem
ganzen umgebenden Text aus Hans Ebraus von Wildenberg
Chronik stammt, fallt hier kaum ins Gewicht. Da Rader,
wie wir oben 5 festgestellt haben, Arnpecks Autograph der
lateinischen Chronik benutzt hat, kannte er Arnpecks Hand-
schrift, und es drangt sich unwillkiirlich die Vermutung auf,
dass er vielleicht, da er mit solcher Sicherheit von der
deutschen Chronik Arnpecks spricht, auch von dieser das
Autograph in Handen gehabt hat.
Doch sei dem, wie ihm wolle. Wir konnten die lite-
rarischen Zeugnisse Aventins und Raders6 auch vollig
1 Auch hierauf hat schon Hoheneicher im Archiv IV, 552 auf-
merksam gemacht.
» I (1615), 77.
8 III, 199.
4 S. 462,10 — 18, zu vergleichen mit dem lateinischen Texte S. 53,18 ff.
6 8. XVIII f.
8 Cod. 3376 (33. 10. Aug. 4°) der Herzogl. Bibliothek zu Wolfen-
buttel en thai t (von Both fur seine Ausgabe nicht benutzt) den Text der
Chronik Ebrans von Wildenberg. Auf dem Titelblatt tragt die Hand-
schrift von einer Hand dee 17. Jahrhunderts folgende Notiz: „M. Magnus
Agricola p. m. putavit esse Viti Arenpeccii Chronicon." Wie Agricola
zu dieser Meinung kam, ist nicht gesagt. Jedenfalls ist es aber nicht un-
interessant zu sehen, dass Ebrans Chronik — denn deren Text ist in jenem
Eodex abgeschrieben — fur ein Werk Arnpecks gehalten worden ist.
Qaollen a. ErBrtorung^n N.F. HI. VI
— LXXXII —
entbehren ; denn der Text unserer deutschen Chronik spricht
fur sich selbst:
Kein Anderer als Veit Arnpeck hat sie verfasst.
Wer je mit den Texten der lateinischen Chronik Arn-
pecks und der deutschen Chronik „eines Ungenanntentt sich
naher beschaftigt hat, musste aus den Texten heraus jeden-
falls zu dem Ergebnisse kommen, dass zwischen beiden
Chroniken ein sehr enges Verhaltnis besteht.
Was die Anlage und Einteilung der deutschen Chronik
anlangt, so machen wir die Beobachtung, dass die Chronik,
abgesehen davon, dass sie nicht wie die lateinische in fiinf
Biicher und in Kapitel zerfallt, der Anordnung des Stoffes
nach die grosste Uebereinstimmung mit Arnpecks lateinischer
Chronik aufweist. Insbesondere wird die Geschichte der
Herzoge in der gleichen Einteilung erledigt. Ira Gegen-
satze zu Hans Ebran von Wildenberg, der immer in einem
gewissen Zeitraum die Geschichte der Fursten aus den ver-
schiedenen wittelsl»achischen Linien nebeneinander schildert
und so generationenweise fortschreitet, und ebenso im Gegen-
satze zu Ulrich Fuetrer, der auch der Gleichzeitigkeit nach
schreibt, ist die Erzahluug in der lateinischen Chronik
Arnpecks geschieden nach den einzelnen Linien des wittels-
bachischen Hauses, und nach den letzten Trennungen der ver-
schiedenen Landesteile wird die Geschichtserzahlung bis zu
Arnpecks Zeit herauf nach Linien getrennt fortgefiihrt. Die
deutsche Chronik zeigt ganz dieselbe Einteilung.
Vergleichen wir den stofflichen Inhalt, so ergibt sich
sofort klar, dass die deutsche Chronik sich schon dem Um-
fange nach von der lateinischen Chronik Arnpecks wesent-
lich unterscheidet. Vom ersten Buche der lateinischen
Chronik findet sich nur ein geringer Teil in der deutschen
wieder. Der ganze Zeitraum, der unten in der lateinischen
Chronik 41 Druckseiten beansprucht, nimmt in der deutschen
nur 9 Druckseiten ein. Dem zweiten Buch der lateinischen
Chronik, das in unserer Ausgabe 49 Druckseiten umfasst,
stehen nur 16 Druckseiten der deutschen Chronik gegentiber,
dem dritten mit 32 Druckseiten sogar nur 9 der deutschen.
Von dem vierten Buche der lateinischen Chronik an beginnt
der Inhalt beider Chroniken sich mehr und mehr zu decken,
und dieses Verhaltnis steigert sich noch im fiinften.
Schon dem Umfange nach ergibt sich also, dass keine
von beiden Chroniken eine vollige Uebersetzung der andern
— LXXXIII —
darstellen kann. Handclt es sich dann aber urn eine auszugs-
weise Uebersetzung der lateinischen Chronik ins Deutsche ?
Oder um eine deutsche Bearbeitung der lateinischen Chronik?
Oder ist die deutsche Chronik vorher dagewesen und der
lateinische Text erweist sich als eine erweiterte Bearbeitung
des deutschen ? Oder schliesslich : sind beide Chronikentexte
nebeneinander entstanden ?
Um eine Antwort auf diese Fragen zu finden, sind die
Texte daraufhin zu untersuchen, erstlich: wie sich die
inhaltsgleichen Teile beider Texte1 zu einander verhalten,
dann: wie sich das Verhaltnis der von einander abweichenden
Teile erklaren lasst.
Ich greife eine in beiden Chroniken sich findende Text-
stelle heraus, um an ihr zu zeigen, wie sowohl der lateinische
Text als auch der deutsche entstanden sind.
Die bekannte Geschichte von Konig AutharFs Braut-
werbung um Theodelinde lautet in Arnpecks lateinischer
Chronik (unten S. 43 f.) folgendermassen :
Ea tempest Ate, videlicet anno domini 598., ut legitur in historia
Longobardorum libro 3. cap. 30., quara Paulus dy aeon us cardinalis
de8crip8it, qui et ymnum: „Ut queant laxis" composuit, Autharius Flavius
tertius Longobardorum rex legatos buos ad Baioariam misit, qui Garibaldi
eorum regis filiam sibi in matrimonium pete rent. Quos ille benigne
suscipiens Teodelindam filiam suam Authari se datum m promisit. Quod
dum misei renunciarent Authari, sponsam suam videre cupiens secum
elegit pauccs iuvenes fortiesimos et uoum fidelissimum quasi pro domino
et cum sum ma festinacione in Baioariam perrexit . . .
Dieser Text ist folgendermassen zusammengesetzt :
1. Aus dem zitierten Kapitel der „Historia Lango-
bardorum" des Paulus Diaconus:2
Flavius vero rex Authari legatos post haec ad Baioariam
misit, qui Garibaldi eorum regis filiam sibi in matrimonium
pete rent. Quos ille benigne suscipiens Theudelindam suam
filiam Authari se daturum promisit. Qui legati revertentes cum
haec Au tha ri nuutiassent, ille per semet ipsum suam sponsam videre
cupiens paucis secum sed expeditis ex Langobardis adhibitis unum-
que sibi fidelissimum et quasi seniorem secum ducens sine mora
ad Baioariam perrexit.
2. Die stilistischen Aenderungen, die sich gegenuber
dem Wortlaute des letzteren Satzes bei Arnpeck finden, sind
nicht etwa selbstandige Aenderungen von ihm, sondern sie
1 Am Bande des Textea der deutschen Chronik sind die mit der
lateinischen Chronik ubereinstimmenden Teile mit „A" und der Seiten-
zahl der lateinischen Chronik bezeichnet.
* Die verwendeten Worte sind gesperrt gedruckt.
VI*
— LXXXIV —
entstammen dem von ihm auch sonst benutzten Frutolfus
vom Michelsberg, der den Text des Paulus folgendermassen
umgewandelt wiedergab : l
Post haec misit Authari legatos suos ad Garibaldum regem Bawa-
riorum petens filiam suam uxorem. Qui beDe legatos suscepit et filiam
suam nomine Theodelindam ei promisit. Quod dum mis si renun-
ciarent Authari, ille cupiens videre sponsaro suam elegit secum
paucos iuvenes fortissimos et unum fidelissimum quasi pro
domino et cum summa festinatione perrexit in Bawariam . . .
Man erkennt deutlich, wie Arnpeck die Fassung des
letzten Satzes aus beiden Quellen zusammengesetzt hat.
3. Als dritte Quelle erscheint, wenn auch nur mit ein
paar Worten, der Text des Jakob Philipp von Bergamo
herangezogen, der in diesem Kapitel noch an mehreren
anderen Stellen zu Tage tritt. Zu dem ausgewahlten Ab-
schnitt lieferte er offenbar die Worte:
... Autharius Flavius tertius Longobardorum rex ...
4. Auch Ebran von Wildenberg kommt hier noch als
Quelle in Betracht; denn Arnpecks Text klingt sehr an
dessen Worte an:
. . . und als Paulus diaconus cardinalis schreibt in
histori Lampardia: An tori us, der dritt konig an der zal der
Lamparter, schickt sein erber und gros botschaft zi3 Garibaldus, konig
in Beirn, und pat den, das er im sein tochter Taeololinda gab ztf eelichm
gem ah 1. der bedt ward er gebert. von dem heirat ander vil schreiben,
das ich von kurtz under wegen lasse.
5. Aus einer fiinften Quelle, die ich nicht feststellen
konnte, hat Arnpeck die Jahrzahl 598 sich geholt, wenn er
nicht, was ofter bei ihm vorkommt, sie sich auf irgend eine
Weise zusammengerechnet hat.
Selbstandig erscheint an dem gewahlten Abschnitt also
nur die Tatsache, dass Arnpeck die aus Paulus Diaconus
entnommene Stelle mit Buch- und Kapitelzahl zitiert, sowie
dass er Paulus als Verfasser des Hymnus „Ut queant laxis"
bezeichnet, eine Angabe, die er als Geistlicher wohl wissen
durfte.
Untersuchen wir nun den deutschen Text auf seine
Quellen. Er lautet (S. 458) :
Und als schreibt Paulus Diaconus, cardinal, in historia Longa-
bardorum libro 3. cap. 30., Autharus Flavius, der dritt kung Langa-
bardorum, schikt sein erberge botschaft zu kung Garibaldo in Bairen
und pat, das er im sein tochter zu ainer elichen hausfrauen gab. solich
1 Gleichlautend auch von Andreas von Regensburg ubernommen.
— LXXXV —
potschaft und ambasiat enpfieng der kilng in Bairen gar erlich und ver-
sprach ira sein tochter zu der ee. do das erhort Autharius, begert er
sein gespons oder braut ze sechen und er erwelt zu im stark jungling
and ainen getreuen alte n, earn war er der herr, und eilt mit in Bairenland.
Von den Quellen des lateinischen Textes ist hier
zweifellos der Text des Paulus Diaconus in deutscher Ueber-
setzung zu erkennen. Auch der des Frutolfus sticht vor
mit den Ausdrficken „stark jungling* und wsam war er der herr*4.
Beide Quellen erscheinen in der namlichen Verbindung
wie im lateinischen Text. Wir finden weiter die aus der
Chronik des Jakob Philipp von Bergamo stammenden Worte,
und dass wir im Recht sind, wenn wir oben Ebran von Wilden-
berg als in Betracht kommende Quelle genannt haben, er-
hellt deutlich aus dem Umstand, dass der deutsche Text
ihn noch mehr beniitzt hat als der lateinische und seine
Worte an die Stelle einer Verdeutschung von Worten des
Paulus Diaconus setzt. Von dem Inhalt des lateinischen
Abschnittes fehlt im deutschen die Jahrzahl und die Be-
merkung iiber den Hymnus „Ut queant laxis".
Welche Anhaltspunkte gewinnen wir nun bei diesem
Abschnitte fur die Beantwortung der oben gestellten Fragen ?
Dass der lateinische Text aus dem deutschen ubersetzt
sei, wird wohl niemand behaupten wollen. Eine lateinische
Uebersetzung unseres deutschen Abschnittes gabe doch einen
ganz anderen Text als den jetzt vorliegenden.
Auf Uebersetzung des deutschen Textes aber aus dem
lateinischen deuten mehrere Einzelheiten. Jedenfalls wird
man annehmen durfen, dass der lateinische Text (ob voll-
standig, ist eine weitere Frage, die unten bei der Unter-
suchung derAbfassungszeit der deutschen Chronik besprochen
werden wird) vorgelegen hat, als der deutsche ausgearbeitet
wurde. Dass die ineinandergeschweissten Texte des Paulus
Diaconus und des Frutolfus im Deutschen ebenso erscheinen
wie im Lateinischen, ist doch ein sicheres Zeichen dafur,
dass der lateinische gemischte Text vorausgesetzt werden
muss, der deutsche Text aber Uebersetzung ist. Darauf
deuten auch in verraterischer Weise die im deutschen Texte
sich findenden lateinischen Worte: „in historia Longabardorum
libro 3. cap. 30." und „(der dritt kflng) Langabardorum", die wohl
nicht so lauten wurden, wenn nicht der lateinische Text,
in welchem sie ebenso stehen, ihre Vorlage ware.
Wie hat man sich aber die Tatsache zu erklaren, dass
der deutsche Text des Ebran von Wildenberg am Anfang
— LXXXVI —
des Abschnittes an die Stelle einer Uebersetzung des Textes
des Paulus Diaconus gesetzt worden ist?
DerVerfasser der deutschen Chronik ist hierzu offenbar
durch Bequemlichkeitsgriinde veranlasst worden. Der Text
Ebrans (der ubrigens in diesem Falle aus der gleichen
Quelle geschopft war) passte ihm eben hier (wie an vielen
andern Stellen) und bot ihm schon die fur seinen Zweck
geeigneten Worte, an denen er nur eine geringfiigige Aenderung
vornahm.
Somit hatten wir bis hieher fiir den gewahlten Ab-
schnitt das Ergebnis, dass dem Verfasser der deutschen
Chronik, damit iiberhaupt ihre Gestaltung ermoglicht wurde,
der Text der lateinischen Chronik Arnpecks vorlag, den
er teils ubersetzte, teils anders bearbeitete, hier Teile weg-
lassend, dort andere Quellen verwendend.
Dieses Verhaltnis lasst sich, wie an dem untersuchten
Abschnitt, durch die ganze deutsche Chronik verfolgen.
Und wenn wir daraus auf den Verfasser schliessen wollten,
so wtirden wir den in Arnpeck selbst, aber auch in irgend
einer andern Person suchen konnen.
Wir haben aber bisher einer auffallenden, durch die
deutsche Chronik hindurchgehenden Erscheinung noch nicht
gedacht, die auch in unserem Abschnitt, und zwar hier in
einem einzigen Wort, auftritt, anscheinend grosse Schwierig-
keiten bereitet, aber schliesslich — auf nati'irliche Weise
ausgelegt — die ganze Verfasserfrage lost.
Dieses Wort in unserem Abschnitt ist „altena (S. 458, 26).
In dem lateinischen Chroniktext, von dem wir doch behauptet
haben, dass er dem Verfasser der deutschen Chronik vor-
gelegen sei, steht es nicht, dort heisst es nur, dass Authari
„paucos iuvenes fortissimos et unum fidelissimum" auf die
Brautfahrt mitgenommen habe. Wenn der Verfasser der
deutschen Chronik nun schreibt: „er erwelt zu im stark
jiingling und ainen getreuen alten", hat er dann den „alten"
aus Eigenem hinzugetan? Durchaus nicht. Er schopft hier
aus der Quelle der lateinischen Chronik, dem Texte des
Paulus Diaconus, wo es heisst (vgl. oben S. LXXXIII) : „unum-
que sibi fidelissimum et quasi seniorem secum ducens".
Der Verfasser der deutschen Chronik ist also in der Lage,
die Quelle der lateinischen Chronik abweichend von letzterer
zu benutzen ; er besitzt sie selbst und ihre Quelle dazu und
weiss genau, welche Quelle im lateinischen Texte verarbeitet
— LXXXVII -
ist. Ware der Fall vereinzelt, so konnte man an einen
Zufall denken. Da er aber haufig vorkommt, notigt cr zu
einer anderen Erklarung.
Man sehe sich u. a. unten im Texte folgende Stellen an :
S. 475, 6 und 12; 20 und 24. — S. 478, 12 und 19. —
S. 491, 16. — S. 499, 26 ff. — S. 501, 1. — S. 503, 13. —
S. 504, 5 ff. und 25. — S. 511,30. - S. 517, Iff. und 22. —
S. 534, 22 ff. — S. 537, 35 ff. — S. 538, 2 ff. - S. 541, 5 ff. —
S. 560, 27. — S. 574, 13ff. — S. 580, 6 ff. — S. 584, 23.
(Dazu kommen noch viele Stellen, wo Ebran und Fiietrer
Quellen sind.)
An alien diesen Stellen finden sich Erweiterungen des
deutschen Chroniktextes gegeniiber dem lateinischen und
zwar aus solchen Quellen, welche eben in dem umgebenden
lateinischen Texte verwertet worden sind. Diese sonder-
bare Erscheinung — zusammengenommen mit dem bisherigen
Untersuchungsergebnis — lasst nur die eine Erklarung zu :
Derjenige, der den lateinischen Text verfasste, muss auch
den deutschen ausgearbeitet haben. Kein Anderer als er
konnte wissen, welche Quellen an jenen Stellen benutzt
waren und konnte gerade an jenen Stellen eine Erweiterung
aus der im lateinischen Texte benutzten Quelle bringen.
Mit anderen Worten: Veit Arnpeck selbst ist auch der
Verfasser der deutschen Chronik.
Von den Stellen, an denen Arnpeck in der lateinischen
Chronik sich selbst nennt oder sicher von sich selbst spricht,
fehlen in der deutschen Chronik die Unterschrift der Vor-
rede, da die deutsche Chronik uberhaupt einer Vorrede ent-
behrt, die Erwahnung von seinem Aufenthalt zu Amberg
1453 l und die Nachricht von seiner Bestallung als Beichtiger
1468.2 Die Weglassung dieser personlichen Angaben in der
deutschen Chronik hat nichts auffallendes fur sich, wenn man
bedenkt, dass die deutsche Chronik doch fur eine grossere
Oeffentlichkeit und ein weiteres Publikum bestimmt war.
Sie kann auch auf dem Bestreben nach Kurzung, das wir
ja schon festgestellt haben, oder uberhaupt auf einem Zu-
fall beruhen.
Dagegen ist ungleich wichtiger der Umstand, dass
eine Stelle, in der Arnpeck in der lateinischen Chronik
sicher von sich selbst spricht, auch in der deutschen in
1 Unten S.266,22ff.; ?gl. dazu S. 540, 9.
» Unten S. 417, 6 ; vgl. dazu S. 674, 32 ff.
— LXXXV1II —
derlch-Form erscheint. Nachdem Arnpeck in der lateinischen
Chronik fiber die Hinrichtung der Burger bei dem Aufruhr
zu Landshut 1410 die Erzahlungen Ulrich Fiietrers und
des Andreas von Kegensburg angefiihrt hat, bringt er eine
neue andere Darstellung der Ursachen jener Grausamkeit
mit den einleitenden Worten: „Sed ego hanc historiam in
hunc modum didici, qui sequiturV Es besteht durchaus
kein Anlass, daran zu zweifeln, dass die folgende Erzahluug
von ihm selbst stammt. Wenn nun in der deutschen Chronik
ebenfalls zu lesen ist: „Aber ich hab die ursach also ver-
nomenV so diirfte das wohl ein starker Beweis dafiir sein,
dass Arnpeck auch den deutschen Text verfasst hat.
Noch ein Wort iiber die Verwendung der Texte Ebrans
und Fiietrers in der deutschen Chronik:
In voller textlicher Abhangigkeit von Ebran beginnt
die deutsche Chronik. Der Verfasser wollte offenbar ein
volksttimliches Werk schaffen, und die gedrungene Form
der Ebran'schen Chronik scheint ihm fiir seine Zwecke
gerade recht gewesen zu sein und so sehr gefallen zu haben,
dass er beschloss, sich aufs engste an sie anzulehnen.
Ebenso passte ihm der Text Fiietrers, doch scheint er
dessen Fabelhaftigkeit durchschaut zu haben und verwendete
ihn daher weniger als den Ebrans. Wie steht es nun mit
dem Verhaltnis der lateinischen Chronik Arnpecks und
unserer deutschen an solchen Stellen, wo im lateinischen
Texte Ebran und Fiietrer bentitzt sind : wie erscheinen diese
Stellen im deutschen Texte?
Ich nehme als Beispiel die Geschichte der Jakobaa
von Holland. Der lateinische Text (unten S. 323, 39-328, 45)
ist vollstandig iibersetzt und zusammengesetzt 3 aus den
Texten Ebrans und Fiietrers, wobei dem letzteren J^der
grossere Teil zugehort. Ebenso besteht der deutsche^Text
(unten S. 587, 17 — 593,12) ganz aus den Texten Ebrans
und Fiietrers. Man sollte nun eigentlich erwarten, dass
beide Texte ubereinstimmend abgefasst waren. Das sind
sie auch in der Hauptsache, aber doch nicht ganz. Bald
fehlt dem einen Text eine Stelle, die der andere enthalt,
bald ist dem einen Text eine Stelle hinzugefiigt, die man
im andern vermisst. Man gewinnt dadurch den Eindruck,
' 8. 360,8ff.
* S. 612, 14.
" Darnach ist Riezler, Geschichte Baierns III, 909 zu berichtigen.
Vgl auch Roth's Ebran-Ausgabe S. 129, Addi. 9.
— LXXXIX —
dass ein und derselbe Verfasser — beide Quellen, Ebran
und Fnetrer, vor sich — sowohl den lateinischen wie den
deutschen Text getrennt von einander geschrieben hat, den
lateinischen zuerst (denn seine Anlage beherrscht die des
deutschen und im deutschen erscheinen verraterisch lateinischc
Worte und Formen), dann den deutschen, diesen jedoch
wohl in grosser zeitlicher Nahe. Bald schrieb er an dem
einen Text, bald an dem andern, immer die Quellen vor
sich, einraal bei dem einen am Quellentexte langer haften
bleibend, ein andermal bei dem andern. Und damit kommen
wir zu derFrage: Wann ist die deutsche Chronik entstanden?
e) Abfassungszeit der Chronik.
Fur die Feststellung der Abfassungszeit unserer Chronik
sind zunachst die einleitenden Worte des Textes l zu beachten :
„Dise nachvolgnde istory ist geschriben wordeu, als
herschet der dritt Fridrich, romischer kaiser, und
sein sun Maximilian, romischer konig, sagend von
dem land Bavaria oder Norica genannt und von den durch-
leuchtigen fursten, di in dem land geherschet haben."
Dieser Eingang ist zweifellos den Anfangsworten der
Chronik Ebrans von Wildenberg nachgebildet, welche lauten : 2
„I)ie histori ist angefangen zu der zeit, als geherschet
hat der dritt Friderich, romischer keiser, am ge-
schlacht ein hertzog von Osterreich; sagt von dem landt
Bavaria oder genannt Norcoa und von den ftirsten, die in
dem loblichen haws Bavaria geherschet haben."
Es ergibt sich also, dass beide Chroniken begonnen
wurden, als Kaiser Friedrich noch am Leben war. Man
braucht nicht zu glauben, dass der Verfasser unserer Chronik
so gedankenlos gewesen ware, die Ebran'sche Zeitangabe zu
ubernehmen, wenn sie nicht auch ftir ihn gestimmt hatte.
Auch die Abanderung, welche gegeniiber der Zeitangabe des
letzteren Textes in unserem Chronikanfang vorgenommen
worden ist, erscheint durchaus nicht als zufallig oder nichts-
sagend, sondern ist absichtlich und gewollt. Es besteht
kein Anlass, ihren Inhalt irgendwie anzuzweifeln. Setzen
wir aber die genauen Zeitbezeichnungen fur die in unserem
Anfang angegebenen Verhaltnisse ein, so ergibt sich uns der
9. April 1486 als Tag, an dem Maximilian zum romischen
i Uoten 8. 447.
* AuBgabe von Both, S. 1.
— LXXXX -
Konig erwahlt worden ist, und der 19. August 1493, der
Todestag Kaiser Friedrichs. Das waren also die Zeitgrenzen,
zwischen denen die Chronik „geschriebena worden ist.
Die Geschichtserzahlung bei den einzelnen Linien ist
zwar in unserer Handschrift Nr. 1 nicht gleichmassig weit
gefuhrt, teilweise geht sie um einige Jahre weiter als in
der lateinischen Chronik, teilweise aber, und besonders am
Schluss, reicht sie ebenso weit wie in der lateinischen. Wie
verhalt sich nun der deutsche Text zu den von rair fest-
gestellten zeitlichen Umstanden, unter denen die lateinische
Chronik entstanden ist?
Wir haben oben x gesehen, dass die lateinische Chronik
im September 1493 schon sehr weit gediehen war, dass ihre
Entstehung der Hauptsache nach ins Jahr 1493 iiberhaupt
fallt und dass sie in ihrer ersten Form gegen Ende Januar
1494 fertig gewesen ist. Darnach erhielt sie noch zahlreiche
Zusatze und erfuhr wesentliche Umanderungen in den Jahren
1494 und 1495.
Von alien diesen Zusatzen und Umanderungen der Jahre
1494 und 1495 aber linden sich in der deutschen Chronik
nur ein paar wieder, von denen zudem zu vermuten ist,
dass ihr Inhalt unabhangig von der lateinischen Chronik
dahin gelangte, so dass hochst wahrscheinlich von der
lateinischen Chronik in der Hauptsache nur die erste Form
fur die Gestaltung der deutschen Chronik in Betracht kam.
Die Linie der pfalzischen Wittelsbacher endigt in der
deutschen Chronik mit der am 9. Februar 1493 geborenen
Tochter des Kurfursten Philipp, Helene, genau wie in der
lateinischen Chronik.2
Bei der niederbayerischen Linie schliessen die der
lateinischen Chronik gleichinhaltlichen Teile der deutschen
Chronik mit dem Bericht liber die Abordnung, welche Herzog
Georg am 23. November 1493 zu dem Leichenbegangnis Kaiser
Friedrichs nach Wien schickte.3 Es ist sehr bezeichnend fiir
unsere Frage, dass die in der lateinischen Chronik unmittelbar
sich anschliessende Notiz iiber die Ruckkehr jener Gesandt-
schaft am 23. Januar 1494 4 in der deutschen Chronik sich
nicht findet. Ebensowenig die daran sich reihenden Mit-
1 S. XXV IT.
7 Unten S. 555, 35. Vgl. oben S. LX.
3 S. 643, 18 ff.; vgi. S. 400,24ff.
4 S. 401 f.
— LXXXXI —
teilungen der lateinischen Chronik, die ich oben1 als der
zweiten Bearbeitung angehorend erwiesen habe. 2
Auch bei der oberbayerischen Linie schliessen, zunachst
bei Herzog Albrecht, die der lateinischen Chronik gleich-
inhaltlichen Teile der deutschen Chronik mit einer Nachricht
von einer Fahrt zum Begrabnisse Kaiser Friedrichs nach
Wien ; in diesem Falle reiste Herzog Albrecht selbst dorthin
und zwar fuhr er am 16. November 1493 von Miinchen ab.8
Auch hier ist von dessen am 6. Januar 1494 erfolgter Ruck-
kehr, tiber welche die lateinische Chronik unmittelbar darnach
berichtet,4 nicht mehr die Rede, und ebensowenig linden sich
die Zusatze, welche in der lateinischen Chronik an jener
Stelle in den Jahren 1494 und 1495 gemacht worden sind. 6
Bei den Herzogen Christoph und Wolfgang der ober-
bayerischen Linie schliesst die deutsche Chronik zeitlich
ebenso ab wie die lateinische; die letzte darin berichtete
Tatsache fiel auf den 27. September 1493. 6
Nach alledem muss man annehmen, dass die deutsche
Chronik gegen das Ende des Jahres 1 493 vollendet7
war, und dass alles, was uber dieses Jahr hinaus sich darin
findet, Zusatze sind.
Auch die deutsche Chronik muss, wie die lateinische,
von Arnpeck in der Hauptsache im Jahre 1493 selbst aus-
gearbeitet worden sein. Wenn wir dieses Ergebnis unserer
zeitlichen Untersuchung festhalten, wird uns vieles klar, was
bei der Vergleichung der Texte ratselhaft war. Beide
Chroniken sind in der Hauptsache nebeneinander
ausgearbeitet worden.
Auf diese Weise erklart es sich auch, dass mehrmals
Stellen der deutschen Chronik den Eindruck hervorrufen, als
1 S. XVI.
* Eine Auenahme scbeint eine Notiz uber den Brand von Muhl-
dorf 1495 und eine fiber den Raubritter Klaus KSchlin zu bilden. Von
diesen zwei Notizen mdchte ich aber glauben, dass sie unabhangig von
der lateinischen Chronik in die Fortsetzung der deutschen gelangt sind,
zumal hier der Text der letzteren von jenem der lateinischen abweicht.
3 S. 689,39ff.; vgl S. 434,7 ff.
* S. 435, 11.
6 Die Notiz uber die papstliche Bulle, welche die Aufhebung von
IlmmunBter anordnete, scheint mir wie die vorhin genannten zwei Notizen
in der Fortsetzung bei der niederbayerischen Liiiie von der lateinischen
Chronik unabhangig zu sein, da auch sie stark von dem lateinischen
Text abweicht.
* Unten S. 704,37; vgl. S. 442, 6.
1 Der Ausdruck „geschriben" in der Ueberschrift bedeutet also
„begonnen".
— LXXXXII —
seien sie vor dem entsprechenden Texte der lateinischen
Chronik niedergeschrieben.
Z. B. wird in der deutschen Chronik1 erzahlt, wie
Herzog Albrecht IV. von Papst Sixtus die Erlaubnis er-
langte, dass je ein Domherr der einzelnen bayerischen Stifte
von dem Herzoge zu seinem Rat ernannt werden konne, bei
ihm seinen standigen Aufenthalt nehmen und dabei doch
seine Domherrneinkiinfte fortbeziehen diirfe. Auf Grund
dieses papstlichen Zugestandnisses trat der Regensburger
Domdekan und Freisinger Domherr Dr. Johann Neuhauser
in seinen Dienst. Albrecht IV. begehrte dabei von dera
Freisinger Domkapitel, dass seinem Rate die Domherrn-
eitokunfte nach Munchen ausgefolgt werden sollten, aber
— sagt die deutsche Chronik — „das wolt das capitl in
kain weys thun. also rechten sy auf paiden taylen lang zu
Rom, aber es ist bis der zeit noch nit gar geendt."
Die lateinische Chronik aber berichtet 2 ausfuhrlich iiber
den an der Kurie gefiihrten Streit und ftihrt ausdriicklich
an, wie er im Juli des Jahres 1493 sein Ende fand:
Das Freisinger Kapitel behielt Recht, und Dr. Neuhauser
verzichtete auf Kanonikat und Prabende zu Gunsten des
Pfalzgrafen Philipp.
Bei dieser Sachlage bleibt nur die Annahme ubrig, dass
der deutsche Text hier zu einer Zeit geschrieben ist, als
man noch im Streite lag, also vor dem Juli 1493, vor
dem lateinischen Texte.
Auch die unten S. 679, Anm. 7 festgestellte Tatsache,
dass Arnpeck in seiner lateinischen Chronik auf eine von
ihm verfasste Beschreibung des Aufenthaltes Konig Maxi-
milians zu Freising im Jahre 1491 hinwies, diirfte, da in
der deutschen Chronik sich eine solche Beschreibung findet,
daftir sprechen, dass dieser deutsche Text vor dem lateinischen
verfasst ist.
f) Quellen der Chronik.
Die in der deutschen Chronik beniitzten Quellen sind
zunachst die namlichen, aus denen die lateinische Chronik
zusammengesetzt worden ist. Es hatte zu grosse typo-
graphische Verwirrung angerichtet, wenn ich bei der deutschen
Chronik nochmals die einzelnen Quellenstellen so wie bei
1 S. 677, 13 ff.
» 6. 421, Iff.
— Lxxxxm -
der lateiniscben kenntlich gemacht hatte, darum muss es
genugen, dass ich am Rande mit „i4.tt und der Seitenzahl
angegeben habe, wo der entsprechende lateinische Text zu
finden ist. Vergleicht man dann die Texte, so wird unschwer
iiberall aus den im lateinischen Texte gemachten Quellen-
feststellungen auch die Zusammensetzung des deutschen
Textes zu erkennen sein.
Als die Hauptquelle des deutschen Textes ist die
eigene lateinische Chronik Veit Arnpecks zu bezeichnen,
so weit sie eben vorhanden war, als er den deutschen Text
niederschrieb.
Ueber einzelne fur die deutsche Chronik zur Verwen-
dung gelangte Quellen habe ich (nach der Reihenfolge ihres
Auftretens in der Chronik) noch einige Bemerkungen zu
machen, wobei ich insbesondere alle Quellen anfuhre, deren
unmittelbare Benutzung in der Chronik zu tage tritt.
1. Hans Ebran von Wildenberg, Chronik von
den Fiirsten aus Bayern (mit E. am Rande zitiert).
Zu der schon oben S. XXXXVIII behandelten Frage,
welche von den handschriftlichen Formen der Chronik Ebrans
Arnpeck benutzt habe, gewinnen wir aus der Vergleichung
des Textes der deutschen Chronik Arnpecks mit jenem
Ebrans das gleiche Ergebnis wie oben: viele Zusatze1 der
zweiten Redaktion, Vorrede2 und Fortsetzung8 Ebrans sind
von Arnpeck verwertet ; andere Zusatze, die er wohl sicher
mit abgeschrieben hatte, wenn sie schon in Ebrans Chronik
eingefiigt gewesen waren, und Textumarbeitungen, die Ebran
noch vornahm, sind bei Arnpeck nicht zu finden.4 Arnpeck
hatte also die Chronik Ebrans in einer noch nicht voll-
standigen Form der zweiten Redaktion zur Verftigung.
2. Ulrich Fuetrer, Bayerische Chronik (am
Rande mit F. zitiert).
In seiner Ausgabe der Chronik Ulrich Fuetrers hat
Spiller die Meinung geaussert, 5 dass Arnpeck von jener
1 Unten S.447, 17 ; 450, 4ff. ; 453, 15 ff.; 461,22; 470, 10 ff.; 472, 2ff.;
473, 1 ff. ; 474, 1 ff.; 476, 11 ff. ; 477, 4 ff.; 486, 9 ; 490, 20ff. ; 558, 19 ; 577,38.
* Unten S.447, Iff.
8 Unten S. 615, 33.
4 VgL z B. unten S. 470,34 mit Ebran S. 60,20; 471,11 mit
E. 61,15; 490, 20 ff. und 491, Iff. rait E. 91, 12 ff.; 493,27 mit E. 99,6;
595,32 mit E. 135,7 ff.
6 S. LXXXI1I.
— LXXXXIV -
Chronik die Handschrift T benutzt habe, welche dem ver-
lorenen Originaltext am nachsten stehe. Diese 1490 fiir
das Kloster Tegernsee gekaufte Handschrift, jetzt Cgra. 225,
enthalte in feiner Schrift eingetragene Verbesserungen, die
wohl von Veit Arnpeck staramten.1 Die in dieser Hand-
schrift rait einem roten „nott ( — „nota bene") bezeichneten
Abschnitte wurden bei Arnpeck oft wortlich und der Reihe
nach berucksichtigt. Eine Lesart von T finde sich auch
bei Arnpeck.
Meine Vertrautheit mit den Schriftziigen Arnpecks
erlaubt mir, mit Sicherheit zu behaupten, dass jene Ver-
besserungen in Cgm. 225 nicht von Arnpecks Hand her-
ruhren.
Abgesehen davon, ergibt eine Vergleichung : Von den
mit einem roten „noa bezeichneten 48 Abschnitten Nr. 69,
70, 71, 74, 82, 118, 124, 133, 136, 151, 153, 157, 174, 180,
184, 187, 189, 192, 194, 197, 200, 201, 206, 208, 210, 211,
216, 225, 229, 231, 232, 236, 240, 241, 254, 265, 267, 269,
280, 287, 288, 310, 316, 325, 338, 339, 340, 341 sind nur
aus den 16 Abschnitten Nr. 187, 236, 241, 254, 265, 269,
280, 287, 288, 310, 316, 325, 338, 339, 340, 341, also nur
einem Drittel, meist geringe Textteile aus Fuetrers Chronik
von Arnpeck verwendet , andererseits fehlt das Zeichen
„noa bei grosseren Abschnitten, die Arnpeck sicher unmittel-
bar aus Fiietrer entlehnt hat, wie bei der Geschichte der
Ludmilla von Bogen oder der Herzogin Maria von Brabant,
so dass jenes „noa nicht die ihm von Spiller zugeschriebene
Bedeutung haben kann.
Was ferner die Lesarten in den von Arnpeck aus
Fuetrers Chronik entliehenen Stellen anlangt, so stimmen
sie oft mit T uberein, ebenso haufig aber auch nicht und
geben den Wortlaut der samtlichen anderen oder einzelner
der anderen Handschriften, der in diesen Fallen der bessere ist.
Man nehme folgendes Beispiel: In der Geschichte der
Belagerung der Burg Natternberg berichtet der Ftietrer'sche
Text S. 179.28: „und als die hertzogen sahen, das in der
kiinig zu kranck was, wolten sy mit dem kunig gleich
gestriten haben. u Hier liegt in den Handschriften eine
starke Verderbnis vor. T lasst die Worte „zu kranck" bis
„kiiniga gleich ganz aus (Arnpeck kann also schon deswegen
T nicht benutzt haben). In der Handschrift W liest man
1 Dauelbet S. XXII, XXX, Anm. und LXXXIil.
— LXXXXV —
statt „zu kranck" die Worte „so nahent" und in der Hand-
schrift H „zu schwach". Als Quelle Fuetrers diente hier
Andreas von Regensburg S. 645, wo es heisst: „Da nu der
ftirst von Bayren ein sterkchere ritterschaft l het dann der
kayser und hoffet, er solt angientz streyten . . .* 1 Es lasst
sich also denken, dass in Fuetrers Chronik dem Sinne dieser
Quellenstelle nach „krancka in der Bedeutung von ^schwach*
(so auch in Spillers Glossar S. 312) zu nehmen ist, wenn-
gleich hierbei das „zua auffallt, denn den Herzogen konnte
der Konig ja nicht schwach genug sein. Wenn wir nun bei
Arnpeck die Stelle so lesen: „das yn der chung zu was
komen", erhebt sich uns fast der Verdacht, dass auch die
Lesart „krancka verderbt ist und dass es im Original hiess :
rzu komen wasa, was wohl einen Sinn gibt.
Ein weiteres Beispiel kann uns zeigen, dass Arnpecks
Text manchmal sogar besser ist, als der aller erhaltenen
Handschriften von Fuetrers Chronik einschliesslich T, sto
dass er sogar zur Sicherung der Textherstellung
der Fuetrer-Ausgabe nutzliche Dienste hatte leisten
konnen. Man vergleiche z. B. :
In der Fuetrer-Ausgabe liest man S. 182,5 folgenden
Satz : „Do sprach der pfaltzgraf, er hett den stetten genueg
volks, als er auch hett, wann er gerte nicht, nur mit den
stetten zu vechten." Dass dieses „nura hier sinnstorend ist,
hatte ein Blick in die zu Grunde liegende Quelle, die Chronik
Konigshofens, zeigen konnen. Wenn T statt „nurtt,'die Lesart
mertt gibt, so bietet auch diese keinen Sinn. Wenn wir
aber bei Arnpeck S. 531,6 lesen: „wann er gert nit mer
dann mit den steten zu vechtena,2 so haben wir hier einen
Text, der voHig in den ganzen Zusammenhang passt, von
dem wir auch annehmen diirfen, dass er so in Fuetrers
Originalhandschrift stand. Die Lesartverderbnis ist offenbar
so eingetreten, dass eine Abschrift zuerst das „danna aus-
liess: von dieser stammt T; eine weitere Handschrift las
statt „mera darauf „nura : von dieser stammen die iibrigen
Handschriften. Hatte Arnpeck T vor sich gehabt, er ware
wohl kaum in der Lage gewesen, die Verbesserung von sich
aus vorzunehmen. Ist sie doch sogar dem modernen Heraus-
1 Im lateinischen Texte S. 320, 23: „Cum autem Bavarorum
princeps forciorem militiam haberet et pugnaturoH se iam crederent . . ."
* Im lateinischen Text 8. 256, 28 hat Arnpeck die Stelle in per-
aonliche Fassung gebracht und enlsprechend Qbersetzt: „dumtaxat de-
•idero, ut ipsi mecum congrediantur."
y>
- LXXXXVT —
geber, der den Sinn noch dazu aus der ihm vorliegenden
Quelle Fuetrers hatte finden konnen, nicht gelungen.
Von einer Benutzung der Handschrift T durch Arnpeck
kann^nach dem Gesagten nicht mehr die Rede sein, dagegen
stellt sich heraus, dass Arnpeck eine sehr gute Handschrift
vor sich hatte, von welcher T abstammt. Ob das die ver-
lorene Originalhandschrift Fuetrers selbst gewesen ist l oder
eine der nachsten Abschriften davon, muss dahingestellt
bleiben.
3. Andreas von Regensburg, Chroniken.
Von der lateinischen Chronik abweichend hat Arnpeck in
seiner deutschen Chronik die Weltchronik und die lateinische
bayerische Chronik des Andreas mehrmals verwendet; vgl.
unten S. 447, 13; 459,14; 464,13; 466,19; 478,26; 503,
Anm. 3; 513, Anin. 3; 516, Anm. 1; 517, Anm. 2 und 3;
535, Anm. 5; 536, Anm. 2—4 und 6; 582, Anm. 1; 584,
Anm. 3; 585, Anm. 2; 595, Anm. 4 und 6. Wahrend wir in
der lateinischen Chronik nur des Andreas beide lateinischen
Chroniken benutzt fanden,2 zeigt es sich, dass Arnpeck auch
die deutsche bayerische Chronik des Andreas kannte.
Er schrieb aus ihr ein paar Abschnitte ab, die er seiner
lateinischen Chronik nicht einverleibte : unten S. 484, 12 ff.;
529, 35. Vgl. auch S. 584, Anm. 1 und Nachtrag zu S. 480, 22.
4. Verschollene Chronik des Garibaldus.
Fur das einstige Vorhandensein dieser Chronik glaube
ich bei meiner Textuntersuchung neue Anhaltspunkte ge-
funden zu haben und verweise auf meine Feststellungen
unten S. 448, Anm. 1 ; 456, Anm. 2. Vgl. auch oben S. L VIII.
5. Jakob Twinger von Konigshofen, Chronik.
Konigshofens Chronik wird gleich in den ersten Ab-
schnitten zitiert mit den Worten: „als di histori von Stras-
purg sagt ...as Diese Worte selbst sind aus Ebrans
Chronik genommen. Unmittelbare Benutzung Konigshofens
aber, und zwar abweichend von der lateinischen Chronik,
zeigt sich an einer Reihe von Stellen ; vgl. S. 449, Anm. 2 ;
451, Anm. 6; 475, Anm. 5; 478, Anm. 1 und 2; 491, Anm. 3;
492, Anm. 1; 495, Anm. 1; 534, Anm. 5—10; 570, Anm. 1;
571, Anm. 1; 574, Anm. 2; 580, Anm. 1 und 2.
1 Vgl. den Handschriftenstammbaum bei Spiller S. XXIX.
* Vgl. oben S. XXXXV.
3 S. 449, 2.
— LXXXXVII —
6 Hartmann Schedel, Weltchronik.
Die gTossen geographisch-historischen Kapitel, welche
die lateinische Chronik dem 1493 durch den Druck ver-
breiteten Werke des Nurnberger Polyhistors entnomraen
hat, l fehlen der deutschen Chronik. Wie ich oben dargelegt
habe, sind .sie wohl auch der lateinischen Chronik erst bei
der zweiten Bearbeitung nachtraglich hinzugefugt worden.
Nur der Abschnitt uber die Donau in der deutschen Chronik
S. 450,31— 451, 5 ist zweifellos aus Schedels Chronik tiber-
tragen.2 Man erkennt daraus ira Zusaramenhalt mit unseren
Feststellungen fiber die Zeit der Abfassung der deutschen
Chronik, dass Arnpeck noch ira Erscheinungsjahr von Schedels
Weltchronik zu deren Beniitzung gelangte.8
7. Johann von Thurocz, Ungarische Chronik.
Ueber erweiterte Beniitzung gegeniiber der lateinischen
Chronik vgl. unten S. 454, Anm. 1 und 3.
8. Aufzeichnungen von Kremsmiinster.
Wie sich erkennen lasst, dass auch sie bei Abfassung
der deutschen Chronik unmittelbar vorlagen, daruber vgl.
S. 455, Anm. 4.
9. Paulus Diaconus, Historia Langobardorum.
Ueber die selbstandige Beniitzung zur Herstellung des
deutschen Textes vgl. oben S. LXXXIIIff.
10. Frutolf vom Michelsberg, Weltchronik.
Vgl. ebenso oben S. LXXXIIIff.
11. Jacobus Philippus von Bergamo, Supple-
mentum Chronicarura.
Ueber ihn als unmittelbareVorlage der deutschen Chronik
vgl. unten S. 467, Anm. 1, 2 und 5; 593, Anm. 1.
12. Otto von Freising, ^Chronica" und „Gesta
Friderici L«
Ottos von Freising Weltchronik dringt als unmittelbare
Vorlage im deutschen Texte durch unten S. 475, 6 und 12,
Otto-Rahewins „Gesta Friderici I.tt S.493,20ff.; 499, 26 ff.;
500, Anm. 1—3; 501, Anm. 1 und 2; 503, Anm. 2.
1 Vgl. oben S. LVI, Anm. 1.
* Vgl. den lateinischen Text unten S. 18, 29 if.
* Vgl. oben S. LV, wo ich auf anderem Wege zu einem annahernden
Ergebnis gekommen bin.
Qnellen o. Ei«rternng«n N.F. III. VII
- LXXXXVIII —
13. Scheyerner Furstentafel.
Ihr deutscher Text ist dem Wortlaut nach ubernommen ;
vgl. S. 483, Anm. 2; 511, Anm. 5; 517, Iff.
14. Burkhardus, Chronicon Urspergense.
Vgl. S. 504, Anm. 1.
15. Hermann von Niederaltaich, Annalen.
Vgl. S. 515, Anm. 1.
16. Thomas Lirer, Schwabische Chronik.
Ist wortlich verwendet; vgl. S. 537, 35 ff.; 538, 2 ff.;
540, Anm. 1; 541, Anm. 1 und 2; 560, Anm. 1.
17. Inkunabeldruck: Die kronung des durch-
leuchtigisten fursten vnd herrn Maximilians usw.
Fast wortlich abgeschrieben ; vgl. unten S. 546, Anm. 1.
18. Freiheitsbriefe der bayerischeri Geist-
1 i c h k e i t.
Waren Arnpeck wohl aus dem Freisinger bischoflichen
Archiv zuganglich. Vgl. S. 563 ff.
19. Albrecht Sfrreicher, Geschichte der Auf-
findung des Sakraments von Sulzbach bei Donaustauf.
Wie ich nachtraglich fand, ist der Verfasser der
S. 606, 19ff. eingereihten, nicht in der lateinischen Chronik
enthaltenen „Historia in der Tat (vgl. meine Vermutung
S. 609, Anm. I und 3) der Dechant Albrecht Streicher von
Donaustauf, ein Zeitgenosse der erzahlten Vorfalle; vgl.
Verhandlungen des histor. Vereins fiir den Regenkreis II, 397.
20. Ausschreibung des Regensburger Reichs-
tags 1470.
Vgl. S. 663, Anm. 1.
21. Totenbuch des Munchener Angerklosters.
Vgl. S. 673, Anm. 1. Vielleicht stammt auch die Ge-
schichte S. 578, 22 ff. dorther, wenngleich sie in dem Toten-
buch nach seinem jetzigen Zustande nicht enthalten ist.
22. Urkunde tiber die Riickgabe Regensburgs
an das Reich 1492.
Vgl. S. 684, Anm. 3.
Die Zahl der nicht feststellbaren Quellen, welche
die deutsche Chronik (von den schon in der lateinischen als
— LXXXXIX —
solchen bezeichneten hier abgesehen) birgt, ist nicht sehr
gross.
Ueber eine mit „di romisch kronik" zitierte, nicht
bestimmbare Quelle habe ich unten S. 477, Anra. 1 die Ver-
mutung geaussert, dass das Zitat wohl auf Irrtum zurfick-
zuffihren ist.
Von besonderem Werte ware die Auffindung einer
Quelle,* welcher mehrere nicht uninteressante Abschnitte
zur Geschichte Kaiser Heinrichs II. entstaramen; vgl. unten
S. 487,8 ff. und 488, 23 ff.
Drucke fiber die Frankfurter Konigswahl vom Jahre 1486
sind wohl Quelle zu unten S. 545.
Eine Aufzeichnung fiber die Schatze und das Ver-
machtnis Herzog Ludwigs des Bartigen von Ingolstadt er-
scheint S. 596 ff. bentitzt, desgleichen eine Aufzeichnung fiber
die Landshuter Hochzeit vora Jahre 1475 S. 625 ff.
Was wir an selbstandigen Abschnitten, die der
lateinischen Chronik fehlen, in der deutschen finden, kann
Eigentum Arnpecks sein, kann aber auch Zusatz des Schreibers
unserer Handschrift 1 oder vielleicht noch einer zwischen
Arnpecks Autograph und der Handschrift 1 liegenden Hand-
schrift sein. Soweit solche Abschnitte der Zeit vor Ende
1493 angehoren, wird man sie ja wohl Arnpeck zuschreiben
diirfen.
g) Bedeutung der Chronik.
Wie ich schon oben erwahnte, ist es zweifellos Absicht
des Verfassers gewesen, ein volkstfimliches Werk zu schaffen.
Diese Absicht war raassgebend ffir die Form, in welcher
die deutsche Chronik erscheint. In der gelehrtes Gewand
tragenden und ffir gelehrte Kreise bestimmten lateinischen
Chronik ist schon die Art der Quellenbenfitzung eine andere
als in der deutschen: die gelehrte Quelle wird in genauer
wortgetreuer Weise wiedergegeben. In der deutschen Chronik
schrumpfen oft ganze Kapitel der lateinischen auf wenige
Satze zusammen, die den Hauptinhalt treffend zum Ausdruck
bringen. Geschickt zusammengesetzt, erweckt die deutsche
Chronik den Eindruck, dass ihr Verfasser seinen Stoff gut
beherrscht. Aus seinen gelehrten Studien heraus vereinigt
er die Geschichten, von denen er annimmt, dass sie das
Volk interessieren, zu einemBuche. Man muss zugestehen,
VIL*
— c —
dass ihm das sehr gut gelungen ist. Nicht tibel hat Frey-
berg1 einst von der Cbronik gesagt, sie habe ihm beim
Durchlesen „eine Empfindung erregt, welche jener ahnlich
ist, die uns bei der Betrachtung der Werke unserer alteren
Malerschule erfullt und welche durch die Gemiitlichkeit und
Treuherzigkeit der Behandlung erregt wird, die wir in
diesen Werken wabrnehmen." Geht auch ein Teil von
diesem Lobe auf Ebran von Wildenberg und Ulrich Ffietrer,
deren Worte Arnpeck sehr haufig ausgeborgt hat, so ist
doch zu betonen, dass auch er selbst viele schone und
treffende Worte gefunden hat, die sein aus dem Volk fur
das Volk geschriebenes Werk zu einem achtungswerten
Denkmal der inBayern entstandenen deutschen Lite-
ratur raachen. „Es spiegelt sich in diesem Werke das
ganze Wesen des bayerischen Volkes jener Zeit."2 Als
geschichtliches und besonders kulturgeschichtlichesErzeugnis
darf die Chronik eine zwar bescheidene, doch aber wttrdige
Vorlauferin von Aventins prachtiger deutscher Chronik ge-
nannt werden. Man kann wohl annehmen, dass Arnpeck
sie fur den Druck bestimmt hatte, dass er sie, mit Bildern
geschmuckt, dem Volke zuganglich machen wollte. Die
leeren Eaume unserer Handschrift Nr. 1 mit der Aufforderung
„mala oder mit den Bezeichnungen der beabsichtigten Dar-
stellungen deuten wohl darauf hin. Vielleicht schwebte ihm
eine Ausstattung mit Holzschnitten vor, wie sie mehreren
seiner gedruckten Quellen, am nachsten komraend des Johann
von Thurocz ungarischer Chronik, zu Teil geworden war.
Doch sollte dieses Gluck Arnpecks schlichtem Werke nicht
beschieden sein.
In sprachlicher Beziehung gehort die Chronik wie die
deutsche Chronik Bayerns des Andreas von Eegensburg zu
den hervorragendsten mittelalterlichen Denkmalern der baye-
rischen Mundart.
h) Die Fortsetzung der Chronik und ihr
Verfasser.
Wie sich schon oben3 herausgestellt hat, mussen alle
Teile der deutschen Chronik von 1494 an, also die Texte
1 SammluDg historischer Schriften I, 199.
* Heigel im MorgeDblatt zur Bayerischen Zeitune 1865, Nr. 39,
S. 130. 6
8 S. LXXXXI.
- CI —
S. 645,22ff. bis S. 662,33 und S. 690, 1 ff. bis 698,26 als
spatere Zusatze zu der einheitlich bis gegen Ende 1493
gefdbrten Chronik erachtet werden. Dass diese Fortsetzung,
die sich bis ins Jahr 1506 erstreckt, Oder ein Teil von ihr
von Veit Arnpeck herruhrt, ist nicht wahrscheinlich, erstlich
weil man annehmen darf, dass Arnpeck, wenn er sie ver-
fasst hatte, wobl die Fortsetzungen, die [er selbst in den
Jabren 1494 und 1495 seiner lateinischen Chronik gegeben
hat, zur Grundlage daftir genommen hatte, dann aber weil
Arnpeck offenbar das Jahr 1495 nicht uberlebt hat.1
Somit kommt als Verfasser der Fortsetzung eine andere
Person in Betracht, die uns unbekannt ist. Ob die Fort-
setzung nicbt sogar auf mehr als Einen sich verteilt, ver-
mogen wir bei dem Stande der handschriftlichen Ueber-
lieferung nicht zu sagen.
In sprachlicher Beziehung ist mir aufgefallen, dass
Arnpeck ffir Prozession stets „ process" sagt, der Fortsetzer
^procession", dass es beim Fortsetzer meist „slosstt heisst,
bei Arnpeck aber fast iramer „geslosstt.
Der Verfasser der Fortsetzung hat allera Anschein
nach in Landshut gelebt. Das ergibt sich aus Stellen wie:
„Item an freytag nach Nicolae ist herzog Jorg zum Juden-
tor hereingetragen worden" 2 und der Tatsache, dass ver-
schiedene Vorfalle, die sich zu Landshut zugetragen haben,3
erzahlt werden, ohne dass dabei als Schauplatz des Er-
eignisses Landshut genannt wird. So kann wohl nur jeraand
schreiben, der an jenem Orte selbst sich aufhalt und dem
es in solchen Fallen gar nicht zum Bewusstsein kommt,
dass er eine Hauptsache fur andere, nicht ortsansassige
Leser, namlich den Ortsnamen, nicht angegeben hat. Was
den Inbalt der Fortsetzung betrifft, so zahlt die darin ge-
gebene gedrangte Uebersicht iiber die Ereignisse des Lands-
huter Erbfolgekrieges zu den wichtigsten darstellenden
Quellen dieses Krieges.
O. Das „Chronicon austriacum".
a) Handschriften der Chronik.
Wir besitzen Veit Arnpecks „Chronicon austriacum",
von seiner eigenen Hand geschrieben, in demselben Band,
1 Vgl. oben 8. XII.
» 8.650,32.
3 Vgl. beeonders den Abschoitt S. 654, 28 ft.
— CII —
in den er auch seine „ Chronica Baioariorum" eingetragen
hat, namlich in dem Cod. lat. 2230 der K. Hof- und Staats-
bibliothek Munchen. Vgl. die entsprechenden Angaben oben
S. XIII ff. Dieses Autograph des „Chronicon austriacum" ist
aber kaum die erste Niederscbrift der Chronik, sondern eine
fliessend geschriebene Reinschrift. Ihr dtirfte ein Entwurf
vorausgegangen sein; denn es ist hochst unwahrscheinlich,
dass Arnpeck die Chronik so in einem Zuge verfasst hat.
Der Text entbehrt fast ganzlich der Randbemerkungen (nur
Aventinus hat solche dazu eingeschrieben) und ist insoweit
unvollendet, als die Rubrizierung, fur welche stets leerer
Raum gelassen ist, nicht ausgefiihrt wurde, im Gegensatze
zu der im gleichen Bande befindlichen „ Chronica Baioariorum",
welche von Arnpeck mit eigener Hand rubriziert worden ist.
Von Arnpecks „Chronicon austriacuma besitzen wir
nur noch eine zweite Handschrift, den Clm. 1213. Sie wurde
im Januar 1828 von der Munchener Hofbibliothek bei der
Versteigerung der aus dem Nachlass des k. Appellations-
gerichts-Prasidenten Ludwig Freiherrn von Eckgher stam-
menden Bucher zu Amberg erworben.1 Geschrieben wurde
sie fur dessen Vorfahr, den Freisinger Furstbischof Johann
Franz Freiherrn von Eckgher, wie wir aus folgendem Ein-
trag auf Bl. II sehen: „Reverendissimo ac celsissimo prin-
cipi ac domino, domino Joanni Francisco episcopo Frisin-
gensi ac Sac. Rom. Imp. principi die 25. Julii 1721." Die
305 Seiten umfassende Papierhandschrift ist aus Clm. 2230
abgeschrieben und bedeutungslos.
b) Druck der Chronik.
Im Druck erschien Arnpecks osterreichische Chronik
im ersten Bande der von dem MelkerBenediktiner P. Hieronymus
Pez herausgegebenen „Scriptores Rerura Austriacarumu
(Wien 17212), Sp. 1165-1295 unter dem Titel „Viti
Arenpeckii, e presbytero saeculari coenobii Ebersper-
gensis, ordinis S. Benedicti in Bavaria, prioris, Chronicon
austriacum a fabulosis nostrae gentis primordiis usque ad
tempora Friderici imperatoris vulgo III. productum, nunc
primum in lucem datum ex codice, ut videtur, autographo".
Es war eine fiir ihre Zeit gute Ausgabe, die bis auf den
heutigec Tag treffliche Dienste geleistet hat. Der Text
1 Vgl. oben 8. XXII. Id dem VersteigeruDgsverzeichnis trog sie
die Nr. 4770.
3 Die Ausgabe von 1743 ist nur ein Nachdruck.
- cm -
war in der Tat aus dem Autograph des Clm. 2230 ab^edruckt
worden.1
Den Titel „Chronicon austriacum" hat dem Werke der
Herausgeber Hieronymus Pez gegeben, und ich habe ihn
beibehalten.2
c) Abfassungszeit der Chronik.
Die Chronik ist ira grossen und ganzen bis in das
Jahr 1488 gefiihrt; die jungste Nachricht gegen den Schluss
zu berichtet von dem Zuge gegen Brugge S. 842, 3 ff. Allein
trotzdem ist die Chronik nicht, wie man bisher meistens an-
genommen hat, in jenem Jahr oder der unmittelbar folgenden
Zeit geschrieben, sondern einigermassen spater.
Schon der Umstand, dass besonders fur die Teile am
Anfange der Chronik der 1491 zu Basel erschienene Druck
der Klosterneuburger Tafeln zu Grunde liegt,8 zwingt dazu,
die Abfassung der Chronik nach desseu Erscheinen an-
zusetzen. Zu noch jiingereni Ansatz notigt die ziemlich
oftmalige Benutzung von Hartmann Schedels Weltchronik,4
die erst am 12. Juli 1493 im Drucke vollendet worden ist.6
Beachten wir ferner, dass eine Stelle6 nach dem 8. September
1494 geschrieben sein muss, eine andere7 uns nahe an das
Jahr 1495 hinfiihrt, dass wir die in der Chronik beniitzte
„Rattenberger Chronik" 8 in der ^Chronica Baioariorumu erst
in der 1494—95 gemachten zweiten Bearbeitung verwendet
sehen,9 dass uberhaupt die Art und Weise der Verwendung
von Quellen, die der bayerischen Chronik zugrundeliegen,
in der osterreichischen Chronik den Eindruck hervorruft, als
sei die bayerische Chronik in ihrer Hauptsache bereits vor-
J Vgl. oben S. XX.
* Die von der Hand dee Wiguleus Hund dem titellosen Autograph
vorgesetzten Worte „De Herniionibus et populis Danubianis" stammen
kaum von Arnpeck her, wieRiezler, Geschichte Baierne III, 897 annahm.
Jene Bezeichnung trifft den Inhalt des Werkes nicht, kann jeden falls
nicht als Titel der ganzen Chronik gel ten und scheint eine von Hund
sel bet geschafFene Bezeichnung zu sein , der die Chronik in seinem
„Bayrischen Slamnienbuch" einmal mit „Austria", ein andermal mit
JrDe populis Danubianis" zitierte ; vgl. oben S. XVII f.
8 Vgl. den folgenden Quellennachweis unter Nr. 1.
4 Im folgenden Quellennachweis Nr. 28.
6 Vgl. oben S. LV, Anm. 3.
6 Unten S. 799, 2.
7 Vgl. S. 784, Anm. 4.
8 Im folgenden Quellennachweis am Schluss unter den verlorenen
Quell en.
9 Vgl oben S. LIXff.
— CIV —
gelegen,1 so kommen wir zu dem Schlusse, dass die oster-
reichische Chronik nach dera Erscheinen von Schedels Welt-
chronik, also nach dera 12. Juli 1493 und in den Jahren
1494 und 1495 verfasst worden ist. Dass einzelne Teile
vielleicht schon vorher entstanden sein konnen, soil damit
nicht bestritten werden.
d) Quellen der Chronik.
1. Oesterreichische Chronik von den 95 Herr-
schaften.
Fur die Darstellung der Urgeschichte Oesterreichs
schopfte Arnpeck aus jener Geschichtsquelle, welche man
frtiher als die osterreichische Chronik des Matthaus oder
Gregor Hagen 2 bezeichnet hat, welche jetzt aber nach der
von Josef Seemuller ira 6. Bande der Abteilung „ Deutsche
Chroniken" der „Monumenta Germaniae historicatf besorgten
ausgezeichneten Ausgabe (an der ich nur auszusetzen habe,
dass der Herausgeber meine Arbeit tiber Veit Arnpecks
Chronikeu nicht erwiihnt hat) die „ Oesterreichische Chronik
von den 95 Herrschaften" genannt wird.
Es ist Seemullers Verdienst, nachgewiesen zu haben,8
dass Arnpeck nicht eine Handschrift der deutsch geschriebenen
„ Chronik von den 95 Herrschaften" selbst, sondern den von
Seemuller so genannten „zweiten lateinischen Auszugtt
aus der Chronik (unten am Eand des Textes bezeichnet mit
„£. lat. Ausz.") benutzt hat.
Fur quellenkritische Studien ware es nicht unerwunscht,
wenn gelegentlich auch dessen Text einmal gedruckt wiirde.
Ich habe Arnpecks Chronik mit ihm nach den zwei Wiener
Handschriften 4 verglichen. Bei Arnpeck sind die Eigen-
namen grossenteils arg verderbt. In der Hauptsache er-
scheinen die Textformen der Handschrift 1, bald aber auch
jene der Handschrift 2, bald von beiden abweichende, so
dass keine der beiden vorhandenen Handschriften, sondern
eine andere unbekannte oder verlorene die unmittelbare
Vorlage Arnpecks gewesen sein diirfte.
1 Vgl. inebesondere die Stellen, in denen die im folgenden Quellen-
nachweis unter Nr. 5, 8, 12, 14, 17, 18, 19, 21, 22, 25, 27, 30, 32 und 34
genannten Quellen vorkommen.
* Bruchstiicke gedruckt bei Pez, SS. Rer. Auatr. I, 1043—1158.
8 S. CCXIV und CCXCVII.
* He. 1: Cod. pal. vind. 3400, Hs. 2: Cod. pal. vind. 3326; vgl.
a. a. 0. S. LVIllff.
— cv —
Neben dem 2. lateinischen Auszug der „ Chronik von
den 95 Herrscbaftena zahlte zu Arnpecks Quellen auch der
sogenannte deutsche Auszug jener Chronik (Dt. Ausz.).
Seemiiller hat dies richtig erkannt,1 und ich kann die Er-
gebnisse seiner iiberaus sorgfaltigen Untersuchungen nur be-
statigen. Wieder regt sicb hier der Wunsch, den Text jenes
deutschen Auszuges fiir quellenkritische Untersuchungen ge-
druckt zu sehen. Ich zitiere unten nach der mir zunachst
zuganglichen Miinchener Handschrift Cgra. 425, die von See-
mfiller als Handschrift 1 der sieben bekannten Handschriften 2
des deutschen Auszugs bezeichnet worden ist. Wie ich unten
S. 752, Anm. 2 bemerkte, hat Arnpeck wahrscheinlich eine
jetzt unbekannte oder verlorene Handschrift beniitzt, die
der von Seemiiller als Handschrift 3 des deutschen Auszugs
bezeichneten nahestand.
Seemiiller hat nachgewiesen, dass sich in dem deutschen
Auszug gegenuber der „ Chronik von den 95 Herrschaften*4
selbstandige Zusatze finden, die zum Teil auch bei Arnpeck
erscheinen. Uebereinstimmung zwischen dem deutschen Aus-
zug und Arnpecks Chronik zeigt sich ubrigens nicht bloss
da, wo ersterer jene selbstandigen Zusatze enthalt, sondern
auch an zahlreichen andern Stellen : Arnpeck hat eben den
deutschen Auszug selbst beniitzt, und es ist durchaus uber-
flussig, an irgend ein anderes Verhaltnis zu denken.
Seemiiller scheint es entgangen zu sein, dass Arnpeck
selbst von einer (in der „Chronik von den 95 Herrschaften",
dem 2. lateinischen und dem deutschen Auszug enthaltenen)
Geschichte sagt: „in latino et vulgari ita reperitf.8 Unter
der lateinischen Quelle diirfte hier der 2. lateinische Aus-
zug, unter der vulgaren Quelle mit aller Wahrscheinlichkeit
der deutsche Auszug gemeint sein.
Beide Quellen erscheinen in Arnpecks Text einigemale
auch ineinander vermengt.
Dass Arnpeck die „Chronik von den 95 Herrschaften"
selbst gekannt und beniitzt habe, halte ich nicht fiir wahr-
scheinlich. Ich habe allerdings an ein paar Stellen4 Be-
rfthrungspunkte mit ihr festgestellt, aber man darf doch
wohl annehmen, dass Arnpeck, wenn er ihren Text zur Ver-
fugung gehabt hatte, grossere Stucke aus ihr entnommen
1 S. CCXXXI ff.
* Vgl. a. a. O. S. LXff.
9 Unten S. 741,16.
4 Vgl. unten S. 786, Anm. 2, 5, 8, 10; 787, Anm. 2.
— CVI —
haben wiirde, nicht bloss kleine Einzelheiten. Da letztere
sich hauptsachlich auf die habsburgische Begrabnisstatte
Kloster Konigsfelden beziehen, mochte ich glauben, dass die
„Chronik von den 95 Herrschaften" und Arnpeck an jenen
Punkten aus der gleichen Quelle schopften, dass Arnpecks
Angaben also vielleicht den verlorenen Konigsfeldener Auf-
zeichnungen in der Form, welche Seemuller1 als Quelle der
„Chronik von den 95 Herrschaften" festgestellt hat, ent-
stammen. Moglicherweise aber auch einer andern Quelle, in
welcher binwiederum die „Chronik von den 95 Herrschaften*
benutzt ist.
2. Die Klosterneuburger Tafeln bezw. der Druck
„Der loblichen Fiirsten und des Landes Osterreich
Altherkommen und Kegierung" (Tab. CL).
In dem Augustinerchorherrnstifte Klosterneuburg hatte
aus Anlass der Kanonisation des Markgrafen Leopold des
Heiligen der Propst Jakob Pamperl (lurch den Priester der
Konstanzer Diozese und Huraanisten Ladislaus Suntheim 2
aus Ravensburg, spateren Domherrn zu Wien und Hof-
historiographen Kaiser Maximilians I., in deutscher Sprache
eine Geschichte des babenbergischen Geschlechtes verfassen
lassen, aus welchem der Griinder des Stiftes Klosterneuburg
hervorgegangen war. Diese Geschichte „wurde in etwas
kursiver schoner gotischer Minuskel auf 8 Blatter Pergament
einseitig geschrieben. Die einzelnen Blatter erhielten einen
prachtigen Farbenschmuck durch grosse und kleine Initialen,
aus denen ein uppiges mit Tiergestalten aller Art belebtes
Rankengewinde entspriesst, das die beiden Kolumnen der
Schrift umgibt. Dann wurden die Blatter auf Holz gespannt
und eingerahmt.tt Das ist das heute noch im Stifte Kloster-
neuburg aufbewahrte Original der sogenannten „Kloster-
neuburger Tafelntf, gemacht und vollendet im Jahre 1491. ■
1 A. a. 0. S. CCLX.
* Dass dieser der Verfasser war, ist sicher. Alle andem . Be-
hauptungen und Vermutungen sind nicht haltbar. Vgl. Kopriva, Die
Suntheimer Tafeln, im Jahrbuch der k. k. heraldischen Gesellschaft
„Adleru, Neue Folge XIV (1904), 84 ff. ; Bauer, Ladislaus von Suntheim
und die ^Anfange genealogischer Forschung in Oesterreich, ebendort
S. 60 ff. ; Cernik, Das fechrift- und Buchwesen im Stifte Klosternftuburg
wahrend des 15. Jahrhunderts, im Jahrbuch des Stiftee Klosterneuburg V
(1913), 122 ff.; Smital, Die historische Ausstellung der Wiener Hof-
bibliothek, in Kunst und Kunsthandwerk XVII (1914), 18.
8 Vgl die Lichtdruck-Abbildung der Tafel mit der Schlusachrift
im Jahrbuch des Stiftea Klosterneuburg V, Tafel I.
- cvn —
Noch in demselben Jahre wurde das Werk zu Basel
gedruckt unter dem Titel „Der loblichen fiirsten vnd des
lands osterrich altharkomen vnd regierung" (Hain * 879).
Diesen Druck l hat Veit Arnpeck zur Grundlage der
Geschichte der Babenberger in seinem „Chronicon austriacuma
genommen. Die schablonenhaften Lebensbeschreibungen der
„Tafelntt zerfallen in zwei Teile, einen solchen, welcher die
Lebensbeschreibungen der mannlichen, und einen, welcher
diejenigen der weiblichen Glieder des babenbergischen Hauses
enthalt. Arnpeck hat den ersten Teil, die „Furstentafeltt
in angstlich an den deutschen Text sich anschliessender
lateinischer Uebersetzung seinem „Chronicontt einverleibt,
die Furstinnentafel aber zum Teil ebenso, zum Teil ira Aus-
zuge beniitzt, wobei er den Lebensbeschreibungen der Fiirsten
immer die ihrer Frauen und Tochter einfiigte.
3. Passio S. Cholomanni (Pass. S. Choi).
Vgl. unten S. 714, 26 ff.
4. Otto von Freising, „Chronicau. Desselben
„Gesta Friderici I. imperatoris" mit Rahewins Fort-
setzun g(OttoFris. Chron. und Otto, bezw. Rahew., Oesta Frid.).
Sind wie in der ^Chronica Baioariorum* verwendet;
vgl. oben S. XXX f.
5. Burkhardus, Chronicon XJvsyergcnse (Chr.Ursp.).
Der Wortlaut dieser in der ^Chronica Baioarioruma
stark bentitztenQuelle erscheint auch im Texte des „Chronicon
austriacum* ; vgl. S. 720,20; 732,22; 733,22ff.; 739, Anm.2;
740, 1 ff.
6. Franciscus de Pavinis, Defensorium canoni-
sationis S. Leopoldi (Pav.).
Diese Schrift ist hauptsachlich fur die Geschichte
Markgraf Leopolds des Heiligen und seiner Kinder, besonders
Ottos von Freising, in reichlichem Masse beniitzt. Das
„Defensoriuraa war fur die Zwecke des Kanonisationsprozesses
des frommen Markgraf en im Jahre 1483 von Johann Franz
de Pavinis verfasst und um dieselbeZeit demPapsteSixtusIV.
uberreicht worden. Von dem Werke gibt es zwei undatierte
1 Allen frflheren gegenteiligen Meinungen gegenuber sei bemerkt,
da86 nach der vorliegenden AuBgabe von Am pecks Text ein Zweifcl
hieran ausgeschlossen ist.
— CVIII —
Inkunabeldrucke, die dem spateren Herausgeber des „Defen-
sorium a , HieronymusPez, * unbekann t gebl ieben sind : Hainl 2535,
gedruckt mit den Typen des Georg Herolt zu Rom, und
Hain * 12536, gedruckt 1485 oder darnach rait den Typen
des Johann Petri zu Passau. Ich zitiere das „Defensoriuma
unten nach den Signaturen des letzteren.2 Es ist jedoch
wahrscheinlich, dass Arnpeck den Druck von Rom beniitzt
hat, der eine in dem Passauer Druck fehlende, bei Arnpeck
sich findende Stelle enthalt.8
7. Continuatio Claustro-Neoburgensis I. der
Annales Mellicenses (Cont. Cl.-Neob. I.).
Vgl. unten S. 722, Anm. 2.
8. Vita Chunradi archiepiscopi Salisburgensis.
Vgl. unten S. 723, Anm. 4. Vielleicht lag Arnpeck
noch eine andere Lebensbeschreibung Konrads vor; vgl.
S. 739, Anm. 1.
9. Enea Silvio, Historia bohemica (E. Silv.,
H. boh).
Arnpeck hat dieses Werk stark ausgeschrieben. Enea
Silvios bohmische Geschichte war die gelesenste4 Schrift
des beriihmten Mannes und erlebte bald verschiedene Druck-
ausgaben. Wie deren Einfluss auf spatere bohmische Ge-
schichtschreiber unverkennbar ist, so griff auch der Chronist
Arnpeck nach dem willkommenen Hilfsmittel. Er zitiert
es einmal mit den Worten: „Lacius hec prosequitur Eneas
in cronica Bohemorum cap. 61" 5 und ein andermal: w. . .
habetur in hystoria Bohemie cap. 64." Aus der Angabe
von Kapitelziffern ersieht man, dass Arnpeck den abweichend
von anderen Urucken in Kapitel eingeteilten Inkunabel-Druck
der „Historia bohemica" zur Benutzung hatte, welcher, ohne
Orts- und Jahresangabe erschienen (Hain * 254), von der
Inkunabelforschung als Erzeugnis del" Druckerei des Johann
von Amorbach zu Basel erkannt worden ist.6 Dass wirklich
dieser Baseler Druck Arnpecks unmittelbare Vorlage war,
1 SS. Rer. Austr. I, 593.
' Vgl. S. 721, Anm. 2. Der Druck von Bom ist in Mfinchen
nicht vorhanden.
8 Vgl. unten S. 725, Anm. 1. Den Druck von Rom konnte ich
nachtraglich in dem Exemplar der K. Landesbibliothek Stuttgart benfttzen.
4 Krones, Uandbuch der Geschichte Oesterreichs I, 8.
* Unten S. 8u8,45f.
0 Vgl. Proctor, An Index to the early printed books of the British
Museum II, 547, Nr. 7626.
- CIX —
ersieht man aus dem Umstand, dass unser Chronist dessen
Druckfehler ubernommen hat.1
10. Johann von Thurocz, Chronica Hungarorum
(Thurocz).
Noch mehr als in der „Chronica Baioariorum" hat
Arnpeck in seinem „Chronicon austriacum" die ungarische
Chronik des Johann von Thurocz ausgebeutet, die stoiflich
naturgemass fiir seine Zwecke viel zu bieten hatte. Vgl.
was oben S. LIV f. iiber die beniitzte Druckausgabe ge-
sagt ist.
11. Hermannus Altahensis, Annales (Herm. Alt.,
dann Cont. Alt. und Cont. Rat).
Die Annalen des Niederaltaicher Abtes sind als Quelle
ira „Chronicon austriacum" fast noch mehr herangezogen
als in der bayerischen Chronik (vgl. oben S. XXXIX),
ebenso deren Niederaltaicher und RegensburgerFortsetzungen.
12. HistoriaWelforum Weingartensis (Hist. Wei/.).
Auch ihr Wortlaut erscheint in der osterreichischen
Chronik S. 733, 3ff. Vgl. oben S. XXXII.
13. Codex traditionum Fri singensium (Conr.
Sacr. und Cod. trad. Fris.).
Ueber dessen Benutzung vgl. unten S. 735, Anm. 2.
Dazu oben S. XXXII und unten bei dem Quellenverzeichnis
von Arnpecks „Liber de gestis episcoporum Frisingensium".
14. Hans Ebran von Wildenberg, Chronik von
den Fiirsten aus Bayern (Ebran).
Ist in der osterreichischen Chronik nur wenig beffutzt.
15. Notae S. Emmerammi (N. S. Emm.)
Die Benutzung dieser Quelle ist zweifelhaft ; vgl. S. 746,
Anm. 2.
16. Annales S. Rudberti (Ann. S. Rudb.).
Auch bei dieser Quelle ist es zweifelhaft, ob sie un-
inittelbar benutzt worden ist. Der Wortlaut ihres Textes,
der nur vereinzelt S. 746 erscheint, ist wahrscheinlich auf
anderem Wege zu Arnpeck gelangt. Vgl. auch S. 761,
Anm. 3.
1 Vgl. S. 757,36; 816,50.
— ex —
17. Notae Diessenses (Not. Diess.).
Vgl. oben S. XXXX und XXXXIV unter n). Ein auf
ihrer Kenntnis beruhender Zusatz unten S. 752, 9 f.
18. Annales S. Stephani (Ann. S. Steph.).
Die Weihenstephaner Annalen (vgl. oben S. XXXXII)
sind S. 757,21ff., 771, 28ff., 774,20, 777, lOff. benutzt. An
einer S telle (vgl. S. 777, Anm. 6) kann Arnpecks Text sogar
zur Sicherung der Lesung ihres Textes dienen.
19. Andreas von Begensburg, Chroniken (Andr.).
Sind in der osterreichischen Chronik nur in sehr geringem
Masse benutzt.
20. Martini Oppaviensis Chronicon Pontificum
et Imperatorum (Mart.).
Textentlehnungen aus dieser beriihmtesten und ver-
breitetsten Chronik des Mittelalters, die merkwiirdigerweise
in Arnpecks bayerischen Chroniken nicht verwendet erscheint,
sind in der osterreichischen Chronik nachzuweisen ; vgl.
S. 758,40ff.
21. Annales Aldersbacenses (Ann. Aid.).
Sie erscheinen von S. 762, 39 an benutzt.
22. Flores temporum (Flor.).
Aus dieser Quelle, uber welche oben S. XXXXI ge-
handelt wurde, sind Einzelheiten auch in die osterreichische
Chronik gedrungen ; vgl. S. 766, Anm. 1 ; 767, Anm. 7 ; 772, 27 ;
773,25; 776, Anm. 1; 777, Anm. 9; 780,2ff.; 782,2ff.
23. Jakob Twinger von Konigshofen, Chronik
(Konigsh.).
Vgl. oben S. LI. Daraus stammt in der osterreichischen
Chronik eine ziemliche Anzahl von Abschnitten.
24. Annales Halesbrunnenses (Ann. Hal.).
Diese aus dem frankischen Zisterzienserkloster Heils-
bronn bei Ansbach stammenden und hauptsachlich in Zister-
zienserklostern verbreiteten Annalen, die in der ^Chronica
Baioariorumtf nicht verwendet worden sind, haben manche
Stelle geliefert; vgl. unten S. 767 ff. Ob sie unmittelbar
benutzt worden sind oder ihr Wortlaut durch eine andere
Quelle vermittelt worden ist (man konnte als Vermittler
das Zisterzienserkloster Fiirstenfeld vermuten), muss dahin-
— CXI —
gestellt bleiben. Vgl. auch meine Ausgabe der Samtlichen
Werke des Andreas von Regensburg S. LV f.
25. Sachsische Weltchronik (Sachs. Wchr.).
Vgl. oben S. XXXXI. Aus ihr sind kleinere Abschnitte
entnommen.
26. Breve chronicon monasterii Stamsensis
(Chr. Stams.).
Vgl. oben S. XXXXVI. Die Stamser Chronik ist in
Arnpecks,, Chronicon austriacumtt alshauptsachlichsteGrund-
lage fiir genealogische Angaben iiber die in Stams begrabenen
Mitglieder des tirolischen und habsburgischen Hauses und
deren Anverwandte herangezogen. Der allergrosste Teil
der Stamser Chronik kehrt in Arnpecks Texte wieder.
27. Annales Osterhofenses (Ann. Ost.).
Vgl. oben S. XXXX. Sie sind mit und neben ihrer
Quelle, den Aldersbacher Annalen, benutzt worden; vgl.
besonders S. 768, Anm. 4.
28. Hartmann Schedel, Weltchronik (Sched.).
Vgl. oben S. LV und CIII. Zweifellos (vgl. S. 772, Anm. 2;
777, Anm. 7; 778, Anm. 1; 793, Anm. 2) hat auch Schedels
Weltchronik eine ziemliche Anzahl von Stellen geliefert.1
Insbesondere hat Arnpeck die Charakteristik Kaiser Frie-
drichs III. (vgl. S. 844, 40 ff.) ganz aus ihr abgeschrieben.
29. Jacobus Philippus von Bergamo, Supple-
mentum Chronicarum (Jac. Ph. Berg.).
Vgl. oben S. LTf. Auch Schedels Hauptquelle, die
Chronik des Jakob Philipp von Bergamo, ist — deutlich er-
kennbar — wie in der bayerischen, so in der osterreichischen
Chronik unmittelbar verwendet; vgl. S. 772, Anm. 4.
30. Scheyerner Furstentafel (Tab. Schir.).
Vgl. oben S. XXXVII. Die Beniitzung von Angaben
aus ihr konnte S. 773 festgestellt werden.
31. Enea Silvio, Europa (E. Silv., Eur.).
Neben der bohmischen Geschichte Enea Silvios erscheint
auch dessen „Europaa (vgl. oben S. LII ff.), allerdings in
1 Unrichtig ist ea daher, wenn Haitz, Hartmann Schedel's Welt-
chronik, ^.32 eine Beniitzung Schedels in Arnpecks „Chronicon austriacum"
„vollkommen ffir ausgeschlossen" erklarte. An alien von Haitz ver-
zeichneten Stellen, an denen ihm Uebereinstimmung der Texte Arnpecks
und Schedel* aufgef alien ist, hat Arnpeck sicher Schedel abgeschrieben.
— CXII —
geringerera Masse, bentitzt. Silvio's „Historia Friderici EH."
hat Arnpeck nicht verwertet. Wo Zusammenhange damit
vorzuliegen scheinen, sind sie auf gemeinsame Quellen zu-
riickzufiihren.
32. Ulrich Fiietrer, Bayerische Chronik (Fuetr.).
Auf Fiietrers Text gehen nur einige wenige Stellen
der osterreichischen Chronik zuriick.
33. Chronicon de ducibus Bavariae (Chron.h
Vgl. oben S. XXXXII. In der osterreichischen Chronik
lassen sich die gleichen, dort angegebenen Beobachtungen
machen.
34. Antoninus von Florenz, Weltchronik (Anton.
Flor.).
Vgl. oben S. L. Aus diesem umfangreichen Werke
ist nur ein einziger Abschnitt in die osterreichische Chronik
fibergegangen, und zwar der gleiche, der sich auch in der
bayerischen Chronik findet; vgl. S. 782, 24 ff.
35. Der Pfarrer von Kalenberg (Pf. v. Kal.).
Vgl. S. 786, Anm. 15.
36. Konrad Wenger, Belligraphia usw. (Wenger).
Vgl. S. 834, 5. Ist fast ganz nur abgeschrieben.
An Urkunden benfitzte Arnpeck
den gefalschten ersten osterreichischen Freiheitsbrief
Heinrichs IV. von 1058 (vgl. unten S. 716, Anm. 2);
das gefalschte Privilegium maius Friedrichs I. von 1156
wie in der lateinischen bayerischen Chronik (vgl.
S. 729,38ff.);
den gefalschten Freiheitsbrief Konig Heinrichs von 1228
(vgl. S. 744,19ff.);
die gefalschte Bestatigung des Privilegium maius von 1245
(vgl. S. 753, 21 ff.).
Wertvoll ist uns Arnpecks Text wie in seinen andern
Chroniken so auch in der osterreichischen iiberall c^a, wo
er offenbar aus verschollenen oder verlorenen Quellen ge-
schopft hat, so dass jetzt sein Text uns den vermissten
ersetzen muss.
Von solchen jetzt vermissten Quellen (oder ist es nur
eine?) spricht er z. B. selbst unten S. 741, 17. Den dort
— cxm —
zitierten Schriften scheint er allerdings wenig entnommen
zu haben.
Auf die Moglichkeit, dass Arnpeck verlorene Konigs-
feldener Aufzeichnungen beniitzt babe, ist schon oben
S. CVI hingewiesen. Vielleicht stammen auch Nachrichten
S. 778 (vgl. dort die Anm. 3 und 7) und S. 779 (Anm. 2)
aus jener Quelle.
Spuren der Benutzung der verlorenen Ffirstenfelder
Annalen haben sich mir S. 779 (vgl. dort Anm. 6—10),
782 (vgl. Anm. 8), 783 (vgl. Anm. 1 und 5) ergeben.
Eine Quelle zur Geschichte Konig Albrechts II., die
sich S. 791, 13 ff. ff. erkennen lasst, war nicht festzustellen
und ist vielleicht als verloren zu betrachten. Ob zu ihr
auch der Abschnitt gehort, als dessen Verfasser bald darauf
(S. 799, 12) „quidam scriptor almanus" bezeichnet wird, muss
ich unentschieden lassen.
Unbekannte Quellen sind S. 818, 14ff. fiber den Schweizer-
krieg und die Sempacher Schlacht verwendet.
Die von mir als Quelle der „Chronica Baioariorum'
oben S. LIX ft. festgestellte „Rattenberger Chronik" hat*
auch eine Reihe von Abschnitten fiir die osterreichische
Chronik geliefert. Zum Teil sind es die naralichen,1 die in
der bayerischen Chronik erscheinen, zum Teil andere, von
denen aber dem Zusammenhang und dera Inhalte nach an-
zunehmen ist, dass sie der gleichen Quelle entstammen.2
Dass von dorther vielleicht auch der Abschnitt fiber
die Grtindung des Wiener Augustinerklosters 8 genommen
ist, mochte man aus den oben4 festgestellten Beziehungen
der Rattenberger Chronik zu dem Augustinerorden tiber-
haupt folgern.
Was die Art der Quellenbeniitzung anlangt, so ist in
der osterreichischen Chronik eine noch grossereUnselbstandig-
keit Arnpecks festzustellen als in den bayerischen.
Arnpeck ist ofter hart getadelt worden, dass er ftir
die Urgeschichte Oesterreichs die reinen Erfindungen der
„Chronik von den 95 Herrschaften" bezw. ihrer Ausztige
geglaubt und fibernommen hat, wahrend der einfache, un-
gelehrte Ritter Hans Ebran von Wildenberg diese oster-
1 Vgl. S. 788, Anm. 2; 824, Anm. 3; 825, Anm. 3.
• Vgl. 8. 825, Anm. 1; 828, 32 ff.
*i&. 784,llff.
4 S. LXII.
Qnellen u. ErOrterongen N. P. IIL VIII
— CXIV -
reichische Chronik ftir ein erdichtetes, unniitzes, leeres
Geschwatz erklarte.1 Ein gewisses Gefiihl der Schwache
hat Arnpeck ubrigens bei der Verwendung jener Urgeschichten
selbst gehabt, und es klingt deutlich aus seiner eigenen matten
Entschuldigung heraus, in der er einerseits das Alter jener
Ueberlieferung betonen zu miissen glaubt und andererseits
Scheu verrat, von andern getadelt zu werden: „In quibus
gestis nihil mihi propter vetustatem variare licuit, ne
aliis locum detrahendi preberem.*2 Uebrigens waren die
raeisten Chronisten jener Zeit beherrscht von dem Bestreben,
die Herkunft der Volker und Fursten, deren Geschichte sie
schrieben, in moglicbst hohe Vorzeit hinaufzuriicken.
Von dem Anfang der Chronik abgesehen, muss man
Arnpeck zugestehen, dass er ein gewisses Geschick in der
Verwendung von Quellen auch in der osterreichischen Chronik
offenbart. Nachdem er seine erwahnte Entschuldigung ge-
stammelt hat, macht er einen Uebergang, als ob er nun
eigene Arbeit leisten wolle (S. 713, 28 ff.): „Nunc . . . stilus
vertendus est ... , quantum dederit altissimus et ingenioli
mei parvitas accesserittt,8 und - beginnt sofort eine andere
Quelle abzuschreiben, die deutsche Druckausgabe derKloster-
neuburger Tafeln. Dieser Druck liefert ihm die textliche
Grundlage fur den ganzen grossen Zeitraum der Regierung
der Babenberger. Fur die Zeit Leopolds des Heiligen und
seiner Kinder tritt erganzend des Franz von Pavinis „De-
fensoriumtt der Kanonisation Leopolds hinzu. Das 13. Jahr-
hundert wird auf den Text der Annalen Hermanns von Nieder-
altaich und deren Fortsetzungen aufgebaut, wobei insbesondere
der deutsche Auszug aus der „Chronik von den 95 Herr-
schaftentt hineingemengt wird. Fttr das 14. Jahrhundert
herrscht keine Quelle vor, sondern es werden die mannig-
faltigsten Quellenteile zusammengeholt. Die Geschichte des
15. Jahrhunderts schliesslich schreibt Arnpeck hauptsachlich
aus des Johann von Thurocz ungarischer und des Enea Silvio
bohmischer Geschichte ab. Dass dabei die eigentliche oster-
reichische Geschichte zu kurz kommen musste, ist natiirlich.
Wahrend Arnpeck in der bayerischen Chronik viele ortliche
Aufzeichnungen, besonders aus Klostern, benutzen konnte,
fehlt ihm dieser Stoff bei der osterreichischen Chronik.
1 Ausgabe von Roth S. 27,18; dazu 8.31,21.
» S. 713.
8 Dieses Wort steht deutlich in der Handschrift, nicht „conce8serit"y
wie Fez druckte.
— cxv —
SelbstandigeMitteilungen hat Arnpeck in seinem „Chroni-
con austriacum" nicht viele gebracht. Von den Teilen, zu
denen von mir keine Quellen nachgewiesen werden konnten, ist
wahrscheinlich wenig sein Eigentum, das meiste anderswoher
entlehnt. Manche Quelle wird sich noch feststellen lassen.
Arnpeck versagt sogar fast vollig fur die Zeit, in der er
selbst auf osterreichischem Boden weilte. Wie dankbar
waren wir, wenn wir von ihm selbstandige Aufschreibungen
fiber die Zeiten des Konigs Ladislaus Postumus besassen !
Aber wir finden in der Chronik nur diirftige Zeilen tiber ein
paar Vorgange, die er selbst gesehen hat, und im ubrigen
schreibt er nur die Berichte Anderer ab.
e) Bedeutung der Chronik.
Welche Veranlassung Veit Arnpeck dazu hatte, eine
osterreichische Chronik zu schreiben, wissen wir nicht. Wir
diirfen vielleicht annehmen, dass ein freundliches Interesse
fur das Land Oesterreich bezw. die Stadt Wien, in welcher
er seine Studienjahre verlebt hatte, ihm die Feder in die
Hand driickte, class er damit seinen Dank abtragen wollte
fur die dort genossenen Zeiten. Schon die Tatsache, dass
er, der Bayer, der Auslander, eine Chronik Oesterreichs
verfasste, spricht fur eine gewisse Vorliebe, die er fur dieses
Land gehabt hat. Daran andert auch nichts der Urastand,
dass er da, wo es von Streitigkeiten zwischen Oesterreich
und Bayern zu berichten gibt, den bayerischen Standpunkt
einnimmt, soweit man von einem solchen bei ihm im Hin-
blick auf seine Abhangigkeit von seinen Quellen uberhaupt
reden kann.
Wahrend Arnpeck in seinen bayerischen Chroniken
for die zweite Halfte des 15. Jahrhunderts uns als zeit-
genossischer Berichterstatter von Wichtigkeit ist, ist seine
osterreichische Chronik in dieser Hinsicht von sehr geringer
Bedeutung. Die Entfernung von dem Lande, dessen Ge-
schichte er zusammenstellte, der offenbare Mangel jeder
personlichen Verbindung dorthin erklaren es zur Genuge,
dass er wenig selbstandig zu berichten weiss. So hat seine
Chronik fur uns eigentlich nur da Wert, wo wir ihre Quellen
nicht besitzen. Im Hinblick auf die verhaltnismassig geringe
Zahl von erzahlenden Quellen zur Geschichte Oesterreichs
im 15. Jahrhundert muss man aber um jede chronikalische
Notiz froh sein, und darum hat man auch Arnpeck daftir
Vlll*
— CXVl —
zu dankcn, dass er uns in seiner Kompilation verlorene
Quellen erhalten und diese durch eigene, wenn auch geringe
Zutaten bereichert hat.
D. Der „Liber de gestis episcoporum Frisingensium".
a) Handschrift der Chronik.
Von Arnpecks Geschichte der Bischofe von Freising
besitzen wir nur eine einzige Handschrift, die sich jetzt in
der Bibliothek des Metropolitan-Kapitels zu Mttnchen be-
findet. Es ist ein Sammelband in Folio, dessen einzelne
Bestandteile erst im 17. Jahrhundert vereinigt worden sind,
wie aus folgendem Eintrag auf der Innenseite des Vorder-
deckels des Schweinslederumschlages hervorgeht: „Collecta
et compacta sunt hi libelli per me Ge(orgium) Philippum
Finckh1 secret(arium) circa annum 1636 vel 1640\ Der
Band enthalt:
1. Bl. 1 — 5: Eine Abhandlung „Wie die Freisingischen
Giiter an die Khirchen khommen", laut einer Bemerkung
Finckhs am Schlusse von dem Freisinger Domdekan Johann
Georg Baron von Puech geschrieben.
2. Bl. 9—27: „Episcopi Frisingenses elegiaco carmine
Joachimo Haberstocchio Frisingensi authore." Von einer
Hand des 16. Jahrhunderts geschrieben. Gedr. in Deutingers
Beytragen zur Geschichte, Topographie und Statistik des
Erzbisthums Miinchen und Freysing I, 103 ff.
3. B1.29— 33: Ueber dieGrundungdesKlosters Weihen-
stephan, und andere Stiicke. Von einer Hand noch vom
Ende des 15. Jahrhunderts geschrieben. Gedr. aus dieser
Handschrift als Beilage zu Arnpecks „Liber de gestis
episcoporum Frisingensium" bei Deutinger, Beytrage usw.
Ill, 555 — 568, wo dieser die Vermutung ausserte, dass Veit
Arnpeck die Grundungsgeschichte verfasst habe. Ich werde
unten bei der Untersuchung iiber Arnpecks Sammlung von
Grundungsgeschichten bayerischer Kloster hierauf zuriick-
kommen.
4. Bl. 42-82 r: Veit Arnpecks „Liber de gestis epi-
scoporum Frisingensium", von der gleichen Hand wie Nr. 3
noch am Ende des 15. Jahrhunderts geschrieben. DerSchreiber
1 Georg Philipp Finckh war bischdflich Freisingischer Sekretar
und hat mehrere geographische Werke verfasst
— cxvn —
hat viele Fehler gemacht und scheint nicht gut lateinisch
verstanden zu haben. Das Autograph Ampecks besitzen wir
nicht, so dass die Ausgabe sich leider nur auf diese einzige
schlechte Handschrift stutzen musste.1 Am Schlusse hat
eine Hand des 16. Jahrhunderts die Bischofsreihe fortgesetzt
(gedruckt unten S. 914). Aus dem Drucke von Johannes
Freibergers ^Chronica episcoporum Frisingensis ecclesiae"
(1520) hat eine Hand des 16. Jahrhunderts einzelne Angaben,
die sich nicht bei Arnpeck finden, an die Rander geschrieben ;
diese Randbemerkungen wurden in der vorliegenden Ausgabe,
nachdem ihre Herkunft so festgestellt ist, naturlich nicht
abgedruckt. Bei der Fehlerhaftigkeit des Textes konnte
zwar da, wo die Texte der benutzten Quellen vorlagen,
manche Verbesserung angebracht werden, bei den Teilen
aber, wo keine Quelle festgestellt werden konnte, ergaben
sich fur die Auflosung von Fehlern oft hartnackige Schwierig-
keiten.
5. Bl. 82°— 88: Eine von einem „Huldrichus praedi-
catortt verfasste Lebensbeschreibung Ottos von Freising
nebst anderen Notizen zur Freisinger Bistumsgeschichte.
Schrift des 16. Jahrhunderts.
Dass Arnpeck eine Geschichte der Freisinger Bischofe
geschrieben hat, wusste man aus seinen eigenen Worten in
der „Chron.ca Baioariorum", wo er bei der Erwahnung des
Aufenthaltes Konig Maximilians zu Freising im Jahre 1491
sagte, er habe die Vorgange wahrend dieses Besuches „in
gestis episcoporum Frisingensium sub Sixto episcopott be-
schrieben* Dass die in der Finckh'schen Handschrift erhaltene
Geschichie der Freisinger Bischofe jenes Arnpeck'sche Werk
ist, unterliegt keinem Zweifel. Wohin wohl das Autograph
gekommen sein mag?
Als Meichelbeck seine „Historia Frisingensis" (1724)
herausgab, wusste er nichts von der Finckh'schen Hand-
schrift und ausserte sich folgendermassen : 3 „Scribit in suo
illo cbronico Arenbeckius se concinnasse etiam librum de
1 An einzelnen S teilen erkennt man, wie das Original beschaflen
war, z. B. S. 850; Lesart h zeigt offenbar, dass im Original „ecclesie —
contignam" als Zusatz angefiigt war, wohl in zwei oder drei Zeilen, so
dass es kommen konnte, dass das letzte Wort „contiguam" in der Ab-
schrift an eine falsche Stelle geriet.
* Unten S. 426, 9. Dass dabei, wie S. 679, Anm. 7 (vgl. auch
oben S. LXXXX1J) dargelegt wurde, anscheinend ein Irrtum unterlief,
andert nichts an der Tatsache des Bestehens des Werkes.
1 A. a. 0. S. 280.
— CXVIII --
gestis episcoporum Frisingensium. Verura quorsum devenerit
ille codex, nobis hactenus manet incognitum. Faxint superi,
ut qui eum fortassis possidet, typis in publicum prodire
faciat !"
Die Finckh'sche Handschrift war „von der befreundeten
Finckh'schen Familie" an jene des oben mehrfach genannten
ehemaligen Freisingischen Hofrats Hoheneicher gelangt.1
Von letzterem ging sie durch Kauf an den Fabrikbesitzer
Joseph von Maffei in Miinchen iiber,2 spater durch Schenkung
an die Bibliothek des Metropolitan-Kapitels.
b) Druck der Chronik.
Im Jahre 1817 hatte Hofrat Hoheneicher beabsichtigt,
Arnpecks „Liber de gestis episcoporum Frisingensium*4 nach
der in seinem Besitze befindlichen Handschrift im Drucke
herauszugeben.8 Durch eine gedruckte Ankundigung vom
27. Marz 1817 4 hatte man Abnehmer zu werben gesucht;
da sich aber deren nur 35 meldeten, so kam die Ausgabe
nicht zu stande.5 Erst im Jahre 1851 druckte der Dom-
propst Dr. Martin von Deutinger Arnpecks Bischofschronik
im III. Bande seiner „Beytrage usw.a ab, und zwar nach
der Finckh-Hoheneicher'schen Handschrift, unter Beigabe
trefflicher Vorerinnerungen und Anmerkungen. Die vor-
liegende Ausgabe, wieder von der gleichen Handschrift ge-
nommen, legt den Nachdruck auf eindringenden Nachweis
der bentitzten Quellen.
c) Abfassungszeit der Chronik.
Wie schon oben S. XII erwahnt wurde, ist von alien
vier Chroniken Arnpecks die Freisinger Bischofschronik zeit-
lich am weitesten geftihrt. Die spateste Zeitangabe, die
darin vorkommt, ist namlich der 22. September 1495.6
Wann Arnpeck die Chronik begonnen hat, ist unbekannt.
Ich mochte vermuten, dass es vor seinen ubrigen Chroniken
geschah.
1 Neues Archiv III, 29; Deutinger, Beytrage III, 463.
7 Deutinger a. a. O. Ill, 465.
3 Neues Archiv I, 350 und III, 29.
* Abgedruckt bei Deutinger a. a. O. Ill, 463 f.
6 Deutinger a. a. O. I, 11; III, 464.
6 Unten S. 914, 10.
— CXIX —
Die letzten Teile scheinen tagebuchmassig zu ver-
schiedenen Zeiten niedergeschrieben worden zu sein.1
d) Quellen der Chronik.
1. Codex traditionum Frisingensium.2
Die Grundlage fur die alteren Teile von Arnpecks
Geschichte der Freisinger Bischofe bildet das Freisinger
Traditionsbuch. Bekanntlich wurde die Sammlung der Frei-
singer Traditionen angelegt von dem in der ersten Halfte
des 9. Jahrhunderts lebenden Priester Cozroh, der im Auf-
trage des Freisinger Bischofs Hitto alle im Freisinger Archiv
vorhandenenUrkunden in einemBand abschriftlich sammelte.3
Im Jahr 1187 legte dann ein gewisser Konrad, der sich
„sacrista et canonicus" nennt und deshalb gewohnlich als
„Conradus Sacrista" bezeichnet wird, ein neues Kopialbuch
an, in welchem er nicht nur den „Liber traditionum" Cozroh's
abschrieb, sondern auch Ahschriften der kaiserlichen, papst-
lichen, herzoglichen und anderer Urkunden aus dem bischof-
lichen Archiv hinzufiigte; ausserdem versah er sein Werk
noch mit kurzen chronikartigen Notizen.4
Von dem Traditionsbuche des Conradus Sacrista hat
sich unser Veit Arnpeck eine Abschrift angefertigt, die
heutie in der Herzoglichen Bibliothek zu Wolfenbuttel sich
befindet. Der Band, der sie enthalt,5 tragt die Signatur:
„Cod. Helmst. 205" 6 (auch „Misc. 20") und ist eine Papier-
handschrift von 261 Blattern in Folioformat. Auf Bl. 1—98
finden wir, von Arnpecks eigener Hand, eine Abschrift der
Chronik Ottos von Freising.7 Auf Bl. 1 am unteren Rande
sind drei ausgeschnittene und dann aufgeklebte, Jn Feder-
zeichnung ausgefiihrte Figuren angebracht: rechts sitzend
1 Man vgl. z. fi. den Widerspruch, der zwischen dem „modo ab
UDgeris possidetur4' S. 908,25 und dem Abschnitt S. 910,29ff. besteht.
* Zitiert mit Conr. Sacr. MG., soweit er in den Mon. Germ, hist.,
SS. XXIV, 318 ff. gedruckt ist, daeegen mit Conr. Sacr. W.% wo ausser-
dem Arnpecks Abschrift in dem Wolfenbiitteler Kodex Vorlage war;
vgl. S. 854, Anm. 1.
8 Litteralien des Hochstifts Freising 3a im K. allg. Reichsarchiv zu
Munchen. Vgl. Bitterauf, Die Traditionen des Hochstifts Freising I, XXI.
* Litteralien des Hochstifts Freising 3c im K. allg. Reichsarchiv zu
Munchen. Vgl. Bitterauf a. a. O. S. XXIV.
5 Vgl. auch die Beschreibung von Hofmeister in dessen Ausgabe
der „Chronica" Ottos von Freising S. XLIVf.
8 Nicht 210, wie infolge Druckfehlers in den Mon. Germ, hist.,
S8. XXIV, 315 zu lesen ist.
7 Vgl. oben S. XXX.
— cxx —
Kaiser Friedrich im kaiserlichen Gewand, die Krone auf dera
Haupt, Apfel und Szepter haltend, links auf einem Stuble
sitzend Bischof Otto von Freising im Bischofsornat, in
der Mitte ein Geistlicher: Rahewinus oder Veit Arnpeck ?
Nach einigen kleineren von Arnpeck geschriebenen Stucken
(Bl. 98r— 104") folgen, wieder von Arnpecks Hand, Bl. 107
bis 172 Otto-Rahewins „Gesta Friderici Ltt Daran reiht
sich, von einer anderen Hand geschrieben, jedoch von Arn-
peck selbst miniiert und mit einigen Randnotizen versehen,
auf Bl. 173 — 207 die „Historia Friderici imperatorisa, ein
Auszug aus der Ursperger Chronik.1 Auf Bl. 208° stehen
die Verse auf den hi. Korbinian, welche Arnpeck auch in
seiner „ChronicaBaioarioruma mitgeteilt hat.2 Daran schliesst
sich des Conradus Sacrista „Liber traditionum" an. Von
Bl. 208 r an ist wieder Alles von der Hand Veit Arnpecks
geschrieben. Diese Feststellung ist wichtig, weil Waitz bei
der Ausgabe der dera Conradus zugehorigen Teile des „Liber
traditionuma und ihrer Fortsetzungen und bei der Beschreibung
dieser Handschrift in den Mon. Germ, hist., SS. XXIV, 315
jene Tatsache nicht erkannt hat. Er war der Meinung
(a. a. 0. Z. 22), mehrere verschiedene Hande vor sich zu
haben, von denen er nur eine als diejenige Arnpecks ansah,
namlich an den Stellen, an denen hauflg solche Aenderungen
der Zeitangaben vorgeuommen waren, welche mit jenen von
Arnpecks „Liber degestis episcoporum Frisingensium" Ueber-
einstimmung herstellten. Ausserdem (a. a. 0. Z. 50) schrieb
er nur die letzten Worte des Kodex Arnpecks Hand zu.
Waitz befand sich im Irrtum. Es kann keinem Zweifel
unterliegen, dass von Bl. 208" an wie in den Anfangsteilen
wieder der gesamte Text von Arnpecks Hand herruhrt. Er
hat den Kodex offenbar in fruheren Lebensjahren geschrieben,
und deswegen erscheinen die in fortlaufendem Gleichmass
gehaltenen Schriftziige einheitlicher, geschlossener und kraf-
tiger als die Handschrift der Aenderungen und spateren
Zusatze, die, zu verschiedenen nachmaligen Zeiten erfolgt,
ungleichmassiges Aussehen haben.
An dem oberen Schnitt des Wolfenbiitteler Bandes steht :
„ Vitus Arnpekch", an dem unteren: „Cronica Ottonis".
Arnpecks Abschrift, die dieser zweifellos immer vor
sich hatte, als er seinen „ Liber de gestis episcoporum
1 Vgl. oben S. XXXVI.
? Unten S. 65,20 ff.
— CXXI —
Frisingensiuma ausarbeitete, gibt sowohl den Text des Con-
radus Sacrista wieder als auch die zum Originale des Con-
radus von verschiedenen Schreibern zu verschiedenen Zeiten
gemachten Nachtrage. Es zeigen sich jedoch in Arnpecks
Abschrift viele Aenderungen und Zusatze, und vom Jahre
1381 an bietet diese Handschrift einen weit ausfiihrlicberen
Text als das Original. Die meisten jener Aenderungen und
Zusatze und jenen ausfuhrlicheren Text finden wir in Arn-
pecks „Liber de gestis episcoporum Frisingensiura" wieder.
Schon Waitz hat daher gesagt,1 dass es vielleicht Leute
geben konne, die der Meinung waren, dass jene ausfiihrlichere
Fortsetzung Arnpeck als Verfasser zuzuschreiben sei.
Ich erlaube mir sogar, diese Meinung als eine ganz
feste zu hegen. Wenn der Verfasser der Fortsetzung der
Wolfenbtitteler Handschrift am Schlusse von den Turken-
einf alien des Jahres 1473 und der folgenden Jahre sagt:
„ . . ut clarius in pagina imperatorum suis annis sub
Friderico III. secundum ingenioli mei parvitatem denotavi V
so sehen wir, dass er noch anderweitig schriftstellerisch
tatig war und ein Werk geschrieben hat, welches oder von
welchem einen Teil er mit „pagina imperatorum*4 bezeichnet.
Abgesehen davon, dass uns niemand bekannt ist, der ausser
jener Freisinger Bischofsgeschichte ein Werk geschrieben
hatte, das die Geschichte der Kaiser behandelt, finden wir
in Arnpecks Buch von den Taten der Freisinger Bischofe
bei dem gleichen Abschnitt iiber die Turkeneinfalle des
Jahres 1473 usw. ebenfalls den Hinweis: „ut clarius alibi
secundum ingenioli mei parvitatem annotavi".8 Und Arnpeck
ist zu diesem „alibitt vollkommen berechtigt; denn er hat
sowohl in seiner lateinischen bayerischen Chronik zwei Ab-
schnitte liber jene Ttirkeneinfalle gebracht 4 als auch in der
deutschen.5 Waitz hat nicht gezweifelt, dass jener Satz, der
die wpagina imperatorum" zitiert, von Arnpeck selbst ge-
schrieben sei, wenn auch kein solches Werk Arnpecks be-
kannt sei. Wir diirfen wohl annehmen, dass das Zitat sich
auf Arnpecks bayerische Chroniken bezieht, in denen doch
so viel Kaisergeschichte behandelt ist. Oder sollte Arnpeck
ausser seinen bekannten Werken noch eine Chronik nach
1 A. a. O. Z. 29.
9 A. a. O. 8. 331, 32.
1 Unten 8. 900, 27 f.
* 8. 375, 24 ff. und 378,16ff.
• 8. 623, 34 ff. und 632, Iff.
— CXXII —
dem Muster der Kaiser- und Papstechronik des Andreas
von Regensburg mit einer „pagina imperatorumtt und einer
„pagina pontificuni" verfasst haben? Doch dies mag sich
verhalten, wie es will. Eine andere Stelle ist ausschlag-
gebend in dieser Frage. In der Fortsetzung der Wolfen-
biitteler Handschrift spricht der Verfasser von dem silbernen
Bilde des Herzogs Ludwig des Bartigen von Ingolstadt,
das dieser der Freisinger Domkirche zur Siihne fiir einen
Angriff hatte stiften mussen: „Quam siquidem ymaginem et
ego sepissime vidi, dum totum sanctuarium festivis solemni-
tatibus (in altari) stetit." ' Wenn wir nun in Veit Arnpecks
Freisinger Bischofsgeschichte fast die gleichen Worte lesen,2
so durfte kaum mehr ein Zweifel sein, dass die Werke, in
denen beide Stellen nahezu gleichlautend vorkommen, von
einem und demselben Verfasser herruhren. Waitz hat hier
zwei Einwande gebracht, ist aber beide Male einem Irrtum
zum Opfer gefallen. Erstlich meinte er,3 Arnpeck, der urn
1440 zu Landshut geboren sei, habe kaum vor 1450 (in
diesem Jahr ist namlich jenes Bild Ludwigs des Bartigen
eingeschmolzen worden) zu Freising ofter etwas sehen konnen.
Wie wir oben S. Vlff. dargelegt haben, ist Arnpeck eben
hochstwahrscheinlich nicht in Landshut, sondern in Freising
selbst geboren und kann sich daher gut an jenes Bild er-
innert haben, das er als Knabe bei den festlichen Gottes-
diensten im Dome stehen sah.
Der zweite schlimmere Irrtum von Waitz 4 liegt darin,
dass er die Stelle missverstanden hat, in der Arnpeck davon
spricht, er habe den Regensburger Kanoniker Johannes Fager
gekannt, „dum erat canonicus S. Andree montis Frisingensis".5
Waitz will hier bestreiten, dass Arnpeck seine Jugend in
Freising zugebracht hat, und sagt: „Sed dicere videtur se,
dum erat canonicus S. Andreae Frisingensis, id est c. a. 1490,
Joannem Fager agnovisse.a Arnpeck hat aber doch deutlich
gesagt „erata und nicht „erama. Als er, namlich Fager,
Kanonikus bei St. Andre war, kannte Arnpeck ihn; das war
urn 1450.6 Arnpeck selbst war ubrigens auch nie Kanoniker
von St. Andre, sondern Pfarrer.7 Das ist ein Unterschied.
1 Mod. Germ, hist., SS. XXIV, 328, 48.
3 Unten S. 893, 19 ff.
3 Mod. Germ, hist., SS. XXIV, 315,38.
* A. a. O. 8. 315, Anm. 5.
5 Unten S. 266, 24.
6 Vgl. oben S. VI.
7 Vgl. oben S. XI.
— CXXIII -
Sind also jene Einwande vollkommen hinfallig, so stort
uns nichts in der Ueberzeugung, dass jene Fortsetzung des
Traditionsbuches in der Wolfenbiitteler Handschrift Veit
Arnpeck zum Verfasser hat. Ich mochte sie und die Aende-
rungen, die das Traditionsbuch in dieser Handschrift er-
fahren hat, gewissermassen als eine erste Kedaktion von
Arnpecks Bischofsgeschichte erachten.
Denn dass auch jene Aenderungen der Tatigkeit Arn-
pecks zuzuschreiben sind, liess sich unten bei der Quellen-
untersuchung feststellen. Sie beruhen auf Quellen, die er
auch sonst zu seiner Arbeit benutzte. Dass man daran zu
denken braucht, als ruhrten sie von irgend einem Andern
her, halte ich fur iiberflussig. Von den durch Arnpeck auch
sonst ausgebeuteten Quellen lieferten zur Wolfenbiitteler
Abschrift des Traditionsbuches Zusatze und Aenderungen
die „Fundatio Tegernseensis",1 das „Chronicon S. Stephanitt,2
die „ Annates S. Stephani",3 das „Defensorium canonisationis
S. Leopolds des Franciscus de Pavinis,4 die ^Annates
Schirensesa ;5 dazu kommt noch eine Anzahl von wohl meist
ortlichen Quellen, die sich nicht feststellen liessen.6
Von den Fortsetzungen des Originals des Conradus
Sacrista hat Arnpeck alle benutzt, die letzte vielleicht aus-
genommen. Auch sie beginnt wie Arnpecks eigene Fort-
setzung mit Bischof Berthold von Waching 1381 und be-
richtet in denselben Schriftzugen noch von dera am 21. Juli
1495 erfolgten Begrabnis des Bischofs Sixtus von Tannberg.
Den Abschnitt iiber den letzteren ausgenommen, zeigen sich
in Arnpecks Text Beziehungen zu ihrem Wortlaut, so dass
man vielleicht annebmen darf, dass sie Arnpeck vorlag, als
jener Abschnitt noch nicht eingetragen war. Vielleicht aber
gehen jene gleichlautenden Teile des Textes auf eine ge-
meinsame Quelle zuriick. Oder sollte umgekehrt jene Fort-
setzung aus Arnpecks Text geschopft haben?
1 Vgl. unten S. 854, Anm. 4.
* Vgl. 8. 859, Anm. 3; 866, Anm. 2, 4 und 7 ; 868, Anm. 1 ; 885,
Anm. 3 und 6 ; 886, Anm. 2; 887, Anm. 1 und 5.
8 Vgl. S. 863, Anm 5; 864, Anm. 2 und 14; 865, Anm. 6; 870,
Anm. 9; 871, Anm 2 und 3; 882, Anm. 3.
4 Vgl. oben 8 CVlIf.und unten S. 876, Anm. 2.
5 Vgl. S. 885, Anm. 3.
8 Vgl. S. 854, Anm. 5 und 11 ; 856, Anm. 4-7; 857, Anm. 4 und 5;
859, Anm. 5 und 6; 860, Anm. 5 und 6; 861, Anm. 3— 5; 862, Anm. 7— 9;
863, Anm. 1 ; 864, Anm. 4, 13, 14; 865, Anm. 6; 869, Anm. 1 und 2;
870, Anm. 1 und 9; 871, Anm. 3, 5, 6; 883, Anm. 2; 885, Anm. 2; 886,
Anm. 7 und 8; 887, Anm. 2 und 6; 888, Anm. 1, 2 und 4; 889. Anm.
1 und 3 : 890, Anm. 1-5; 891, Anm. 1, 2, 4-6; 896, Anm. 3.
- CXXIV -
Dass unserem Arnpeck neben dem Buche des Conradus
Sacrista auch noch die alteste Form des Freisinger Traditions-
buches, der Kodex des Cozroh, zuganglich war, zeigt ein
kleiner Abschnitt in der „ Chronica Baioariorum."1
2. Arbeo, Vita S. Corbiniani (Vita S. Corb).
Vgl. oben S. XXXEH und unten S. 849, Anm. 1.
3. Vita S. Maximiliani (Vita S. Max.).
Vgl. oben S. XXXII.
4. Otloh, Vita S. Bonifatii (Vita S. Bonif.).
Vgl. oben S. XXXIH.
5. Fundatio Tegernseensis (Fund. Teg.).
Vgl. oben S. XXXIX.
6. Chronicon S. Stephani (Chr. S. Steph.).
Vgl. oben S. XXXXIII und unten S. 859, Anm. 1—4 usw.
7. Annales S. Stephani (Ann. S. Steph.).
Vgl. oben S. XXXXII und unten S. 863,27ff.
8. Rahewinus, Gesta Friderici (Rahetv^Oest. Hrid.).
Vgl. oben S. XXX.
9. Conradi Schirensis Annales (Conr. Schir. Ann.).
Vgl. oben S. XXXVII.
10. Hermanni Altahensis Annales (Herm. Alt.).
Vgl. oben S. XXXIX und unten S. 885, Anm. 7.
11. Andreas Ratisponensis, Chronica pontificum
et imperatorum Romanorum (Andr.).
Vgl. oben S. XXXXV und unten S. 891,29.
Oefter bemerken wir, dass Arnpeck die Inschriften
von Grabsteinen benutzt hat.
Wo wir seine Quellen nicht nachzuweisen vermogen,
hat er manche Nachricht aus ihm zuganglichen Urkunden
geschopft, manche durch miindliche Ueberlieferung erhalten.
e) Bedeutung der Chronik.
Veit Arnpecks „Liber de gestis episcoporum Frisin-
gensium" ist die beste Schrift zur Geschichte des Bistums
1 Vgl. uoten S. 347, Anm. 3.
— cxxv —
Freising zwischen Conradus Sacrista und Meichelbeck, eine
gut gelungene Zusammenstellung des Wissenswertesten iiber
die lange Reihe der Bischofe, besonders vom Ende des
14. Jahrhunderts an, ein Biichlein, von dem es zu bedauern
ist, dass es nicht gedruckt wurde. Im Jahre 1529 ist des
Freisinger Kanonikers und Vohburger Pfarrers Johannes
Freiberger ^Chronica episcoporum Frisingensis ecclesiae*
zu Landshut im Druck erscbienen, eine weit unter Ampecks
Werkcben stehende, diirftige Arbeit, die in der Hauptsacbe
Ampecks Text abgeschrieben hat.1 Sie wurde in der Folge-
zeit oft zitiert, wo eigentlich Arnpeck hatte genannt werden
sollen. Des allzubescheidenen Veit Arnpeck nette Bischofs-
chronik aber war schon zu Meichelbecks Zeit verschwunden,
oder vielmehr sie fristete in einer einzigen schlechten Hand-
schrift ein verschollenes Dasein. Moge die jetzige Ausgabe
der Freisinger Geschichtsforschung neue Anregungen geben!
E. Der „Libellus de fundationibus monasteriorum in
Bavaria".
Am Schlusse des 29. Kapitels des 2. Buches seiner
^Chronica Baioarioruma nach der Geschichte der Grundung
des Klosters Tegernsee sagt Arnpeck: „Plura de hac fun-
dacione si scire cupis, quere in libello, quern collegi de
fundacionibus monasteriorum".2 Er hat also ein Biichlein
fiber die Grundungen von Klostern gesammelt. An zwei
anderen Stellen der gleichen Chronik erwahnt er anscheinend
dieselbe Sammlung, ohne dabei zu sagen, dass sie von ihra
stamme, aber wir erfahren dabei, dass es sich um Kloster
in Bayern handelt. Am Schlusse der Griindungsgeschichte
von Kloster Benediktbeuern heisst es in der Chronik: „Plura
si scire vis de cenobio Burensi, quere de fundacionibus
monasteriorum in Bavaria in principioV Und am Schlusse
der Griindungsgeschichte von Wessobrunn bezw. nach der
Erzahlung von den sieben durch die Ungarn getoteten
Marty rem zu Wessobrunn findet sich der Hinweis: „Si quis
autem scire desiderat epitaphium super sepulchrum pre-
1 Freibergere schwerfallige Abhangigkeit zei^t sich besonders in
der Tatsache, dass er den bei Arnpeck wohl nur infolge ausseren Ver-
Behens (vielleicht nur des Abschreibers) nach Konrad III. eingereihten
BiMhof Gottfried (vgl. unten S. 887, 18 ff.) ebenfalls un rich tig so ein-
schaltete.
1 Unten 8. 77,28 ff.
8 S. 67,12f.
— CXXVI —
dictorum septem fratrum, querat in chronica Hungarorum
vel de fundacione monasteriorum*.1
Jenes Bucblein von Grundungsgeschichten bayerischer
Kloster, das Arnpeck angeblich gesammelt hat, ist uns nicht
erhalten.
Ich habe in einer eigenen Untersuchung festgestellt,2
dass wir in zahlreichen Handschriften eine Sammlung von
Grundungsgeschichten bayerischer Kloster besitzen, die ein
Unbekannter urn 1388 angelegt hat. Ich brauche hier nur
mehr zu betonen, dass es ein reiner Irrtum war, wenn diese
Sammlung von 1388 ofters als jenes angebliche Werk Veit
Arnpecks betrachtet worden ist. Wir haben oben8 schon
gesehen, dass es Arnpeck in ausgedehntem Mass als Quelle
gedient hat.
Rader zitierte in seiner „Bavaria sancta" II, 164 einmal
„Arenbekii Chron. Fundat. inon. p. 47 a, und zwar unmittelbar
neben einem genauen Zitat aus Arnpecks „ Chronica Baio-
ariorum", deren Originalhandschrift er, wie oben S. XVIII f.
dargelegt wurde, benutzte. Er scheint also eine wirklich
als Arnpecks Sammlung von Klostergriindungsgeschichten
bezeichnete Haudschrift gehabt zu haben. Von dem Gedauken
ausgehend, dass auch Rader schon vielleicht eine der Hand-
schriften der „Fundationestt von 1388 irrtiimlich als Arnpecks
Werk angesehen haben konnte, sah ich aber die samtlichen
Handschriften jener „Fundationesa durch und fand, dass Rader
selbst es gewesen ist, der in einer der Handschriften der
„Fundationestt von 1388 Arnpeck als den Verfasser bezeichnet
und damit am meisten zur Verbreitung jenes Irrtums bei-
getragen hat ! In dem aus Tegernsee stammenden Clm. 27164
steht namlich, sicher von seiner Hand: „ Author est Vitus
Arenbek", und daran schliesst sich eine Notiz iiber Unter-
schiede zwischen dessen Angaben in der „ Chronica Baio-
ariorum" und seinen vermeintlichen „Fundationestf, wobei
die Blattzahlen des ja in Raders Handen befindlichen Auto-
graphs der ^Chronica Baioarioruma genannt sind. Auch
die Seitenzahl des Zitates entspricht, nur hat Rader die
gotische 5 von 45 fur eine 7 angesehen. Also schon Rader
hat irrtiimlich die „Fundationestt von 1388 fiir Arnpecks
Sammlung gehalten.
1 S. 81,35ff.
* Neues Archiv XXIV, 671 ff.
8 S. XXXXIII ff.
— CXXVII —
Wenn spater Leibniz in seinen „SS. Brunsvicensia
illustrantes" l von Arnpeck sagte: „Eiusdem autoris collec-
tanea quaedam in monasterio Bavariae Tegernseensi extare
accepi", so diirfte damit wahrsclieinlich auch nichts anderes
als Clin. 27164 gemeint gewesen sein, der eben jene Notiz
Raders trug.
Auch Bernhard Pez bekam den Tegernseer Kodex in
die Hand2 und glaubte dem Eiutrag, der Veit Arnpeck als
Verfasser bezeichnete.
Wenn schliesslich Deutinger von der oben S. CXVI
erwahnten Grtindungsgeschichte von Weihenstephan glaubte,
dass sie von Arnpeck verfasst sei und zu dessen Schrift
„de fundationibus monasteriorum in Bavaria44 gehore, so kann
man letztere Vermutung bestehen lassen, Arnpeck ist jedocb
jedenfalls nicbt der Verfasser; denn sie weist zu viele
Abweichungen von den entsprechenden Angaben in dessen
Freisinger Bischofsgeschichte auf.
Meine Ueberzeugung geht dahin, dass es sich bei dem
„Libellus de fundationibus monasteriorum in Bavaria", den
Arnpeck gesammelt haben will, in der Hauptsache urn eine
Abschrift der „Fundationestt von 1388 handelte,3 denen
Arnpeck vielleicht einzelne in ihnen fehlende Griindungs-
geschichten und andere Stiicke (wie das von ihm genannte
Epitaphium der sieben Martyrer von Wessobrunn 4) hinzu-
gefugt hat.
1 III, 24.
» Thes. Anecd. Ill, III, XXV.
• Die Grtindungsgeschichte von Benediktbeuern, die als „in prin-
cipio" in Arnpecks Sammlung stehend bezeichnet wird, nitnrat in den
,,Fnndationes" von 1388 die vierte Stelle ein.
4 Vgl. unten S. 1013 Berichtigung zu 8. 82, Aum. 2.
IV. Arnpecks Leistung.
Suchen wir zu einem zusammenfassenden Urteil tiber
Veit Arnpeck und seine Werke zu gelangen, so miissen wir
zunachst unterscheiden zwischen seiner Tatigkeit in der
Benutzung seiner Quellen und seinen Leistungen als zeit-
genossischer Berichterstatter. Wie er dann als Schriftsteller
tiberhaupt einzuschatzen ist, wird sich darnach ergeben.
In welcher Weise die meisten mittelalterlichen Schrift-
steller die Werke derjenigen, welche vorher auf dem gleichen
Gebiete gearbeitet hatten, benutzten, wissen wir langst.
Jeder schrieb von dem Andern ab, was ihm in seinen eigenen
Kram passte, meist ohne des Andern Worte viel umzuandern
oder dessen Namen zu nennen. Wir haben daf&r heutzutage
den Ausdruck Plagiat, das Mittelalter aber erblickte in dieser
Arbeitsweise kaum etwas Unrechtes. Und auf solche Art
entstand eine Korapilation urn die andere.
Auch Veit Arnpeck ist in der Hauptsache ein Kom-
pilator.1 Der von mir durchgefiihrte Quellennachweis zeigt,
wie Arnpeck sich durchweg auf das Abschreiben der ihm
fiir seinen Zweck zusagenden Stellen und Abschnitte be-
schrankte und wie er sich selten die Miihe gab, den Stoffen,
welche andere Schriftsteller ihm liefern mussten, wenigstens
ausserlich eine neue Gestalt zu geben.
Man kann sagen, dass er geradezu eine gewisse Fertig-
keit im Exzerpieren zeigt. Sehr treffend erscheint daher
schon Aventins Ausdruck: Arnpeck habe fiinf Biicher von
dem Herkommen der Bayern „zusammengeklaubta.2
Nur in seltenen Fallen unterwirft er die Mitteilungen
s einer Gewahrsmanner einer kritischen Priifung. Am starksten
ist seine Kritiklosigkeit in der osterreichischen Chronik,
1 Es ist zu hart, wenn man ihn einen „bekannten Plagiator"
nenDt, wie es im „Sammler fur Geschichte und Statistik von Tirol'1 II, 103
geschehen ist.
* Aventinus, Samtliche Werke V, 25,1.
— CXXIX —
wahrend sich in der bayerischen immerhin manchmal Regungen
einer vorsichtigen Kritik oder wenigstens Zweifelsausserungen
zeigen.
Wo er in einer spateren Quelle Textteile fand, welche
diese Quelle aus einer alteren ihm selbst bekannten und
von ihm sonst benutzten Quelle entnommen batte und wo
ihm die Gleichheit des Wortlautes auffallen, er also das
Verhaltnis beider Quellen erkennen musste,1 macht er sich
keine Skrupel fiber dieses Verhaltnis und entlehnt bald der
einen, bald der andern Quelle, was ihm gutdunkt. Lieber
beniitzt er in solchen Fallen die spatere Quelle, wo ihm
der Text oft zwar in verschlechterter Form, aber bequemer
und hauptsachlich bei deutschen Quellen der Sprachweise
seiner Zeit sich nahernd zubereitet war.
Wo sich iiberhaupt verschiedene Berichte iiber einen
und denselben Punkt ihm darboten, ftihrt er sie haufig
nebeneinander an, ohne sich fur einen zu entscheiden. Ein
sehr bezeichnendes Beispiel dieser Art liefert uns sein Be-
richt fiber den Landshuter Burgeraufruhr vom Jahre 1410.*
Drei verschiedene Erzahlungen werden da dem Leser ge-
boten ; der Schilderung des Landshuters Ulrich Fiietrer
schliesst sich diejenige des den Landshuter Vorgangen
gleichzeitigen Andreas von Regensburg an ; dann fiigt Arn-
peck noch eine dritte bei, wieder eine Ortsiiberlieferung,
wie sie ihm selbst gelaufig war. Ohne sich gegen die
anderen Berichte ausdriicklich zu wenden, stellt er es in
einer gewissen schlichten Bescheidenheit dem Leser anheim,
aus den drei Berichten sich ein Urteil zu bilden. Fur die
einfache Mitteilung der Erzahlung in der Form, wie er sie
wusste, neben den andern hat er die Geschichtsforschung
sich sehr verpflichtet.
Wo er sich zwischen zwei oder mehreren Ueber-
lieferungen entscheidet, ist natiirlich schwer festzustellen,
ob er es wirklich aus inneren Grtinden und gestiitzt auf
kritische Untersuchung getan hat, oder ob er, vor die Wahl
zwischen mehreren Nachrichten gestellt, nach der Bedeutung
oder Schatzung des Gewahrsmannes seine Wahl traf.
Heftig ist er getadelt worden, weil er die Hypothese
der Abstammung der Bayern von den keltischen Bojern
allzu glaubig hingenommen und diese Ansicht in die bayerische
1 Dass er es erkannte, beweist z. B. die von mir unten S. 134
Anm. 2 gemachte Fes tstel lung.
• Unten S. 359,4 ff.
Quellen a. ErOrterungwi N.F. III. IX
— cxxx -
Gescbichtsliteratur eingefuhrt habe.1 Aber Arnpeck darf
fiir die verhangnisvollen Folgen der Aufnahme jener falschen
Ableitung nicht allein verantwortlich gemacht werden; der
Tadel diirfte seine Nachfolger. die an jener Hypothese fest-
hielten, in noch hoherem Masse treffen. Arnpeck selbst
war bei der Frage von der Abstammung der Bayern vor
eine schwere Wahl gestellt. Auf der einen Seite fand er
die Bojerhypothese in Enea Silvio's Europa2 und in Hartmann
Schedels Weltchronik,3 auf der andern Seite lagen ihm die
Geschichtswerke von Kremsmunster vor,4 wo geschrieben
stand: „Quidam itaque populi feroces amodo post diluvium
et confusionem linguarum ab Armenia venientes ipsam pro-
vinciam intraverunt et incolis exclusis vel subactis inibi
consederunt a nomine sui principis Barbari provinciam nun-
cupates."5
Bedenken wir die Schwierigkeit der Frage nach der
Abstammung der Bayern und Erklarung ihres Namens, die
noch heute immer wieder die Forscher beschaftigt, so werden
wir Arnpeck nur Recht geben konnen, wenn er bei seiner
schwachen kritischen Befahigung sich einer selbstandigen
Vermutung begab und sich der Ansicht eines Andern an-
schloss. Was Wunder aber, wenn er eine Ueberlieferung
verwarf, die seinen Volksstamm bei seinem ersten geschicht-
lichen Auftreten als eine wilde Horde erscheinen liess. Sein
Patriotismus, der den Satz pragte: „ inter Germanos Baioarii
ut eximium sidus ac candidissimus flos emicant",6 konnte
sich nicht zu jener Ansicht bequemen, die noch dazu recht
wenig gelehrt erschien. So stimmte er denn der durch
Gelehrsamkeit blendenden Ableitung der Bayern von den
Bojern zu, die den Blick in eine reiche geschichtliche Ver-
gangenheit offnete; brachten doch die Geschichtschreiber
des Altertums zahlreiche Nachrichten von den Bojern. Was
sollte die ungelehrte Ansicht des Krerasmiinsterer Kloster-
bruders zu bedeuten haben gegenuber der Autoritat des
gefeierten papstlichen Humanisten, die noch dazu durch die
neueste literarische Erscheinung, den Nurnberger Welt-
chronikenband, gestutzt wurde? Arnpeck blickt herab auf
1 Vgl. Kiezler, Geschichte Baierns I, 12/13.
1 Vgl. unten S. 21, Kap. 4.
8 Bl. XCVII.
* Vgl. «. 24, 1 ff.
5 Loser th, Die Geschichtsquellen von Kremsmflnster, S. 47, auch
Mon. Germ, hist., SS. XXV, 659.
0 Unten 8. 5, 36.
— CXXXI —
die gemeinere Ueberlieferung; denn wie Geringschatzung
klingt es heraus, wenn er nach Anfuhrung der Stelle aus
den Kremsmiinsterer Quellen hinzusetzt: „Haec secundum
communem vulgarem opinionem posui, sed prior opinio
de Bois probabilior videtur." l
Wenn auch an Arnpeck besonders in der Behandlung
der altesten Zeiten der Mangel an Kritik geriigt worden
ist, so wird man hierin billigerweise manches nachsehen
mussen. Er hatte seiner Zeit weit vorausgeeilt sein miissen,
wenn er hier nicht die gleichen Fehler an sich triige wie
seine Zeitgenossen. Mag man auch an den bedeutenden
Geistern, die der Humanismus bis dahin hervorgebracht
hatte, hervorragende kritische Beanlagung riihmen, so be-
steht doch die Tatsache, dass auch sie in vieler Hinsicht
sich nicht vom Altiiberlieferten freizumachen verstanden.
Es ist Arnpeck sehr zum Verdienst anzurechnen, dass er
sich fur die Darstellung der altesten Zeiten der bayerischen
Geschichte nicht die Fabeleien Fiietrers, bei dem die Phan-
tasie des Dichters oft allzu weiten Spielraum gewann, an-
geeignet, sondern dass er auf bessere Quellen zuriickgegriffen
hat. Eine kritische Vorsicht leitet ihn dabei, deren er sich
wohl bewusst ist, wenn er z. B. sagt: „Quid autem in his
veritatis sit, puto, quod nemo sciat, quia forte tunc temporis
. . . nemo litteris posteris commendavit." 2 Im Anfange der
osterreichischen Chronik hat er allerdings zu den schlimmsten
Fabeln gegriffen.
Dass Arnpeck nahezu kritiklos in allzu ausgedehntem
Masse die Texte von Heiligenlegenden iibernommen hat,
hangt mit seiner Eigenschaft als Geistlicher zusammen.
Fiir manche Zeitraume boten sich ihm keine anderen Quellen
als diese, aber an ihnen Kritik zu iiben, dazu war ihm ihr
Inhalt zu ehrwurdig und zu geheiligt.
Im Eifer des Abschreibens ubernimrat er nicht selten
Ausdriicke und Angaben, die zeitlich nicht mehr passen
oder ortlich hatten geandert werden mussen. 3 Stilistische
Schwerfalligkeiten und Fehler finden sich bei dieser Arbeits-
weise in Menge.
Eegellos und sprungweise werden einer Quelle die
Ausziige entnommen und oft unverbunden aneinandergereiht,
1 Unten S. 24, 13.
* S. 25, 1 ff.
• Vgl. z. B. unten S. 23, Anm. 3; 86, Anm. 1; 115, Anm. 2 ; 138,
Anm. 1 ; 141, Anm. 1 und 2 ; 177, Anm. 3 ; 238, Anm. 2.
— CXXXII —
ohne dass auf die Herstellung eilies geordneten Zusammen-
hangs Bedacht genommen ist. Zahlreiche Widersprliche,
die durch die rein ausserliche Aneinanderreihung von Stiicken
aus verschiedenen Quellen entstehen, l bleiben ungelost. Es
erschien in dieser Ausgabe, von einigen besonderen Fallen
abgesehen, unnotig, auf solche Widerspriiche im einzelnen
aufmerksam zu machen, da mit der sicberen Feststellung
der Quelle die kritische Losung etwa auftauchender Fragen
an die Hand gegeben ist.
Wo Arnpeck, wie bei der alteren Geschichte der Grafen
von Scheyern, versucht in seiner Darstellung iiber die ihm
unzulanglich erscheinende seiner Vorganger2 hinauszukommen,
wo er verwirrte Faden zu losen sucht, ist seine Hand nicht
geschickt genug, und er bringt nur noch mehr Verwirrung
in die genealogische und chronologische Ueberlieferung.
Wir sind angenehm beruhrt, wenn wir den Chronisten
seinen gewohnlichen berichtenden Stil verlassen und Be-
trachtungen iiber den Gang der Ereignisse anstellen sehen,
weil wir ihm damit personlich naherzukommen meinen. Wir
haben ein Interesse daran, sein eigenes Denken und Fiihlen
kennen zu lernen. Arnpeck gibt uns leider wenig Gelegenheit
dazu, da er zu seinen Betrachtungen sich unselbstandiger-
weise auch wieder meistens fremde Worte erborgt.3
Wenn der Kompilator Arnpeck bezeichnenderweise auch
die Werke des Humanismus in der gleichen Weise ver-
arbeitet wie diejenigen der vorhergehenden Zeit, so erkennt
man, dass er vom Hauche des neuen Geistes recht wenig
verspiirt hat. Sein Versuch, die geschichtlichen Kapitel
durch geographisch-antiquarische Abschnitte zu beleben,
ahmte die humanistischen VorbilderEneaSilvios undHartmann
Schedels nach, aber wahrend jene auf Grund von Selbst-
schau ansprechende Schilderungen bringen, bleibt dem wenig
gereisten Arnpeck in seiner Unfahigkeit, sich von seinen
Quellen unabhangig zu machen, fast nichts iibrig als jene
abzuschreiben : nur die Beschreibung der heimischen Stadte
1 Vgl. z. B. die doppelte Schiiderung der Schlacht bei Miihldorf
S. 781,28ff. und S. 783, 1 ff.
7 Vgl. S 190,7: ,,Quoniam quidem antecessores Dostri satis con-
fuse hec descripserunt. . ."
8 Vgl. die Klagen, die er sich aus des schwarzseherischen Otto
von Freising Chronik geholt hat, im Schlusskapitel des zweiten Buches
(S.90,4 und 20 ff.), in jenem des dritten Buches (8. 121,31 ff.) und in der
„Exclamatio" S.392,6ff.
— CXXXHI —
Landshut und Freising hat er selbst zu gestalten gewusst
(letztere auch wieder nur teilweise).
Wo die Ueberlieferung versagte, hat Arnpeck im Gegen-
satze zu anderen Chronisten seiner Zeit in immerhin ver-
dienstvoller Weise darauf verzichtet, Lfickcn im Zusammen-
hang durch eigene willkfirliche Erfindungen und Erdichtungen
auszuffiilen. Was Andreas von Kegensburg stolz-bescheiden
von sich sagte: „adversarius veritatis vinci non poteroV
gilt auch fiir Arnpeck. Man kann ihm nie eine absicht-
liche Unterdrfickung von Tatsachen vorwerfen; wo man
Berichte fiber Ereignisse vermisst, liegt unverschuldeter
Mangel oder unabsichtliche Unvollstandigkeit vor. Gerade
die Schwache, mit der er seinen Quellen unterlag, bringt
fiir die Nachwelt einen gewissen Vorteil. Ergibt sich doch
daraus die Zuversicht, dass er da, wo die Quellen nicht
mebr vorhanden sind, kaum viel an den aus ihnen entlehnten
Stellen geandert haben wird.
In seinen selbstandigen Mitteilungen erscheint Arnpeck
als ein niichterner Kopf, dem historischer Sinn zu eigen
gewesen ist. In knapper Ausdrucksweise, an der man eine
gewisse Schulung durch die benlitzten guten Quellen erkennt,
schreibt er seine Texte. Seine Berichte sind beschrankt
durch die gesellschaftlichen Grenzen, in denen sein Leben
sich bewegte. Er war kein schopferisch gestaltender Geist,
wie es so viele gab in der Zeit, in der er lebte. Der ein-
fache Geistliche, der dem Getriebe der hohen Politik fern
stand, der in den engen Weichbilden seiner Aufenthaltsorte
Freising und Landshut nicht viele bedeutende Ereignisse
schaute, reihte in seiner Chronik wichtige und unwichtige
Dinge aneinander. Jedes offentliche Vorkommnis, ganz gleich
ob eine Feuersbrunst oder ein geschichtlicher Vorgang ersten
Ranges, wurde in das bunte Bilderbuch der Chronik ein-
getragen.
Wo es sicb urn Nachrichten fiber politische Gescheh-
nisse handelt, wird man Arnpeck immer mit Vorsicht be-
nutzen miissen. Er hatte personlich nie Gelegenheit, Ein-
blick in politische Verhandlungen zu bekommen oder in
Wirkung befindlichen urkundlichen Stoff verwenden zu konnen,
ausser Stficke, die zur Veroffentlichung bestimmt waren.
Politische Ereignisse erscheinen bei ihm nur im Spiegel
der offentlichen Meinung. Wahrend selbst ein Andreas
1 Samtliche Werke 8. 4, 15.
— CXXXIV —
von Regensburg Bekanntschaften mit hochgestellten Per-
sonlichkeiten hatte, die ihm fur seine Zeitberichte niitzlich
waren, entbehrt Arnpeck solcher, wenigstens beruft er sich
nie auf einen Gewahrsmann dieser Art. Er stand in keinem
Verhaltnisse zu den bayerischen, geschweige denn zu anderen
Fursten und Fiirstenhofen. Seine Chroniken entbehren vollig
der offiziellen Eigenschaft; die Widmung der „ Chronica
Baioariorum" an Bischof Sixtus von Tannberg diirfte nur
auf Beweggrunde der Hoflichkeit und Dankbarkeit zuruck-
zufuhren sein. Bei dem beschrankten Raum, in welchem
seine Person zur Geltung kommen konnte, ist sein schrift-
stellerisches Wollen und Konnen aller Anerkennung wert.
Der Umstand, dass Arnpeck kein offizieller Hofhistorio-
graph war, bringt es mit sich, dass er in einer gewissen
Freimiitigkeit die Eigenschaften der bayerischen Fursten
kennzeichnete, und gerade diese Ueberlieferung, welche die
Meinung weiter Volkskreise der damaligen Zeit wiedergibt,
ist uns wertvoll. Bemerkenswert ist dabei, dass Arnpeck
den verschiedenen bayerischen Hofen zu Munchen, Landshut
und Ingolstadt gegeniiber einen Standpunkt einnimmt, den
man als eigenartig „freisingischa bezeichnen muss, den
Standpunkt der klerikalen Kreise des Freisinger Domberges.
Dass Arnpeck uberhaupt sein geistliches Gewand nicht
verleugnet, hat man bei der Beurteilung seiner Nachrichten
stets zu berucksichtigen, ohne dass man es ihm zum Vor-
wurf machen darf.
Warme Heimatliebe beseelt ihn. Bayern, seine „nativa
patria" 1 erscheint ihm unter den Landern Deutschlands
wie „die Rose unter den Blumena.2 Was nur immer in
seinen Quellen zu Bayerns Lob gesagt ist, tragt er zu-
sammen. Manche Sage und Ueberlieferung aus dem Volke
hat er schriftlich festgehalten, die bis dahin sich wohl nur
mundlich fortgepflanzt hatte. Wo er Dinge schildert, die
sich in seiner engeren Heimat in Freising oder Landshut
ereigneten, ist er von grosser Glaubwtirdigkeit, wobei man
nur immer zu bedenken hat, dass er eben ein Chronist ist,
der nicht auf Grund von Akten und Urkunden arbeitete,
sondern nach dem ausseren Eindrucke schrieb, so wie ira
Volke die Nachrichten erzahlt, verbrcitet und aufgefasst
wurden. Ein Vergleich von Arnpecks Nachrichten zur Lands-
1 S. 6, 33.
* S. 4, 22 ; vgl. auch den oben S. CXXX angef uhrten Ausspruch
uber die Bayern S. 5, 36.
— cxxxv —
huter Stadtgeschichte mit den Notizen des Stadtschreibers
Yetter in der Landshuter Ratschronik * lasst meist Arnpecks
genaueren Nachrichten den Vorzug geben, mag auch mancher
Fehler vorhanden sein. Wenn man2 Arnpeck getadelt hat,
dass er, obwohl zu Landshut wohnhaft, nicht die dort ver-
wahrten Urkundenschatze eingesehen und aus diesen Quellen
geschopft habe, so ist das von einem Chronisten am Ende
des 15. Jahrhunderts wahrlich zu viel verlangt. Hat Arn-
peck auch zu verschiedenen Malen Urkundentexte seinen
Werken einverleibt, so hat er doch von einer Kritik der
Urkunden noch keine Ahnung; er glaubt noch fest an die
Echtheit von Casars und Neros Diplomen fur die Ostmark.8
Fur die Ausarbeitung der eigenen Zeitgeschichte Urkunden
zur Grundlage zu nehmen, kam ihm nicht in den Sinn. Er
ist eben kein „historischer Schriftsteller*4, als welcher er
mit modernerem Masstabe gemessen wurde,4 sondern, an
demUebergang des absterbenden Mittelalters zur beginnenden
Neuzeit stehend, ist er zwar im einzelnen schon beriihrt
von dem Geiste des Fortschritts, aber im grossen und ganzen
erscheint er noch als ein mittelalterlicher Chronist.
1 Ausgabe yon Heigel in den Chroniken der deutschen St&dte
XV, 245 ff.
* Fessmair, Stephan der Aeltere, S. 41.
1 Vgl. unten 8. 717.
4 Von Fessmair a. a. O.
Chronica Baioariorum.
Quellen a. ErOrterungen N F. HI.
[F. 1] Prologus in cronicam Baioariorum.
Reverendissimo in Christo patri et domino, domino Cf\ M-
Sixto* dei et aposlolice sedis gratia Frisingensis ecclesie Crutan-
episcopo dignissimo, domino suo vere gratiosissimo, obedien-
5ciam tam debitam quam condignam cum humilima valde
recommendacione. Quoniam quidem , quod caret alterna
requie, durabile esse non poterit, hinc est, quod post
pastoralis cure solicitudinem, ut animus exinde humanus
exhilaretur ac recrearetur, expedit vetustorum perlegere
lOhistorias. Ad quas posteris imprimendas propheta regius
psalmo 77. nos hortatur inquiens: Quanta et quam magna ps. 77.
ac mirifica mandavit patribus nostris nota facer© filiis suis , id est
posteris, ut cognoscat generacio altera, id est Christiana, quam
de gentibus constat esse electam, filii christiani, qui nascentur
15 et qui exurgent, per clariorem noticiam narrabunt filiis suis posteris
usque in finem seculi. Qui psalmus assimilatur orto diversis
generibus arborum et herbarum consito, in quo suavia
pomorum delectamina coluntur et diversi flores de odiferis
herbis coiliguntur. Hie ortus non incongrue similitudinarie
20Germanie provincie equiparatur, que muitas provincias seu
regiones tanquam diversas fructigeras arbores continet. Inter
quas Baioaria ut rosa inter flores eminet. [ F. I1] Terra Tacitus,
autem ipsa teste Caio Cornelio Tacito equite Romano satis Oerm. 5.
ferax, arborum frugiferarum impaciens, pecorum fecunda, sed plerumque
25 improcera *, eaque sola gratissime opes sunt. Argentum et aurum pro-
piciine an irati dii negaverint, dubito. Sed de COrporum qualitate
& Sixtus tann[berger] Xistus Aventinus am Rand der Hs.
1 Michael Oristan, Kaplan von Bernrain bei Konstanx, beginnt
die an BischofOtto von Konstanx (1475 — 1491) gerichtete, von Arnpeck unten
30 ausgeschriebene Widmung seiner Ausgabe der }tEuropal* des Enea Silvio
(Memmingen, Albert Kunne , ohnt Jahr) mit den Worten : Reveren-
dissimo in Criflto patri et domino, domino Ottoni dei gratia episcopo
Constantiensi . . . Michael Oristan . . . sese commendat. Perlustranti
mihi ua.ic. trie unten S. 5, Z. 26.
35 * Taciius fahrt hier fort: Ne ar mentis quidem suus honor aut
gloria frontis : numero gaudent, eaeque solae et gratissimae opes sunt.
^ 4 —
4. idem subdit, quod hominibus tauius terre sint truces et cerulei
oculi, rutile come, magna corpora ad impetum valida, laboris atque
operum i m paciencia1 minimeque sitim estumque tollerare frigoraque
0. atque * inediam celo solove assueverunt. Deorum t> maxime Mercurium
colunt. Herculem et Martem conceesis c animalibus placant Lucoa 5
10. et nemora consecrant, auspicia sortesque maxime observant. Hec ille.
In cuius rei testimonium capella B.Marie virginis in Veteri
Otinga*, que modo crebri populorum concursu visitatur, olim
in nemore sita densissimo deo Mercurio8 consecrata fertur,
quam Carolus Magnus in obsidione civitatis Quadrate4, ut 10
quidam5 opinantur , in honore B. Marie virginis consecrari
fecit. Predictum autem poetam Cornelium sicut et Stra-
bonem sub Octaviano ac Tiberiod Augustis tempore genti-
Schedel litatis floruisse certum est. Sane7 veteres tempo rum scriptores
CCLXVJI* parcissime de Germania locuti sunt, ac si ea provincia extra orbem 15
iaceret, et somniantes quod am modo [F. 2] res germanicas attigerunt.
Nam si legamus vetusta tempora, inveniemus Germanos olim ritu vixisse
barbarico, vestibus usos laceris, venacioni tan turn et agrorum culture
dedisse operam, feroces quidem homines et belli appetentes, sed argenti
prorsus inopes, quibus quippe nee vini usus erat olim temp or urn. 20
Nunc in ea nobilissimas urbes splendidissimasque, ditissima templa,
opulentissimos principes ac prelatos conspicimus. Certe non videmus
provinciam esse, que computatis omnibus Germaniam superet. Quodsi
resurgeret aliquis illorum Theutonum, qui tempore Julii Cesaris vixit,
Germaniam peragraret, profecto diceret non esse terra m, quam olim 25
viderat, negaretque suam esse patriam, cum vinearum et arborum fructi-
ferarum consiciones, vestitus hominum, urbanitatem civium, splendorem
urbium tantamque nitidam policiam apud Germanos contueretur. Verum
hanc mutacionem quis fecit nisi religio Christi ? Cultus quippe christiane
religion is a Germania omnem barbariem expulit® atque ita expolivit, ut30
iara Greci ipsi barbari, Germani autem recte Latini appellari mereantur.
a ague Hs. b Aventinus am Rand : Duisburg. c concissis Hs.
d Tibero Hs. e Am Rand von einer Hand des 17. Jahrhunderts : Concordat
cum dictis Pii 2.
1 Tacitus $agt: non eadem patientia. 35
* Vgl. iiber die Oesehiehie der HeUigen KapeUe in Allotting die
Kunstdenkmale des Konigreiehes Bayern, Bd. 1 (Lief. 23), S. 2379 ff.
* Diese Sage tritt hier xum erstenmal auf; hiernaeh sind Kunst-
denkmale S. 2382 xu erganxen.
4 Regensburg. 40
6 Darunter sind wahrscheinlieh die auch sunst benutxten Oesta
Caroli Magni der Regensburger Schottenlegende xu verstehen, tcelehe die
Oriindung der HeUigen KapeUe in Altotting Karl dem Orossen bei Oe-
legenheit des Zuges gegen Regensburg xusehreiben; vgl. die Ausgabe der
Oesta von Diirrwachter S. 157. Von der Weihe an die hi. Maria sagenAb
die Oesta alter dings nichts, sondern: in honore sancti nominis dei.
* Hartmann Schedelf Liber ehronicarum (Weltchronik). Lateinische
Ausgabe, gedruclct 1403 von Anton Koberger in Niirnberg.
7 Schedels Quelle fur den ersten folgenden Satx ist die Europa des
Enea Silvio (Memminger Druck Blatt f 1) , die auch Ampeck selbst an 50
anderen Stellen hier nicht) ausschrieb.
— 5 —
Sive igitur nova conaideranti seu Vetera mente repetenti nulla pericior,
nulla ardencior inter omnes naciones, quae bello ydoneas iudicant,
germanica videtur. German is enim equi, [ F. 2* J arm a et pecunie sunt a,
et ubi tot clarissimi principes, tot generosi proceres, tot fortissimi equites,
5 tot potentes civitates, tot divide, tot auri, tot argenti, tot ferri minere?
13 bi tanti populi multitude), tanta iuventus, tantum animi, tan turn
roboris? Magni igitur, bellicosi et fortissimi deoque accepti Germani
sunt, quibus adeo fines extendisse licuit et super omnes mortales Romane
potencie datum fuit obsistere. Nam terrarum ille calcator omnium et
10 orbis domitor Julius Cesar quamvis subactis Gal lis sepe Rhenum trans -
iverit resque maxima? in Germania gesserit, bellicosam tamen et asperam
Suevonim gentem dimisit indomitam. Augustus Octavianus, cui et
Parthorum et Indorum reges munera miserunt, qui unus omnium Ro-
manorum fortunatissimus creditus est, ille, inquam, lelicissimus imperator
15 nullibi unquam b nisi apud Germanos succubuit. Nam Lollianam et
Varrianam cladem in Germania perpessus est, Lollianam maioris infamie
quam detriment], Varrianam pene exitialem tribus legionibns cum duce,
legatis et auxiliis omnibus cesis. Longum esset recensere, quos intulerunt
reipublice molestias Germani. Qui etsi Romanorum fortune aliquando
20 ceaaerunt, poatea tamen et ipsi de Romanis, [F. 3] de Gallis, de Hispanis,
de Hungaris deque aliis diversis gentibus sepenumero triumpharunt.
NecRomani, cum rerum potirentur, res magnas sineGermanis auxiliantibus
peregerunt, quorum tanta in bello virtus, tanta in domo fides fuit, ut
cesarei corporis custos fcohore o] ex Germanis potiasime legeretur.
25 Nimiium perlustranti mini, colendissime presul, eos, qui de^- Or is tan.
coemographia scripserunt, Ptholomeum, Strabonem, Plinium, Mel lam,
Diodorum Sicnlum, Dyonisium Alexandrinum, Solinum et ceteros pleros-
que buius rei scios, nemo umquam articulacius, tanta copia et familiaritate
Europam abaolvisse videtur quam Eneas Silvius, quern sacer senatus
30 cardinalium patrem patrie constituens Pium II. appellavit. Is eas pro-
vincias Europe, que ab omnibus cosmographis negligenter vel incuria
vel inacitia d preterite fuerunt, sic argute, copiose et ornate cum insertione
rerum geslarum nostre memorie descripsit, ut, si hii, quos supra uominavi,
reviviscerent, palmam, credo, sibi darent. Attamen parum de Baioaria
35 seu Norico suisque principibus inseruit , cum tamen inter
Germanos Baioarii ut eximium sidus ac candidissimus flos
emicailt. Quam longa et lata sit Baioarie provincia !, quam religiosa, Schedel
quam verax, quam iusto, quam promissi ten ax, quam fortis et experta CCLX VII.
milicia, [F. 3* ] quantus ecclesiarum omatus, quanta cleri gloria, quanta
^° principum magnificencia, quantus splendor urbium, que celi faciee, que
terre ubertas, magis admirari quam recensere vale o; nee ager frigid US2
« Aveniinus am Rand : Aeneas Sylvius, *> quam Hs. c feklt Hs.
* inscia Hs.
1 Die Quelle hat dafiir: germanica natio.
45 * Hier hoi A. eine Stelle der Chtonik von Kremsmiinster (S. S6)
im Auge, tco es heisst : Terra vero, quam incolunt, Noricus est vocata,
secundum Isidorum ab agro frigido, quasi nocens cultoribus, dum steriles
affert fruges. Diese Stelle ist ouch von Ebran 33 beniitxt. hidonis sagt
in Buck IX, Rap. 2 der Etymologiae: Germaniae gentes . . . nationes
50 saeriaeimis duratae frigoribus. Eine Etymologie von Noricus, tcic man
nach dent Kretnsmiinsterer Texte meinen konnte, findet sick nicht bei ihm.
_ 6 —
ut olim, sed omnium temporalium copia ibi modo exuberat.
Ut igitur plura de eisdem principibus in lucem dentur,
M. Or in t an. hunc libellum collegi et, quoad potui, solerter examinavi aique sic
limatum paternitati vestre reverendisttime dico et offero tamquam ei,
quaro scio huic opusculo plurimum aftici, eo quod in ipso preclara5
principum Noricorum facinora e t gesta con tine a ntur.
Datum in opido Landshut Frisingensis diocesis anno
Christi 1495. prima die mensis Januarii sub sanctissimo in
Christo patre et domino, domino Alexandro VI. Romano
pontifice, et Maximiliano Romanorum rege gloriosissimo. 10
Vitus Arnpekch presbyter capellanus minimus vestre
reverendissime paternitatis, quam altissimus in evum
conservet.
Incipit prologus in sequentem librum.
Of. Andreas Porro teste Isidoro quinto ethimologiarum chronica 15
506'1 grece dicitur, que latine temporum series appellatur, qualem
apud Grecos Eusebius Cesariensis edidit et Hieronimus in
latinam linguam convertit , apud nos vero Augustinus,
Orosius, quinymmo Otto Frisingensis episcopus clarissimus,
non futilis autor , ut ait Eneas , postremo . . . abbas 20
Urspergensis ordinis Premonstratensium, Vincentius Gallus
ordinis predicatorum et Gotfridus Viterbiensis presul hn-
perialisque aule Hainrici VII. capellanus [F. 4] ac fratres
ordinis Benedicti Hermannus et Marti nus et quam plures alii.
Qui omnes tempora regum ac imperatorum Romanorum 25
pariterque summorum pontificum eliganti comptoque stilo
disertissime deflorarunt. Nullusque vero predictorum nee
quisquam alius preter fratrem Andream canonicum regularem
ordinis S. Augustini apud S. Magnum in preurbio Ratispone
Andteas 506. Bavarie principum tempora desudavit. Chronos namque grece 30
latine tempus interpretstur. Chronica siquidem Bavarorum seu
et Noricorum ad dei gloriam et dictorum principum laudem
ac vestre paternitatis reverendissime solarium nativeque
patrie honorem deo altissimo donante descripturus, que
memoria digna hactenus indagare, legere ab expertisque 35
perscrutari solerti, qua potui, cura, licet incompto simpli-
cissimoque stilo huic opusculo inserui. Quod divina exorsus
cooperante gratia in quinque partiales libros distinxi.
1 Andreas von Regensburg, Samtliche Werke, hsg. von Leidinger.
Quellen und Erorierungen xur layer und deutschen Qetchichte, Neue 40
Folge, Bd. 1.
— 7 —
Divisio operis.
Primus liber Baioariorum originem et servitutem quoad
Romanos sub nubilosis temp or i bus quasi somniando usque
ad Theodonem ducem continet.
5 Secundus liber ab eodem Theodone, sub quo servitus
cessavit et post quern proprios principes Baioaria usque in
presenciarum habuit, usque ad Carolum Magnum protenditur.
Tercius a dicto Carolo, per quern Franci [F. 41] in-
troducti sunt, usque ad ducem Hainricum fratrem Ottonis
10 Magni.
Quartus ab eodem Heinrico, sub quo Saxones, deinde
Suevi ac Australes introierunt, usque ad Ottonem Schirensem.
Quintus liber a prefato Ottone comite palatino de Witels-
pach usque in presentem diem, a quo omnes Bavarie duces
15 ac comites palatini Rheni originem traxerunt.
Explicit distinccio.
Sequitur huius opusculi registruni.
Incipiunt capitula primi libri.
Cap. 1. De provinciis, episcopatibus in Baioaria existentibus
20 et terminis eius.
Cap. 2. DeDanubio et fluviis, quos in se recipit in Baioaria
idem Danubius.
Cap. 3. De silva Hircinia.
Cap. 4. De Baioarie situ et populis ac diversa fortuna
25 seu valitudine.
Cap. 5. De Norico duce, a quo regio Noricus dicta est.
Cap. 6. De populi Baioariorum origine.
Cap. 7. De Boemundo duce Baioarie a Julio Cesare subacto
et diversis preliis.
30 Cap. 8. De Maguntia.
Cap. 9. De civitate Augusta.
Cap. 10. De fuga Theodonis ducis.
Cap. 11. De Ratispona metropoli Baioarie.
Cap. 12. [F. 5 J De Nuremberga.
35 Cap. 13. De Romanorum preside in Baioaria Fabiano et
de diversis populi norici affliccionibus.
Cap. 14. De christiane fidei primeva origine in Baioaria.
Cap. 15. De preside Philippo.
Cap. 16. De Aquilegia civitate.
40 Cap. 17. De Eiulasio et S. Maximiliano.
Cap. 18. De Laureaco.
— 8 —
C a p. 19. De preside Aquilino, sub quo S. Florianus, et de
iudice Gaio, sub quo S. Affra cum suis puellis passi sunt.
Cap. 20. De Adalgero duce Baioarie et de Detrico preside
Germanie.
Cap. 21. De S. Severino confessore et termino libri. 5
Explicit liber primus chronice Baioariorum.
Sequitur liber secundus.
Cap. 1. De reditu ducis Theodonis eiectis Romanis, post
quern Baioaria principes habere usque hodie non desiit.
Cap. 2. De ducibus Baioarie Udone et Teodebaldo ac1(J
Garibaldo regeque Tassilone.
Cap. 3. De Garibaldo rege Baioarie et de nupciis eius filie
Teodelinde regine Longobardorum et secundis nupciis eius.
Cap. 4. Forma epistolc B. Gregorii pape ad reginam
Teodelindam. 15
Cap. 5. [F. 5'] Forma epistole B. Gregorii pape ad regem
Longobardorum Agilulfum.
Cap. 6. Agilulfus rex suasu Theodelinde fidemChristi suscepit.
Cap. 7. De Tassilone eiecto iterato rege Baioarie ordinato
post regem Garibaldum et de duce Grimoaldo. 20
Cap. 8. De Theodone duce Baioarie a S. Ruperto baptisato
et eodem sancto.
Cap. 9. De Salczeburga metropoli Baioarie.
Cap. 10. De obitu Theodonis et de Alio eius duce Theode-
berto ac quedam de S. Ruperto. 25
Cap. 11. De Theodone duce, sub quo S. Emmerammus
episcopus passus est, et de eius passione.
Cap. 12. De duce Noricorum Theodone, qui S. Corbinianum
episcopum legatum suscepit in Norico.
Cap. 13. De Alio eius Theobaldo et ipsius matrimonio. 30
Cap. 14. De fratre eiusdem Grimoaldo, qui S. Corbinianum
in Frisingam locavit.
Cap. 15. Dbi vir dei Corbinianus, dum Maiense castrum
intravit, captus est.
Cap. 16. De Pilidruda vidua Theobaldi a duce Grimoaldo 35
per admonicionem B. Corbiniani separata.
Cap. 17. De Cainnina iuxta Maies in Merania empta et
S. Marie in Frisinga tradita.
Cap. 18. De Frisinga et ordine episcoporum et reliquiis
sanctorum ac situ civitatis. 40
Cap. 19. [F.6] Quomodo increpavit B. Corbinianus ducem
Grimoaldum propter benedictum panem cani datum.
- 9 —
Cap. 20. De muliere malefica manibus episcopi cesa, et qua-
liter Nino per Pilidrude consilium episcopum voluit occidere.
Cap. 21. Qualiter insidias loci mutacione declinavit et de
vindicta subsecuta.
5Cap. 22. De Hugberto duce Baioarie, qui S. Corbinianum
de montanis revocavit.
Cap. 23. De Otilone* duce Baioarie et de fundacionibus
monasteriorum Burensis, Slechdorf et Altachensis inferioris.
Cap. 24. De maiore domus Francorum.
lf>Cap. 25. De S. Bonifacio.
Cap. 26. De divisione episcopatuum in Baioaria.
Cap. 27. Decretum Carolomanni maioris domus et natu de
christiane religionis reformacione et morte S. Bonifacii.
Cap. 28. De S. Wilibaldo episcopo Eistetensi etS. Walpurga.
15 C a p. 29. De fundatoribus ac fundacione monasterii Tegernsee
et reliquiis sanctorum ac aliis fundacionibus eorundem.
Cap. 30. De Utilone duce, ubi dimissum est, et deS. Vir-
giliob episcopo et sociis eius ac de morte et sepultura
dicti ducis.
20 C a p. 31. De S. Erhardo Ardinacensi episcopo et de Alberto
Caselensi archiepiscopo et de inferiori monasterio Ratispone.
Cap. 32. De Tassilone duce Baioarie.
Cap. 33. [F. 6' ] De fundacione cenobii Wessesprunn.
Cap. 34. De Veteri Otinga.
25 Cap. 35. De pluribus fundacionibus Tassilonis.
Cap. 36. De fundacione cenobii Krembsmunstrensis.
Cap. 37. De gestis ac detonsione Tassilonis.
Cap. 38. De morte eius.
Cap. 39. Exclamacio contra rerum mutabilitates et terminus
30 libri.
Expliciunt secundi libri huius operis capitula.
Sequitur registrum super capitulis tercii libri.
Cap. 1. c [F.7] De bello regis Caroli Magni apud civitatem
Quadratam contra infideles d.
35 a Aventinus am Band: Utilo. b Acentinus am Rand: Vergilio.
c Hier folgt auf F. 7 oben der Rest eines friiheren lnhaltsverxeichnisses
fvgl. die Einieitung) :
De S. Virgilio episcopo XXXV
De Thassilone duce Baioarie XXXVI
40 De nativitate eius et linea XXXVII
De eius fundacionibus XXXVIII
De finali bona conversacione eius et morte ultimum.
Explicit secundus. Incipiunt capitula libri tercii.
Mil Ausnahme der letxten ZeUe durchstrichen. d Aventinus am Rand : fabula.
— 10 —
Cap. 2. De secundo eius bello apud Ratisponam.
Cap. 3. Qualiter rex Carolus subactam Baioariam per pre-
sides rexerit et superiorem Pannoniam Austriam vocaverit.
Cap. 4. De Lothario rege Bavarorum nepote Caroli.
Cap. 5. De Ludovico Pio imperatore, Alio Caroli, rege 5
Bavarorum.
Cap. 6. De Alio eius rege Bavarorum Ludovico orientalis
Francie.
Cap. 7. De bello trium fratrum et divisione hereditatis.
Cap. 8. De Carolomanno rege Bavarorum, Alio Ludovici 10
regis orientalis Francie.
Cap. 9. De Ludovico fratre eius, rege orientalis Francie
et postea rege Bavarie.
Cap. 10. De Carolo imperatore, post mortem amborum
fratrum rege Bavarie. 15
Cap. 11. De duce Arnolfo, qui defunctis patruis non solum
ducatum Bavarie, quinymmo regnum orientalis Francie
et imperium obtinuit.
Cap. 12. Qualiter reliquie S. Dyonisii in Ratisponam venerint
et qualiter sunt per papam Leonem approbate et S. Wolf- 20
gangus translatus per eundem papam.
[F. 7'] Cap. 13. De construccione castri Eberspergensis et
fundacione capelle S. Sebastiani collegii canonicorum re-
gularium et demum claustri monachorum.
Cap. 14. Opinio de filiis Arnolfi cesaris. 25
Cap. 15. De Leopoldo duce Bavarie.
Cap. 16. De rege Ludevico duce Bavarie.
Cap. 17. De libera eleccione ecclesie Frisingensis et de
tradicione Veringen per regem Ludovicum.
Cap. 18. De Burchardo duce Bavarie et de rege Conrado30
duce Bavarie, qui expulit Arnoldum.
Cap. 19. De impio Arnoldo duce Baioarie et quomodo
dictus sit rex Italie et de visione S. Udalrici et de re-
stitucione Chains.
Cap. 20. De morte eius et sepultura. 35
Cap. 21. De fratre eius Berchtoldo duce Bavarie.
Explicit liber tercius.
Incipiunt capitula libri quarti.
Cap. 1. De duce Hainrico fratre Ottonis I. a et de coraite
Razzone. 40
* Venceuxeiehen auf die folgenden am Rand himugefiigten Worte,
— 11 —
Cap. 2. De obsessione S. Udalrici in Mantichinga * et de
coraite Rassone.
Cap. 8. De infelici bello Hungarorum apud Augustam.
Cap. 4. Qualiter corpus S. Martini episcopi de Turano in
5 Bavarie Salczeburgam adporlatum sit et de excecacione
archiepiscopi Herolft et approbacione corporis S. Martini.
Cap. 5. De filio eius duce Hainrico Hezilone.
Cap. 6. De imperatore Ottone II., qui ducatum Bavarie
capto Hezilone sibi usurpavit.
10 Cap. 7. De duce Hainrico Hezilone expulso et post [F.8]
Ottonis II. mortem iterum restituto.
Cap. 8. De Alio eius Hainrico duce.
Cap. 9. De S. Gotehardo episcopo in Bavaria nato.
Cap. 10. De S. Hainrico duce Bavarie, postea imperatore.
15 Cap. 11. De visione eius Ratispone.
Cap. 12. De felici eius bello contra paganos Sclavos.
Cap. 13. De eius donacione ecclesiis.
Cap. 14. De nupciis sororis eius Gisele et de conversione
Hungarorum.
20 Cap. 15. De subaccione Austrie et Burgundie.
Cap. 16. Qualiter ad instanciam principum coactus est
ducere uxorem S. Kunigundam.
Cap. 17. De fundacione Bambergensis episcopatus.
Cap. 18. De eius imperiali coronacione et de eiusdem bellis
25 in Apulia.
Cap. 19. Quare ceperit claudicare.
Cap. 20. Quomodo per S. Benedictum a morbo calculi sit
sanatus.
Cap. 21. De reditu imperatoris Hainrici a Roma et visi-
30 tacione monasteriorum in via.
Cap. 22. Qualiter papa Benedictus Babenbergam veniens
susceptus sit.
Cap. 23. De ereccione trium ecclesiarum Babenberge.
Cap. 24. De addicione quarte et quinte ecclesiarum.
35 Cap. 25. De dotacione b cenobiorum Weihenstephen et
Inferioris Althe.
Cap. 26. De concordia coniugum.
Cap. 27. De astucia dyaboli falsa.
Cap. 28. De detraccione S. Kunegundi facta.
40 Cap. 29. De purgacione eius in iudicio vomerum ignitorum.
a Die folgenden Worte stehen hier trrtiimlieh; das Kapitel enthdU
niehts iiber Rosso. b dodacione Hs.
Cap.
41.
Cap.
42.
Cap.
43.
Cap.
44.
et
de
— 12 -
[F. 8l] Cap. 30. De resignacione uxoris virginis in morte.
Cap. 31. De heremita in silva.
Cap. 32. Miraculum de ablucione calicis.
Cap. 33. De sepultura eius et miraculis.
Cap. 34. De donacione et fictalicio, quod habuit S. Kune- 5
gundis ab ecclesia Frisingensi.
Cap. 35. Qualiter S. Kunegundis imperatrix purpuram de-
posuit et habitura religionis assumpsit.
Cap. 36. Quod annis quindecim supervixit.
Cap. 37. De Hainrico duce Bavarie, fratre S. Kunegundis. 10
Cap. 38. De Alio eius Bavarie duce Hainrico.
Cap. 39. De duce Bavarie Conrado, qui et Chuno, qui
exul obiit.
Cap. 40. De Agnete imperatrice, que Bavariam rexit.
, De Ottone duce Bavarie, quem Egino diffaraavit. 15
De Guelfone duce Bavarie et eius origine.
Incidentia de bellis in Austria, Suevia, Rhecia.
De Guelfonis in gratiam imperatoris recepcione
peregrinacione transmarina et eius obitu ac sociis
eiusdem. 20
Cap. 45. De Alio eius duce Bavarie Guelfone.
Cap. 46. De fratre eius Hainrico duce Bavarie.
Cap. 47. De iilio eius duce Bavarie Hainrico vulgariter
dicfo Superbo. De Osterhofen.
Cap. 48. De marchione Leopoldo duce Bavarie, filio S. Leo- 25
poldi confessoris.
Cap. 49. De fratre eius Hainrico duce Bavarie, demum
Austrie.
[F. 9] Cap. 50. De capcione comitis Conradi de Dachaua.
Cap. 51. De diversis bellis. 30
Cap. 52. De coronacione filii regis Romanorum Conradi.
De expedicione transmarina.
De reditu Guelfonis.
De expedicione Damascena et reditu principum.
De fine litis Guelfonis. 35
De consanguinitatis arbore Guelfonum.
De controversia pro ducatu norico inter Hainricum
de Austria et Hainricum de Saxonia.
Cap. 59. Privilegium imperatoris Friderici I. pro duce
Austrie et eius successoribus. 40
Cap. 60. De Hainrico duce Saxonie et Bavarie, filio Hainrici
ducis cognomento Superbi.
Cap. 61. Quod dux Bohemie rex creatur.
Cap.
53.
Cap.
54.
Cap.
55.
Cap.
56.
C ap.
57.
Cap.
58.
— 13 —
Cap. 62. De secunda expedicione contra Mediolanenses.
Cap. 63. De infelici bello Guelfonis iunioris.
Cap. 64. Quare Hainricus dux Bavarie et Saxonie in
indignacionem imperatoris Friderici pervenit et ob hoc
5 ab eo proscriptus fuit.
Cap. 65. De fori et pontis in Veringen destruccione et
in villam suam Munchen per eundem ducem Hainricum
translacione.
Cap. 66. Mandatum imperiale de horum restitucione.
10 Cap. 67, id est ultimum. De his, que post hec secuta sunt.
Explicit liber quartus.
Secuntur capitula libri quinti.
Cap. 1. De Ottone comite palatino de Witelspach duce
Bavarie primo ex Schiria.
15 Cap. 2. De origine comitum Schirensium et Dachau in genere.
[F. 9' J Cap. 3. Primo de linea recta comitum Schirensium.
Cap. 4. De comitibus de Dachaw.
Cap. 5. De comitibus de Velaia.
Cap. 6. De comitibus Schirensibus secundum ordinem.
20 Cap. 7. De Ottone comite palatino de Witelspach, fundatore
monasteriorum Ensdorf et Undenstorf, et de quatuor flliis
eius secundum ordinem.
Cap. 8. De arbore comitum Schirensium et Dachau.
Cap. 9. De fundacione monasteriorum Pernried, Gries,
25 Weyeren, Pawrbergk etDiezzen. De arbore consanguinitatis
comitum de Wolfratzhausen et de Andachs.
Cap. 10. De monte Andachs et de S. Elizabet.
Cap. 11. De S. Hedwige \
Cap. 12. De duabus hostiis montis Andachs S. Gregorii.
30 Quomodo hec tres hostie in Babenbergam venerint. Qualiter
dicte tres hostie in montem Andachs pervenerint. Quomodo
hoc sacramentum in Wolfhartzhausen allatum miraculose
in montem Andachs devenerit.
Cap. 13. De processionis annualis institucione in montem
35 Andachs de circumiacentibus villis.
Cap. 14. De confirmacione dictarum hostiarum et de ultimo
comite de Andachs.
Cap. 15. De invencione reliquiarum et fundacione pre-
positure.
40 » Darnaeh durchstrichen : et Razzone comite ac de monasteriorum
destruccione Hs.
— 14 —
Cap. 16. De mutacione prepositure in cenobium ordinis
S. Benedicti et de consecracione ecclesie.
Cap. 17. De fundacionibus monasteriorum Paring, Ror,
Piburg et Raittenhaslach.
[F. 10] Cap. 18. De Ludovico duce Bavarie, Alio Ottoniss
de Witelspach, et eius uxore etc.
Cap. 19. De Alio eius duce Ottone excommunicato et de
morte ultimi comitis de Pogen et de desponsacione domine
Elizabet.
Cap. 20. De domina Elizabet filia ducis Ottonis et eius 10
filiis et maritis.
Cap. 21. De Ludovico comite palatino Rheni, duce Bavarie,
fundatore monasteriiFurstenfeld, et de uxoribus et filiis eius.
De ducibus inferioris Bavarie.
Et primo lr>
Cap. 22. De duce Hainrico in Landshut.
Cap. 23. De duce Ottone rege Hungarie.
Cap. 24. De introduccione Ottonis ducis Bavarie in regnum
Hungarie contra puerum Carolum et de coronacione eiusdem,
de corona et captivitate et de obitu et testamento eius. 20
Cap. 25. De fratribus eiusdem Ludovico et Steffano ducibus
inferioris Bavarie.
Cap. 26. De dissensione trium ducum et divisione inferioris
Bavarie et de bello eorundem et de obitu ducis Hainrici
de Naterberg et de obitu ducis Ottonis. 25
Cap. 27. Qualiter imperator Ludovicus Hainricum seniorem
ducem Bavarie inferioris procuratorem regni constituerit
et mox revocaverit. Que inde bella secuta sint, et de obitu
ducis Hainrici.
[F 10] Cap. 28. De Johanne duce inferioris Bavarie. 30
Quomodo fratres predicatores in Landshut occasione Acta
inventa ceperunt divina celebrare.
De comitibus palatinis Rheni.
Cap. 29. De Rudolfo electore, fratre Ludovici cesaris.
Cap. 30. De tribus eius filiis secundum ordinem, de Ruperto 3">
Ruffo fundatore universitatis Heidelberge, de Adolfo et
de Rudolfo.
Cap. 31. De Ruperto comite palatino Rheni.
Cap. 32. De Ruperto Klemm postea rege. De liga.
Cap. 33. De Ludovico comite palatino Rheni ceco. 40
— 15 —
Cap. 34. De Ludovico comite palatino Rheni, Alio eius,
electore.
Cap. 35. De bellicoso fratre eius Friderico.
Cap. 36. De tertio fratre Ruperto archiepiscopo Coloniensi.
5 Cap. 37. De Philippo comite palatino, electore, et eius filiis.
Cap. 38. De duce Johanne de Amberg, Alio Ruperti regis,
et uxoribus eius et bellis.
Cap. 39. De Alio eius Cristofero rege Dacie.
Cap. 40. De duce Steffano comite Veldentie et de eius
10 filiis spiritualibus.
Cap. 41. De eius filio duce Fridrico et filiis suis.
Cap. 42. De Ludovico duce nigro et eius filiis.
Cap. 43. De duce Ottone in Novoforo.
Cap. 44. De duce Ottone et fratribus suis.
15 [F. 11] De ducibus Bavarie superioris.
Cap. 45. De Ludovico duce et uxoribus eius. De eleccione
eius et coronacione in regem. De bello eius apud Esslingen
et de fuga eius apud Muldorf.
Cap. 46. De felici bello eius in prato apud Ampfing, in
20 quo capti sunt Fridricus rex et frater eius Hainricus dux
Austria. De Satlern a. De concordacione eorundem regum.
De comite de Hennberg. De excommunicacione eius. De
coronacione in Mediolano et interdicto. De coronacione
imperiali Rome. De principibusMediolanensibus. De visione,
25 quam vidit Rome Ludovicus imperator. De fundacione
monasterii Etal. De falso eius cancellario. De obitu
Johannis pape et subrogacione Benedicti. De viris ex-
cellentis doctrine. De bello imperatoris cum civitate
Ratispona. De locustis. De predicatoribus Ratispone.
3o De curia in Frankfordia. De nupciis filii eius Ludovici.
Incidencia de Inferiori Altach. De falsis nunciis ad papam
missis. De eius deposicione. De congregacione Spire.
De morte comitis Holandie. De morte eius et numero
filiorum ipsius.
35 Cap. 47. De divisione provinciarum inter eius filios.
Cap. 48. De primogenito eius Ludovico marchione Branden-
burgensi, duce Bavarie.
Cap. 49. De filio eiusdem Meinhardo.
» Hier steht die Kapitelxahl 46 ; dock umfasst, trie die Rubrixierung
40 des Textes zeigt. das Kapitel trie die vorausgehenden so auch die folgenden
Abschnitte.
— 16 —
[F. IV] Cap. 50. De Ludovico Romano et Ottone mar-
chionibus Brandeburgensibus, filiis cesaris Ludovici.
Cap. 51. De ducibus Alberto et Wilhelmo fratribus in
Holandia, filiis imperatoris. Primo de duce Wilhelmo.
Cap. 52. De duce Alberto. 5
Cap. 53. De obsessione castri Naterberg. Incidencia de
tribus regibus paganorum et de fundacione monasterii in
Straubinga, peste et lite.
Cap. 54. De liberis Alberti, et primo de Wilhelmo.
Cap. 55. Secundo de duce Alberto in Straubing sepulto. 10
Cap. 56. Tertio dea duce Johanne electo Leodiensi et
bello eius. De renunciacione eleccionis et coniugio eiusdem.
De domina Jacoba filia Wilhelmi ducis. Omnia in eodem.
Cap. 57. De divisione ecclesie S. Petri in Monaco. De
obitu ducis Steffani et Pfaffenhofen. De expedicione in 15
Patavium Italic
Cap. 58. De duce Steffano filio imperatoris Ludovici.
Cap. 59. De divisione Bavarie inter tres fratres.
Cap. 60. De duce Steffano filio senioris Steffani.
Cap. 61. De Ludovico filio eius in Ingelstat. Dingolfing, 20
Mayburg, Dingelfing, Kirchperg. De processione Ratispone
contra pestem. De infelici bello inter patrem et filium
Ludovicum.
Cap. 62. De filio eius Ludovico Gipposo et uxore eius.
Cap. 63. De duce Fridrico in Landshut. 25
Cap. 64. De duce Hainrico in Landshut et liberis et
uxoribus. De interfeccione civium Landshutensium.
[F 12] Cap. 65. De duce Ludovico potente in Landshut.
De nativitate ducis Georgii et reformacione. De Werdea
Suevica. De bello contra marchionem. De victoria apud30
Giengen. De concordia. De mutuo. De introduccione
ducis Georgii. Incidentalia de dieta Ratisponensi. De
cometab. De nupciis filie eius. De iniusta steura et eius
restitucione. De nupciis filii et morte et exequiis eius.
Omnia in eodem capitulo secundum ordinem. 35
Cap. 66. De duce Georgio in Landshut. De dieta Frisinge
contra Turcos. Qualiter feodalia seu regalia Wienne ab
imperatore recepit. De dieta Nuremberge. De torneamento
Heidelberge. De dieta Frisinge contra imperatorem. De
Wolczach. De peste. De torneamento in Ingolstat. De 40
morte Friderici electi Pataviensis. De torneamento Baben-
* feJdt Hs b comete Hs.
— 17 —
berge. De morte Johannis episcopi Augustensis et eleccione
Fridrici. De torneamento Ratispone. De morte archi-
episcopi Salczeburgensis Bernardi et ingressu Johannis
Strigoniensis. De frivola inieccione raanuura in sacra-
5 mentum Landshute. De duello. De arrogancia Ulmensi
et nova liga. De restauracione castri Burckbausen. De
concione in Landshut propter talliam. De colligacione
ducum Bavarie cum aliis in Amberga. De expedicione
ducis Georgii in Hunpariam. De fame* et magna steura.
10 De diluvio particulari in Bavaria. De concordia plebanorum
et mendicancium in Landshut. De concione in Lands-
hut provincialium, ne Alberto auxilietur. De capitulo
provinciali fratrum minorum in Landshut. [F. 12*] De
processione in Otingam. De ludo sagittariorum. De
r> concordia ducis Georgii cum marchionibus. De exequiis
in Landshut imperatoris et ducis Cristofori.
Cap. 67. De duce Johanne in Monaco et iubileo. De
divisione trium fratrum, Aichach, Swaben, Pfaffenhofen
et obsessione Monaci, in eodem.
20 Cap. 68. De duce Ernesto in Monaco.
Cap. 69. De duce Wilhelmo protectore concilii Basiliensis,
nupciis, morte, filio et sorore regina.
Cap. 70. De duce Alberto in Monaco et eleccione eius in
regem ac nupciis et filiis.
25Cap. 71. De duce Johanne in Monaco.
Cap. 72. De duce Sigismundo in Dachavia.
Cap. 73. De duce Adalberto in Monaco regenti. De cap-
tivitate ducis Cristoferi et liberacione. De reformacione
monasteriorum in Monaco. De convivio Caroli ducis Bur-
:K) gundie. De adepcione civitatis Ratispone. De nupciis
eius. De torneamento Ratispone. De captivitate regis.
De fame. De banno in civitatem Ratisponam lato b. De
bellis inde secutis. De bello lige contra eum. De con-
dicionibus concordie inter imperatorem et eum. De con-
35 cordia fratrum.
Cap. 74. De duce Cristofero et interfeccione baronis Abens-
pergensis et per eum fortiter gestis. De peregrinacione
transmarina et morte eius. De exequiis eius in Landshut.
Cap. 75, id est ultimum. De duce Wolfgango.
40 » fama Hs. b latam Ha.
Qnellen u. Erirterangen N. F. III.
[F 14aJ Incipit liber primus chronice Baioariorum.
Cap. 1. primi libri.
De provinciis, episcopatibus in Baioaria
existentibus et eius terminis.
Krenism. 85. l Baioaria, que et NorictiA dicitur, non tan turn piovincia. Bed el 5
regio olim fuit, que Reciam , Baioariam, Sclavoniam et Karinthiam
ac superiorem Pannoniam, que modo Austria appellatur,
comprehendit. In quibus sunt episcopatus Juvavensis metropolis,
Augustensis, Eistetensis, Frisingensis, Ratisponensis, Pataviensis, Brixi-
nensis, Gurcensis, Chyemensis, Secoviensis ac Laventinus io
Cf. Paul.Diac. et abbacie quara plurime eciam insignes. Ab oriente Pannonia
nit 30* inferior) qUe modo Hungaria vocatur, a meridie Alpes, que
quondam muri Italie a Roman is nuncupabantur, ab occidente
Alemannia, quam modo SueviAm vocamus — Suevos enim
E. Silvio, a Bavaria • Licus disterminat amnis — , ab aquilon e vero Franconia, 15
Europa g2. Thuringia, Saxonia cum Bohemia termini eius quondam
fuerunt.
Cap. 2.
De Danubio et fluviis, quos in se recipit in
Baioaria idem Danubius. 20
Kremsm. 85 Danubius fluvius, idem et Hister', ut Solinus* habet, Baioariam,
u. Schedei ut videmus , perlabitur , qui secundum Ysidorum 13. ethimoloyarum e
xcvm. Qermanie fluvius permaximus vocari fertur a nivium copia, a
quibus magis augetur. Iste est, qui in Europa plus omnibus
Kremsm. 85. famam [F. 14* ] habet, qui, dum per innumeras vadit gentes, mutat 25
et nomen et maiores sibi ambiendo colligit vires. Hinc est,
quod quasi multarum aquarum nymbus dicitur vel quasi
Kremsm. 85. allatUS a nublbus. Oritur autem a germanicis iugis*> et occiden tali bus
Sched.XCVlll partibus monte effusus, qui Rauraoos Gallic aspectat. Cuius fontee in
CCXC/Xiugis montis Arbone7, ubi caput Hercinee sUve, in villa, que vulgoSO
Doneschingen, latine Danubii locio. Fluit autem ab occiduo in orientem ,
« F. 13 ist leer, b iugibus Hs.
1 Zitiert nach Loserth, Die Qeschichtsquellen von Kremsmunster.
* Vgl. unten S. 44 die der Historic* Langobardorwn dee Paulus
Diaconus entnommene Stelle iiber die Qrenxen Bayerns. 35
* Enea Silvio schrieb: Boioariis.
4 Quelle: Ister.
1 Von Schedei zitiert.
6 Zitat der Qeschichte von Kremsmiineter.
7 Quelle: Arnobe. 40
19 —
prirao lentus ad duas dietas Ulmam usque celebre Suevorum » opidum
ibique auctus filavio, Hylaro aliisque fluminibus statimque navigabiiis
efficitur per innumeras lapsus gentes nobilissimasque civitates alluens b
immenso aquarum auctu sexaginta amnibus in se receptis, in quibllS
3 DOD est angailla, pluribusque eorum navigabilibus tandem in Pontum
Euxinum sex ostiis evolvitur. Exhinc Baioaria quasi baiulans
varios rivos aquarum secundum ethimeloyamc interpretatur.
Nomina vere fluviorum, quos in Baioaria in se recipit
Danubius, qui molli et clementer edito montis Arbone1 iugo effusus
lOpaludibus hauritur, vulgario modo partim exprimendo sunt hec
sequencia 2 :
[F. 15] Breg3
Bergalt*
Danubius
isRiss in Bibraco
Rota5
Hilarus6 ad Weissenhorn
Glintz Giintzburg
Kamlacli 7
20Mindel Mindelhaim
Schmuter 8
Zusem
Vinda-Licus apud Rain
Ah apud Burckhaim9
25 Preitlachn Stim 10 —
Parma Menching u —
Wolczah-Ilma apud Ilmdorf d 12 -
Abms in Sibenpurg018
Labra duplex f 14 —
30Dromel-Losah*15
Mosa
Wirna.h
Rota — Ambra
Glana^
35 Sempta
Oh
Griessenpach
Phetra
Vilsa in Vilshofen
40Wolfah
-Isera l
Rotak l6-Enus Patavie
Anasus
Tacitus,
Germ. 1.
— Lautter 17 in Warstain
— Blauus18 apud Ulmam
— Prenns19 in Gundlfing
| — Tegwart20Dilling-Lauging
Kessel Hohstet21
- WerdnitzinWerdeasuevica22
Usel ad Renetthofen 23
im Useltal
Schutterus inlngelstat *
Alimonium m 24 Sulcz-
pachn 25 in Norico
Labra ater2ti
Nabba 27 - Vilsa apud
Ratisponam
Imber Ratispone
Bogen p
Gayssah 28
Hiltzus29 Patavie
Die Lesarten und Anmerkungen xu dieser Seite s. umstehend.
2*
— 20 —
[F. 15] Cap. 3.
De silvaHercinia.
Sehedel Silva Hercinia, CUIUS supra mencio fit, quam hodie circa
CCXGIX. caput et fontea Danubii inquilini silvam nigram Dominant, secundum
Lesarten xu Seiie 19: 5
* fleuorum ! Hs. Aventinus am Rand : sueuorum. b abluena Hs.
c so Hs. d-f Zusdtxe Aventins : d PfSrring, Vering (Pfbring bei bigolstadt).
© Neostad (Neustadt a. D.). l Ober Nider Mozing (Ober-Motxing an der
Miindung der Qrossen, Nieder-Motxing an der Miindung der Kleinen Laber
in die Donau). 8 Aventinus verbesserte Loysach. h Aventinus verbesserte 10
Wirma. *-n Zusdtxe Aventins : * Deckendorf. * Scharding (Scharding an
der Miindung der Rott in den Inn.) 1 Kels Pfaring. m Kelhaim. n Bein-
gries (Beilngries an der Miindung der Sulx in die AUmiihl). ° Zusatx
Aventins: Diethfurt. Sinzing oberhalb der Nab (Dietfurt an der Miindung
der Laber in die AUmiihl , Sinxing an der Miindung der Schwarxen 1 5
Laber in die Donau.) P Zusatx Aventins: oberhalb Decken(dorf) und
nochmals am untern Rand: Bogen oberhalb unterhalb (so) Deckendorf,
daruber Pffitar (die Pfatter) bei Pfatter.
Anmerkungen xu Seiie 19:
1 Quelle: Abnobae. Vgl. S. 18, Z. 30 und 40. 20
* Die Miindungsstellen sind vielfach in unrichtigem VerhaUnis xu
einander angegeben.
9 Brege.
4 Soil wohl die Briegach bedeuten.
6 Roth in Wiirttemberg. 25
6 lller: Weissenhorn liegt nicht an der IUer, sondern an der (mit
der vorausgehenden gleiehnamigen) Roth. Diese Roth miisste ais xweite
dieses Namens hier eingesehoben sein.
7 Die Kammlach fliesst in die Mindel, kurx bevor diese in die
Donau miindet. 30
9 Die Sehmutter miindet erst nach der Zusam in die Donau.
• Die Ach; Burgheim.
10 Breitlaeh; Ober- und Nieder-Stimm bei Ingolstadt.
11 Poor; Manehing.
'" Wolnzach; Urn; Ilmendorf. 35
18 Abens; Siegenburg.
14 Qrosse und Kleine Laber.
16 NebenfUisse der Isar: Loisach, Moosaeh (bei Freising mundend),
Amper mit Wirm, Rot und Olony Sempt, Oriesbaeh und Pfettraeh. Dromel
una Oh warm nicht festxusteUen. 40
16 Rott.
17 Lauter; Burg Wartstein, ouch Warstein genannt.
" Blau.
19 Brenx.
*° Wohl Egwaid, ein Zufluss der Egau. 45
*l Kesselbach; Hochst&dt a. D.
n W'ornitx; Donauworth.
,§ Ussel; Rennertshofen.
14 AUmiihl.
" Sulxf Nebenfluss der AUmiihl. 50
M Die Schwarxe Laber.
17 Die Naab mit ihrem Nebenflusse} der Vils.
*• Qaissa.
n lix.
— 21 —
Pompon ium Mellam dierum 60 iter occupans maior et notior aliis.
Sortitur autem alia et alia nomina, prout Germanos accedit et dividit.
Habet et multos ramos et cornua, quibus alia indigene dant nomina.
A capite enim ortus sui usque ad Necari fluminis ripas percurrens
5 nomen silve nigre observat, a ripis vero Necari usque ad Menum flu men
vulgo nomen Ottenwald. A Meno vero usque flumen Lonam prope
Confluenciam Westerwald , latine silva occidentalis , vocitatur. Postea
fleet it se ad orientem dividensque Franconiam ab Hassia, item Franconiam
a Tburingia iteruni aperit se medium et in modum circuli et in sinum
10 recipit Bohemiam. Postea in montibus Moravie percurrit per medium
Pannoniorum a dextris et Polonorum a sinistra usque ad Dacos et
Getas aliud atque aliud nomen sibi vendicaus.
Cap. 4.
De Baioarie situ et populis ac diversa fortuna
15 seu valitudine.
Est autem Baioaria1 regio tocius Europe permaxima, locus Schedel
nobilis, que tot fluminibus irrigatur. Magna enim [F. 16] et beata^^^^-
illi amenitas, celo temperies , campis fertibilitas , frumentorum omnia
generis abundancia, vitiferi colles, amnium fonciumque ubertas, bona
20 hospitibus commercioque potens. Baioarii ? autem unde dicti sint et E. Silvio,
unde originem traxerint , non facile dixerim. Verum cum reperiar Europa g 2.
vetustissimos codices Baioariam appellare, quam moderni Bavariam dicunt,
non difficile trahor, ut Baioarios a Bois dictos et gallicam olim fuisse
gen tern credam a. Huic opinioni Strabo 5. commentario b vires adhibet
25 ita inquiens : Priscis igitur, ut dixi, temporibus plurime Gallorum gen tee
fluvium incolebant — de Pado loquitur — , e quibus amplissimi fuerant
Boi, Insubres et qui olim cum Gesatis Senones Rom an a per impetum
potiti sunt urbe. Hos Romani posterioribus annis funditus deletos
perdiderunt, Boios vero e finibus eiecerunt. Inde migrantes circumiacentes
30 Histro locos cum Tbauristis babitaverunt bellum assidue contra Dacos
agentes. Constat igitur Boios in Pannonia consedisse, quo ex loco facile
successu temporis in Noricum con term inam regionem migrare potuerunt.
Idem quoque Strabo lacum c, qui modo Constanciensis vocatur,
designans paululum ab eo distare Retbos ait, amplius Helvecios, Vinde-
351icofi: post Vindelicos autem desertam Baiorum [F 16'] regionem
esse affirmat usque Pannonios. Ob quam rem satis indicat Boiorum
tcrram a Bois cultam fuisse. Idem Strabo Germanism describens Boios
prius Hirciniam habitasse silvam assent et Cymbros agmine facto eorum
invaeisse locum atque Boios1 reiectos fuisse. Ita satis persuasum esse
-10 a fehlt H8. b commentatorio Hs. c locum Hs.
1 Quelle: German ia.
* In der hier ah Quelle dienenden Memminger Druckausgabe der
„Europa" dee Enea Silvio lautet das Wort Baioarii; im folgetiden Text
tceehselt bei Enea Silvio die Form Boioarii mit Baioarii; Arnpeck hin-
Ahwiederum gebraucht gam toillkiirlieh bald die Form der Quelle bald
eine andere.
9 Enea Silvio : a Bois. In der Tat berichtet Strabo VII, 2, 2, doss
die Kimbern von den Bqjern xuruckgesehlagen worden seien. Arnpeck liees
rich hier einen groben Fehler xu Sehulden kommen.
— 22 —
potest baioaricum nomen ex Bob descend i s s e ; ager enim eorum trans
Danubium Hirciniam ail vara non parva ex parte occupat. Ea nunc
germanica gens est sermone utens theutonico neque deserta regio, ut
Strabo tradit, qu e suo fortasse tempore fnit. Nunc cultissima est magnas
a tque ambiciosas civitates b a ben 8 et oppida nobilissima, quorum splen- 5
Kretnsm. 85. dorem a nesci o tota Europa que vincere possint. Ipsam quoque
Baioarii1 inhabitantes cum essent coniuncti diversorum provinciis po-
pulorum, quorum gen tea non minori quam illi feritate grassabantur,
pacis impacientes et semper mutuo dissidentes, nunc victi, nunc vincentes
secundum varios belli casus suos terminos dilataverunt, mutaverunt e 1 10
diviserunt. Sunt autem Germani large aut Alemanni improprie* vel
Baioarii apciori vel Bavari meliori et communi vocabulo nuncupati.
47. Istius autem provincie ac populi principatus post [F. 17 J Romane
urbis construe c i o n e m iuxta vigorem Romanorum principum mutabatur.
Quando enim Bomani duces minus valuerunt, tunc prevaluit Baioaria, 15
sed quando Romani prevalueruDt , tunc quoque Baioarii minus
valuerunt, verumtamen semper extitit principatus sub regis vel ducis
nomine, licet olim non semper sine servitute.
Cap. 5.
De Norico duce, a quo regio Noricus dicta est.20
Kremsm. 4 7. Nori c u s • filius Herculis a Grecia sub Gedeone iudice Judeorum
Schedel h as gen tea possedit. Qui Gedeon Israhel 40 annis iudicavit, 4. Hebre-
xxxvil.0mm judex, 1280. ante Christi adventum. Fuisse autem apud
Tacitus, Noricum 4 Herculem *> primum omnium virorum forcium euncium
erm' 'adprelia fortissimum non incerta est opinio. Qui post Troie25
destruccionem ante Christum 1166. per mare Ponticum
Danubium introivit et in loco, ubi modo Ratispona sistit,
47 u. 86 w.'pausavit Nori cum que filium ibidem genuit5, a quo ipsa civita s,
Andr. 507. quam illic construere cepit, atque tota provincia vocata
E. Silvio, est, cuius adhuc porcio trans Danubium sita Noricum appellator. Qui 30
Europa g2.et in quodam monte em in ens castrum construxit. quod ab ipso nomen
Ebran 33* M
* splendore Hs. *> Aventinus am Rand: Hercules Alemanus.
1 Quelle: Bawari.
* Die in der Quelle folgenden Worte: aut Barbari proprie et duro
nomine liess Arnpeek weg. 35
a Die Krem8munsterer Quelle heisst ihn Norix, das nach ihm be-
nanntc Land Noricus.
4 eos sagt Tacitus an dieser SteUe und tneint die Oermanen.
6 Das urird hier xum ersienmal berichtet, wohl um die Verbindung
der bayerischen Ueberliefenmg von Norix, des Herkules Sohn, welche 40
Arnpeek bei Kremsm. 47 und 86, Andr. 507 \ Ebran 33 und Fiietrer 7
{and, mil der oben verwendeten SteUe aus Tacitus herbeixufUhren. In
alien jenen Quellen lautet der Name iibrigens : Norix ; erst Arnpeek macht
Noricus daraus.
8 Des Ritters Hans Ebran von Wildenberg Ohronik von den Fursten 4">
aus Bayern. Hsg. von Roth. Quellen und Erorterungen xur bayer. und
deutschen Oeschichte, Neue Folge, Bd. 2, Abt. 1.
— 23 —
sortitum videtur, unde usque hodie Cast rum Nor i cum vocatur,
avulgo autem Noremberga* appellatur1.
5 a d e Noricorum *> in ultimo oriente circa [F. 1 71] Armeniam c Fund. Teg.
vel Indium usque hodie manet origo, quod a probatissimis mercatoribus 493'*
5 nuper * , qui peregrinati illuc bavarizantes audierant , compertum
e * t His S. Thomam apostolum Christi fidem predicasse a doctoribus
traditum est. Quorum streooua patuit nobilitas, quia cunctis
occidentalibns Alexandre dedicionem mandantibus soliNorici ei bell am
mandasse in cantilenis priscis cantatur. Fuit autem Alexander
JOante Christum 312 annis4.
Advertendum attamen est, quod non unus atque idem
Hercules fuisse videtur. Nam cum Varro 43 Hercules
numerasset, post adiecit, quod omnes, qui aliquid fortiter
fecissent, Hercules velut appellativo nomine dicti fuerunt,
15 quod Augustinus de civitate dei libro 18. capitulo 19. con-
firraare videtur dicens multos fuisse Hercules, quod et
Sampson propter mirabilem eius fortitudinem putatus sit
Hercules. Et quamvis multi Hercules dicti sunt, videtur
tamen, quod Noricus filius fuerit fortis Herculis, eo quod
& contemporaneus Gedeonis fuerit. Sic eo tempore Palatinus
ad collem in medio Rheni situatum in aquis intravit, ubi
modo castrum cernitur. A quo comites palatini nobilissimi
principes nominantur, primi inter seculares sacri Romani
imperii electores, quia primi in Troianorum palatio fuerunt
25 secundum quosdamd videlicet5.
Qui autem vel quot duces post dictum Noricum [F. 18 J \\AKremsm.47.
dnc averint usque ad Julii Cesaris tern porn, difficulter dicere liquet.
* Noreinberg Aventinus am Rand. b Aventinus am Rand: Haec
sunt verba cniusdam script oris, qui Ratisbonae in bibliotheca canonicorum
^smnmi templi servatur; sub Friderico primo scripsit anno Christi 1165.
c Ameniam Es. d in bulla aurea Karoli quarti imperatoris von anderer
Band des 15./16. Jahrhunderts am Rand.
1 Noeh Andreas von Regettsburg weiss nur von der Oruntlung
Regensburgs durch Norix, des Herkules Sohn, xu erxdhlen. nicht aber von
*> der Griindung Nurnbergs durch ihn. Letxtere Nachrickt fiihrt erst Ebra?i,
auf bis jetxt nock nicht festgestcUte Gewdhrsmanner sich stiUxend (auch
eprechen etlich, er hab gepawet ein burgk auf einem perg, ist nach in
gpnent worden Norixperg, ifz genant Nurmberg), in die bayerische
Chronikschreibung ein. Aus diesem diirfte an der obigen Stelle Arnpeck
Wgeschopft haben. Darnach ist Mummenhoff, Nurnbergs Ursprung und
Alter in den DarsteUtmgen der Oeschichtschreiber und im*Licht der Oe-
Kkichte S. 8 xu berichiigen. Nach Mummenhoff S. 9 und 112 konnic rs
tckeinen, ale habe Arnpeck hier die Chronik der Stadt Numberg von
Sigmund Meisterlin benutxi. Das ist aber nicht der Fall.
& * Fundalio Tegemseensis. Pex, Thesaur. atiecd III, 3y 475 ff.
* Sagt die Tegernteer Quelle.
* Quelle hiefur durfte Jacobus Philippus Bergomensis I. Vllt /. 89 sein.
6 Quelle? Die Ooldene Bulk, welche in der spdteren Randnotix
9**annt ist, sagt natiirlich nichts davon.
— 24 —
Cap. 6.
De populi Baioariorum origine.
Krcmsm. 47. Quidam itaque populi feroces ammodo post diluvium et con-
fosionem linguarum ex Armenia* inferiori venientee, cum quibllS b
aliis populis terras peregrinas pervagantes eciam remotas, 5
ut Hungari in Pannoniam et Longobardi in Italiam, ita et
isti Armeni venientee hanc provinciam intraverunt, exclusis incolis
vel subactis inibi consederunt eta nomine sui principis vel (lucis
Fund Teg. Bauri b l aut Baioarii provinciam nuncupantes c. A quibus deinceps
402. teutonica lingua ad cetera 8 Almanie partes devenit, non vana est 10
Ebran 33. opinio. Gens eciam, quam ibi reperiebant, venatu et piscacione se
Vita S. Corb. nutriens adhuc rudis erat. Idcirco facile SUbiugari poterant.
«• 9* Hec secundum communem vulgarem opinionem posui,
sed prior opinio de Bois probabilior videtur.
Nimirum primi adiungunt, quod Hercules veniens aGrecia 15
expugnavit Bavarum ducem simul cum gente sua et Baioarie
terrain possedit et videns possessioni aptumb ex nomine filii
sui Norici cepit et ipse terram dicionis sue appellare Noricum b
regionem, que vulgariter dicitur Norcau. In cuius finibus
versus meridiem cepit edificare, id est iniciare, civitateni20
vel fortalicium circa Danubii fluenta plus quam 1240 annis
ante Tiberium. Et vocatum3 fuit illud castrum Germans-
heim vel latine Quadrata; erat [F. IS'] enim parva et in
quadrum edificata plus quam per 100 annos. Deinde a
Tiberio, qui earn edificari vel ampliari ilissit, ex suo nomine 25
Tiburnia vel Tiburina. Exinde eciam Hyataspolis dicta est
a Noricorum duce vel preside Hyataso, qui earn de licentia
cesaris primum in tuicionem terre sue inhabitavit. Anti-
quissimo autem nomine aduc villa Germanshaim dicta est.
Alii dicunt, quod Boius vel Bavarus secunda mundi etate 30
ex Armenia in hanc terram venerit et Norix filius Herculis
tercia mundi etate post Troie destruccionem. Quodsi sic tunc
simul pugnare minime potuissent, alii Noricis Baioarios
successisse non vane narrant4. Boios autem ante Christum
» Aventinus am Band : Bavarus Armeni us. b so Hs. c so Hs. 35
trie die Quelle trotx der geanderten Satxkonstruktion.
1 Quelle: Barbari.
* Vol. S. 25, Anm 1.
' Hier ist tine unbekannte Quelle bcniitxt, die mil den Angaben dee
Konrad von Megeriberg und dee Andreas ron Regensburg fiber die NamenlQ
Regensburgs in (noch naher xu untersuchendem) Zusammenhang steht,
jedoch auch selbst&ndige Ziige auficeist. Vgl. den untcn S. 20 folgenden
Abschnitt iiber die Namen Regensburgs.
4 Enea Silvio und Schedel; vgl. unten S. 31, Z. 35.
— 25 —
annis 165 fuisse comperi. Quid autem in his veritatis sit,
puto, quod nemo sciat, quia forte tunc temporis homines
huius terre rudes l et agrestes erant et nemo litteris posteris
commendavit.
5 Cap. 7.
De Boemundo duce Baioarie a Julio Cesare
Subact0' Andr. 507>
Boemundus dux Baioarie et secundum quosdam frater eius Ingero- 1*. Ebran 35 ;
mundus similiter ex Armenia processerunt. Hie cum quibusdam aliis Kremsm. 4 7.
10 Gennanie principibus a Cesare Julio victus legitur. Nam cum idem Cf. Fiietr.* 10.
Julius multas gen tea in Britannia, Gallia et Germania Romania
subiugasset, tandem et Baioarioe Almanorum consilio beUo peciit ac
atrocissimo prelio commisso vicit et tributarios fecit. Sicque Ebran 35.
Boemundus miles Cesaris fit, ymmo belb' dux. Interfecto [F. 19] Otto Fris.*
15denique immaniter C Julio Cesare Octavianus imperium accepit. ^r- 111*1*
H i c dehinc per Claudium Drusum Galliam et Reciam in provinciam ///. 3.
subegit, Noricoe, Illiricos — hoc genus hominum nostra etas
Sclav OS appellat — , Pannonios, Dalmacoe, Mesios, Dacos ac Traces
per duces suos vel subegit vel maximorum fluviorum Rheni et Danubii
20 obiectu seclusit \ Hie Claudius Drusus privignus Cesaris Augusti
Octaviani Westvales et Marcomannos pene usque ad interni-
cionem, qui marchiam incolunt, et alias fortissimas naciones
USque ad fluvium Albiam delevit. Hie Drusus Magunciam in Otto Fris.,
Gallia et Augustam in Rhecia ex nomine Octaviani Augubti vocatam Ghr' '"> 3'
25fundasse vel instaurasse dicitur. Monstratur aduc monumentum eius
Maguncie in modum pire. Idcirco non inconvenienter pre-
dictarum duarum civitatum descripcionem subsequi reor pro
presenti, et primo:
Cap. 8.
30 De Maguncia.
Maguncia metropolitans urbs Germanie Earn a Maguncio quodam Schedel
Troiano inicium et nomen tempore Troiane clad is babuisse Carinus in XXXIX
cronicis tradit. Hec inter Belgas Germanie civitas est et Rbeni rippas
attingit. Famam eius clare auxit Drusus Nero Germanicus, cum bellum
35 adversus Germanorum trans Rhenum civitates gessit et ex fractura equo
» seclausit Hs.
1 En'nnert an die S. 24, Z. 12 beniUxien Worte der Vita S. Oorbiniani
(vgL unten Anm. 1 xu Buck 2, cap. 12): Quae gens adbuc rudis erat.
* Vol. daselbst Anm. 1, ferner Fueirer 9.
40 * iflrieh Fiietrer. Bayerisehe Chronik. Hsg. von Sp tiler. (Juellen
und Erorietwigen xur bayerischen und deuUchen Geschichte, Neuc Folge,
Rd. 2, Abt. 2.
4 Otto Fritingensia, Chronicon. Mm. Germ. hist. SS. 20, 83 ff.
— 26 —
super cms eius collapso 30. die, qua id acciderat, mortuus est. Corpus eius
a Nerone fratre, qui nuncio VBli-fF. 19* Jtudwis evocatus raptim accurrerat,
Romam devectum et in Caii Julii tumulo recondiium. De mole Drusi
circa Rhenum Tacitus et alii mencionem faciunt. Hoc manifestant
Maguncie Drusi latium et alie antiquitates. Quidam a Paulino Pompeyo 5
Romanorum legionum a in German i a duce sub b Nerone imperatore per-
fects m dicunt. Huius civitatis arch iepisco pus ad imperatorem Rom an una
eligendum prestat suffragia. Habet bee urbs virum sanctissimum Albanum
m art i rem. Prope banc civitatem Franckfordia nobile emporium est, in
quo superi cum inferis Germani conveniunt bis singulis annis, ibique 10
imperator eligitur ex veteri consuetudine. Earn autem perlabitur haud
ignobilis amnis, quern Moganum vocant. Ptholomeus bunc fluvium
Obrigma c » appellat Qui superiores Germanos ab inferioribus eundem
dividere affirmat. Neque alius fluvius est, qui earn divisionem apcius
quam Moganus efficere possit Et hodie quidem inferiores Germani 15
usque ad Magunciam procedunt. Abinde superiores vocantur. Mage n us *
vero ex montibus Bohemie vicinis ortus in terra advocatorum 8 de
regione Maguncie in Rhenum exoneratur. Ob quam rem non defuerunt,
qui Mogunciam a Magano 4 fluvio dici crederent. Edee autem amplissime
more Romanorum Moguncie et basilice ornatissime [F. 20] cum arce20
episcopali et plura memorie digna in ea visuntur et aliqua propter bella
devastata.
Cap. 9.
De civitate Augusta.
Schedel XCL Augusta Vindelicorum inclita et superioris Germanie urbs vetusta . 2 5
Cuius originem aliqui quam vetustissimam contendere cupientes sicuti
ceteri mortalium gentem Suevorum a Japhet descendentem earn primo
inhabitasse provinciam scribunt ibique earn condidisse, ubi abundancia
aquarum, salubris aer et alia oportuna de facili haberi possent. Venientes
enim Suevi ad Reciam locum aptum considerantes et ad tuendum natura 30
muni turn ob concursum duorum rapidissimorum fluviorurn Vinde et
Lici hanc urbem primo edificaverunt eamque Vindelicam a Vinda et
Lico appellabant. Ea enim regio po6tea usque ad Alpes Vindelica dice-
batur, universaque montana pars in orientem et austrum vergens a Rhetis
Vindeticisque tenetur, ut Strabo ponit. Earn autem urbem more 35
vetusto vallo ac fossa cinxerunt Amazones, postquam Europam iuvaserunt,
Suevos sub marsepia insuetis armis et securibus preacutis ex bac urbe
cedere usque ad Alpes coegerunt et desolatam reliquerunt. Cum hec
ante cladem Troie peracta sint, earn civitatem ante Troiam fuisae opinantur
et temporibus exitus filiorum Israel de Egipto ante Romam 550 annos40
conditam asserunt. Quam quidam a Troianis ortam dicunt. Eligentes
* legionem Ha. b sub duce lis. c Aventinus am Rand: Obrincus
Mosella est.
1 Wppi-pcas (in deti meisten Hss. 'O^pi-pca;,/; CL Ptolemaei Qeo-
graphiae lib. II, c. 9. ed. Car. MuUerus /, 7, p. 221 ; vgl. aasdbst S. 225,4b
Anrn 12.
2 Quelle: Moganus.
8 Vogtland.
4 Quelle: Mogano.
— 27 —
autem sibi [F. 20*] deam Zizam, quam Cererem fuis6e opinantur. A
qua bee urbs Zizaria dicta. Cuius templum usque tempora Romano rum
inviolatum permansit Id vetustate col laps um noraen coll is servavit,
qui ab incolis Cizenberg bodie vocitatur. Per Vindelicos inde ac Rethos
5 florentissima cum muris ac propugnaculis facta a Roman is plurima
bella perpessa est. Cum libertatem semper optaret , se a Romania
Vindelici alienarunt. Ideo divus Octavianus Augustus Titum Ennium
pretorem cum legione Marcia ac aliis ducibus in eos misit. In qua Avar
Bogudis regis filius adolescens in armis apud Greens et Latinos peritus
10 et Varro tribunus militum claruerunt. Hi civitatein in fine estatis
multitudine Romanorum obsessam variis affecerunt incomodis. In ea
oppugnacione Avar Grecus occiditur. Et in vico Criechieaveren !, ubi
sepultus fuit, tale epigram ma reperitur:
His nomen terns Bogudis dat regia proles,
15 Grecus Avar pecudis de Suevis more littatus.
Periit et pretor cum legione* Marcia, ut pauci superessent in ea
clade, qui rem gestam recitarent Locoque cedis nomen dedit perdita
legio in media nunc civitate Perleich dicta. Ideo scribitur:
Indicat hie collis Romanam nomine cladem,
20 Marcia quo legio tota simul periit.
Varro, quern Verrem nominant , amne transmisso in paludibus
se [F. 21] occultansb lacui Vernensee nomen dedit. Is postea consul c
Sicilie infeliciter obiit. Et ut Suetonius refert, quod Octavianus Augustus
omnes graves ignominias cladesque duas omnino nee alibi quam in
25 Germania accepit, Lolianam atque Varrianam, Varrianam pene exiciabilem
3 legionibus, id est 19 998, id est 20000* minus d 2, cum duce
legatisque et auxiliis communibus cesis. Deinde Augustus per Tiberium
Neronem, cum Drusus f rater eius renales regiones aggressus est, post
Varrianam cladem effluxo triennio Vindelicos devicit atque urbem eorum
30 immunitam reddit. Et, ut verba Strabonis libro 4. affirmant, tribus
Romanorum milibus Cesar Augustus missis urbem August am babitandam
tradidit, quo in loco Varro castra iam habuerat. Claudius Drusus
tamen earn postea instauravit, muris et turribus ampliavit. Cumque
auspiciis Augusti victa et aucta erat, in honorem Augusti Octaviani
35 Augustam appellavere. De his bellis Oratius in odis mencionem fncit :
Videre Rethi bella sub Alpibus
Drusum gerentem [et® ] Vindelici, quibus
Mos unde deductus* per omne
Tempus Amazonia securi
4^ Dextras obarmet* etc.
Cum autem Suevi, qui potencia et hominum frequencia reliquos
antecellunt, hanc urbem pro tutissimo elegerunt, deinde in Romano
imperio stabilis et fidelis per man sit, magnum incrementum babuit, ac h
multa prisce vetustatis in ea relicta sunt. [F. 2V] Porro peracto
45 a regione Hs, •> ocultans ffs. c consu Ih d -i- = id est xum
drittenmaL, wohl irrtumlich, Hs. o fehU Quelle und Hs. { ductus Quelle
und Hs. b obarment Quelle und Hs. h a Hs.
1 Quelle: chriechisaueron.
* Dicse Angabe nach Andr. 6: id est 20 milibus Romanorum
50 militum; vgl. unlen S. 28, Z. 17.
— 28 —
Schedel XC1. hoc bello Drusus 40 milia bominum captivorum de Germania
Frut.* 94. transtulit et super rippam Rheni collocavit1. Item 37.* anno
Augusti Tiberius privignus eius, Bed iam filiu 8 adoptatus deletis Vinde-
licia, Armeniis et Pannoniia triumphavit secundum Eusebium4.
Cap. 10. 5
De fuga Theodonis ducis etc.
Anno Augusti Octaviani 39.5 Tiberius Germanos bello
arripuit, ex quibus 400 milia captivorum victor abduxit.
Ebran 18. In quo permaximo bello omnes duces Baioarie aut occidit aut io
e terra fugavit. Quo COntigit, quod Theodo dux Baioarie aufugit cum
paucis et cum Ostrogothis aliisque finitimis gentibus cum suis
Fuetr. 15. posteris diu latitans misere degit.
Piso quoque rursum adversus Vindelicos missus est.
Quibus subactis victor ad cesarem reversus est Lugdunum. 15
Et proximo dehinc anno, scilicet 40.5 Octaviani, Quintilius
Otto Fris., Varus a cum 3 legionibus, id est 20 milibus Romanorum militum, Romano
Chr. nh 5 more superbe et avare erga subditos se gerens a Germania rebellantibus
u. Andr. 6. radicitua est deletus, utque eciam supra in precedenti capitulo.
Quam militis Roman i cladem in tan turn egre tulisse fertur Oct avian us, 20
ut sepissime caput parieti collideret ac per vim doloris diceret: O Quintili
Vare, redde legiones! vel: O Quinti, ut quid rempublicam sic
perdidisti? [F. 22] Hoc anno Gabriel angelus annunciavit
Zacharie Johannem nasciturum, Luc. 1.
* Varo Hs. 25
1 Ebenso unten S. 31y Z. 10.
* Die Quelle: 38.
8 Frutolf-Ekkehard, Chronicon. Man. Germ. hist. SS. 6, 17 ff.
4 Diese Angabe ist interessant fur dte Qeschichte der Verbreitung
und Kenntnis der Chronik des Frutolf-Ekkehard. Antpeek hat an dieser^k)
Stelle durchaus nicht etwa die Chronik des Eusebius unmittelbar beniUxt, wie
man nach seinem ausdriicklichen Zitat vielleicht anxunehmen geneigt sein
konnte. Bei Eusebius lautet der Text xum 38. Jahr des Augustus (Migne,
Patrol, graec. 19, 529) : Tiberius de Rhaetis, Vindelicis, Armeniis et
Pannoniia triumphavit. Den obigenWot tlaut aber bringt Frutolfs Chronik 1 35
und daraus hat ihn Ampeck ausgeschriebenf ohne den eigentlichen Ver~
fasser xu kennen. Wie tr aber daxu kam, fur den Verfasser von Frutolfs
Chronik den Eusebius xu halten, erklart sich aus dem Anfang von Frutolfs
Chronik, wo sich die Uebersehrift findet: Epythome Eusebii de sequenti
opere. Ich weise hier auf die merktciirdige Tatsaehe hin, doss das Auto- 40
graph von Frutolfs Chronik auch in dew Inventar des Khsters Miehelsberg
bei Bamberg vom Jahre 1483 (Neues Archiv 21, 179 ; vyl. daxu Bresslaus
Bemerkung das. S. 214 \ Anm. 1) nach jener Uebersehrift als Chronica
Eusebii yerxeichnct steht.
* Zeitangabe nach dem Muster Frutolfs ; dock ist dieser nicht 45
Quelle.
— 29 —
Gravissimum et atrocissimura hoc Romano rum cum German \&Otto Fris.,
bellum et post a African um maximum tribus annis cum 15 legionibus Chr. Ill, 3.
gestum scribit Suetonius, unde notari potest, quanti roboris gens Ger-
manorum fuerit, que in summa auctoritate Roman i imperii tantam
5 stragem Roman i militis dederit.
Cap. 11.
De Ratispona metropoli Baioarie et ei us
n 0 m i I) i b U S. Kremsm. 86.
Andr.8u.o0t%
Tiberius itaque victor Baioariam ingressus Noricum urbem ei us Ebran 18 u.
lOmetropolim instauravit et ampliavit ac suo nomine ampliavit a. S&ne Fuetr. 15.
Ratisbona insignia et memorie digna urbs ac libera, ad ripas Danubii Schedcl
sita, Baioarie olim metropolis. Hanc regionem antiquitus Norici tenuere. XCVII.
Ornatu vero Ratispona ceteras Baioarie urbes antecellit. Ratis-
bonensis itaque episcopatus olim clarissimus fuit. Cui et tota Bohemia
I5subiecta erat. Hec urbs preter vetustissimum noinen, quo pri-4*f*r, ts u-
xt v . „ ,. .... , . , A , .Schedel
mum Noricus a Isonco Herculis filio dicebatur, ut supra l XC VII.
habetur capitlllo 5., septem aliis nominibus insignita fuit, quibus
in suis iuribus et libertatibus claruit, sicut colligitur ex chronica magistri Andr. 8.
Conradi de Monte puellarumb canonici Ratisponensis ecclesie, qui floruit
20 tempore Caroli IV. Roman i imperatoris et Bohemie regis. Primo a Schedel
sui conditore Tibernia vel Tiburina dicebatur. Tiberius enim Livie XCVII.
Augusti uxoris [F.22'] filius et ipsius Augusti prevignusc. Quern cum
Augustus in filium adoptasset, mox magno exercitu comparato contra
Noricos et Vindelicos misit. Qui eos in prelio superavit, ut supra
25 dictum est, et hanc urbem apud Noricos edificavit vel pocius in- Fiietr. 15.
stauravit biennio vel quasi ante Christi incarnacionem 2.
Secundo urbs Quadrata longo tempore dicta, quoniam ad quadratam Andr. 8 u.
figuram ex quadratis lapidibus magnis muro circumdata fuit, uti in Schedel
reliquiis veterum murorum retro S.Paulum cerni potest. Tercio Hyatospolis XCVII.
30 vel Hiaspolis ob ruditatem populi agrestis, qui ore hiante, ut rurales finitiini
faciunt, verba hyancia proferebant, vel ab hyancium aquarum prope
civitatem confluxu 3. In latere namque ipsius aquilonari tres fluvii grandes
et hiantes confluunt, Danubius, Naba et Imber. Quarto Germeinshaim
a quodam Germano vel Germanico, qui olim eidem urbi auctoritate
35Romanorum prefuit, vel a Germanis populis, qui ibidem con flu ere et
earn frequentare solebant. Quinto Reginopolis, quia reges et principes
Roman o r um olim in e a d em civitate celebrabant sue regie et imperatorie
maiestatis solennitates et convenciones, condebant et publicabant ibi
leges et rei publice utilitates, unde hodie principum et prelatorum eccle-
40 siasticorum et temporalium curtes et domus regie includuntur muris
* so Hs.; riehtig tc&re vocavit (nach Kremsm.) oder nuncupavit
(nark Andr.). b Aventinus am Rand: Chun r ad us Maidenberg. c so Hs.
1 S. 22.
* Andr. 8 und 507 dagegen: anno effusion is sanguinis Christi.
45 Die obige Zeitangabe im Zusammenhang mit jener auf S. 28, Z. 8.
' Oben 8. 24, Z. 26 eine dritte, abweiekende ErkUirung dieses Namens.
- 30 —
civitatis [F. 28] eiusdem, ut aree, turres e t excelsa edificia magnatomm
ostendunt Sexto Imbripolis a fluvio, cum Imber fluvius septentrionem
versus in Danubium fluit, et vernacula lingua hoc nomen Begenspurg
aduc servat. Cum in tab' confluxu olim civitas incepta fuit, igitur sic
nominate est. Sed maturiori consilio ultra Danubium translate eat ad 5
Andr. 9. littus Danubii australe sive meridianum. Septimo Ratisbona dicitur,
quia, cum excrevisset honoribus et diviciis, mercimonia ibi confluebant
quam plurima et undecunque ratibus sive navibus afferebantur, rates
huiusmodi ibidem in porticu deponebantur, vel ideo quia, priusquam
pons ibi super Danubio fieret , rates crebro propter multitudinem 10
negociatorum transitu et accessu frequentabantur vel quia Carolus
Magnus, cum debellaturus esset populum eiusdem civitatis, rates super
Danubio fluvio propter exercitus suos transituros crebra congerie cumu-
labat, vel ideo Batispona hodie dicitur, quia rate, id est firm iter, posite
Schedei eat et firmis edificiis roborato et firmissimo ponte lapideo decorata. 15
XCVIlLj)e qU0 gcribitur:
Andr. 56 u. Pons fieri cepit, domini dum annus incepit
ypVTTT Mille centenis decern senique denis.
Schedei Post expugnacionera siq u idem Carol i Magn i hec indite
XCVlll. urDS magnum incrementum accepit. Basilica quoque decora tur episcopal i 20
summo in bo- [F. 23'] nore S. Petri dicata, prius ob fraternitatem canoni-
comm Batisponensium et Bemensium ecclesia S. Bemigii appellate, opus
preclarissimum in urbc nondum completum, et cenobio S. Emmerammi
ordinis S. Benedicti amplissimo. Monasteria dominarum plura habet,
precipue superius monasterium virginis gloriose, inferius, in quo divus 2.~>
Krhardus episcopus quiescit. Doinus ordinis mendicantium, collegia
canon icoruitl, plures in civitete domus consecrates ecclesias habent et
proprios sacerdotes. Ornatur et bee civitas glorioso martyreS.Einmerammo
episcopo et S. Wolfgango eius loci undecimo episcopo, qui mira apud
eos gessit monasteriumque B. Pauli construxit. Albertus quoque Magnus 30
omnium doctrinarum peritissimus apud eos episcopatum rexit. Ideo de
his patronis per Batisponense* scribitur:
Gaude, Batispona, super excellencia dona.
Concludis duo bis in te gratissima nobis
Corpora sanctorum. Sacer est Dyonisius horum 35
In numero primus, Emmeramraus laude nee imus,
Wolfgangus, Erhardus, neuter medicamine tardus.
Quatuor istorum precibus necnon aliorum
Hie contentorum ducamur ad astra polorum.
Cap. 12. 40
De Nuremberga.
Schedei C. Nuremberga urbs tota Germania et apud exteras gentes nomina-
timm&[F. 24] celeberrimaque, emporium Germanieamplissimum,magnificis
operibus publicis et privatis ornate. Arx regia in colle urbi supereminet
vetustissima, ex qua intra urbem et extra prospectus est. A qua civitatis 45
nomen ortum fuisse quidam arbitrantur, quam plerique a Tiberio Nerone
imperatore post Tiberine construccionem conditem aut a Druso Nerone
fratre suo, qui G^ermanos devicit, denominatem dicunt Nerobergam.
Tiberius enim cesar genus paternum a Tiberio Nerone trahit, qui Liviam
— 31 —
Drusillam, ut Suetonius Tranquillus scribit, gravidam et ante iam apod
se filiam enixain petenti Augusto concessit nee multo post diem obiit
utroque liberorum superstite, Tiberio Drusoque Neronibos. Inter cog-
nomina et Neronis assumpsit, quod significat lingua sabina fortis et
5 strennuus. Tiberius post hec comatam Galliam rexit et barbarorum
incursionibus et principum discordia inquietam. Ex hinc rheticum
vindelicumque bellom, inde pannonicum indeque germanicum gessit.
Rhetico atque vindelico gentes alpinas, pannonico Brennos et Dalmatas
subegit, germanico 40 milia dediticiorum traiecit in Galliam iuxtaque
10 ripam Rbeni sedibns assignatis* collocavit1. Quas ob res [F. 24*] et
ovans et curru urbem ingressus est triumphalibus ornamentis ornatus.
Cui postea glorie amplior cumulus accessit toto Illirico, quod intra
Italiam regnumque noricum etTraciam et Macedoniam interque Danubium
flu men et sinum maris adriatici patet, perdomito et in dedicionem redacto.
15 Iste Claudius Tiberius Nero, ut Eutropius trad it, prudens in armis
satisque fortunatus ante assumptum imperium fuit Et civitates suo
nomine appellari iussit. Vetustissimi tamen historicorum codices litteris
scripti pervetustis earn arcem Castrum Noricum appellant a duce
Norico primum constructum* *. ItemRomani, uthostes postAlpium
20 saltus meatusque insidentes ab incursibus prohiberent , in collibus et
cumuKs norice ac plerisque regionibus Germanie arces extruxerunt. Cum
in noricis, ut Strabo gravissimus autor tradit, et Tbaurisci habitant,
horum omnium impudentissimas incursaciones repressit Tiberius et eius
frater Drusus estate una. Per tota Alpium ipsarum montana quidam
25 terrarum extant cumuli, qui comode coli valeant, vallesque bene condite.
De quo meminit Virgilius in fine 3. libri georgicorum:
Tunc sciat aerias Alpes et norica si quia
Castella in tumulis.
Ea presidia posuerunt, que Germanos a rebellion© [F. 25] et
30 motibus deterrerent. Habet itaque hec unicum verticem, in qua vetu-
stissimum castellum urbis pro custodia constructum est.
Pius papa II. scribit:* De Nuremberga dubinm, Franconie an
Baioarie cedat. Ipsum nomen indicat ad Baioarios urbem pertinere
Normberga enim noricum montem significat. Ob quam rem patet.
35 Noricorum civitatem fuisse , Noricis autem Baioarios successisse. Ea
nunc porcio terre Baioarie, que inter Danubium et Normbergam iacet,
Noricum appellator. Civitas tamen in diocesi Babenbergensi, que ad
Francones pertinet, sita. Ipsi Nurembergenses nee Bavari nee Francones
videri volunt, sed tercium quoddam separatum genus. Urbs ea nobilis
40 amne Pegnicio interlabitur et in partes duas dividitur ac pontibus lapi-
deis pulchBrrimis trabicitur b. Jn agro sterili et arenoso condita atque
ob earn rem industrioso populo ; omnes autem plebei opifices ingeniosissimi
aut plerumque negociatores prudentissimi. Cum igitur de nomine ac
conditoribus, qui fuerunt et quibus temporibus, certacio sit et sub iudice
45 lis, ea relinquamus, cum de aliis urbibus nedum Italie et Germanie,
» constructo Hs. b so Hs. urie die Quelle.
1 Vgl. oben S. 28, Z. 2.
f Vgl. oben S. 23, Anm, 1.
3 In seiner Europa. Arnpeck, der, tote melirfach ertviihnt wurde,
50 dieses Werk sonst beniitxte, schreibt hier aber Schedels Text ab, der ge-
rmgfiigige Abweichungen vom Originaltext der Europa Enea SUvios aufweist.
- 32 -
verum et de Roma matre urbium dubium extat. Nam urbem terre
marisque dominam, quam nunc Bomani incolunt, ut Dyonisius Hali-
carnaseus de antiquitate Romanorum "tradit, vetustissimi barbari Siculi
tenuisse dicuntur. [F. 25' J Qui vero ante hoc fuerint, neque utrum
habitata sit ab aliis neque utrum deserta fuerit, nemo quicquam habet5
certi, quod dicat. Quam aliqui a congregacione hominum, alii a Troianis,
alii ab Euandro, ceteri a Romulo conditam scribunt etc. Constat
Nurembergam, temporibus Caroli Magni in flore fuisse. Carolus enim
Magnus rex Francorum, qui talia taraquam multa gerebat , ut simul
ecclesiam Roman umque imperium instauraret, S axon i bus domitis Brittoni- 10
busque gallicis sibi federc caniunctis pacem cum Tassilone paioariorum
duce Adriano papa sequestre iniit. Sed cum accersitus Tassilo nee
accederet nee obsides ex federe promissos mitteret. bell urn ill i Carolus
imlixit. Ducens in Baioariam copias tripartite distribuit; ipse enim
cum parte tercia copiarum Nuremberge et in locis finitimis sua firmabat 15
castra. Cum itaque Carolus prudenti consilio castra firmasset prope
Nurembergam in formam sui ten tori i sacellum construxit. Quod postea
Leo III. suramus pontifex, cum ad Carol u m properaret, qui apud
Padebrunnam Saxonie oppidura erat, summa acceptus reverencia, pro-
eeresque dedit, qui honesto ilium deducerent comitatu, rediens Romaui 20
in honore dive Katherine martiris dicavit.
Ferunt nonnulli earn urbem fuisse olim sub dominio nobilissimi
comitis Francorum Alberti, qui [ F. 26] cum fraude Hat ton is episcopi
Magantini a Ludovico rege obtruncatus, deinde in ius imperii cessisse ;
postea vero quam in dicionem imperii venit, summa fide, conntancia et 25
officio Roman um imperium coluit regibusque Roman is fideni cons tan -
tissimam semper servavit. In discord ia tamen cesarum calamitates et
damna gravia pertulit Heinrico enim IV. regnum occupante filius eius
rex Romanonim per divinam, ut videtur, ulcionem patrem bello per-
secutus fuerat. Recessit itaque filius in Nurenbergenses fidem genitori 30
servantes. Auxilio suorum fretus Nurembergam obsessam recepit, quod
Otto Frisingensis et Got if rid us Viterbiensis haud ignobiles historici
scribunt. Idem Heinricus rex Herbipolim petens Erlongo eiecto Robertum
prefecit, deinde dimissis Saxonibus cum Baioariis Castrum Noricum
obsidione cingit ipsoque expugnato Ratisponam norici ducatus metropolim 35
adiit. Quern pater e vestigio subsequens Roberto fugato Erlongum
restituit. Inde progressus Ratisponensium auxilio filio urbe fugato ibi
Ulricum pontificem constituit ac Theobaldi march i am per Bohemos de-
vastavit. Conrad us Suevus, qui defuncto Lothario in Romanorum regem
declaratus erat ac ducende in Asiam expedicionis suasu divi Bernardi 40
abbatis Clarevalensis munus assumpsit, earn urbem instauravit et insigne
monasterium et abbaciam ordinis divi Benedicti [F. 26*] ad S. Egidium
nuncupatum in celebriori urbis loco fundavit. Nurembergenses a Conrado
rege ceterisque Romanis imperaloribus incrementum plurimum habuerunt.
Nee arbitrandum est earn urbem istius pulchritudinis et amplitudinis a 45
principio instauracionis fui.se. Verum temporibus Caroli IV. imperatoris
Romanorum ac a regis Bohemorum maiore ambitu men i bus novis aucta
fuit. Munita nunc extat post alt a menia et antemuralia et turres 65
super 300 estque edibus civium amplissimis et firmissimis exornata et
in medio ferme Germanie sita. Cives eius cum industriosi sint, legibus 50
imperialibus instructi senatum et magistratus ordinem habent a plebe
» a Ha.
— 33 —
distlnctum. Vetustioree cives rempublicam administrant; plebs tamen
suis rebus studet et publicis mini me curiosa est. Plures in civitate
basilice ample et ornatissime extant, et preter parochiales ecclesias celeber-
rimas S. Sebaldo et S. Laurencio dicatas 4 mendicanciam loca magnifici
5 opens habet, que civee diversis temporibus edificavere, monialesque sacre
virgines ad divain Katherinam et S. Claram monasteria habent. Cruciferi
ordinis Theutonicorum spaciosa orbis loca possident. Extat quoque in
ea Carthusiense cenobium edificii magnificencia amplissimum et pulcherri-
mum atque sacratissime Virginia Marie sacellum regale [F. 27] in
10 foro ornatissimum cam fonte pulcherrimo. Gaudet hec insignia urbs
de suo regio patrono divo Sebaldo — is fuit vita et miraculis clarus —
et sign is imperialibus; pallium enim, enses, sceptrum, poma coronamque
Carol i Magni Nurembergenses in eorum arch i vis observant, que in
coronacione novi regis ob sanctitatem et antiquitatem auctoritate prestant.
15 Ornatur quoque quam maxime impreciabili ac divinissima lancea, que
Jesu Christi latus in cruce aperuit, ac particula crucis famosissima et
aliis reliquiis toto orbe celebrandis. Que die 13. post pasce gaudia
populi frequencia ex variis provinciis summa devocione quotannis visuntur.
Ideo in eius laudem adiungitur *:
20 O decus eximium Norici, Nuremberga serena,
Urbs celebranda minis, regia, siderea,
Tu populosa viris, tu formosissima rerum
Virtu tumque parens, tu religion is amatrix,
Justiciam sacramque fidem pacemque propinquis
2"> Antiquasque pat ruin leges ante omnia servas.
Cap. 13.
De Romanorum preside in Baioaria Fabiano et
de diversis populi norici aff liccionibus.
Exhinc Roman i hanc provinciam iure prelii possiderunt su&Mran 18/19.
30auctoritate illis presides locantes. Ad hoc facit, quod apud Fund. Teg.
Juvavum inter antique urbis ruinas in lapide 17 pedum reperta est hec 495.
scriptura exsculpta: Tempore Augusti cesaris Fabianus rex Romanorum,
[F. 27*] Juvavensiam et tocius Germanie, post hunc Antonius, post
bunc Severus. Exhinc non solum a Roman is, sed eciam a diversis Kremsm. 48.
35nacionibus populus noricus est afflictus, primum a coniunctis sibi
Gottis et Gepidis, post ab Hunis et Alanis, deinde a Wandalis et Herulis,
postmodum a Marcomannis et Sarmatis, demum ab Avaris, Winulis
atque Rugis, ad ultimum vero a pessimis Hungaris, a quibus misera
hec provincia diversis parti bus est concussa.
40 Cap. 14.
De christiaue fidei primeva origineb in Baioaria.
Civitas Laureacensis yramo ecclesia sacrosancta temporibus Kremsm. 95.
apostolorum Chris ti ad fidem catholicam est conversa. Nam 8. Petrus
apostolorum princeps e Roma B. Marc u in evangel is tam in Aqui-
45 legiam destinavit, qui ibidem S. Ermachoram sua predicacione
& adiugitur Hs. b primeva hier wiederholt Us.
Qaellen a. ErOrterungen, N. F. III. 3
— 34 —
adChristi fidem convertit et in epiacopum ordinavit. Iste autem
S. Ermachoras aliis Christi fidem predicans inter celero* Sirum et
Euencium convertit, quos in Papiam sive Ticinum direxit. Qui ibidem
verbum domini seminantes eciam vicinis civitatibus, Veronensi scilicet
et Brixinensi ac Laudanensi *, que Laureacus dicitur , predicabant. 5
Itaque pluri bus civitatibus ad viam veritatis conversis temporibus succes-
sivis factus est Aquileie patriarchatus, Laureaci vero archiepiscopatus.
Item cathalogus archiepiscoporum Laureacensis ecclesie et suffraganeorum
eius per longa tempora ideo tarn modicus et quasi nullus [F. 28 1
fuit, quia vel Romania opprimeiitibus vel eciam temporibus Attile 10
regis Himorum, Odoacri regis Rugorum vel Theoderici regis Ostro-
gothorum obsistentibus paganis metropolis Laureacensis cum suis suffra-
ganeis ad 200 et eo amplius annos sine sacerdotalis dignitate benediccionis
erant. Sed Christiani, qui eisdem temporibus ibi habitabant, pauci
aduc erant et occulte per latebras divinum cultum exercebant. Nam si 15
qui deprehendebantur, aut acribus verberibus torquebantur aut exilio
48 u. 86. pellebantur. Incole vero mi sere Baioarie tirannidi cedentes Roma no ruin
vel terre sterilitati vel seviciam Ostrogothorum aut Hunorum1
fugientes b in exilium secesserunt et Neapolim transierunt. Assuniptis
secum omnibus suis rebus tam in privilegiis quam i n sanctorum suorum 20
reliquiis sive i n aliis viaticis corporalibus, que abducere valebant, ibi d e m
multo tempore latitabant.
Sane Romani Baioaria ad nutum potiti, ut supra -
dictum est, ibidem presides et officiates Romani imperii et
senatus locaverunt, de quorum numero hos infra scriptos25
posui.
Cap. 15.
De preside Philippo.
Ebran 37. Philippus preses in Baioariam a Maximino* cesare missus. Qui
Otto Fr%8., Maximinus tercio imperii sui anno Aquilegie interficitur. C u i Gordianus 30
Chr. Ill, 31. in imperio successit. Qui c fraude suorum oppressis Persia super
777, 3-? Eufraten anno ab incarnacione 237. interficitur, et hie Marcus Julius
7/7,55 i*. PhUippus favore amicorum suorum impeiium [F.281] sortitur unacum
Ebran 3 7. filio suo Gaio Julio Saturnino Philippo. Hie Pan nonius primus
FYut. 108. imperator u m Christianus fuit. Anno imj)erii eius 3. millesimus ab urbe 35
^to /j^i3'' condita impletua annus cum omni gaudio magnificis ludis ab imperatore
,j' celebratur , ut olim Valerius Publicola de causa in centum
instituit. H i c inter penitentes in vigilia pasce cum magna humUitate
777, 34. culpas abluit. Demum fraude Decii Verone cum filio suo Philippo
Frut. 108. Rome necatur relin quens f ilium septennem S.Quirinum nomine, 40
A id1 pV qu» 8UD ^laU(iio m a r t i r i u m constanter complevit. Cuius corpus
(Fund. Teg.)
a Laudauensi Hs. t» fugiens Hs. c quo lis
1 Die Worte aut Hunorum stammen nicht aus der Quelle ton
Kremsmiinstcr. Vielleicht liegt Fiieirer xu Qrunde, der (S. 16 und 50) die
Ostgoten mit den Ungarn gleichsetxt : Ostrogotten, yetz Ungern. 45
9 S. 28 und 33.
3 Ebran: von dem Kaiser Maximiano.
— 85 —
in cenobioTegernsee ordinis divi Benedicti Frisingensis diocesis
quiescit. Denique, ut colligitur ex legenda S. Maximiliani,
videtur, quod prefatus Philippus habuerit adhuc alium iBlium
seniorem similiter nomine Quirinum. In qua sic legitur:
5 Cum Laureacensis episccpus Eutherius * ad dominum migr asset, Vita S. Max.
success it ei B.Quirinus filius illustris Philippi senioris, qui dominus fuitc 6.
Pannonie inferioris, id est unius partis Hungarie, et superioris, id
est huius provincie usque ad Augustam. Sed fact us imperator
et Christianus unacum filio suo Philippo totum patrimonium
lOsuum a man mediterraneo, quod per Liburniam Pannonias dividit etc. 24.
te ndi t ab oriente versus occideDtem usque ad fluvium MegOg1,
quern Germani Licuro vocant, versus septentrion em usque ad u. Kremsm.
Oder&m, versus meridiem usque ad Liburniam, qua Traha flu men 14 u. 33.
[F. 29] percurrit, de consensu filii sui et cohered is S. Quirini c. 6.
15 ecclesie Laureacensi liberal iter contulerunt. Tandem, postquamc. 7.
aliquot annos eandem ecclesiam feliciter gubern asset, S. Quirinus
assumptus est ad ecclesiam Aquilegiensem pro primate, in qua multa
pro Cbristo passus has patrias, id est patrimonium ecclesie
Laureacensis, toto vite sue tempore pro posse defendit,.
20quoadusque suspectus Dyocleciano imperatori ex eo, quod fueratc. 23.
filius et f rater duorum imperatorum predecessorum suorum occasione
fidei martirio coronatus est.
Alii dicunt, quod Philippus Pataviam fundaverit. Ebran 38.
Cap. 16.
25 De Aquilegia civitate, de qua mencio fit.
Aquileia urbium quondam Italie transpadane primaria potentissima- Sehedel LI.
que atque eciam pulcherrima, a mari aliquantisper semota, nostro eciam
seculo pene derelicta, per hec tempora Carino historico teste a quodam
Troiano nomine Equilo e Troia cum aliis pulso condicionis sue principium
30sumpsit, et a se Aquileiam nominavit, vel ut magister in his tori is ait:
Aquileia quasi b aquis ligata cognomen turn accepit. Nunc autem preter
aacerdotes canonicos numero baud quamque multos ornatissima spe-
ciosissimaque in basilica divine faciende rei additos , preter pastores
piscatoresque rarissimos nulli nunc incolunt populi, ut vix castellulum
35tanta olim urbs nunc possit appellari. Suntque et ecclesia superius
[F. 29* J dicta et patriarchale atrium et muri oppidulo circumducti et
monasterium virginibus deputatum, Poponispatriarcheoperumreliquie etc.*
Auxit autem mirabili incremento et immense ditavit Aquileiam orien-
talium occidentaliumque mercimoniorum mutua comportacio ibidem
40inatituta, quod nullus Aquileia locus alter circa adriaticum mare fuit,
in cuius portu et diversorio occ id en tales orientalesque pro commutandis,
mercandi8 coemendisque et vendendis invicem rebus convenirent. Hec
6 Etherius Ha. b quais Hs.
1 Wo hei&st der Lech Megog? Die Kremsmiinsterer Quelle sogt:
4oLicoas.
7 Ein Abschnitt der Quelle wurde van Arnpeck hier tceggelassen.
3*
— 36 —
cum multo tempore floruerit, postremo ab Attila rege omnino diruta
fuit. Cuius incole Venecias convolantes rem Venetam minim in inodum
auxerunt. Hanc autem celebrem civitatem evangelista Marcus, dum
a B. Petro apostolorum Christi principe in Alexandriam mitteretur,
navigaturus naves illic ex more operiretur, Aquileienses ad Christi fidem 5
convertit. Sanctum quoque evangelium suum, cuius codex manu
exaratus sua Veneciis nunc veneratissime servatur. Hermacorasque et
ipse sanctus ad Marci predicacionem convereus a B. Petro Aquileie et
omnia Venecie prothopresul institutus omnem earn regionem deo nostro
lucratus est. Quern Nero imperator et simul Fortunatum subdyaconem 10
securi percussit. Fuit et Aquileiensis [F. 30] Chromacius, ad quem
gloriosus Hieronimus multa scripsit, et Ruffinus presbyter latin is grecis-
que litteri8 adeo eruditus, ut eius, que extant, turn opera turn trans-
laciones nullis cuius q u am ecclesie doctoris operibus secundas eloquencia
ornatuque ducamus. 15
Cap. 17.
De Eiulasio preside et S. Maximiliano.
Vita S. Max. Eiulasius preses1 a cesare Car o de Narbona, qui cepit
c. 10. anno Christi 288., missus in civitatem Celeyam, que cum aliis
Roman iB sub tributo serviebat, ut illos fines ab Hunorum, 20
Sicambriorum , Pannoniorum Tartarorum que atque alia rum
c. 2.gencium orientalium insult i bus defenderet. Celeya autem olim
poten8 et maxima civitas fuit, ut ipsius vestigia indicant, que
propter sui potenciam minor Troia appellata est, modo autem
c. 11. villa ad S. Petronellam VOCatur. Hanc civitatem ingressus25
Christianos ad sacrificandum idolo Martis compulit Quod
audi en 8 B. Maximilian us divina inspirante gracia intrepidus illuc
c. 12. venit et cons tan ter tirannum arguit et habita de Christi fide
c. 74. multa disputacione, cum Marti sacrificium offerre nollet,
ductus ad ipsius phanum extra urbis muros capite 3 truncatus 30
c. 1 — 3. est. Fuit autem S. Maximilianus genere nobilis, natus in civitate
Celeya *, que erat ex 22 civitatibu's una, famosa satis, subiecta
e. 4. ecclesie metropoli seu archiepiscopa 1 ki Laureacensi. Cum septem
esset annorum, traditus est cuidam presbytero [F. 30s] nomine
Oronio b, ut artibus instrueretur liberalibus. Cui in omnibus35
obedivit et mirabiliter profecit. Sed cum esset tredecim
annorum, pater eius moritur, et iterum post sex annos mater
eius vidua diem conclusit extremum. Ipse vero orbatus paren-
c 7. tibus in sinum pauperum thesauros temporales abscondit. Cum
autem S. Quirinus de Laureacensi ecclesia in Aquilegiensis ecclesie 40
primate m assumptus fuisset, Maximilianus omnium votis in archi-
c. 8. episcopum Laureacensem eligitur, invitus tamen consensit. Bomam
c. 9. proficiscitur a B. 8ixto papa investitus. In vinea domini annis 2 5
c. 14.ve\ quasi f ecundus multa prole fideliter laboravit, tandem,
Ut supra dictum est, martyrio laureatur. 45
a Aventinus am Rand: Carnutum. *> so Hs.
1 tyrannus, abusive dictus iudex, sagt die Quell*.
8 Die Vita sagt nur : occiderunt eum.
— 37 —
Cap. 18.
De Laureaco.
Laureacus autem quondam fuit civitas maxima et sedes
metropolitica, nunc solum ipsius castrum dicitur Anesus a
5 perlabente flumine. Que civitas ab Hunis destructa et in
nihilum redacta ac desolata relictaque dicitur. Extat tamen
non longe ab opido parrochialis ecclesia, que aduc ab
incolis vetusto nomine Lorich vulgo vocitatur. Et h&bu\t Vita s. Max.
sub se 22 ecclesias suflfraganeas , ab inferius sursum compu tando c- 2 u- 24 u.
10 que fuerunt: Petovia**, Celegia*, Gradusolium W, Liburnia — e&tKr™sm' N
in Karinthia modo et vocatur Solium — , Sabona, Pannonia *>,
Rabaputina4, Austria6, Faviana, que modo Wienna dicitur, Laureacum,
Palencia6, Patavia, [F. 31] Frixinia7 alias Frisinga, per Mesias
autem sive Babariam etSueviamc Randanetraba b 8, Cecralania b 9f
15 Vetrania 10, Krutinia11, Bissegrada12 alias in Moravia, Imbripolis
aive Ratiapona et Herbipolis. Ecce pro multa parte loca ista
nobis ignota sunt, quia per Atilam regem Hunorum destructa.
Harum omnium iste sanctus pontifex1* pater fuit et t&nte Cf V**a
multitudinis in spiri tualibus pastor et vita, doctrina mori-^" ^aXm
20busque doctor egregius etc. Ex his iam dictis clare patet,
quod Christiana fides ante 1207 14 annos in Baioaria floruit.
* Ueber den folgenden Stadtenamen sind von anderer Hand die
Ziffern 1 — 23 eingeschrieben ; Gradusolium ist hiebei mit 3 und 4 be-
xeichnet, ebenso Rabaputina mit 8 und 9 ; beide sind also nicht als je
25 ein Name, sonder als xtcei gelesen. *> so Hs. c sive Bavaria Suevia et Hs. ;
wohl xu verbessem wie oben.
1 Die Quellen: Betonia.
7 Quellen : Celeia.
3 Vita S. Max.: Grad us- Solium, id eat Sol; Kremsm. 14: Gradus,
30 Solium, 34 : Gradus, Folium.
4 Vita S. Max.: Raba, Putuina; Kremsm.: Raba, Putima.
* Kremsm. : Asturia.
* Vita S. Max. : Valencia, id est Wels ; Kremsm. 14 : Valentia,
34: Valencia.
35 T So ouch Vita S. Max. ; Kremsm. : Frixima.
* Vita S. Max.: Tyrana, id est Tirna, Nitraba; Kremsm.: Tyrana,
Nytraba.
9 Vita S. Max.: Seclavia, id est Ygla; Kremsm. 14: Sedavia,
34 : Seclavia.
40 «o \tia $m Max.: Vestrana, id est Weitra; Kremsm. 14: Vetravia,
34: Vetrava.
11 Vita S. Max.: Curina; Kremsm. : Curima.
" VitaS. Max.: Wissegrada, id est Prag; Kremsm. 14: Wissegrada,
34: Wyssegrada.
45 i» Der hi. Maximilian, dessen Name in diesem Kapitel xwar nicht
genannt ist, dessen Lebensbeschreibung aber hier xu Qrunde liegt.
14 Gereehnet ist offenbar von der am An fang des 17. Kapitels ge-
nannten Jahresxahl 288 an, so doss sich als Zeit der Niederschrift der
obigen WorU das Jahr 1495 ergibt.
— 38 —
Cap. 19.
De preside Aquilino, sub quo S. Florianus, et de
iudice Gaio, sub quoa S. Affra cum puellis suis
Pas*. S.Flor.1 passi sunt.
Chron. 111,45. Preses Aquilinus a DioclecianO imperatore, quiCarode5
Pa 88. S. Flor. Narbona successit in imperio circa anno 8 Christi 290, missus est
ad Noricum ripense. Ingressus in cast rum Laureacensium vehementer
cepit inquirere Christianos, et comprehensi sunt 40, qui multis suppliciis
excruciati missi sunt in carcerem. Quod audiens B. Florianus princeps
officii milicie habitans apud Cecium ci vita tern, que modo VUlgO 10
Zeisselmaur VOcatur 2, ultro Laureacum accessit et comprehensus
exuitans pro Christi nomine iussu presidis Aquilini in flu mine
Pass. S.Afrae* Aneso submersus coronam martirii accepit.
u. Otto Fris., Ea siquidem tempestate Gaius iudex apud Rheciam pro-
Chron. Illy 45. vinciam in civitate Augusta eciam sub [F. 3V] Diocleciano im-15
peratore omnes Christianos pro Christi nomine variis afflixit
suppliciis. Inter quosB. Affra m cum suis puellis ac matre Hilaria
aliisque 25 4 martirio corona v i t.
Cap. 20.
De Adalgero duce Baioarie et de Detrico preside20
Germanie.
Kremsm. 87. Adelgerus dux Baioarie rebellans Roman is cesarem
Severum cum suis in campo Brixinensi viriliter prostravit.
Ut autem clarescat, quis iste Severus fuerit, sciendum,
Otto FYis., quod relicto imperio ab Augustis Diocleciano et Maximiniano 25
Car. Illy 46. Qaieriug et Conetancius, qui ab ipsis cesares lecti erant, imperium dividunt.
Galerius Illiricum, Asiam et pene totum orientem obtinuit, Constancio
Italia, Aflrica, Gallia sorte devenit. Sed Constancius vir suavissimus
Gallia ac Hispania contentus ceteras Galerio reliquit terras. Q u i duos
fecit cesare*, Maximinum in oriente, Severum in Italia, ipse vero Illiricum, 30
id est Sclavoniam, sibi retinuit. Hie est ille Severus, de
quo supra dictum est.
Frut. 111. Qui tandem a Galerio Augusto cum exercitu Romam missus.
Sed dum urbem obsideret, fraude militum, qui Maxencium de-
legerant, circumventus f uit et, cum Ravennam fug ere tent asset, 35
a fehU Hs.
1 Passio S. Floriani. Mon. Oerm.} SS. Rer. Merov. 3,68 unci
Neuausgabe von Krusch im Neuen Archiv 28, 386.
* Vgl. Mon. Qerm. a. a. O. S. 68 , Anm. 1, too mil Mommscn
Cetium als Mautern erklart wird, wahrend B. Sepp, Zur Florianslegende 40
S. 11 es in Zeisdmauer sucht. Arnpeeks Angabe geht auf Ebran 38
xnruck: der wont in der stat Corium, das ist Zeysselmawr.
3 Passio S. Afros. Mon. Qerm. a. a. 0. S. 61.
4 Diese Zahl feeder in der Passio S. Afrae noch bei Otto; bet
letxterem heisst es aliisque compluribus. 15
— 39 —
occisue est circa aDnum Christi 308. Nimirum predicta victoria
D0I1 obstante populus Baioariorum a Constantino a et Juliano Ro- Kremsm. 48.
manorum imperatoribus itemm subiugatus reperitur.
[F.32] Detricus de Verona Almanus preses Germanie a Roman is Thurocx1
5institutus cum Hungaris Pannonias intrantibus bis fortiter& u °.
pugnavit b, sed tandem post plura bella relictis Romania Atilefc y ».
Hunorum regi adhesit, qui eius persuasu et instigacione
tot am Germaniam devastavit. De hoc Detrico, similiter (Je
rege Atila plura si scire velis, reperies in chronica Hun-
10 garorum *, que de eisdem in pluribus capitulis lacius narrat.
Cap. 21.
De S. Severino confessore.
Tempore namque, quo Attila Hunorum rex defunctus eat. Vita S. Sev.*
15 utraque Pannonia ceteraque confinia Danubii regibus c turbabantur c. 1.
ambiguis. Tunc itaque sanctissimus dei famulus devotinusd in vicino
Norici ripensis et Pannoniorum e parti bus, quod Aeturis * dicitur, opido
morabatur, omni virtute adornatus. Quadam die ad ecclesiam ex
more processit, clero et civibus cepit predicere, ut hoetium imminentes
20 insidias oracionibus et ieiuniis ac misericordie fructibus precaverent.
Sed anim o con turn aces et desideriis carnalibus inclinati predicentis
oracula infidelitatis discrimine probaverunt. Famulus verodeiSeverinus
reversus ad hospicium, quo ab ecclesie cuetode fuerat susceptus, diem
et boram imminentis excidii prodens: De contumaci, ait, opido et cicius
25 perituro festinus abscedo. Inde quidem ad proximum, quod Comma-
gen is appelJabatur, opidum declinavit. Mox itaque cunctos de salute
propria desperantes ieiunio et oracionibus hortabatur armari proponens
antiqua saint is exempla, quibus [F. 32'] proteccio divina populum suum
contra opinionem omnium mirabiliter libera vi t. Cumque salutcm omnium
30 in ipso discriminis articulo promittenti credere dubitarent, senex, qui
dud urn in Asturis tanti hospitis susceptor extiterat, venit cum portarum
custodibus solicita interrogacione usus interitum sui opidihabitu verboque
monstravit adiciens eadem die, qua quidem homo dei predixerat, barba-
ronim vastacione fuisse deletum. Quo audito soliciti responderunt:
35 Putas, non est ipse, qui g desperatis rebus dei nobis subsidia policetur ?
Mox igitur in ecclesia recognito famulo dei senex pedibus eius prostratus
aiebat ipsius se meritis libera turn, ne cum ceteris opidanis subiret exicium.
His audi lis habitatores opidi memorati incredulitatis veniaui postulantes c. 2.
monitis viri Sanctis operibus paruerunt ieiuniisque dediti in ecclesiam
40 per triduum congregati en-ata preterita castigabant gemitibus et lament is.
a Avenlinus am Band: Adalogerion sub Constantino. b intravit Hs.
c so Hs., wit die Hss.-Klasse R der Vita siait rebus, d so Hs.t sinnlos
rerschrieben. ° Pannorum Hs. * Avenlinus am Rand : Astur Neostadium.
£ quibus Hs.
45 ' Zitiert nach dem lnkunabeldruck von Erhard Ratoli xu Augsburg
von 1488.
* Thurocx Bl. b ii bis e VI.
3 Eugipjrii Vita Severini. Denuo ree. Th. Mommsen. S. 11 if.
— 40 —
Die autem tercio cum sacrificii vesper tin i solennitas impleretur, ita sunt
barbari intrinsecus habitantes a exterriti, ut portas sibi Romanos b cogerent
velociter aperire. Exeuntes igitur sic cuncti diffugerunt estimantee Be
vicinorum hostium obsidione vallatos auctoquec terrore divinitus noctis
errore confusid mutuis se gladiis conciderunt. Tali [F. 33 J igitur 5
adversariis intericione consumptis divino plebs servata presidio per sanctum «
<*. 3. virum armis didicit pugnare celestibus. Eodem tempore civitatem nomine
Favianis seva fames oppresserat, cuius habitatores unicum sibi remedium
affore crediderunt, si ex supradicto opido Comegenis * hominem religiosis
precibus invitarent. Quos ille ad se venire? prenoscens a domino, ut 10
cum eis pergeret, amouetur. Quo cum venisset, cepit civibus suadere
dicens: Penitencie fructibus poteritis a tanta famis pernicie liberari.
Qui cum talibus pro fi cere nt institutis B. Severinus divina revelacione
cognovit quandam viduam nomine Proculam fruges plurimas occultasse.
Quam productam in medium arguit vehementer. Cur, inquit, nobilissimis 15
orta natalibus cupiditatis te prebes ancillam et extas avaricie mancipium h,
que est docente apostolo ydolorum servitus ? Ecce domino su o s famul o s
misericordia con so I ante tu, quid de male partis facias, non habebis i , nisi
frumenta diu negata in Danubii fluenta proiciens humanitatem piscibus k
exhibeas, quam hominibus denegasti. Quam ob rem subveni tibi pocius 20
quam pauperibus ex his, que adhuc existimas Christo esuriente servare.
Quibus auditis magno pavore mulier perterrita cepit pauperibus servata
erogare libenter.
c- 1- [F. 33'] 8. Severinus iuxta evangelicam apostolicamque doctrinam
vivens omni pietate et castitate preditus in confessione catholice fidei 25
venerabile propositum Sanctis operibus adimplebat. Cum ergo talibus
exerciciis roboratus palmam superne vocacionis innocue sequeretur, i n
c. 19. p atavi a civitate, que inter utraque flumina Enum e t Danubium
est sita, 8. Severinus cellulam fundaverat, eo quod ipse illuc sepius
c. 22. rogatus a civibus adveniret, basilice ex em plum extra muros P atavi e 30
in loco nomine Poy tro trans Enum fluvium constitute , ubi ipse cellulam
c. 39. construxerat paucis monachis, cum quibus tamen matutinas oraciones
et noctis principio propriam psalmodiam solenniter adimplebat. Multa
futura per dei graciam predicabat, multorum eciam oculta cognoscens
et singulis remedia, prout poscebat modus egritudinis, providebat. Stratus 35
eius unum 1 erat in or a tor ii pavimento cilicium ; omni tempore ipso,
quo vestiebatur, amictu, eciam cum quiesceret, utebatur. Nunquam
ante solis occasum solvit ieiunium nisi certa festivitate. Quadragesime
vero tempore una refeccione per ebdomadam contentus equali vultus
hilaritate fulgebat. Aliena quasi propria errata deflens, quibus poterat, 40
c. 36. presidiis temperabat. In loco Poytro superius me mora to quosdam tree
monachos sui monasterii doctor humilis superbie feditate/"F. 34] respersos,
dum pro suis excessibus in singulos increpatos durare in pernicie com-
probasset, oravit, ut eos dominus in adoptionem recipiens filiorum paterno
dignaretur flagello corripere. Priusquam ergo oracionem fusis lacrimis 45
terminaret, uno momento idem monachi demone corripiente vexati con-
tumaciam suam vocibus fatebantur. Predictos itaque monachos vir dei
per dies 40 arduis abstinencie remediis mancipavit, quibus expletis data
A baborantes Hs. *> romanoe corr. romanas Hs. c auctaque Hs.
d confugi Hs. e perfectum Hs. f so Hs. g ventum ire Hs. h men- 50
dacium Hs. i habetis Hs. k piscis Hs. l unus Hs.
— 41 —
super eoe oracione a poteetate demon is emit nee solum corporis, sed et
mentiB sanitatem impertitur etc.
Scribitur etiam in gestis1 Zenonis imperatoris, qui Otto Frw.,
cepit ab incarnacione domini 476. anno, quod Odoacer genere Ru^tis ^^i^il'*
5 ex ultimis Pannonie finibus, vir acris ingenii cum Hemlis et Turingis
Italiam contendit Fuerunt autem hi Heruli et Turingi
exercitus Atile reliquie*. Qui dum aduc per Noricorum inferior urn Otto u. Andr.
rura vel superiorem Pannoniam duceret exercitum, cognita fama viri (Fnti. 138)1. e.
dei Severini Ravennatensium episcopi, qui verbum dei predicant* iuxta
10 radices Comagenis celiam cpnstruxerat, eum adiit petiturus benediccionem
eumque de eventu rei coneuluit. Qui prophetico ut erat plenus spiritu, Otto I. c.
omnia, que postmodum exitus declaravit, veraciter predixit
[F. 34'] Sane in vita prefati S. Severini confessoris legitur, Krem$m. 48.
quod solennes Baioarie civitates, scilicet Laureacus, Patavia, Noricus,
15 que, ut supra dictum est, Ratispona modo vocatur, et Aquilegia
cum aliis plurimis dissipate sunt, quinymmo secundum quosdam8
preclara Juvavia ac Quinciana incolis eorum in exilium
fugientibus, et terra hec ab invasoribus possessa, post ab ipeis quoque Fund. Teg.
et in solitudinem redacta est ^93.
20 Huic igitur primo operi terminum imponere curavi, ut
ea, que secuntur, expedicius exequar.
Explicit liber primus chronice Baioariorum.
Incipit liber secundus.
* Aventinus am Rand: Turingorum meminit Eugypius. *> darnaek
25 et Hm
1 Wie sie Otto von Fteising in seiner Chronik und Andreas von
Regensburg (nach Frutolf) erztihlen.
1 Pez, Thee, anecd. IV, 3,366.
9 Hier darf man tcohl xundehst an die oben unmittelbar benutxte
30 Vita S. Severini des Eugippius denhen.
[F. 35] Incipit liber secundus.
Cap. 1.
De reditu ducis Theodonis eiectis Roraanis, post
quern Baioaria principes habere usque hodie non
desiit. 5
Kremsm. 48. Tandem anno Chris ti 508 sub Anastasio imperatore, cum extere
naciones, scilicet Ostrogothorum et Longobardorum, Italiam intrantes
Fund. Teg.493. Romanos infestarent, gens Noricorum et Baioariorum velut nova
Kremsm. 6 u. generatio cum duce suo Theodone partim eiectis, partim aponte Italiam
87. repetentibus Romania ad sedes proprias revcrtitur, nee amplius in eis 10
Fund. Teg .493. facta, est transmigracio generalis. Erant milites 1000 tan turn, oninee
tante fortitudinia, elegancie ac proceritatis cum duce, ut dissimiles et
mirabiles omnibus per circuitum forent March ias ergo priatinas coluerunt,
fidelea, pacifici, sicut hodie pacaciores Saxon i bus extant et Suevis. Mox
Romam usque cucurrit relacio, misitque imperator ad ducem exigens 15
censum. Is aduc mos Romania erat. Theodo indignana cum turpi
nuncio nuncium remisit. Attamen auadentibus amicis e veatigio Romam
cum 300 militibua venit Imperator dolose cum paucis suaceptum pro
contumelia nuncii sui ceaariem et barbam mutilari vestemque precidi
super genua iussit. Quid faceret inter tan toe, quoniam par una tuta per 20
se ipsam probitas est per Salustium? Diasimulat interim. Dimittitur
cum compoaicione [F. 35'] ad auoa. Conailiarium occupat veteranum,
cuius consilio ierat. Quid agimus, inquit, emu tanto dedecore ad noatros
referri non aussim ? Bavariis viverem ? Ignaviam confusion i preacribent.
At ille respondit : Que in hones ta aunt nostra, abundanciorem honeatatem 25
babebunt. Ecce multarum gencium auxiliia proximum bellum in hosteni
iam parant Roman i. Jungere aubsidio et vadens ad tuoa hoc signo tuo
ad diacrecionem oranes Romania aquilia affuturos denuncies. Hoc erit
tibi in velamen. Incipe; virtue finiet. Fecit, ut dixerat, et palliato
negocio per auoaque socios habitu, quern acceperat a Romania, caatria 30
adduxit, et ingravato bello aciea Baioariorum vicit. Romanua imperator
pro victoria Baioarios maxima pecunia replena insuper tributum pluribus
annis remisit. Quibua finitis palatinum pre tore m honoris causa miait
ad ducem exigens censum. Theodo aciena, quid protulit, comprehenaum
legatarium pro obside inclusit, sed honeste, mandatque per clientem 35
imperatori parabolam banc dicens : Cervua in saltum accesaerat, cornuum
acie, pedum volatu fidens, et dominans ursus eodem regnabat quam
acer, cui dedicionem profitentur omnea beatie. Solus cervus contemn it.
Unus etsi forciorem se, velociorem tamen cervum non neeciena, persequi
dissimulat. Vulpis convento urao adulatur dicens incongrue cervum [F. 36] 40
aolum inaubiectum restare. Vulpi ursus negocium credit. Vulpis collo-
quio cervum ad obedienciam flectena ad ursi palacium ducit. Quern
ille inailiena laceravit, vulneravit. Cervus tamen ad pristinam liber tatem
evasit Confuaior finis principio. Mittitur denuo pro iuaticia vulpis ad
— 43 —
cetvum. Cui respondit: Semel didici. Maneat sibi ursus cum suis.
Liber ero deinceps manibus perfidi. Hie ego cervus nee vultum irapera-
toris ultra nee censum dignabor. Audito nuncio Romani cum principe
Noricis bellum denunciant. Theodo cum suis O tin gam se conferens,
5 ubi sedes ducatus hactenus fuit, allusit dicens: Hie me, qui querit, in-
veniet. Cumque proximasset infinitus exercitus, Theodo suspicans pauci-
tatem suorum, ne qui timidi tantos expavescerent, interdicit pen it us
exploratores. Pugnatur deinde a ducibus imperatoris. Quos nimia cede
vicerunt Baioarii quasi nullo amisso. Secundum bellum apud Ptiren «
10 per semet Justin u s * imperator sudavit. Norici cum multo sanguine
vincunt anno domini 520. prostratis hostibus et fugatis. Exhinc ergo Kremsm. 48.
tarn virions quam dignitatibus adeo profecerunt Baioarii, ut eorum°'*
ducatus ad regiam surgeret potestatem et essent federati J/ongobardis
[F. 36*] pariter atque Francis. De quibus in ordine ducum plenius
15 SCribere Clirabo. Postea anno domini 53 7.* predictus Theodo dux 6 u. 48.
post gentis sue reditum in Baioariam anno 30. est defunctus. Cui
filius eius Udo successit.
Cap. 2.
De ducibus Baioarie Udone et Teodebaldo
20 ac Garibaldo regeque Tassilone.
Udo dux Baioarie patri suo Theodoni successit. Anno Kremsm.
ducatus sui 28.*, Christi autem anno 565. ultimum diem clausit. 6 u. 48.
Theodebaldus * dux Baioarie anno Christi 566.5 Italian) a r mat a
manu in trans omnes Gothos ab ea expulit.
25 Garibaldus * cum filio suo Baioarie ducatum occupat anno
domini 5 7 7 7.
Tassilonem Hildibertus Francorum rex Baioarie prefecit Gari-
baldo * quo n dam et filio eius eiectis anno domini 580.
Cap. 3.
30De Garibaldo rege Baioarie et de nupciis eius
filie Teodelinde regine Longobardorum.
[F. 37] Garibaldus b 9 iterum regnum Bavarie accepit Christi Kremsm.
anno 59 5.10 Ea tempestate, videlicet anno domini 598. c, ^^Zul^Diac
legitur in historia Longobardorum libro 3. cap. 30., quam///, so,
35Paulus dyaconus cardinalis descripsit, qui et ymnum: „Ut
» Aventinus am Rand: Beurn. Purem. Peuren. *> Aventinus am
Rand : Gerbolsddarph. c so Hs.
1 Der Name aus Kremsm. 48.
* Quelle: 532.
40 * Quelle: 29.
4 Quelle: Theodobaldus und Theodoaldus.
» Quelle: 556.
" Quelle: Gerbaldus.
7 Quelle: 567.
45 * Quelle: Gerbaldo.
9 Quelle: Gerwaldus und Gerbaldus.
10 Quelle: 598.
- 44 —
Jae. Ph. Berg, queant laxis" COmposuit, Autharius Flavins tertius Longobardorum
P id Dia ' rex ^fttoe 8U08 ftd Baioariam mis it, qui Garibaldi eorum regis filiam
111 30 8*k* m matrimonium peterent. Quos ille benigne suscipiens Teodelindam
Frut 144 ^nam 6uam Authari se daturum prom is it. Quod dum missi renunciarent
u Andr Authari, sponsam suam videre cupiens secum elegit paucos iuvenes 5
13 u. 508. fortissimoe et unum fidelissiroum quasi pro domino et cum sumrna
festinacione in Baioariam perrexit. Cumqne in conspectu Garibaldi
regis starent ct ille, qui quasi senior videbatur, dicta sua complesset,
dixit Authari ad regem: Dominus meus Authari pro ista causa me
misit, ut videam filiam vestram dominam nostram, ut, qualis sit forma 10
eius, posBim domino meo renunciare. Qui statim earn venire fecit. Que
cum placuisset Authari, dixit ad regem: Si vestre potestati placet, de
manu sua nobis bibere det, sicut et post hoc facere debebit. Quod
cum rex fieri iussisset, ilia ciphum plenum mero tollens dedit primum
illi, qui senior videbatur, deinde porrigebat Authari nesciens, quis esset. 15
Ipse vero [F. 37' J postquam bibit et ciphum redderet, nemine vidente
digito earn tetigit et manum suam per faciem eius duxit. Que verecundans
cum hoc nutrici sue indicaret, nutrix respondit: Si rex et sponsus tuus
non esset, te nullo modo tangere presumpsisset. Sed de hoc taceamus,
ne pater tuus audiat. Iste enim, qui talem personam habet, dignus 20
est et imperium habere et te uxorem ducere. Erat enim Authari iuvenis
pulcherrimus et boni status. Post hec commeatum petentes a rege in
Paul. Diae. suam patriam perrexerunt. Noricorum siquidem provincia, ut supra l
III 30. jn hlllUS opuSCUli inicio sat dictum est, quam Baioariorum
populus inhabitat, habet ab orient e Pannoniam, ab occidente Sueviam,25
I Paul. Diac.t* meridie Italiam, ab aquilonis vero parte Danubii fluenta. Authari
Frut. 145 u. vero cum prope fines Italie pervenisset , concomitantibus aliquibus
Andr. 14. Bavaria appropinquavit arbor i, que iuxta viam stabat, et se super equo,
quantum potuit, erexit securimque, quam manu portabat, in ipsam
arborem impegit ibique dimisit dicens : Taliter ferire solet Authari. Quo 30
dicto intellexerunt Bavari, quod ipse Authari esset. Post aliquantulum
tempo r is turbatus est Garibaldus rex de adventu Francorum , et
Theodelinda filia eius cum fratre suo Gundoaldo fugit in Italiam et
spon eo suo Authari mandavit, ut obviam eis veniret. Qui gavisus est
et magnam preparacionem faciens perrexit ad campum super Verona m, 35
Frut. 145. qui dicitur Sardis, et earn cum gaudio suscepit. Tunc subito turbatus
est aer, et cepit too are et coruscare fortiter, statimque fulmen percussit
Paul. Diae , unum lignum, quod erat positum in clusura regis. Erat autem ibi inter
Frut. u. alios Longobardos Agilolphus dux de [F. 38 J civitate Thaurinensi.
Andr. I. c. Huic unus de pueris suis, nescitur, quo spiritu informatus, secrete ait : 40
Mulier ista, quam modo rex tulit uxorem, post non multum tempus
tua coniunx erit. Qui iratus ait: Si iterum hec dixeris, caput tuura
amputabo. Cui ille respondit: Verum est, quia caput meum amputare
poteris, sed et hoc verum est, quia mulier ista in hanc patriam venit,
ut coniunx tua sit. Quod et postea ita factum est. Autharis igitur 45
Flavius postquam regnasset ann is 6, annoChristi 590. apudTicinum
Joe. Ph. Berg, veneno , ut dicunt, mortuus est* eo anno, quo Theodelindam duxit
/. X, f. 71 u.
1 S. 18} Z. 11.
* Statt dreier dlterer ihm vorliegender Quellen benutxt Arnpeek hier
eine vierte und fiinfte, verwendet die Worte des Jacobus Philippus Bergo- 50
mensis und mischt daxu ausaerdem die der Sehedel schen Chronik!
— 45 —
uxorem. Mortuo namqoe Authari rege predicto cum Longobardi de Schedel CL.
eleccione futuri regis diu discord es fuissent, tandem ita convenerunt, ut
ille ex Longobardis haberetur rex, qnem Theodelinda in virum suum
eligeret, talem tamen, qui dignus esset regno. Que cum sapientibus Paul. Diac.,
5 consilio habito elegit sibi maritum Agilolphum Thaurin i ducem, virum &**., Andr..
utique bellicosissimum et prudencia formaqus egregium et ^lJaCJ^fi^e[g'
omnia ad regendum aptum. Cui statim mandavit, ut ad earn veniret, Upav} pjLl ,
ipeaque ad castellum, quod Laomellum vocatur, ei obviam perrexit. jy^' u ''
Qui cum inter se haberent colloquium, regina vinum afferri iussit bibena- j^ndrm /' c
10 que ipsa prior dedit Agilolpho. Qui cum acciperet, honorabiliter manum
eiua osculatus est. Que eubridens ait: Manum meam osculari non
debes, quia rex et maritus meus eris, amplexataque est eum ac ei
omnia roanifestavit, que per consilia sapientum de gubernacione regni
et nuptu ordinata essent [F. 38*] Interea nupcie fiunt cum leticia
15 magna, et Agiiolphus, qui cognatus regis Authari erat, regnare cepit
intraute mense Novembre congregatiaque Longobardis apud Mediolanum
in mense Mayo in regno confirmatus est. *Qui regno suscepto con-paM/. Diac.
festim cum Cacano Hunorum rege pacem firmavit. Sequenti deinde/F; 12.1.13.3.
anno Tridentinorum duce intercedente similiter cum Francorum rege 13 u. Jac Ph.
20 pacem composuit. Postea Munulphum insule S. Juliani ducem etBerg.l.XJ.71°.
Zangrulphum& Veronensium ac Gayndulphumb Bergomensium duces,
qui bus tercio iam pepercerat, superatos interemit. Dominantibus igitur Paid. Diac.
per omnem Ita Ham Longobardis rebusque pacatis dum Gallinicus Ro~IV,3, Andr.u.
manus patricius civitates, quas Longobardi tenebant *>, invaderet, Schedel I. c.
25 Agilulphus rex, qui et Agio dictus est, bellum contra Romanos suscepit.
E t dum Padum fluvium transisset et su mm ope re ad obsidionem Romane Andr. 15.
urbis festinaret, beat is 8 im us Gregorius papa in tan turn territus est,
ut ab exposicione Ezechielis, sicut ipse ibidem in principio omelie prime
secunde partis testatur, cessaret. Opidis a u tern circumquaque captis Schedel CL.
30 Romam per annum obsedit et multas ill! clndes intulit. Cremonam Paul. Diac
cepit et usque ad solum demoliri fecit. Montuam expugnans sine/T, 28 u. Jac.
muris dereliquit. Quo in tempore sapientissimus Gregorius papa pre- Ph. Berg. I. c.
fatus, postquam alia multa ad utilitatem sancte ecclesie scripeerat, W &-
eciam libros 4 de vita sanctorum composuit. Quern codicem dyalogum
35 vel du a rum locucion u m, quia eum colloquens cum suo dyacono Petro
ediderat, appellavit. Hos igitur libros prefatus papa Theode-/^. 39] linde
regine direxit, quam sciebat utique et Christi fidei deditam et bonis
operi bu s esse precipuam. Cui us leccione ipsa motaAgilulphi animum Schedel CL.
ad Christi fidem oraissis ydolis cum omnibus Longobardis et ad pacem Legjaurea 82 7.
40 convertit, ut earn S. Gregorius per suas epistolas frequenter monuit. ^ae* Ph. Berg.
Nam in festo SS. Gervasii et Prothasii inter Romanos et Longobardos facta '-^ n-
est pax, et ideo B. Gregorius eodem die in officio misse pro introitu {j?^ Uiac-
cantari instituit: Loquetur dominus pacem. In nativitate quoque Johannis j ' a\.rea827
baptiste predictorum pax et conversio amplius firmata est, eidemque regine w ^M^r. /^.
45 idem sacerdos venerabilis pro graciarum accione hanc epistolam direxit. Paul. I>iac.
a Zangiulphum Hs. t> so Hs. c tenebat Hs. >
1 1m Folgenden sind in der Quelle, dem Jacobus Philippus Bergo-
mensis, teihceise unriehtig und unfer Verwirrung der Zeitfolge, Stellen
aus rerschiedenen Kapiteln der Historia Longobardorum vereinigt. Arnpeck
50 ubemimmt die Worte der verschlechterten Quelle, hat aber, trie aus Einxel-
heiten sich erkennen lasst, auch Paultis Diaconus vor sich gehabt, ohne
tin kritisches Wort fiber die Vertcirrung xu sag en.
— 46 —
Cap. 4.
Epistola S. Gregorii ad Teodelindam reginam.
Paul. Diac. Gregorius Theodelinde regine Longobardorum. Quia excellencia
IV, 9. vestra ad faciendam pacem studiosius et benigne se, sicut solet, im-
pendent, renunciaDte filio nostro Probo abbate cognovimus. Nee enim 5
ahter de christian itate vestra con fi tend um fait, nisi quia causa pacis
laborem et bonitatem vestra m omnibus monstraretis. Unde omnipotenti
deo gracias agimus, qui ita cor vestrum sua pietate regit, ut, sicut fidem
rectam tribuit, itaque placita sibi vos semper operari concedat. Non
enim, excellentissima filia, de sanguine, qui ab utraque parte fundendus 10
fuerat, parvam te credas adquisisse mercedem. Ex qua re voluntati vestre
gracias refe rentes dei nostri raisericordiam deprecamur, ut honorum a
vobis vicem in corpore et in anima hie et in futuro compenset. Salu-
tantes vos preterea paterna dilectione hortamur, ut apud excellentissimum
coniugem vestrum ilia agatis, quatenus cbristiane reipublice societatem 15
non rennuat. Nam, sicut et vos scire credimus, [F. 39'] multis mod is
est utile, si se ad eius amiciciam conferre voluerit. Vos ergo more
vestro, que ad graciam pertinent, semper studete atque, ubi causam
mercedis ediderit b. elaborate, ut bona vestra amplius ante omnipotentis
dei oculos commendetis. 20
Cap. 5.
Forma epistole S. Gregorii papa ad regem
Agilulfum.
Paul. Diac. Gregorius Agilulfo regi. Gratias excellencie vestre refer o, quia
IV> 9. peticionem nostram audientes pacem, quam utrisque partibus esse credimus 25
profuturam, sicut de vobis confidenciam habuimus, ordinastis. Ex qua
re excellencie vestre prudenciam et bonitatem valde laudamus c. Vos,
qui auctor ipsius est, amare monstrastis. Nam si, quod absit, facta
non fuisset, quid agi habuit, nisi ut cum peccato et periculo parcium
niiserorum rusticorum sanguis, quorum labor utrisque proficit, funderetur? 30
Sed ut prodesse vobis eandem pacem, quemadmodum a vobis facta est,
senciamus, paterna caritate vos salutantes petimus, ut, quociens occasio
se dederit, ducibus vestris per diversa loca et maxime in bis partibus
constitutis vestris precipiatis epistolis, ut hanc pacem, sicut promissum
est, pure custodian t et occasiones alienasd non querant, unde aut 35
contencio quedam aut ingratitudo nascatur, quatenus voluntati vestre
agere gratias valeamus. A Hat ores etiam presencium litterarum sicut
revera homines vestros in eo, quo d ecu it, affectu suscepimus, quia iustum
fuit, ut homines sapientes et qui pacem factam deo propicio nuncia verunt,
cum caritate et suscipere et dimittere deberemus. 40
Cap. 6.
Agiluifus rex suasu Theodelinde fidem Christi
suscepit.
Paul. Diac. [F. 40] Agiluifus igitur rex uxoris sue Theodelinde
IV, 0. salubri supplicacione permotus Christi fidem complexus omnia eccle- 45
a so Hs. b so, wie ein Teil der Handsehriften der Quelle, c Uier
fehlen sinnstorend einige Worte der Quelle. d so Hs.
— 47 —
siaBticorum bona ablata restituit et multas possessiones ecclesie Christi / x f. 72!
largitus est atque episcopos, qui in depression e et abieccione erant, ad Paul Diac. I.e.
dignitatis solite bonorem reduxit ac ad labem diluendam ecclesias multas Jac. Ph. Berg.
plurimaque monasteria sua impensa fabricavit et apud Modoeciam/- c.
5 insigne oppidum in honorem B. Johannis baptiste celeberrimum templum
in gen ti impensa fabricavit. Theodelindam autem reginam, eius uxorem,«/ac. Ph. Berg.
Bavarorum regis filiam et sanguinis claritate inclitam fuisse constat. '• r- w. Schedel
Que etsi in primordio regni sui etate iuvenis formaque spectabilis ac ^*
diviciis abundans fuerit, moribus tamen et castitate, prudencia, eloquencia
10 ac religione conspicua fait. Cuius quidera yirtutibus coramotus B. Gre-
gorius eidem dyalogorum libros composuit atque misit, cuius leccione
ipsa mota Agilulphi animum ad religionem et pacem cum omnibus
Longobardis convertit et mores vitamque eorum mirabi liter composuit.
Per banc igitur reginam multum utilitatis ecclesia consecuta est. Nam Paul. Dior.
15pene o runes ecclesiarum substancias Longobardi, cum adhuc gentilitatis / V, 6.
errore tenerentur, invaserunt. Sed huius salubri consilio reparate
existunt, sicque bee religiosissima ac cbristianissima femina Joe. Ph. Berg.
multorum bonorum causa fuit. Hec quippe preter reliqua pietatis opera '• c.
monasterium celeberrimum hortante1 S. Columbano abbate apud Schedel CL.
20 Bobium civitatem superbissimis edificiis sua impensa condidit et plurimos
fundoe eidem assignavit alia que monasteria et templa et quam maximeJai. Ph. Berg.
apod [F. 40' J Modoeciam agri Mediolanensis oppidum in honored c-
S. Joan n is baptiste, in quern specialem nabebat devocionem, cui gent is Andr.15u.509
sue convereionem asscribens ecclesiam a fundamentis erexit, quam et"* Jac' '* '*•
25 prediis a li is que vasis aureis argenteisque plurimis aduc extantibus jl^'pu ' %era
ac ornatibus multis exornavit In qua quidem basilica corpus suum'^^^' qt,
sepeliri mandavit. Et ex illo ac deincepe propter mulieris exemplumM Andr.
Longobardi omnes Joannem baptist am in patronum precipuum susceperunt. 15 u. 509.
Igitur Agilolfus rex Longobardorum postquam regnavit annis 20, defunctus Frut. 145 u.
30 est relinquens in regno filium suum Adolandum cum matre Theodelinda. Andr. 15.
Qui cum 10 annis regnasset, sensum perdidit et eiectus est de regno.
Hec ex cronica Longobardorum propter ipsani reginam
Theodelindam hie ponere curavi, licet non infructuose. Nunc
igitur congruum reor, ut ad propositum, unde paulisper
35exivi, regrediar.
Autharius Flavius, ut supra clare dictum est, Theodelindam j^.. p/l# Berg.
Garibaldi Bavarorum regis filiam christianissimam duxit uxorem. Quam /. X, f. 71.
ob rem Hilpericus Francorum rex, qui huic Authari inimicissilUUS
erat, in Bavarum furens eum inopinate aggreditur et ex Bavaria expulit.
40 Qui relicto regno ad generum in Italiam fugit circa annum
Christi 596. Hie Garibaldus rex Bavarie contemporaneus *
Foce imperatoris rexit annis 42. Deinde terra Bavarie
Francis subiecta fuit usque ad tempora Ottonis Saxonis I.
imperatoris, qui fratrem suum Heinricum Bavarie prefecit.
45 ! Quelle: in honore siatt hortante.
* Dieee und andere vorkommende xeitliche Vergleichungen sctiextU
Arnpeck an der Hand der von ihm beniilxten QueUen selbsi vorgenommen
%u haben, besonders nach den Angaben von Frutolf-Ekkehard und Otto
ton Freising.
— 48 —
Cap. 7.
De Tassilone eiecto iterato rege Baioarie
ordinato post regem Garibaldum et de duce
, ^. Grimoaldo.
Paid. Diac.
IV, 7. [F. 41 J Tassilo his diebus ab Hildeberto Francorum rege apud 5
Krem8tn. 6. Baioariam rex ordinatus est; iam secundo regnat in Baioaria. Qui
Paul. Diac. mox cum exercitu in Sclavorum provinciam introiens patrata victoria
IV, 7. ad solum proprium cum maxima preda remeavit anno domini 614.
Kremsm. Idem Tassilo rex Baioarie iam centenarius obiit anno Christi 650.
6 u. 49. Hem Grimoaldus dux Baioariorum constituitur a regibus Francorum 10
ann o domini 651.
Cap. 8.
De Theodone Baioarie duce a S. Ruperto
baptisato et de eodem sancto.
hremsm.
6 u. 49. Theodo dux Baioarie per reges Francorum p reficitur. H u n c j 5
7.1 8. Rupertus episcopus baptizavit anno Christi 616.' sub papa
Schedel CL1L Deusdedit et imperatore Eraclio a. Sanctus namque Rudbertus ex
stirpe regum Francorum nobiliter ortus, f actus presbyter ab
Ijeg.S.Rup.*54. Hildeberto Francorum rege anno regni eius secundo in Wormaciensem
Scfiedel I. c. ecclesiam est subrogatus regendam. Quara cum per annosgo
plurimos optime rexisset, post obitum dicti regis a duce Berchario,
qui ecclesias devastavit, virgis cesus a sede Wormaciensi cum iniuria
Leg.S.Rup.54. pulsus. Porro Theodo Baioariorum dux audiens beati viri sanctitatem
et miracula, desideravit ilium videre. Missis optimatibus suis obnixe
eum postulabat, qua ten us regione m Baioariorum visitare dignaretur et 25
eis salutifere credulitatis viam insinuare b. Sanctus vero episcopus ubi
tantec legacionis postulaciones [ F4V] percepit, sciens huiusmodi causam
ex divina dispensacione procedere gratias celesti clemencie agebat d, quod
sedentes in tenebris et umbra auctorem vite, lumen verum, Jesum Christum
optarent. Itaque cum eisdem legatis sacerdotes suos e quasi radios fidei 30
ad eundem ducem premisit et ipse non longo temporis spacio interposito
post eos in Baioariam iter aggreditur. Quod cum prefatus dux audisset,
magno perfusus gaudio sibi cum procinctu procerum suorum obviam
properavit et in eorum metropoli, que Hyataspolis tunc dice-
batur 4 et modo Ratispona, cum summa alacritate ilium suscepit. Tunc 35
55. S. Rudbertus indicto ieiunio celestibus misteriis ducem informavit et in
fide vera roboravit cultibusque idolorum abrenunciare fecit ac sacro
a Eradio Hs. b 8o wie Hss. der Quelle. c tane Hs. & aiebat Ha.
e quos Hs.
1 Anm. nu 40
2 Vgl. B. Sepp, Die Berechnungen des Todesjahre* dei hi. Rupert.
Oberbayer. Archiv 49, 420.
3 Quelle ist die sog. Communis legenda S. Rodberti episeopi, xuletxt
h*g. von Bernhard Sepp, Vita S. Hrodberti primigenia authentica (Rat is-
bonae 1891), S. 53—59. Auf letxtere Ausgabe bexiehen sick die Ziffern4b
oben am Rand.
4 Vgl. oben S. 24, Z 26 und S. 29, Z. 29.
- 49 -
fonte regeneravit. Baptizati sunt cam eo optimates * sui et populus
non modicuB nobilium et ignobilium redemptorem mundi laudantes,
qui eoe de tenebris in admirabile lumen suum vocare dignatus est.
Baptizato itaque duce et populo S. Rupertus navi ascensa per alveum
5 Danubii vicis et castellis libera voce evangelium Christi predicavit et
per tenninos Noricorum usque ad inferior em Paunoniam pervenit.
Idcirco apostolus Baioarie, Austrie, Stirie nuncupatur. inde
per terrain reversus Laur e acensium IF. 42'] urbem intravit, in qua
multos aqua baptismatis regenerando ab ydolorum cultura convertit et
10 pi u res languoribus variis oppressos in nomine domini salvavit. Laureaco
itaque digressusb in quocunque loco amplius fervere gentilitatis errorem
cognovit, illuc intrepidus accessit destruens idola, pre die ana Christi f idem.
Cap. 9.
De Salczeburga metropoli Baioarie.
15 Salczeburga olim Juvavia et Petena dicta Norici vetustissima Schedel
civitas nunc metropolis Baioarie, quam tempore Julii ortum habuisse CLIL
dicunt, non longe ab Alpibus, que olim ad Noricos attinebant, nunc
con f us is omnibus German ie attribuuntur. Norici enim vicinarum Alpium
incole, ut Plinius scribit, Thaurisci olim dicti sunt. Hoc quoque tempore
20 circa Carnos in plurimis Germanie oris sunt incole, qui Thauri dicuntur.
Cimbris enim Illiricum tentantibus haud longe a Norico, qui in Alpibus,
cum eis Cneius Papirius Carbo conflixit atque re infecta, ut Strabo ait,
abscessit. Haud vero longe interiecto tempore cum tree fortissime
gentes, Cimbri, The u ton i et Ambrones uno tempore in Italiam erupissent
25 — partim per Noricos descendisse Plutarch us ait — , uterque exercitus
Caii Marii auspiciis deletus est, unus non longe a Salczeburga in eo
videlicet loco, qui Alpibus proximus est, alter ad Athesim. [F. 42']
340 milia barbarorum cesa et 150 capta scribit Livius. Fuit motus ille
universe Italie, non modo locis, per que erupcio facta est, formidabilis.
30 Ideo Romana arm a citro ultroque per Noricum assiduis motibus gestata,
cuius incolis pene domestica facta sunt, cum interdum 3 integras legiones
in finitima loca missas sustinuerunt, quas sub inicio gallici belli, quod
ultra Alpes gestum est, Caius Cesar duabus additis, quod proximum
fuit, ut ipse scribit, in Galliam traduxit Ubi excisam rupem militari
35opere patefecit, ut ex vetustissimo epigrammate precipite saxo sculptum
in monte arduo, quern crucis vocant c, licet magna ex parte ob vetustatem
abolito, datur intelligi :
C. Julius Cesar.
Reliqua turn loci asperitate, turn vetustate legi nequeunt. Ceterum
40 cum Istris, Pannonibus, llliricis et Germanis bellum illatum est, hac
veluti via, ubi modo Salczeburga sita, Romania arm is accessus patuit
et reditus. Germanos igitur Julius Cesar aggressus in faucibus moncium
arcem munitissimam eo loco extrui curavit, ut milites ad earn refugium
ad iuvandum et satellites ex ea auxilium et iuvamen haberent, et inde
45castmm Juvavense vernacula lingua Helffenburg1 appellabatur, [F.43]
» opi mates 22*. b digresso Hs. c Aventinus am Rand: creutzberg
1 Quelle: hellfenberg.
Quellen u. Erorterungen, X. F. III. 4
— 50 —
fluvius quoque, cui adiacet, J u varus dictus arci nomen dedit, a quo
CLIU. inde condita Juvavia dicebatur. Habet autem hec urbs paludes, planicieni,
colles et montes. Urbs igitur Juvavia olim splendida muris et agger i bug,
munita turribus altis sedes regum fuerat habuitque templa deorum sub 5
antiqua gente marmorea. Et cum multo tempore floruerit, inde tern-
poribus A tile regis Hunorum incursiones, vastationes inoendiaque sustinuit
et cum ingenti cede hominum immunita, desolata ac penitus diruta fuit
vel forte a Romanis ob rebellionem subversa tota iacebat
deserta. 10
Postea divus Rupertus, cum Theodonem Baioariorum ducem cum
locis finitimis ad fidem Christi reduxisset, tandem ad Juvarum fluvium
veniens, qui nunc Saltzaha vocatur, reperiens urbem dilapsam ac virgultis
coopertam instauravit, que olim inter Baioarie urbes eminebat nobilissima.
Ratus hanc pro episcopatu idoneam proprietatem a duce obtinens ex- 15
tirpatis arboribus et vepribus et reparatis edificiis basilicam in honore
Leg S.Rup.156.&. Petri construxit, dedicavit et cenobium ordinis S. Benedicti cum
Sehedel CLUI. munificencia ducis instituit. Rex it que ecclesiam episcopalem annis 44
relinquens B. Vitalem successorem. Postea Virgilius sanctus ibi episcopus
ecclesiam [ F. 43'] cathedralcm construxit et corpus Rudberti ad earn 20
transtulit. Deinceps Arno primus archiepiscopus fuit. Gebghardusa
deinde archiepiscopus arces de novo instauravit, et civitas m omni
ornatu incrementum habuit. Magnis nunc men i bus ambitur et mona-
steriorum, templorum, edium et arcis edificiis perpulchris exornatur.
Multis preterea sanctorum reliquiis excolitur. De his subscripts adduntur: 25
Tunc Hadriana vetus, que post Juvavia dicta,
Presidialis erat Noricis et episcopo digna,
Rudberti sedes, qui fidem contulit illis
Cristi, quam retinet Salczburga sero vocat.i.
Is sanctus obi it Eraclii principis evo, 30
Legem dum condidit Mahumet nephandam Sabeis.
Qui successorem sibi fecerat ipse Vitalem.
Huic tree abbates hoc ordine sedes
Ansolongus b, Savolus, post hos Ezius venerandua,
Inde Flobirgisus pastoris nomen adeptus, 35
Johannes post quern sedem possedit eandem.
Virgilius exul post hunc meruit fore presul.
Cap. 10.
De morte Theodonis et de filio eius Theodeberto
duce ac quedam do S. Rudberto. 40
Leg.S.Rup.57. Ea temp estate Theodo dux adversam incidit valitudinem.
Cumque sibi vite term in um appropinquare sentiret, vocavit ad se Theode-
bertum filium suum et ducem Noricorum ilium constituit precipiens ei
obedire S. Rudperto, [ F. 44 J ad christianitat i s nor mam et ad opus
a so H8. b so Hs.; Ausologus Quelle. 45
1 Die im vorausgehenden Text aueh Schedeh Quelle war und hier
neben Schedeh Chronik Arnpeck vorlag, wie das Wort dedicavit xeiyt.
— 51 —
divinum pi am ill i diligenciam suppeditare, sanctum quoque locum
Iuvavensis ecclesie a mare et honoribus et dignitatibus iugiter sublimare.
Cumque huiuscemodi mandatis et omnibus , quibus voluerat, filium
instruxisset, ultimum diem clausit migrans ad dominum.
5 Theodebertus dux successit patri in ducatu. Qui cum opti-
matibus suis ad S. Rudbertum visendi gratia ire perrexit et veniens ad
ilium in heremo , quod tunc appellacione nota caruit, nunc Bong e w * 5^
dicitur, dedit ad ecclesiam, quam S. Rudpertus ibidem construxit ac ipso 5 7.
duce presente in honore S. Maximiliani dedicavit, tria miliaria undique
10 de eadem silva et villam Albinam cum ceteris donariis in alimoniam
monachonim, quos sanctus pontifex ibi ad serviendum deo posuerat.
His ita q 11 e gestis videos vir dei baioarice dignitatis culmen iugo Christi 58.
se subdidisse, sed gentilitatis errore plures involutos superesse, ad patriam
suam lepedavit et inde cum duodecim ad predicandum sibi sociis electis,
15 inter quos erant eximii B. Chumaldus a2 et S. Gisilarius presbyteri, arabo
viri sancti, ec iam secum virginemChristi Erndrudem nepti m suam adducens
quasi cum tot luminaribus ad urbem luvavensem remeavit. Tunc in supe-
riori castro eiusdem civitatis construxit in honore Jesu Christi et sue sancte
genitricis Marie monasterium et ibidem cum sanctimonialium congregacione
20posuit S. Ernndrudem [F. 44*] ad servicium regis celestis atque cum
Theodeberti ducis astipulacione, qui possessiones ad illud infinitas cenobium
tradidit, earuiu conversacionem per omnia racionabiliter disposuit. His
ita que expletis vir beatus ab urbe egrediens discipulorum suorum con-
comitante caterva Iuvavenses gentes, quibus nondum fidei lumen
25 reeplenduit, visitavit. Cumque sic Baioariorum terminos circumiret ac
omnes ad fidem Christi convertisset, eos, ut in fide stabiles permanerent,
admonuit et dimissis presbyteris, qui populum ad divina mansuescerent,
ipse ad urbem luvavensem remeare studuit, quia spiritu prophetico
repletus diem vocacionis sue instare prescivit, urbem luvavensem, populum
30 Noricorum omnipotenti deo commendavit et Vitalem virum sanctum et
omni populo acceptum sibi successorem elegit. In die dominice resur-
reccionis anno Christi b23.3 ad celos migravit. Gaudeat igitursp.
populus Noricorum et omnipotenti deo laudes deferat perpetuas, qui
tam p recla rum illis concessit doctorem, cuius predicacione viam veritatis
35 agnoscentes erepti sunt de tenebris ad lumen verum Jesum Christum
dominum nostrum.
Et quamvis multis retroactis temporibus Christiani in
Baioaria fuerint mixti inter paganos, attamen nunc priraum
universaliter ipsa provincia cum suis principibus ad Christum
40legitur conversa.
Nee reor pretermittendum hie, quod in diebus s. Rudberti Ebran 44.
vena sive fons [F. 45] salis in Reichenhall iterum repertus est, qui
preciosus thesaurus utilis multis adiacentibus provinces dinoscitur.
Qui in persecucione Atile regis Hunorum obrutus erat, qui multas
45Germanie urbes et loca devastavit etc.
a so E8.; Aventinus am Rand: Haunaldus.
1 Quelle : Bongowi.
* Quelle: Kunialdus.
3 Vgl. B. Sepp, Die Berechnungen de* Todesjahres des hi. Rupert.
50 Oberbayer. Archiv 49, 420
4*
— 52 —
Cap. 11.
De Theodone duce, sub quo S. Emmerammus
episcopus passus est, et de eiusdem passione.
Theodo dux norice regionis metropolim Baioariorum
Ratisponam possedit etc. Cuius magister curie Lambertus5
vel secundum quosdam * natus S. Emmerammum episcopum
Ftte&Jftwm.'niartirem eflfecit. Iste vir sanctusfuitde Aquitanie partibus
I- urb e Pictavi i Dobili genere ortus, et cum adolevisset, SCOlas
frequentans, quia bone indolis erat, plurimum in artibus
liberalibus atque virtutibus ultra coetaneos profecit, undelo
ad instanciam parentum clericus, deinde mox presbyter est
effectus. Et cum cunctos sciencia et moribus precelleret,
cuncti eum episcopali honore dignum iudicarunt. Igitur
post tempus haud longum mortuo civitatis sue episcopo
omnium voto et attestacione in episcopum est assumptusi5
2. Pictavii. Sane fact us pontifex se ipsum exemplum prebuit:
quod lingua predicabat, virtutibus confirmabat, et ob hoc miro
5. affectu a subditis colebatur. Dum autern sane tissimus vir d omini
tot virtutibus pollebat, fama ad eum pcrlata est, quod in Europa
plebs Pannonie lumine veritatis obcecata demonum culture de-20
serviret. Ob hoc vir dei contristatus. Relict is igitur domo immensis-
que substanciis [F. 45* ] predicte urbi alium episcopum statuit Abrahe
exemplum imitans, assumpto comitatu Ligeri amne transito per GaUie
partes fidei semina spargendo Rheni fluenta penetravit, (German i am in-
gressus, dum teutonice lingue ydioma non nosset, per interpretem 25
quendam presbyterum Vitalem sacre doctrine verba divinitus plantando
4. perrexit. Dum igitur ad Danubii fluenta veniret, alvei decursum
sequens ad Ratisponam urbem pervenit, quam eo tempore dux gentis
Ba variorum , vir alacer, Theodo nomine, regebat. Qui audiens
virum dei magna cum alacritate et diligencia verbum dei 30
facientem et animarum salutem sincero cum fervore querentem
maximum in virum sanctum sumpsit affectum. Qui principle
obtutibus presentatus, quo tenderet, ab eo est sciscitatus. Cui
respondit vir dei deo opitulante ad gentem Avarorum se proficisci
velie ibique pro Christ i nomine martirium voluntarie subitur um. 35
&• Tunc predictus dux Teodo discordiam se cum Avaris habere prenunciat
et ob hoc eum ill o ire non debere, sed magis ut apud se suoeque
6. neophi to s maneret, humili prece postulabat. Verumtamen dum ceptum
iter agere se licenciam habere non posse conspiceret , duci populoque a
* populo Hs. 40
1 VgL unten S. 53, Anm. 2 und 3.
* Vita Haimrhammi episcopi auctore Arbeone ed. Kiiisch, Mon.
Oerm. hist, SS. rer. merov. IV, 452; in der Recension B. Doth scheint
est als ob Arnpeck eine abemnals veranderte Fassung der Vita vorgelegen
habe. Meginfrieds Vita (Acta SS. Sept. VI, 486 ff.), welche auf jener 45
Arbeos beruht, ist jedoch nicht diese Vorlage.
— 53 —
consensu, videns igitur terrain bonam et superficie amenam nemoribus-
que locupletem ac bonis omnibus abundantem, viros proceros et robustos,
humanitate et hospi litate liberalissimos, humum segetibus adopertama.
Erat enim [F. 46] urbs Ratispona, cuius iam mencionem feci, in ex-
5 pugnacione difficilis, lapidibus quadris edificata et turrium magnitudine
sublimis ac puteis ortisque abundans. Cuius septentrionalem b partem
Danubius circumfluens vino , frumento aliisque quam pluribus
bonis de adiacentibus regionibus advectitus c abundantissimam
reddit; sed et regio eidem civitati adiacens fructifera. Sed habita tores 7.
lOneophiti eo aduc tempore ydolatriam funditus a se non repulerant,
quia parentum sectatores demonibus aduc sacrificia impendebant
Unde divina inspiracione dei cultor has prophanaciones funditus
eradicare decreverat. Bee eo iugiter meditante per triennium satagebat
infra predicti principis terminos per urbes et vicos discurrere ac instanti
15 cura in novellis pectoribus fidei semina plantare. Cumque bee diucius 8.
ageret, finem vite per spiri turn sibi appropinquare videns cepit iicenciam
tarn a duce quam a populo postulare, ut oracionis gratia ad limina
apo&tolorum Petri et Pauli ire debuisset. Eo autem tempore predictusd.
dux babebat filiam nomine Utam, que a iudicis filio Sigilbaldo l oppressa
20 eoncepit. Ceperunt itaque in de gemere et, u t cruciatus patris evaderen t>
ad vestigial. Emmerammi provoluti reatum suum confessi. Quorum
gemitibuscompassus ait: Quia confiteri non erubuistis, aniraam
nieam pro VObis tradam; commissum nempe soelus mi hi imp on ite,
quia, si hoc facinus diffamaturo fuerit, patris diroe cruciatus
25 neuter vestrum evadere poterit. [F. 46'] Egrediente ergo i\lo 10,
urbem clerus similiter et populus, egeni et locupletes in luctum
converei de tanta orbacione patris. Igitur venerabilis episcopus iter 72.
arripuit Expleverat itaque viam dierum trium, donee ad locum per-
venit cum suis, ubi campum certaminis elegit. Erat namque in eodem
30 loco tons, qui perspicuas emanabat d aquas, seque quoddam ibiacturum
negocium simulat, ita ut discipul i mirarentur. Interea factum est,
dum pref ati ducis filia in stupro ulterius deprehensa celare tumes-
centem Uterum non posset, patris iudicio examinanda presen-
tatur. 1 11 a terrore nimio perculsa vix spiritum ex imo pectoris sumens
35 Emmerammi episcopi commixtione se oppressam et gravidam fatetur.
Quo audi to pater in iram vehemeoter exarsit, ita ut subito propriam
sobolem ense perfodisset, nisi virorum astancium manibus puella
de morte rapt a fuisset. Tunc quoque pater ipsius privans earn 13.
substancia et omnibus bonis hereditariis in Ausoniam exilii dam-
40nacione perpetua ipsam relegavit. In qua damnacione mulier usque
ad mortem permansit. Erat autem illi germanus' Lambertus nomine
vel secundum alios8 magister curie, qui hanc confusionem non
ferens nimio furore succensus comitatu non modico assumpto cursu
» adopertum Ha. b septentrinalem Hs. c 8o Hs. (statt advectatis ?)•
45 d emanat Hs.
1 Quelle: Sigibaldo.
2 So auch Andreas, Ebran (der aber den Bruder Theodobertus
nennt), Fuehrer.
■ Es 8cheint keine altere Quelle bekcmnt xu sein, toelche diese An-
dOgabc macht.
— 54 —
velocissimo sancti viri vestigia insequitur. Et venit ad villain
15. Helphindorf, in qua miles Christ i invictus stabat et post contumeliosa
16. f F. 47] verba arreptoa baculo infigere in pectus sancti viri non
timuit suisque precepit, ut nefandas manus in eum in ice rent. Quo
viso clerici eius fugam arripiunt; prout quisque poterat, se5
abscond it. Milites igitur sacrilegas manus in sanctum dei, ut
iusfli fuerant, inicientes clamide expoliatum et stola scaleque super-
17. extensum funibus iigaverunt. Orante autem sancto viro quinque pre
ceteris electi sunt, qui membra ipsius subtilius amputarent, quorum duob
inviti coacte, alii tres temere sevientes summitates digitorum naribus 10
18. abstractis ab imo capitis utrasque aures, pedes cum manibus abscidentes
genitalia impudenter absciderunt. Ori sancti viri ferrum imponebant
et linguam ex palato fundi tus abstulerunt sicque corpore membris
truncate abierunt. Unde venerabilis dei sacerdos cruore involutus in
19. certaminis campo solus remansit victor triumphalis exultans Abeuntibus 15
autem tor tori bus ad dei virum ex latebris vel frutectisc clerici cum
22. vicinis mulieribus convenerunt. His itaque transactis quidam loci
incole humanitate coacti sigillatim beati martyris membra collecta in
23. arbore, que vulgo spina alba nuncupatur, condentes abierunt. Die
autem eadem non longe interiacente spacio duo ignoti speciosique 20
viri per callem publicum equitantes aratores de membris beati viri in-
quirebant. Qui innotuerunt eis, quod in arbore quadam [F.47f] reposita
essent. Qui videntibus eis ad locum eundem declinaverunt et ultra
visi non sunt Qui ad arborem venerunt, sed membra viri dei minime
24. reppererunt <*. Viri igitur, qui in comitatu beati martyris pri us 25
fuerant, truncatum, aduc tamen ultimum spiritum trahentem
corpus vehiculo imponentes ad villain Ascheim perduxerunt, ubi
ecclesia beati o menibus constructa fuerat. Sed et mulieres ex vicinis
locis cum viris fere 200 ob veneracionem martyris secute sunt. Et
cum venissent in locum cainpestrem, dei martyr cepit eiulare. Ideo 30
eum de vehiculo ad terram in ameno gramine deposuerunt. Ubi
visa est quasi lam pas ignea anima ex ore eius procedere et alta
25. celorum penetrare. Item locus passionis eius per integrum an nuni
in virore duravit. et nix vel pluvia remansit. Igitur in circuitu
commanentes be a to martyri in eodem loco ecclesiam construxerunt 35
ubi per eius merita innumerabilia deus operatur mirabilia
26. Sane duo ex carnificibus, qui non sponte, sed coacti dei viro pena s
intulerunt, penitentes per beati martyris oracionem in pace vita m
27. f in ie runt. Reliqui vero tres impii tortores infra septem dierum
spacia ab immundis spirit i bus vexati in silvas et loca deserta 40
exilientes ulterius nee miserorum cadavera nullo modo comparuerunt
Digna eciam ulcio Lampertum tanti sceleris auctorem
28. prosecuta est. Qui perpetuo damnacionis exilio finivit viram,
et in universam ipsius succedentem proge- [F. 48] mem beati
martyris sanguis redundavit, ita ut ex omni eorum genere infra 45
paucos annos nullus supers tea existeret , qui paterne hereditati
succederet, et immensa eius edificia veprium e t urticarum con-
densitate ita operta sunt, ut nee ipsius veteris mine aliquod
31. vestigium appareat. Sed quia beato viro non placuit in ecclesia
a accepto Hs. t> fehlt Hs. c fructetis Hs. d reperierunt Hs. o hier 50
sifid die Worte der Quelle: Petri apostoli weggelassen.
- 55 —
8. Petri in Aschheim resurrection em expectare, sed in Ratispona, an de32.
divino nutu 40 dies plavia non cessavit totaque tell tin's faciee
cooper t a videbatur, et nisi corpus beati martyris ad urbemRatisponam
quantocius ducerent, aquarum inundancia toe i us provincie submer-
5sionem minaretur. Tunc religiosis viris per visum nocte revelatum
est, ut secundum voluntatem beati patris sub celeritate sacrum
corpus eius ad urbem deduce rent. Igitnr consilio inito cum principe et
sacerdotibus congregati corpus eius de loco, ubi humatum fuit,
sublatum ad Isaram fluvium deducentes cereis accensis ad Danubium
10 prosper o navigio pervenerunt. Qui cerei tanta claritate ardebantdd.
flantibns continuo vent is, ac si in trauquillissimo loco stetissent.
Cum ergo sanctissimi corporis vectores ad urbem, quo te tender ant, 34.
pervenerunt, process it obviam Theodo dux cum principibus terre
et satrapis , cleric is ac populo. Sacerdotes vexilla cum thuribulis
15 sanctommque reliquiis deferebant. Erat quoque promiscui sexus
vulgus innumerabile ; con son a voce gracias deo re fere bat, qui talem
patronum civitati eorum dignatus [F. 48'] sit destinare. Sancti
itaque martyris corpus sacerdotes in ecclesiam 8. Georgii martyris,
que Danubio vicina est , deferentes sumrao honore sepelierunt
20Quibus rite peractis tanta serenita9 celo reddita est, ut nulla
omnino nubes appareret, ita ut ipsum celum sancto martyri
congaudere videretur. Post multa autem tempora sepulchr o cum 35,
marmore constructo ac sarcofagO decentissime fabricato Gaubaldus
episcopus cum sacerdotibus corpus beati martyris in alium trans-
25tulerunt. His ita gestis principes et nobiles monasterium decenti
fabricatura construxerunt l sanctasque reliquias condigno honore
ibi reposuerunt. Ubi innumerabilia coruscant mirabilia. 46.
Cuius epithavium in eodero monasterio sui nominis ante altare Andr. 16.
S. Georgii martyris hoc est: Emmerammus Pictaviensis episcopus pre-
30 dicando verbum dei venit in Bavariam et ibidem in Helffendorf pro
Chris to passus est anno domini 652 et hie primo tumulatus est.
Ubi diligenter advertendum — et sunt verba magistri Conradi
de Monte puellarum in cronica sua, qui floruit tempore Caroli IV. 8.
serenissimi Romani imperatoris et Bohemie regis — , quod oiim temporibus 16.
35 paganismi et infidelium In illo colle, ubi nunc monasterium B. Em me ram mi
est situatum, tunc extra muros civitatis fuit lucus arborum silvestrium,
ubi diversorum simulachra idolorum ab infidelibus colebantur. Qua
supersticiosa stulticia hominum tandem divina volente gracia evanente
et fide catholica parumper stillante * ibidem luco [F. 49 J deposito viles
40 case pauperum hominum suburbanorum civitatis constructe fuerant et
inter easdem casas humile oratoriolum, in quo consecrata fu i t ara per
Christi fidelee tunc tenuiter clarentes in honore B. Georgii martyris.
Que capella tugurii more ibi steterat, et ara hec in dicto monasterio in 27.
honore predicti martyris hodie cernitur ad latus australe versus ambitum
45 monasterii prefati. Ante quam aram eciam publice videtur hodie sancti
martyris Emmerammi epitavium et sepulchrum. Nimirum autem, quod
beatus martyr in eadem capella domino iubente quiescere voluit et
1 Die Vita sagtnur: principes . . . Hemmerammi martyris sepulchrum
adornare fabricatura coeperunt.
50 * Quelle: scintillante.
— 56 —
extremi sentenciam examinis prestolari, quia, quam primum docendi
gracia populum in fide orthodoxa in Ratisponam se transtulisset, poet
crebroB frequenter labores circa gregem domino nostro Jeeu Christo
lucrandum in predicta capella tumultui hominuni aliena ipse felicissimus
presul solus soli deo vigiliis et oracionibus consueverat angelica medita- 5
cione vacare. Sed quia suis temporibus sedi presederit Ratisponensi
episcopus, non invenio. Nee ipse ibidem electus seu prefectus canonice
prefuerat, sed casualis et adventicius pastor tan turn. Cui clerus civitatis
in exequiis suis, ut in legenda eius scribitur, reverenciam exhibuit
magnam. Utrum autem clerus ille tunc habuerit episcopum vel non, 10
penitus subticetur.
Cap. 12.
De duce Noricorum* Theodone, qui S. Corbinianum
episcopum legatum suscepit in Norico.
Vita S. Corb.1 [F. 49* ] Theodo Noricorum dux devotissimus, insignia potencia 15
cap. 10. et virilis virtute, cum filiis decorus et nobilium virorum alacritate. Cuius
cum longe lateque felix fama succreverat, provinciam ipaam sibi et
soboli eius in quatuor partes divisit, carique ibi sacerdotes* habebantur,
2— 9. sicut noviciorum mos est. Qui dum virum dei Corbinianum sed is
apostolice legatum aGallorum partibus ex Melitonia Romam 20
10. secundo petiturum ibidem advenisse cognovit, ad se invitavit euraque
humilima supplicacione conabatur obsecrare, ut ab eo honores sibi
debitos recepisset, eo quod fama sanctitatis, doctrine et mira-
culorum ad eum prevolasset. Sed ille obtinere non potuit, quia
vir dei maluit paupertatem pocius tranquillam eligere quam diviciis frui 25
perituris. Cui multa munera largitus valefecit abire eoque relicto duce
9. vir dei in partes filii eius Grimoaldi incedit. Ibi9 aliquamdiu demo-
ratus verbi divini seminavit doctrinam in augmentum fidei Christi. Que
gens quoque rudis erat et nuper ad christian itatem conversa. Prefatus
vero dux Theodo contemporaneus fuit imperatoris Philippi II. 30
Kremsm'. alias Philippici ducavitque annis 10 et obiit 718.S
7 u. 49
Cap. 13.
De filio eius Theobaldo et ipsius matrimonio.
Vita S. Corb. Theobaldus dux norice regionis, filius iam dicti ducis
cap. 27. Theodonis uxorem habuit nomine Pilidruda , que secundum 35
29. [F. 60] huius cam is putredinem pulchra videbatur et decora, genere
* Noricum Hs. b fehU Hs.
1 In der jiingcren Form; gedr. bet Meichelbeck, Historia Frisin-
gensis J, //, 2, daraus abgedrucki bet Resch, Annates ecclesiae Sabionensis
nunc Brixinensis /, 569 und in den Acta Sanct. Bolland. Sept., torn. Ill, 281. 40
* Die Quelle versteht hierunter Noricum, nicht bloas das Oebiet
Orimoalds.
9 Wie aus den Quellen sich bei Arnpeck vier Theodone ergeben,
dariiber vgl. Bernh. Sepp im Oberbayer. Archiv 50, 9.
— 57 —
preclara : ex GaJlie partibus genitricem secuta istas pervenit in partes.
De qua eciam infra1 dicetur.
a Hunc puto esse Theobertum ducem Baioarie, ad quem Paul. Viae.
Asprandus nutritor Liutperti Lon gobardorum regis, aduc^-^ — 21 u.
5parvuli filii regis Chuniberti, ex Italia confugit superatus*™*- ^*
ab Ariperto. Cuius filius Liutprandus per dictum Aripertum
regem incarceratus, sed quia aduc puerulus erat, despexit slc Frut. 149.
dimisit eum ire ad patrem suum Asprandum in Baioariam, quo dudum
confugerat Quo cum venisset, cum gaudio magno susceptus est. Igitur
10 postquam Asprandus per annos 9 man sit in Baioaria, movit exinde
Theodebertum Baioariorum ducem et cum exercitu venit in Italiam
pugnavitque cum Ariperto, et mortui sunt multi de partibus utrisque.
Aripertus autem dam trepide auro onustus sequenti die9 versus
Franciam fugeret , in Ticino flu mine submersus est. Asprandus
15 autem regnum Longobardorum obtinuit et regnavit Paulo teste3
mensibus 3. Videntes itaque Longobardi, quod Asprandus LongO-
bardorum 17. rex moreretur, fecerunt sibi regem filium eius Liut-
prandum superstite aduc patre. Qui cum esset christianissimus,
suam laudandam devocionem semper in peregrin os exercuit,
20maxime vero in legates sedis apostolice, ut clare patet in
Sanctis episcopis ac legatis Corbiniano et Bonifacio, quos
multum benigne urbem ingrediendo et egrediendo tractavit 4.
Hie ab inicio sui regiminis multa castra Baioariorum cepit 5.
Hinc est, dum S. Corbinianus secundarie ingrederetur Romam
25 et egrederetur, castrum Maiense, ubi nunc castra Zennberg
et Tirolis sunt prope Meraniara, duces Baioarie possidebant,
dum vero moriebatur, in eodem castro dominabantur Longo-
bardi6, ut lucide patet eius legendam intuenti.
a das Folgende bis xum Sclduss des Kapitels auf cinem xicischen
30 Bl. 49 und 50 eingehefteten Zeitcl.
1 Kap. 16.
* sequenti die ist ein offenbarer Fehler Ampecks, veranlasst durch
den Beginn des nachsten Saixes der Quelle wit Alio die.
* Arnpeck besitxt ihn, sehreibt aber nicht den Originaltext ab,
35 sondem die Verarbeitung des Texies bet Frutolf.
4 Vita S. Corbiniani c. 12 : Igitur vir dei sanctus Papiam veniens
a praecellenti8simo Longobardorum rege (ohne Namensangabe) et deo
devoto cum omni veneratione susceptus est etc. Daselbst c. 16 ebenso
auf der Euchreist : Ubi dum revertendo Papiam venisset ... Tunc
40 quoque vir sanctus cum omni humanitatis reverentia a rege (ebenfalU
ohne Namen) receptus regalem deducebatur in aulam etc. — Vita
S. Bonifaeii (von Otloh) 1,10: ... profectus est inde ad Longobardorum
regem Liutprandum, a quo honorifice susceptus aliquamdiu cum eo est
hospitatus. Vgl. ferner unten S. 72, Z. 8.
45 * Von Arnpeck uahrscheinlich aus der Vita S. Corbiniani ge-
Mchlossen.
6 Erstere Angabe auf Or und des An fangs von c. 16 der Vita
S. Corbiniani, letxtere naeh c. 29 ff.
— 58 —
Cap. 14.
De fratre eiusdem duce Grimoaldo, qui S. Cor-
binianum in Frisingam locavit.
Vita S. Corb. Grimoaldus dux Baioarie, natus ducis Theodonis,
cap. i0.german us autem Theobald] iamdicti1, S. Oorbinianum ponti-5
f ice in in eius partes incedenteni honorifice suscepit et de tanti v iri
dei gratulabatur adventu non tan turn ipse, sed et universa turba, que
fuerat in parte eius. Cum autem gustasset dulcedinem doctrine illius,
cepit multis blandi mentis ei supplicare et nimis insistere precibus, ut
eum nequaquam desereret; pollicebatur * enim eum comparticipem facere 10
filiorum suorum. Sed vir dei ad eius promissionem a statu sue mentis
rainime declinavit, sed immobilis ad ezplendum iter arreptum permansit
et se nequaquam recedere ab buius tramitis profeccione professus est.
Idem vero Grimoaldus dux munera illi non modica largitus valefecit abire
d ed itque ministros, qui eum cum summo h on ore a finibus noricensibus 15
usque in Italie partes deducerent. Qui iussa complentes sub debito
bonore benediccionem petentes reversi sunt, sed et silenter ignorante
viro dei habitatoribus Alpium mandaverunt t> tam Venustice Vallis quam
aliis [F.50'J circnmquaque, ut, si quando ei revertic illis partibus
alicubi contigisset, eum a 6nibus Baioariorum nequaquam abire per- 20
misissent, nisi ad prenominatum principem pervenisset.
Cap. 15.
Ubi vir dei CorbiniaDus, dum Maiense castrum
intravit, captus est.
Vita S. Corb. Cum itaque vii Jei Corbinianus narracionem suam25
15. apud papam Gregorium iuniorem cxp lease t et revertendo Maiense
16. castrum intrasset, de prepositis captus custodibusd a Grimoaldo duce
IS. precept urn esse, nec<* ulterius eum abire sinebant, nisi ad eorum principem
pergere professus esset. Ibique nolens et coactus quam diu detentus
est, usque dum eorum missus Grimoaldo hoc nuncians reverteretur. 30
Que vir dei impedimenta vie sue diligenter pertractans consideravit
divine virtutis gracia vacua non fuisse. Tunc quoque ad B. Valentioi
confessoris Christi sepulchrum situm in eodem castro oracionis causa
se contulit. Solicito animo uni versa m m on tan am f urbis illius confinem
circumivit viditque terram fructiferam et siivarum habentem copiam. 35
Invenit eciam inter duos rivulos locum sec re turn et parvum nomine
Cainnina ad religionis cultum delectabilem cogitav itque secretum sibi
ibi hospiciiun construere, si hunc locum condigno posset precio com-
parare. Perquisivit tamen diligenter, cuius vel quorum hoc esset pro-
prium, ut accedente oportunitate temporis propter vicinitatem S. Valentini 40
ecclesie sibi aliquod secretum hos-[F. 527picium vendicaret. Interea
a policebatur Hs. b fehlt lis. c revertenti Hs. d hier sind die
Worte der Quelle: sicut longe a u peri us diximus ausgelassen bexw. nicht
beriicksichtigi und dadurch der Text verstummelt wiedergegeben. e ne Hat.
f montonam Hs. 45
1 Diese Angabe wohl auf Orund von Kremsm. 7 u, 49.
— 59 —
cum* hi, qui ad Grimoaldum ducem pro annunciacione ill uc adventus
eius missi fuerunt, revertebantur cum sumraa veneracione euni
rogantes, ut ad eum venire non dedignaretui. Adiecerunt *>
eciam, ut si sponte ad venire nollet, datum sibi esse preoeptum, ut
5 co actum eum deducere deberent. Intellexit vir dei illorum insidias; in
predicto castro suam dimisit suppellectilem, ad predictura principem
meatus perrexit.
Cap. 16.
De Pilidruda vidua Theobaldi a Grimoaldo duce
10 per admonicionem B. Corbiniani separata.
Cum autem ad palacium predicti principis pervenit, per quondam y^a s, ^^
dilectum eius cubicularium eidem principi demandavit dicens nequaquam 29.
se faciem illius videre velle, antequam illecebrosam coniugem a se ex-
pelleret, quam tunc sibi copula vit post obi turn fratris sui Theobaldi
15 viduam, quamque adult erina delectacione in matrimonium sumpsit, que
eciam pulchra videbatur, ut Supra dictum est cap. 13.1 Qui epis-
copi dictis cum consentire nolebant, ipse in sua perseveravit sentencia
eisque egregii p red ica tori s Pauli testimonium demandavit inter cetera:
quia neque adulteri neque foraicatores regnum dei possidebunt. Ilia
20 autem funeste Herod i ad is sequens exemplum de morte viri dei cum
maiivolis sibi sequacibus tractare ceperat. Nam vir dei pro tali crimine
me m in era t Johannem increpasse Herodem et Herod iadera, quam tulerat
fratri suo Philippo viventi uxorem, atque [F.5V] ob hoc ab Herode
interemptum esse, nulla ten us tantum facinus consentire predixit, sed
25 ante se moriturum, sicque 40 diebus ab eorum se abstraxit obtutibus
eosque per suos admonere non destitit, ut tarn execrabile dimitterent
coniugium, congruisque temporibus nunc, si converterentur ad peniteneiam,
blandis sermonibus dei regnum promisit, nunc, si permansissent in ipsa
malicia, terrorem magni diei iudicii extremumque eis cito venturum
30 minabatur supplicium tandemque dei omnipotentis solaciaute clomencia
perduxit eos ad promissionem separacionis sue. Tunc vir sanctus in
doroini nostri Jesu Christi confisus solacium eos fecit ad suam venire
presenciam. Qui venientes humo se prostraverunt ambo et extcnsis ad
pedes eius brachiis se gravitcr peccasse, nimium reos esse professi sunt
35 et ita pura confessione ad penitencie confugerunt remedia. Quorum
capitibus vir dei manus imponens signo eterne salutis eos munire
curavit, ex humo eos erigens tantum lapsis peniteneiam designavit, viam
eta salutis ostendit, remediorum solacia elemosinarum largitate, ieiuniorum
et oracionum frequencia adipiscenda monstravit et, ut amplius peccare
40 **»bi caverent, solicite premonuit. Sicque domum ingressi communem
sumpserunt cibum, et sicut a mensa principis vir dei alimoniam corporis
sumpsit, [ F. 52] ita etiam illis alimoniam animarum suarum predicando
verbum domini ministravit.
ft so Hs. statt tamen der Quelle. b Adiacerunt Hs.
45 l S. 56.
— 60 —
Cap. 17.
De Cainnina iuxta Mayes, raodo Merania, empta
et S. Marie in Frisinga tradita.
Vita S. Corb. Tunc quoque vir sanctus Corbinianus locum delectabilem in 5
cap. 20. confinio Maiense, cuius supra raencionem feci, Grimoaldum principem
a pos8es8oribus iusto precio emere persuasit, ut haberet iusto labore
adept urn, undo anime remedium acquirers potuisset. Quo hortalu dux
libenti animo obedivit ibidemque cum B. Corbiniano veniens convocavit
ad se pos8essore8 illius loci, qui vulgo aduc Cainnina dicitur, inter duos 10
rivulo8, Timonem ct Finale m, et dato proprio et adpreciato precio iusto
precio emerat hoc sibi a viris nobilibus et potestativis in proprietatem
tarn territorium agrorum quam et prata ac vineas cum parte alpium.
llli vero eraptores cum testimoniis et tostibus hoc ill i confirmaverunt,
sicut mos est, in proprietatem. Quo facto cum consilio fidelium et deo 15
devotarum person arum tradiderunt hoc ipsuni per maniw B. Corbiniani
sancte dei genitrici Marie ad ecclesiam eius sit am in castro Frisingensi
super fluvium Isaram et ibi cum testibus perpetuo iure servire firmavit
Tunc quoque vir domini Corbinianus habitaculum ibi construere sibi
festinavit, basilicam edificavit et S. Valentini atque Zenonis in ea patro- 20
cinia collocavit et in eorum dedicavit honore vinearum ibi plantans
[ F. 52' J copiam et pomiferis decora vit arboribus et alimoniam pauperibus
21. preparavit. Sane vir dei dedit Grimoaldo principi 900 auri so lidos,
quos ei dudum Pippin us maior domus Francorumque princeps, qui
Obiit 715, in suam largitus est elemosynam, pro possessione in 25
Chorzes ad predictam ecclesiam B. Marie in castro Frisingensi, ubi tunc
B. Corbinianus tenuit cathedram cathedralem et a Grimoaldo duce
accepit.
Cap. 18.
De Frisinga et ordine episcoporum, reliquiis30
ac situ.
Frisinga urbs Germanie devotissiraa , olim Frixivia
dicta, ad ripas Isare sita, semper cultui divino dedita.
Cf. OUoFHs.tNam temporibus imperatorisCari deNarbona, quiDioclecianum
und Vita II immediate precesserat *, basilicam Christi fidelium ibidem 35
Maxima. c.24. ' fuisse constat, que S. Maximiliano archiepiscopo Laureacensi
subiecta fuit2. Qui alitem sacerdotes ibi usque ad sancti
prefuerint Corbiniani tempora, nescitur. Ordo vero epis-
coporum eiusdem ecclesie est talis 3 :
1 VgL oben S. 36, Z. 18 und 38, Z. 5. 40
* Arnpeck schloss das aus der Legenda S. Maximiliani c. 24 (dar-
nach ouch in den Quellen von Kremsmiinster 14 und 34J, wo Freising
unter den angeblichen 22 Suffragankirchen von Lorch aufgexahit wird.
VgL oben S. 37, Z. 13.
3 VgL xu der folgenden BischofsreiJie Ampecks unten abgedrucktes 45
Buck von den Taten der Bisckbfe von Freising.
— 61 -
1. S. Corbinianus miraculis et doctrinis clarus obiit anno
Christi 734.
2. Frater eius Erimbertus a sancto archiepiscopo Magun-
tinensi Bonifacio confirmatus.
5 3. Josephus ecclesiam collegiatam in Isana fundavit.
4. Aribo, qui S. Corbinianum ad propriam sedera transtulit.
5. Atto.
6. Hitto corpora SS. Alexandri pape 6. post Petrum et
Justini cardinalis, qui S. Laurencium sepelivit, e Roma
10 in suara ecclesiam tulit.
7. Erchanbertus sacellum S. Petri construxit.
8. Anno ecclesiam suam cathedralem auxit, ut hodie cernitur,
prius exiguam.
[F. 53] 9. Arnolfus.
15IO. Walto ab Arnolfo imperatore Moseburc et a Ludovico
rege Veringam impetravit. Cuius tempore ecclesia
incendium pertulit.
11. Uto.
12. Infaustus Dracolfus submergitur.
20 13. Wolframmus caput S. Corbiniani argento vestivit.
14. S. Lampertus, cuius meritis Huni ad Augustam ascen-
dentes a dominica, qua venerant, usque ad 6. feriam,
qua recesserant et ecclesias S. Steffani ac S. Viti igne
vastaverant, montein Frisingensem non viderunt.
25 15. Abraham turre monasterium adauxit.
16. Gotescalcus.
17. Egilbertus canonicorum collegium in Weihenstephen in
monasterium insigne ordinis divi Benedicti mutavit.
18. Nitgerus collegium S. Viti fuudavit.
3019. Ellenhardus ecclesiam collegiatam S. Andree instituit.
20. Meginhardus.
21. Hainricus de Eberstain.
22. Otto marchio Austrie, doctor Parisiensis, duo monasteria
Sceftlarn et Novecelle ordinis Premonstratensium et
35 collegium Sliersee fundavit.
23. Albertus ecclesiam igne combustam restauravit.
24. Otto de Diessen castrum Ottenberg construxit.
25. Geroldus sedem destruxit.
26. Conradus Telntznar earn reparavit et quatuor canonicos
40 S. Pauli instituit.
27. Conradus comes Silvester.
28. Fridericus de Montalben.
29. Emcho comes Silvester.
— 62 —
30. Gotfridus.
31. Conradus doctor, fundator collegii S. Johannis.
32. Johannes.
33. Conradus de Clingenberch.
34. Johannes. 5
35. Albertus comes de Hohenberch et Hairloch, doctor.
36. Paulus.
37. [F. 53'] Leopoldus submersus.
38. Berchtoldus de Waching castra ecclesie bene reformavit.
39. Conradus interficitur a suis. 10
40. Hermannus de Cilia.
41. Nicodemus Veronensis de la Scala.
42. Johannes Gruenwaldus.
43. Johannes Tuelbeck resignavit.
44. Sixtus Tanberger ecclesiam testudinavit a , sedibus 15
et preciosis ornamentis decoravit, castrura turribus,
montera muro firmavit, chorales et ministrantes instituit
et alia multa egregia, ac si esset secundus fundator,
perfecit.
Gaudet autem hec insignis ecclesia de sanctorum cor- 20
poribus Corbiniani ac Lamperti episcoporum, Alexandri I.
pape et martyris, Justini cardinalis necnon Nonnosi monachi,
cuius mencionem Gregorius in dyalogo facit. Ornatur quoque
collegiata ecclesia S. Andree corpore S. Wathonis apostoli
Karinthie et aliis reliquiis pluribus. Sed et ecclesia S. Viti 25
extra muros in monte amenissimo de capite S. Cornelii pape
ac monasterium in Weihenstephen in cacumine eiusdein
montis versus occidentem sita de brachio S. Alexandri pape
et modo de spina domini letantur. Quinymmo in monasterio
S. Petri Novecelle usque orientem S. Mauri episcopi et30
Teclani capellani sui requiescunt. Arx vero episcopalis in
monte urbi preeminet pulcherrima.
Otto Fris., Est autem ibi mons in amenissimo loco positus limpid issimarum
Chr. V, 24. aquarum ac precipue Isare rapidissimi fluvii cursu conspicuus totam
illius regionis faciem et ex australi plaga latissimam campi planiciem 35
fructiferam tamquam e specula longe lateque [F. 54] contemplans.
Hie diebus prefati Grimoaldi ducis si 1 vis circumseptus quasi vena-
tor um specula fuisse traditur. Manent aduc si 1 varum in piano inter
harundineta vestigia, antiqui scilicet trunci, cervorum quoque et caprio-
lorum multitudo copiosa Ex septentrionali vero parte aduc silva non 40
medioeris, que forestus vulgo dicitur, edibus ac igni civitati plurimum
utilis superstes cernitur. Contigua quoque monti terra ex austro Isara,
ex aquilone Ambra fluviisb inclusa in sinum quendam fertilissimum ad
a destudinavit Hs. b fluvius Ha,
— 63 —
duo teutonica miliaria protenditur cum dimidio1. In fine cuius, ubi
predict i amnes confluunt, locus, qui Moseburga dicitur, pulcher valde
et delectabilis, in B. Oastuli eeclesia congregacionem ' habens clericorum
_ poeitus cognoscitur etc.
0 Redeundum igitur est ad historiam ducis Grimoaldi,
de quo aduc tria supersunt capitula sequencia.
Cap. 19.
Quomodo increpavit B. Corbinianus ducem
Grimoaldum propter benedictum panem cani
10 datum.
Quadam vero die vir dei B. Corbinianus cum prefato principe Vita S. Corb,
Grimoaldo recumbens ad prandium apposita mcnsa salutifero crucis cap. 22.
Christi signo cum dei laude superpositam consignavit alimoniam. Pre-
dictus vero princeps ex men 8a dilecto sibi cani panem per incuriam
15 proiecit. Quod dum vir dei conspexerat, dextero pede tripidi» calcem
dedit et mensam deiecit, ut argentea vasula per pavimentum hue [F 54']
illucque spargerentur, et ex scamno pros i liens aiebat ipsum tante bene-
diccionis fore indignum, quam cani non verebatur »» proicere, deraum-
que illius domum egressus dixit se ab eius curia omnino abstinere et
20 nequaquam cum eo ulterius communem debere panem sumere. Hoc
facto mulier de morte viri dei cepit tractare invidie facibus succensa,
eo quod a viri sui illicito concubitu per verba viri dei fuerat alienate,
incessanterque in aures viri sui invidie et odii fomitem ministravit contra
virum dei. Dixit eciam ob principis despectum hoc episcopum egisse;
25 nihil aliud dignum episcopum esse nisi mortis reum. Quam rem princeps
idem diligenter perpendens paciencie servans custodiam castri aditum
claudere iussit, ne tantus a se vir dei recede ret furore permotus, ipseque
cum primatibus suis palacium egrediens viri dei provolvebatur vestigiis,
satisfaccionem spopondit magnisque precibus atque bland ici is necnon et
30 muneribus motum mitigavit episcopum et tandem vix inquam pacis
osculum a beato promeruit pontifice et sic iterum pariter communem
sumpserunt cibum.
Cap. 20.
De muliere malefica manibus episcopi cesa, et
35qualiter Nino2 per Pilidrude consilium episcopum
voluit occidere.
f F. 55] Cum autem quadam die idem vir sanctus vespertina Vita S. Corb.
hora ad ecclesiam B. Marie in ipso castro Frisingensi ad persolvendas cap. 25.
dec laudes venire voluisset, ecce quedam mulier ruslica cum muneribus
40 sibi obviain perrexit, que maleficiio suspicione iam antea viro dei fuerat
divulgata, cum qua onusti carnibus ibantd viri et animal unum secum
a so Hs. *> ferebatur Hs. c maleficiis Hs. 4 ibi Hs.
1 Die Quelle gibt die Ausdehnung auf vier deuische Me Hen an.
* Die Quelle nennt ihn bald Ninus, bald Nino.
— 64 —
ducebant. Quod vir dei cum conspexerat, subtiliter inquisivit, que
causa [esset illius adventus. Ad hec mulier dolosa quandam in iuven-
tutis flore principis sobolem quibusdam illusionibus demonum aaserens
esse commotum seque suo carmine suisque artibus ad salutem produxisse
gloriabatur et exinde hec xenia deportare. Quibus audit is vir dei vehe- 5
menter expavit et ex equo prosiliene in tantum commovebatur furorem,
ut ipse earn propriis non parcebat manibus cede re et cuncta, que cum
ea portabantur, xenia ad portam civitatis iussit pauperibus erogare a
portaque civitatis domi revertens perfidiam principle non cessavit deflere.
Sociaque antiqui hostis, ut serpens in paradiso, mulier sparsis crinibus 10
receptis viribus cruenta facie principis se offerebat obtutibus. Quam
cum ita flentem incesta uxor principis viderat, diabolico instinctu furore
incensa vultu mutato vim veneni, quam in corde tenuit, aspicientibus
demonstravit. Nam vitam auferre episcopo moliebatur, quod tamen
viro prodere distulit, [F. 55* J latenterque ei insidias ad suimet laqueum 15
mortis preparare non distulit cuidam secretario suo nomine Nino silenter
precipiens, ut, cum ab eadem villa recessisset episcopus, collectis famulis
eum interemisset.
Cap. 21.
a Qualiter insidias loci mutacione declinavit,20
et de vindicta subsecuta.
Vita S. Corb Cumque ad aliam se pergere vir dei disponeret villam, quidam
cap. 26. ex deum timentibus homo per fratrem ipsius episcopi beate memorie
nomine Er i mbertum ei demandare curavit, quod eadem nocte iniquissime
mulieris consilio deberetur occidi, nisi se mutacione loci studiose salvaret. 25
His dictis fidem adhibuit; intempeste noctis silencio oculte se ad aliam
contulit villam. Eodemque sequenti crepusculo prenotatus Ninus collectis
famulis domum viri dei circumcinxit. Quern dum diligentissime per-
scrutarentur, ut interficereut, cuncta edificia evertentes, sed minime
repererunt, vacui et confusi reversi sunt. Episcopus autem sumpto 30
secuni clero locum amisit, ad Maiense castrum perrexit Per quendam
ex suis principi demandavit, quod sub omni celeritate ipsa maligna
mulier in foveam, quam paraverat, corruere debuisset et ipse cito vitam
finire. Quasque insidias sue coniugis dum Grimoaldus cognovisset
et abscessum viri dei, misit et humili prece eum redire rogavit. Is 35
autem minime fecit, sed dixit Jezabelis pessime mulieris insidias oportere
cavere. Bed talibus insidiis qualis foret secuta vindicta, silencio non
est opprimendumb. Prefatus eciam puer eius, quern nephando [F.56]
». emsm carmine, ut dictum est, machinis dyaboli mulier precantabat, rebus
7 u 49. excessit humanis eoque mortuo Grimoaldus ab insidiatoribus anno 40
Vita S. Corb. Christi 729. interfectus est. Predictus vero Nino, qui in necem episcopi
27. collegium fecit, probrosa morte vitam finivit. Qui cum ventrem purgare
sedebat, lancea percussus interiit. Ad ultimum vero Pilidruda denotata
mulier Carolum Marcellum in Gal lias sequebatur, pro mentis suis ab
eo repudiata omnem honorem et gloriam perdidit propriisque exuta sub- 45
stanciis novissime nisi unum asellum ad subvectionem possidens in
Italiam pergens vitam finivit. Nati quoque eius, qui ex illius prodebant c
a davor unvoUmdeter Anfang einer Ueberschrifl: Ubi episcopus Hs.
b opprimenda Hs. c so Hs. urie die Quelle.
— 65 —
utero, cum multa tribulacione regno privati vitalem amiserunt datum.
Sane predictus dux Grimoaldus COntemporaneuS imperatoris Kremsm. 7.
Leonis 1 III. ducavit annis 10 *. Cui Hugbertus* in ducatu sucoessit.
Cap. 22.
5De Hugberto duce Baioarie, qui S. Corbinianum
revocavit de montanis.
Hugbertus dux Baioarie contemporaneus imperatoris
Leonis III.4 Hie cum regnare ceperat, cum omni dulcedine et Vita S. Corb
sum mo honore virum dei Corbinianum episcopum ad se revocavit. Quern caP' *°'
10 tan to a venerabatur honore, nt Sanctis meritis dignus erat, cumque sibimet
sacro fontis lavacro sociavit [F. 56*] Cumque exitus viri dei appropin- 29.
quasset, temp us obitus sui non ignorans unum ex discipulis suis ad
Hucpertum principem direxit suum obi turn nunciare poposcens, ut cadaver
illiue deferre iuberet, ubi vivus promise rat. Veniente autem die nativi- 30.
15 tat is Marie deo spiritum reddidit anno, ut puto, Christi 735. 6
Yel quasi. Missi vero ad principem Hucbertum reversi attulerunt 31.
mandatum, ut beatiseimi viri corpus Maies adportaretur, sicut ipse vivus
fieri disponebat, ut ibidem in ecclesia sepeliretur S. Valentini. De
miraculis huius sancti viri per Frisingensem scribitur8:
20 Mittit hie presulem Gre(gorius)b iuuior7 Corbinianum.
Spina concutitur, sed mustum non violatur8.
» tano Hs. b Ore. Hs.
1 Vgl. oben 8. 47, Anm. 2.
* Nach der Quelle 718—729.
25 * Quelle: Hugwertus.
4 Vgl. oben S. 47, Anm. 2. Nach Kremsm. 7 und 49 ut Hugbert
739 gestorben.
4 Vgl. oben S. 61, Z. 2.
6 Die folgenden Verse hat Arnpeck aueh in dem von ihm gesehriebenen
30 Helmstddter Codex 205 der Herxogl. Bibliothek Wolfenbuttel auf Bl. 209*
emgetragen, und xwar vor der darin gemachten Abschrift der Freisinger
Traditionen in des Conradus Sacrist a Bearbeitung (vgl. Mon. Germ, hist.,
SS. XXI V, 315). Anjener Stelle der Wolfenbuttler Handsehrift iiberschreibt
er die Verse folgendermassen : Ante vite eius picturam talis habetur supra-
35scriptio. Die Verse bUdeten also die Uebersehrift xu einer pictura vitae
des Heiligen. Wenn man aueh daran denken kimnte, doss dieser Ausdruek
nur iibertragen xu nehmen sei und doss die Verse einer Lebensbeschreibung
Korbmians vorausgesetxt tcaren, so erseheint es mir doch viel wahrscketn-
licher, doss sit der Begleittext xu einer wirklichen bildlichen Darstellung tcaren.
40 T In der Wolfenbuttler Es.: tercius. Aueh Conradus Saerista
SS. 24, 319, 1 nennt Oregor III., wahrend, wie in letxterer Ausgabe Waitx
eruniternd bemerkt hat, an Oregor II. xu denken ist. Demnach kbnnte
vielleicht das aUerdings ungewohnlichere iunior, welches Arnpeck iibrigens aueh
in der unten in seinen Gesta epise. Prising, enthaltenen Lebensbeschreibung
46 Korbmians verwendet, der richtigere und ursprunglichere Wortlaut sein.
8 Vita 8. Corbiniani cap. 2. Zeile 3 bexieht sieh auf cap, 3, Zeile 4
auf cap. 13, 5 auf cap. 11, 6 auf cap. 7, 7 und 8 auf cap. 8, 9 auf cap. 24,
10 auf vide Stellen, 11 auf cap. 30, 12 auf cap. 32, 13 auf cap. 39 utid
die folgenden, 14 auf cap. 43 und 44.
Qaellen a. ErOrtorungon N. F. HI. 5
— 66 —
Presulis reducit fur mulam furtim sublatam.
Defert piscem aquila presuli celitus emissum.
Domitat hie ursum post equum peremptum.
Judicem precatur, ne latro morte puniatur.
Latronem redimit ab exicio triduanum. 5
Hie ordinat monachum a crucis morte redemptum.
Vir virga montem compellit mittere fontem.
Reficit eternis episcopus populum verbis.
Sumpto viatico transfertur anima celo.
Corpus sacratum ter deno die tollunt turaulatum. 10
Frisingam vehitur presul inclitus sepeliendus.
Languores sanat, arreptos a demone curat.
Cap. 23.
[F. 57] De Otilone duce Baioarie et fundacionibus
monasteriorumBurensis,Slechdorf etAltachensisetc. 15
Kretnsm. Defuncto itaque anno Christi 739. Hucberto principc,
7 u. 49. qui iam 10 annis ducaverat, Otilo sive Odilio vel Utilo, quod
Ebran 47. idem est, ei success it. Sane postquam duces, COUlites baronesque
in Baioaria Christi fidem aroplexati sunt, episcopatus, cenobia basilicasque
quara plurimas in dies ob dei honorem et animarum salutem 2°
construxerunt.
Chr. Bur.1 Anno igitur domini 740. indiccione 8. sub Zacharia papa et
Andr. 20. Caroio Marcello maiore domus Francorum, secundum quosdam rege,
Kremsm. 85. cognomen to Fortissimo, patre Carolomanni et Pippini, tempore, quo
Chr. Bur. 8. Bonifacius Maguntinus archiepiscopus in Francia, Fresia, Austrasia e t 25
Baioaria fidem Christi seminabat, cum iam ecclesie vel monasteria in
his tempo ribus' consurgerent, tres fratres, viri clarissimi, Lantfridus,
Waldramus et EUilandus, tarn virtutum quam diviciarum dignitate a
incliti primates regni et predict! regis consobrini tanti pontificis
circumquaque predicant is crebra vieitacione sunt plenius instructi iamque 30
ad perfeccionem evangelicam, que sola superat, cuncta relinquendi et
crucifixum sequendi pertingere sunt conati. Itaque cum citra fluvium
Lfisah habentes predia et in villa Antorf eiusque confinio pulcherrima
domicilia dumb venacionibus adiacentis nemorispro consuetudine/~.F.£7<7
aliquando exercerentur, cuncta perlustrantes inter frondose umbracula 35
Ebran 47. silve ad sempiterna paradiai vireta suspirabant presentisque vite ac
huius mundi brevitatem considerantes ac perspicaci animo revol-
Chr. Bur. I.e. ventes consilio inito iusscruntque statim extirpatis frutectis prope rivum
Kalomanbach habitacionem sibi adiuncta basilica construi. Quern quia
» fehlt Ha. * *o Hs. 40
1 Chronica Burensis monasterii ; Mon. Qerm. hist., SS. IX, 229.
Auch in den Fundationes monaster for um Bavariae; vgl. Neues Arckiv
XXIV, 676.
8 Quelle : partibus.
- 67 —
locum sibi dominus non elegit, signorum indicio declaravit. Oesoribus
namque repentina incisione vulneratis columbe advolantes cruentata ligna
raptim asportarunt et loco, in quo nunc venerandum a 1 tare mcnasterii in u. Andr. 25.
Beuren consistit, sparsim inferentes quasi ex ration abili industria cruci-
5culos composuerunt Animadvertentes igitur servi dei celestis auspicii
omen, que ibi cogitaverunt, hie perficiunt; ecclesiam cenobiumque in-
comparable structuris a c picturis construxerunt et preciosis perornaverunt Chr. Bur. I. c.
me tall o rum et theaaurorum insignibus prediisque large ditarunt.
Deinde et alia tria grandi manu diligencie monasteria instituunt, primum
10 Chochalense, in quoa venerabilis eorum soror Gailswindis predii sui
parte trad i La cum virginali dege bat con tube mi o, secundum Schledorfense
et tercium Scafelense. Plura si scire vis de cenobio Burensi,
quere de fundacionibus monasteriorum in Bavaria in principle
Schlechdorf.
15 Item [F.58] Guncianus frater fundatorum in Buren una cum i^nd.1
eis fundavit cenobium in Schlechdorf cum 24 presbyteris et abbate
ordinis S. Benedicti. Qui fundator est ibidem sepultus. Quod cenobium
post desolacionem Arnoldi impii ducia Baioarie restauratum fuit temporibus
S. Hainrici imperatoris, et canonic i regulares introducti, ibique sub
20 altari summo requiescit corpus S. Tertulini, qui fuit vir nobilis Roman us,
f quern a sede apostolica Reginpertus monachus concedente Adriano papa Cod. trad.Fris
ad partes Baioarie Attone8 abbate adiuvante perduxit.
Inferius Altach fundacio.
Kremsm.
Anno domini 741. Franci Carolomannus et frater eius 7, 49u.85
25 Pippin u 8 fill I Carol i Fortis* pugnaverunt cum Otilone rege5 Bavarie et u. Andr. 512
vincunt eum, et sic Bavaria in proyinciam redactaOtilo dux efficitu r- «*• Andr. 22.
Qui ex suasu et consilio S. Pirminii episcopi Metensis Inferius Altach Andr. 22
monasterium ex buo allodio et similiter Mansee 6 sub monastica pro- u. Ebran 53.
fessione fundavit et S. Bivilonem 7 de Laureaco in Pataviam trans tu lit. Kremsm. 85.
30 Anno domini 742. Otilo dux ex uxore sua Hildrude filia Andr. 51 7 u.
Caroli primi cognomen to b Fortis, qui alio nomine dictus est Tucides <>, Kremsm. 85.
* qua 2fr. b precognomento Hs. c so Hs.
1 Vgl. Neues Archiv XXIV, 677.
9 Der folgendt Sckltiss dieses Abschnittes entstammt dem Codex
35 traditionum Frisingensium und xwar einer Tradition, uelche Arnpeck auch
in seinem unten abgedruckten Liber de gestis episcoporum Frisingensium
in dem Abseknitt iiber Bischof Arbeo verwendet hat. Man findet sie neuer-
dtngs gedruckt bei Bitter auf, Die Traditionen des Hochstifls Freising, Bd. 7,
S. 72 ff., n. 45 b.
40 s In der genannten Tradition heisst es: me adiuvante; so sagt
dort Abt Atto von Sehlehdorf.
4 Dieser Beiname ist aus Kremsm. 85. entnommen.
* Die Kremsmunsterer Quelle : duce ; hier wohl auf Qrund von
Andr. 22 geandert.
45 e Naek Kremsm. 50 u. 88 von Tassilo III. gegrundet. Ebran 53
sckreibt die Orundung Odilo %u. Arnpeck folgt ihm hier und an einer
uceiten Stelle S. 78, Z. 1.
7 Quelle: Wiwilonem.
— 68 —
sorore Pippini scilicet II., qui, cum esset maior domus Franco rum, f actus
Andr.1 20. est rex post Hildericum per papam Zachariam, genuit Tassilonem. Eodem
anno Carolus Marcellus diem obivit relinquens tree filios, Carolomannum,
Pippin um et Grifonem.
Kremsm. 7. [F. 58'] Anno do mini 743. Carolomannus et Pippinus fratres5
Andr. 20 pugnaverunt iterum cum Otilone ad Lech. Griffo a u tern minor natu
uxorem Suanahildem neptim Odilonie ducis Baioariorum habebat ; noluit
fratribus suis subiectus esse, quamvis sub eis honorifice viveret, multa
bella ad versus fratres suos move n 8 , attamen parum pro fecit. Tandem
Baioariam peciit ipsumque ducatum in suam potestatem redegit, Otilonem 2 10
cum Hiltrude uxore sua2 in dedicionem accepit. Hec Pippinus
u. Frut. 159 audiens anno domini 748. cum maximo exercitu in Baioariam venit
fratremque suum Grifonem cum omnibus suis cepit et expulit de
Baioaria, quam occupaverat. Otilonem3 in ducatum restituit
domumque revereus Griffoni more ducum 12 ducatus dedit. Sed ipse 15
beneficio huiusmodi minime contentus ad Waifarium Aquitanie ducem
fugit. Qui postea anno 5. Pippino nunciatur a suis occisus. Sed quia
sepe mencio fit de Carolo Marcello et suis filiis, qui fuit
maior domus, quare videndum est de quittitate huius nominis.
Cap. 24. 20
De maiore domus Francorum.
Carolus itaque Marcellus adiit Lothoringiam, Westraniam,
Burgundiam, quas omnes debellando subegit et sue dicioni
subesse manu valida compulit, quinymmo Saxones, Alemannos
Baioariosque cum Eudone* duce Aquitanie sibi subiecit. 25
Nee tamen aduc rex fuit, sed maior domus, [F. 59] quia
primus post regem dicebatur maior domus Francorum, secundus
minor domusb Francorum theotonicorum seu Almanorum in
cisalpinis partibus constitutorum, et que Lothoringia postea
dicta est circa Treverim et versus partes Leodii, Brabancie 30
et Holandie, Selandie ac Flandrie, que sunt gentes Almanie
inferioris, et iterum ascendendo in Westraniam et Helsaciam
usque in Basileam et Argentinam. Que terre olim voca-
bantur a Romanorum commentariensibus Gallia cisalpina, et
a Endone Hs. Aventinus am Rand: Udo. b darnach Rasur Hs. 35
1 Der seinerseits FrtU. ausgesehrieben hat. Arnpeek beniitxt letxteren
daxu und eninimmt daraus xwei bei Andr. iceggelassene Angaben.
1 Beide Vorlagen, Frut. u. Andr., sag en richtig : Tassilonem cum
Hiltrude. Es seheint, als ob Arnpeek hier den Verbesserer spielen wollte,
tceil ihm anscheinend die Verbindung Tas silos mit dem Namen Hiltrude 40
nicht verstdndlieh war und er meinte, mit dem Namen Hiltrude konnte nur
Odilo xusammen genannt werden. So entstarui die obige grobe Unrichtiykeit.
8 Ebenso unrichtig. Auch hier die Quellen richtig : Tassilonem.
— 69 —
incole ibi dicti sunt Franci, id est liberi, alienum a sua
nacione dominum non habentes aut cuiquam regi subiecti
tributa dantes. Et licet olira fuerunt sub Romanis ut alie
naciones orbis et serael tantura debellati ex integro a Julio
5Cesare ante salvatoris incarnacionera per 50 annos, trans-
acta tamen pace universali orbis ceperuut iterum rebellare.
Unde pluries bello a Romanis ducibus impetiti ex toto
subiugari minime potuerunt, presertim postquara Constantinus
Magnus pape resignavit dominium urbis et quasi regnum
lOoccidentis et locavit sedem imperii universalis in Constan-
tinopoli. Et quamvis multi cesares orientis attemptaverint
eciam predicta dominia in toto sibi subdere, ymmo in ali-
quibus locis ea gravissimis attriverint bellis, nullibi tamen
legitur subiugasse illos, ymmo plus credendum est illos a
15 Romanis cesaribus libertati donatos propter ipsorum stren-
nuitatem et ex utraque parte nomen libertatis usque ad
Carolum Magnum habuisse [F 59*] et dictos fuisse Francos,
id est liberos. Porro societas ilia vel colligacio tantorum
populorum primum dicta fuit domus Francorum et non
20 regnum vel ducatus, licet absque capite vel principe strennuo
numquam fuerint, qui primum dictus fuit maior domus
Francorum. Est autem credendum , quod hoc vocabulum
domus pro toto suo dominio et liga confederacionis sumpserint
ab antiquis et a more Hebreorum et Romanorum, qui a
25familiis suam nobilitatem denominabant domum ut domus
Israel, Jacob, David, Scipionum, Cathonum, Fabiorum,
Grachorum etc. Sicque in ilia domo vel cognacione, qui
senior inveniebatur ab aliis, ut dominus venerabatur et
quasi rex in sede maiestatis sue sedens timebatur. Ad
30nutum eciam eius et consilium singula disponebantur in
domo, familia vel cognacione ilia, et rem ipsorum publicam
ita ordinavit, ut firma per tot annorum spacia contra tot
insultaciones imperii Romani, quod vere regnum ferreum
fuit, re et nomine consistere ac perdurare posset. Fuit
35 autem hec domus inchoata post incarnacionem verbi 425.
et duravit a Faramundo et suis heredibus ac successoribus
apud Almanos usque ad Carolum Magnum, et tunc post
paucos annos domus Francorum subdivisa fuit in occidentalem
et orientalem, que iterum in tres domos plurimum notabiles
40 [F 60] et magnifies. Quod autem domus Francorum fuerit
apud Almanos, dare patet, quia Hildericus rex Francorum
fundavit monasterium S. Galli et Dagobertus senior rex
Francorum monasterium S. Petri in Erfordia et aliud in
— 70 —
Weissenburg et episcopatum in Argentina et similia multa —
sedes autem dominii communiter in Treveri et in Westrania
in castro, quod hodie dicitur Kayserslutern , fuit — , item
quia Steffanus II. papa propter niraias infestaciones Astulphi
regis Longobardorura perrexit in Franciam, scilicet orien- 5
talem, id est Alemaniam, que tunc Francia vocabatur,
quia provincia, que modo Francia vocatur, tunc Gau-
diana vel Gallia apud antiquos dicebatur. Et iste papa
Steffanus constituit primo Pippinum patrem Caroli Magni
in regem Francorum, quod alias non fuit de more, ex quo 10
pater eius, videlicet Carolus Marcellus, non fuit rex Fran-
corum. Qui eciam Pippinus ante fuerat palatinus Rheni et
ab antea maior domus vocabatur. Qui cum consensisset
votis pape, ut letificaretur papa, in promisso de adiuvamine
dixit alacri voce : Sancte pater, nobilis Germania nobiles 15
assidue nobis milites germinat, per quos deo favente Austulpbum
compescemus. De hoc igitur vocabulo maior domus modo
sufficiunt.1
Cap. 25.
De S. Bonifacio. 20
Schedel Bonifacius monachus existens doctissimus atque eloquent issimua
CLXl°.e Brittannia ad Gregorium papam II. venit. Cognita hoininis virtute et
sanctitate ipsum episcopum constituit et inGermaniam misit, [F. 60']
ut illam genteui proposita evangelica luce iUustraret ac fidem veram
doceret. Ubi predicacione et exemplo in Thuringia, Hassia, Saxon ia, 25
Austrasia ct Francia opus impositum egregie egit. Eo tempore in
Wormacia fuit archiepiscopatus habens sub se 16 suffra-
ganeos, et vocabatur ci vitas Wangionum. Geroldo ibidem
archiepiscopo, successore S. Rudberti, in bello occiso suc-
cessit ei filius suus Gerbilio, qui propria manu interfectorem 30
patris sui occidit dicens: Accipe nunc ferrum, quo patrem
Schedel I. c. vindico Carum. Ideo papa Gregoriu s II.» petente Pippino maiore
domus in Magunciam transtulit et ibi S. Bonifacium iure metro-
politico tocius GaUie principem et episcopum constituit 715. Qui Boni-
facius prius habebat nomen Vinfrid b , sed postea, quando 35
papa Gregorius II. ipsum episcopum ordinavit, ei nomen
Bonifacius imposuit. Factus autem archiepi8Copus plura con-
struxit monasteria ordinis S. Benedicti, inter que principalia
sunt Hirsveld et Fulda in Boetaniac, quod cenobium ceteris
monasteriisinGermaniepartibuspreclariusfundavit. Quinymmo 40
a 3us Fs. b Aventi?ius am Rand: Weinfrid. c so Hs.
1 Quelle?
— 71 —
auctoritate sedis apoetolice et principum Franco rum duas episcopates Schedel I.e.
sedes constituit, anam in castro Wirtzpurg, ubi Burkardum collegam
suum episcopum ordinavit, alteram in Eystet, cui Wilibaldum pre fecit*.
[F. 61] Cumqae molta milia hominum S. Bonifacius tarn per Otloh, Vita
5 se quam per suos provinciates ad fidem sacram perdue ta baptismatis S. Bonif.
onda diluisset, iam def oncto beate memorie Gregorio II. sedis apoetolice I e- 26.
presule et tercio Gregorio eandem sedem obtinente iteram B. Bonifacius
Rom am legatos misit, qui apud presulem predict um prions amicicie
federa renovantes omnem familiaritatis graciam, quam ab antecessore
10 suo habuisset, expeterent omnemque subieccionem apostolice sedi debitam
a sc promitterent, conyersionem quoque plurimorum in Germania habi-
tancium intimarent. Postquam vero legati supradicti Romam venientes
venerabili pape tali a denunciabant, statim deo gracias retulit, deinde
non solum omnia familiaritatis et amicicie iura a S. Bonifacio postulata
15 promisit, sed eciam ea, que minime peciit, id est arcbiepiscopatus pallium
direxit, epistolam quoque continentem diversa, pro quibus interrogatus
fuerat, presuli sancto remisit. Cuius exemplar hie sequitur:
Reverendissimo et sanctissimo fratri Bonifacio coepiscopo ad
ilium inacionem gentis Germanie vel circumquaque in umbra mortis
20 m orantibus gentibus in errore constitutis ab hac apostolica sede directo
Gregorius servus [F. 6V] servorum dei. Magna nos habuit gratulacio
lectis sanctissime fraternitatis tue litteris, cum in eis relecta serie fuisset
repertum domini nostri Jesu Cbristi gracia plurimos te a gentilitate et
errore ad vere fidei agnicionem convertisse etc.
25 In qua epistola multa continentur, que ad nostrum
propositum pronunc propter prolixitatem obmittuntur. Quiabc. 27.
nuncii cumb graciosa presulis apoatolici dona scriptaque reportantee
letissimum ipsum S. Bonifacium effecerunt, undo et debitas deo laudes
graciasque agens duas mox ecclesias domino construxit, unam quidem
30 in Frideslar, quam in bonore S. Petri principis apostolorum consecravit,
alteram vero in Hamanaburg, quam in honore S. Michaelis archangel i
consecravit, duoque monasteriola duabus subiunxit ecclesiis hisque non
minimam deo serviencium concionem subrogavit. Que postquam gesta
sunt, 8. Bonifacius Baioariorum terras, quibus per idem tempus Hug-
35 bertus dux preerat, adiit predicacionisque studium apud eos diligent issime
exercens tan to divine emulacionis zelo armatus est, ut quendam scismaticum
hereditaria pravitate plenum nomine Ermunolfum b iuxta canonum decreta
damn asset atque ab ecclesia expulisset. His peractis rursum ad eos,
qui sub sue gubernacionis diocesi commorabantur, remeavit circumiens
4^ * Der folgende Text bis xur nachsten Kapiteliiberschrift einschliess-
lich ixt auf eintm imd einem sechstel eingehefteten Blatt spater eingefiigt.
Der auf Bl. 60 und 62 steltende urspriingliche Text :
Iterum legatos Romam misit, et papa Gregorius III. non solum,
que postulavit, ei dedit, sed et archiepiscopatus pallium ei direxit.
45 Cap. 26. De divisione episcopatuum in Baioaria.
Postea vero Bonifacius in persona propria Romam iterum venit
et di versa privilegia et diversas epistolas ad Almaniam obtinuit. Acceptis
igitur tali dub epistolis S. Bonifacius a Roma discessit Italiamque per-
veniens Ticine urbis ingressus menia et apud Liutprandum Longobardorum
50 regem aliquamdiu commorabatur.
tst durchstrichen. b so Es.
— 72 —
c. 28. ubique et instaurans, que cura poposcit ecclesiarum. Eo eciam tempore
Romam ire decrevit et ipse cum sanctissimo multa de aniraarum
salute et reformacione ecclesie contulit ac privilegia [F.61*]
cum litteris apostolicis pro ereccione et instauracione fidei
katholice secum attulit ad partes Baioarie et Alemannie,5
prout in legenda clarius ponuntur littere eiusdem Gregorii.1
c. 31, Demum acceptis litteris S. Bonifacius a Roma discessit Italiamque
perveniens Ticine urbis ingressus est menia et apud Liutprandum Longo-
bardorum regem aliquamdiu commorabatur '.
Cap. 26. 10
De divisione episcopatuum in Baioaria.
Otloh, Vita S. []?t $2 ] Inde vero digrediens in terras Baioariorum ab Utilone
Bonif. I,c.31.ftuce invitatusa visitavit mansitque ibi diebus multis verbum dei pre-
dicans vereque fidei sacrameuta illic renovans. Inter que eciam destruc-
tores quosdam ecclesiarum populique seductores abigebat. Quorum alii 15
pridem falso se episcopatus gradu pretulerunt, alii vero presbyteratus
officio se deputarunt, alii eciam alia innumerabilia perversitatis figmenta
sequentes magna ex parte populum seduxerunt. Bed sanctus presul
cum tantam sacerdotum fallaciam atque maliciara aliter non posse pro-
hiberi conspiceret , provinciam Baioarie Utilone duce consenciente in 20
quatuor di visit parrochias tresque magnarum virtu turn viros eis prefecit,
quo8b ordinacione facta in episcopalem gradum sublimavit. Quorum
primus nomine Johannes in opido, quod' dicitur Salczburg, cathedram
episcopalem suscepit, secundus Erimbertus in Fr isingensi ecclesia regimen
pontificale subiit, tercius Gaubald in Ratisponensi civitate, que metropolis 25
Baioarie est, pontifex constituitur. Wivilo quoque a presul e apoetolico
iam ordinatus Patavieusi ecclesie prelatus est, sed eius parrochia, que
quarta erat, a S. Bonifacio [F. 62'] sicut cetere dividebatur. His ergo
pontificibus constitutis et, quecunque tunc corrigenda erant in Baioaria,
correctis ad proprias rediit ecclesias. Post non multum vero temporis30
omnia, que tunc in Baioaria corrigendo gessit, litteris transmissis presuli
cf. e. 32. apoetolico denunciavit; at ille gesta eius laudans remisit epistolas in
litteris singula quoque per ipsum facta approbans et con-
firmans et aibi ad proficiendum ulterius predicando mandans
anno Christi 745. 35
Cap. 27.
Decretum Carolomanni maioris domus et natu
de christiane religionis reformacione et morte
S. Bonifacii.
Otloh, Vita S. In nomine domini nostri Jesu Christi. Ego Karolora annus dux et40
Bonif. I,c.34. princeps Francorum anno ab incarnacione domini 742. 11. Kal. Maii cum
consilio servorum dei et optimatum meorum episcopos, qui in regno meo sunt,
a Baioariam durchgestrichen Es. b quas Hs.
1 In c. 28—30 der Vita Otlohs.
* Vgl. oben S. 57, Anm. 4. 45
— 73 —
cum presbyteris ad concilium et sinodum pro timore Christi congregavi,
id est Bonifacium archiepiscopum, Burckhardum et Regnifridum* , Wittonein
et Wilibaldum, Dadanum et Add an urn cum presbyteris eorum, ut mihi
consilium dedissent, quomodo lex dei et Christiana religio recuperetur,
5 que in diebus preteritorum principum dissipata corruit, et qualiter populus
christianus ad salutem anime pervenire possit, qui per falsos sacerdotes
hncusque deceptus est. ltaque per consilium sacerdotum religiosorum
et optimatum meorum ordinavimus per civitates episcopos et constituimus
super eos archiepiscopum Bonifacium, [ F. 63] qui est missus S. Petri.
10 Statuimus quo que per annos singulos synoduni congregari etc. usque
in finem. Hec epistola continet valde bona statuta et de-
creta, prout plane habetur.
In legenda S. Bonifacii libro 1. et postea in 2. libro
continentur facta eiusdem sancti et epistole eius misse ad
15 Zachariam papam. Ubi et eius martirium describitur. Item Andr. 21.
Bonifacius archiepiscopus ex iussu Zacharie pape Pippinum in civitate
Suessonum in regem Francorum unxit. IdeO archiepiscopus secundllS
post papam censeturb. Tandem Lullum si bi successoremc/*. Otloh II,
ordinans ob predicacionis officium Frisiam peciit, ubi Non«c« -^ 20.
20junii cum sociis martirio coronatus est, cum verbum dei
i ndesinenter predicasset ac prefuisset ecclesie annis 36.
Cap. 28.
De S. Wilibaldo episcopo Eistetensi et S. Walpurga.
S. Wilibaldus natus est ex S. Richardo Suevorum primum duce, Schedel
25 post Anglorum rege, Bunnaque castissima femina, eius uxore. Qui CLXIL
cum Romam, deinde Hierosolimam atque terram sanctam peregrinus
visitasset, postea monasterium divi Benedicti in Monte Cassino
per quinquennium monachus inbabitans et inde Homam revertisset,
a Grcgorio III. summo pontifice, cui turn propter religionem turn fidei
f'-O feinceritatcm dilectus fuit, S. Bonifacio Maguntine sedis archiepiscopo
commendatur, eius avunculo. A quo presbyter ordinatu s episcopio
Eystetensi preficitur, quod S. Bonifacius ex prediis et man- [F. 63' ] cipiis
a Swygero comite de Castro Hirsperg in Norico deo donatis erexerat.
Efficitur eciam sedis Maguntine scriba, quern vulgus cancellarium vocat,
35 et in conventibus a dextris archiepiscopi Maguntini primum locum per-
petuo 8iicce8soribus suis obtinuit. Hie vir sanctus Wilibaldus
supra ripam fluminis, quod Alimonium vocatur, in vasta solitudine
succi8is nemoribus ci vita tern Eystet edificare cepit. Post(juam autem
per 36 annos episcopaverat, 77. etatis sue anno migravit
40 ad dominum Non. Julii et sepultus reverenter in cripta
subterc chorum beate virginis in ecclesia Eistetensi anno
Christi 781. Huius frater fuitS. Wunebaldus confessor Christi
et soror S. Walpurga, que fuit admirabilis sanctitatis et
» so Es. b censentur Hs. c subte Hs.
— 74 —
rigoris, ut cunctis sui temporis hominibus esset admiracionis
et exemplar imitacionis. Pia itaque et raitis Walpurga
fratrem in hanc provinciam secuta plurimas castitatis ama-
trices congregavit virgines in illis locis, quas fama sanctitatis
sue allexit. Et capta benivolencia pariter et sancta obediencia 5
fratris sui universis collectis virginibus in loco, qui dicitur
Haydenhaim, prefati episcopatus monasteriura instituit usque
in hodiernum diem perseverans. Et ibidem in maxima abs-
tinencia et sanctitate multis annis laudabilem cum suis
sodalibus peregit vitam. Miraculis eciam plurimis in vitaio
claruit. Inde ad ultimum vite terminum veniens cum omnibus
[F. 64) virtutibus adornata polleret, deo spiritum reddidit.
Cuius sacra ossa parvo post tempore per Othkarium episcopum
ab eodem monasterio sunt translata ad Eistetense cenobium *,
Schedel&Q quibus sacer manat liquor egrotantibus prebens remedium. 15
CLX1I.
Cap. 29.
De fundatoribus ac fundacione monasterii
in Tegernsee et reliquiis sanctorum ac aliis
fundacionibus eorum.
Fund. Teg. Cum S. Bonifacius Maguntine sedis archiepiscopus anno doraini 746. 20
475. auctoritate Zacharie sum mi pontificis et consensu Pippini principis
term in 08 episcopatuum in Baioaria distribueret et venerabilef viros
Burchardum Herbipolensi , Wilibaldum Eistetensi, Gaibaldum a Ratis-
ponensi, Johannem Salczburgensi et Erimbertum fratrem S. Corbiniani
suceessoremque eiusdem Frisingensi ecclesiis preficeret, ut iam supra 26. 25
capitulo dictum est, ac monasteria monachorum ac sanctimonialium
phi rim a in Germania suo consilio et auxilio fundata fuissent, crant duo
Fund. Teg. fratres in partihus Noricorum Adalbertus * et Otkarius ex patre Hart-
495 u. Andr. wico8 Burgundiones, ex matre Baioarii, diviciis prepollentes deumque
22 u. 514. timentes, aliena non appetentes, neminem dolo illudentes affinitate proxirai 30
Pippino regi Francorum, patri Carol i Magni. Horum primus, scilicet
Adelbertus 9 [F. 64' J comitatus possedit in Baioaria, alter vero, scilicet
Otkarius, qui et etate provectior, ducatum tenuit in Burgundia. Uic
habuit filium tenerum in aula Pippini regis. Qui dum morum nobilitate
a so Hs. 35
1 Fur die aus Ijegenden des hi. WillibcUd, Wunibald und der
hi. Walpurga stammenden Nachrichten dieses Kapitels sind nicht die
grbsseren Lebensbesehreibungen jener Heiligen Quelle, sondern anscheinend
irgend eine Legendensammlung, in welcher jene Lebensbesehreibungen in
kurxer Form enthalien waren. 40
2 QueUen: Albertus.
8 Dieser Name ist aus Fiietrer 59 entnommen. Vgl. aueh Riezler,
Naimes von Bayern und Ogier der Dane, in den Sitxungsberichten d.
philos.-philol. u. hist. Kl. d. k. b. Akad. d. Wise. 1892, S. 738.
— 75 —
filium Pippini regis precelleret, ipsa nobilitas morum odiorum materia
fuit. Difficile est enim quemquam in prosperis invidia* carere. Cum
enim in ludo scacorum Pippini filio assidue doctior inveniretur, et filius
Pippini regis victus animatus forte potencia patris rixam agebat et
5 Grimaldum1 filium ducis super timpora* graviter percuciens occidit
Qua causa rex cognita solito tristior efficitur, et res multiplici studio
adeo occultatur, ne mm ores mentes parentum inficerent Timebat enim
potenciam memoratorum principum, quiahonorumc principia contingunt
sepe difficilia esse. Nam ipse Pippin us eisdem diebus auctoritate Zacharie
lOpape regnandi potestatem in Gallia et Burgundia, Alsacia, Turingia,
Saxon ia ac Baioaria in omnique Germania noviter adeptus fuerat.
[F. 65] Sedente igitur in causis Pippino requisivit in sentencia a duce
Otkario, quid faciendum in causa sit, que nullo emendacionis cultu
emendari potent. At ille nesciens huius sentencie spiculum in se tor-
15 queri respondit : Res, que nulla racione reformari potest, equanimiter
fereoda est Que sentencia dum precipuis principibus place ret, assensu
celebri firma stetit. Rex vero animo fluctuabat diligenter animadvertens,
quomodo causam dec enter componeret, inter spem et timorem medius.
Timor enim diligenciam docet et ammonet futura prospicere, inconsulta
20 autem temeritas consilium expect are nescit. Consulcius itaque eo agente
casum pueri insinuat patruo primitus, deinde cum patruo patri. His
auditis pater supra modura tristabatur et insperato malo per longas
moras conticuit Multis igitur fidelibus regis ipsum interim consolan-
tibus et exhortantibus , quatenus sentenciam, quam ipse tenore recti
25edixerat, factis comprobaret, longis suspiriis habitis tandem illustrium
riro rum precibus mitigatus memor condicionis humane colligere sese
animo cepit taleque responsum regi dedit : In rebus humanis nihil firmum,
nihil subsist] t perpetuum, sed dies hominis velocius umbra aut vento
declinant. Quod cum multis clarum sit experimentis, et presentis rei
30 casus suum nobis exinde prebeat documentum. Consultum est teneriori
nos affectu superstates amplecti. De morte vero filii ultra, quam credi
potest, turbatus, [F. 65'] quicquid in eius morte mihi absumptum est,
bonus status honoris vestri mini carissimus et vita fratris mei Alberti
comitis recompensat, et in utri usque vestri sospitate infiniti dolor is re-
35 medium sumitur et tante destitucionis iactura decenter emendatur. Sed
et huncd dare qui potuit, auferre valebat eundem. Hec dicta maximam
virtutis gloriam pepererunt et uberem apud regem graciam. Nam et
ipsum et plurimos alios ad lacrimandum suis lacrimis inflexerat. Inter
regem igitur et ducem perfect a solidata amicicia Otkarius he red is solacio
40 destitutue cum fratre suo Alberto, qui ei nature deb i to sedule compacie-
batur, ad propria reversus premedilantes caducis rebus fidem adhiberi
non debere terrenis celestia comparantes Christum rerum suarum heredem
fecerunt et iuxta lacum Tegernsee monasterium roonachornm continuo
fundare cepenint. Exinde acceptis litterarum testimoniis a B. Bonifacio
45 Afoguntinensi archiepiscopo Romam oracionis causa necnon pro reliquiis
sanctorum profecti sunt. Quos Zacharias papa honorifice suscipiens
letatus © est et omnis ci vitas de adventu eorum. Unde summus pontifex
cum non modico merore exposuit eis cohquerendo, quomodo pagan i
» fehliUs. b timpona Hs. c hororum Us. * nunc Us. ® letata Us.
50 l Ebenso aus FUetrer 60.
— 76 —
nudius tercius maiorem urbis partem devastaverunt et thesaurum
ecclesiarum diripuerint* Romanique ad Re defendendum Concordes non
essent, et exhortatus est eos, ut Romanis in concordiam [F. 66] revo-
catis ipsi quoque in vindictam malorum cum illis parati essent, eo quod
precellens in armis vis Theutonicorum, sicut experti robur eorum testa- 5
rentur. Finitis querimoniis principes Noricorum improbantes improbitatem
desidie Roraanorum dixerunt: Nimis deses residet inimicos domi ex-
pectans. Desolacionem civitatis, contricionem gentis, multarum tumultuni
iniuriarum pretend itis b. Sera est ista deliberacio. Prius certandum fuit,
ne amitteretur liber Us, quam ut amissa reposceretur. Et quia conferendi 10
sermonis dabatur eis locus, conversi ad senatores et multitudinem
Romanorum cohortati sunt eos ad bellandum dicentes: Viri Romani,
principes orbis, meminisse vos nominis et generis vestri decet, quorum
manus nemo aduc efifugit. Animadvertite dolorem vestrum, reparate
animos et [dc illatis vobis iniuriis non solum consolacionem, sed eciam 15
vindictam presumite. Pericula rerum vestrarum forciores vos redd ant.
Et confestim coeuntes in concordiam unum corpus ad persequendum
paganos sese fecere. Accepta igitur ab apostolico benediccione noricus
en eis Romanas aquilas regens valida manu versus maritima properat,
ubi hostes cum magno tripudio ac multo fragore predam dividebant. 20
Solent enim ante ruinam corda superborum exaltari. Unde superbe
stultos agere nemo mirari debet. Qui vero aduc potest subici, non debet
dicere: Vici. Finis enim, non pugna coronat. Habita autem delibera-
cione, quid aut quomodo agendum esset, quibusdam Romanis [F. 66' J
melius visum est, congressionem belli nocte aggredi dicentes hostes 25
subito incursu attonitos et caligine noctis oppressos facile posse devinci.
Ad hec Norici cum indignacione responderunt : Hie mos, quern suggeritis,
bonestatis non est, sed improbitatis et eorum maxime, quorum sum ma
votorum est dolis nocere et fallere latenti fraude. Absit ergo, ut gloria
nostra dolo militet. De luce aggrediamur hostes, ut victoria, quam 30
gladiis molimur, aut sit nulla aut sit honesta. Reparate vos quiete, ut
forciores sitis ad opus crastinum. Et constitutis vigiliis, fixis tentoriis
castra metantur. Altero die illucescente c prefati principes nihil de armis,
nihil de propriis viribus presumentes, sed solum de dei misericordia
confidentes potiti victoria de hostibus triumphantes Romam revertuntur. 35
Unde Roroanus pontifex et omnis ecclesiastic us cetus cum gaudio
exultnntes gracias debitas deo de tanta victoria egerunt. Datur igitur
arbitrium principibus Noricorum vendicandi partes , quas vellent, de
cunctis spoliorum facultatibus. Qui contemnentes terrena causa devo-
cionis et reliqiarum se patriam deseruisse dixerunt. Impetratur igitur 40
ab eis pre ceteris reliquiis a summo pontifice difficulter, sed occulte
corpus S. Quirini, quod tunc crebris clarebat miraculis, de quo gloriatur
Fund. Teg. monasterium Tegernsee ab ipsis fundatum, [F.67] quod dedicatum
489. fuit per tres comprovinciales episcopos, Erimbertum Frisingense m ,
Johannem Juvavensem et Gaubaldum Ratisponens e m in honore 45
Fund. Teg. I.e. sanctorum apostolorum Petri et Pauli anno Christi 756. Fuit autem
u. Andr. 24. Quirinus iste filius Philippi primi imperatoris christiani, qui ante imperium
S.Weltchr.110. ad ep turn dominus fuit Pannonie inferioris et superioris. Qui filium
su u m Philipp u m regni sibi fecit consortem, cum quo imperavit
Andr. 24. annis 7. Genuit autem f ilium ex Severa uxore sua, quern Quirinum 50
R dirupuerint Hs. b precedentis Hs. c illuscescente Hs.
- 77 —
nominavit. Quera S. Fabianus papa baptizavit. Qui patre
et fratre occisis septennis remansit matri auguste adherens
et demum sub Ciaudio anno Christi 271. capite plexus in Tiberim
proicitur. Postea Bome in cimiterio Calixti cum maxima reverencia
cum aromatibus noctu sepelitur 8. Kal. Aprilis ibique usque
5 ad tempora Pippini regis incorruptus 382 annis requievit
et totO illo tempore diversis in tantum miraculis claruit, ut post Fund. Teg.
apoetoloe ab universis Romania excellencia nullis secundus haberetur. 487.
Huius corpus, ut dictum est, per prefatos principes im-
petratum COncedente papa Otto1 sororius eorum, vir clericatus
lOdignitate ac morura nobilitate probatus, apparatu magnifico ab urbe
attulit anno Christi 754.* et in basilica sancti salvatoris locavit,
in qua duobus annis [F. 67'] et 18 ebdoinadis, donee domus domini
compleretur, reservatum est.
Erigentes quoque et ipsi prelibati principes Adalbertus et Andr. 24.
15 Otkarius et consanguineus eorum Otto alios titulos et ecclesias per
plurima loca in proprio fundo, quas reliquiis necnon prediis suis suffi-
cient er dotaverunt. Item S. Arsacium confessor em Christi tulerunt Fund.7eg.487
in llmmunster, ubi collegium canonicorum hactenus, quod u. Andr. 24.
unacum S. Arsacio episcopo Albertus dux presenti anno
20 Christi 1495. inMonacum violenter transtulit, S. quoquelpolitum
martyrem, discipulum B. Laurencii , in Austriam, que tunc
Norica ripensis dicebatur, in quoddam modo magnum opidum,
quod postea incole muro circumdantes castrum illud ex
nomine sancti appellaverunt usque in presentem diem ad
25 S. Ipolitum. Ubi fundatum est monasterium canonicorum
regularium S. AugUStini. Caput vero S. Quiriui in Nusciam
in monasterium ancillarum dei adiacens Reni littoribus deportaverun t.
Maiora tamen horum suo principali loco Tegernsee reservabant. Plura Fund. Teg.
de hac fundacione si scire cupis, quere in libello, quern 4S/-
30collegi de fundacionibus monasteriorum.
Cap. 30.
Sequitur de Utilone duce, ubi dimissum est, et de
S. Virgilio et sociis eius ac morte et sepultura
dicti ducis.
35 Nimirum Otilo princeps deo devotus monasteria Romberg 8, K™™*™- s$
r r B ' m. Ebran 53.
1 Quelle: Uto.
» Quelle: 752.
• Dieser Name isi in der Handschrift anscheinend verderbt. Arn-
peck selbst tcheint seiner Sache hier nieht sieher gewesen xu sein, denn
40 er schrieb: rom berg, tcobei das rom sehr undeuilich und xweifelhaft er-
scheint. Ein von Odilo gestiftetes Kloster Romberg oder ahnlichen Namens
gibt es nieht. Die Stelle bleibt r&iselhaft. An das (karolingische) Salvator-
Idoster Berg im Donaugau ist kaum xu denken. Windberg nach Ebran 53 Y
— 78 —
Mansee1 etaliud apud opidum Qegenbach' in diocesi Argentinensi
fundavit [F. 68] et quedam alia.
Cf. Cod. trad. Ast cum Josephus 3. Frisingensis ecclesie episcopus ecclesiam
/'Vw.'collegiatam S. Zenonis Christi confessoris super flumen Isana
fundaret, Otilo dux predia plura superaddidit anno Christi 756. 5
Vita S. Virg. Ea tempestate vir dei Virgilius futurus Karinthie apostolus
S#.4a natali solo Hibernie in Franciam venit. Ubi ab illustri Francorura
rege Pippino apud Karisiacum honeste acceptus fuit. Et quia litterarum
scientia cum morum honestate in ipso exuberavit, rex eum sicut tubam
evangelice predicacionis libenter audiebat et secum fere duobus annis 10
propter dei amorem retinuit. Temporibus vero predicti frtilonis ducis
Baioariorum, qui tunc cum tota norica provincia subiectus fuit predicto
regi Francorum, Salczeburgensis ecclesia, que antiquo vocabulo pro
iuvando dicta fuit Juvavia, proprio carebat episcopo. Sed rex Pippinus
princeps per omnia christian issimus ad incrementum ecclesie dei non 15
modico suspirAns desiderio, episcopatum Salczeburgensem pro debito regie
magnificencie sancto concessit Virgilio cum que prenominato duci Nori-
corum utpote amico carissimo transmisit sum mo cum honore excipiendum
anno dominice incarnationis * 764. Qui a papa Steffano II. confir-
matur, [F. 68'] ut in legenda sua habetur. Templum insuper, 20
ubi nunc principalis ecclesia est, edificavit et 8. incepti
Cf. 87. operis anno perfecit et B. Rudpertum a loco S. Petri, ubi
per 140 annos quieverat, illuc transtulit5.
Oesta Car. Hie Virgilius, ut legitur in cronica6 fundacionis cenobii
Magn. 173. Scotorum Ratispone folio 29. 7, exiit de Ybernia8 cum honorabili 25
a fehlt Es.
1 Vgl. oben S. 67, Anm. 6.
* Gengenbach. Als Quellen dilrften Krernsm. 88 xu Orunde liegen,
too es heisst : Utilo pater eius monasteria fundavit circa civitatem Genge- 30
bach in diocesi argentina, iuxta monasterium Hirsaugiense et Swartz-
wald sancti Blasii, und darnach Ebran 53. Vgl. Riexler, Gesehichte
Baierns 1, 112.
8 Bitterauf, Die Traditionen des Hoclistifts Freising 1, 30. Arn-
pecks Abschrift des Traditionsbuches des Conradus Saerista (jetxt in der 35
Herxogl. Bibliothek xu Wolferibiittel), Bl. 210*. Vgl. oben S. 61, Z. 5.
4 Mon. Germ, hist, SS. XI, 86.
6 Neben der Vita S. Virgilii ist hier noch eine andere Quelle beniitxt.
6 Diese Quelle sind die Gesta Caroli Magni der Begensburger
Schottenlegende. herausgegeben von Durrw&chter ; vgl. das. S 134 {wo 40
Druekfehler „80. Kap." statt 30.) und 173.
1 Nach dieser genauen Quellenangabe, welche sogar das Blatt mit
der benutxten Stelle der Zahl nach bexeichnet, konnte man erwarUn, doss
sich die Eandschrift, ivelche Arnpecks Quelle tear, wieder feststellen Hesse.
Allein es xeigt sich. doss diese wahrscheinlich verloren ist. Denn in keiner 45
der heutt vorhandenen Handschriften der Schottenchronik (aufgexdhlt bei
Durrwdchter a. a. 0. S. 6 ff.) findet sich die oben entlehnte Stelle aufBl. 29.
Zu dieser Feststellung habe ich die Miinchenet Handschriften selbst ein-
gesehen, wdhrend mich durch Mitteilungen iiber die ausicartigen die Herren
Dodgson- London, Lienhardt-Pommersfelden und Mencik-Wien xu Dank 50
verpflichtet haben.
* Quelle: Hibernia.
— 79 —
turma sanctorum, videlicet cum 7 episcopis Sanctis multisque aliis sociis,
qui propoeuerunt domini vestigia ad* sanctam terram corporeis oculis
videre soli to more reverendorum patrum Scotorum. Angelus a u tern
domini ad S. Virgilium locutus est dicens: Placuit creatori omnipotenti,
5 ut desistatis ab incepto itinere ad apostolorum limina et veetra resur-
reccio sit exuto carnis onere apud civitatem Saltzburgam. Coinites
quidem vestri sint dispersi undique per Baioariam, Karinthiam et Stiriam
in dei servicio. Sermone angeli expleto S. Virgilius Saltzburge episcopus
factus eat Oeteri eius coepiscopi Saltzburge in ministerio opens dei ad
10 diem obitus eorum b remanserunt. Ceteri eomm socii inferiores, videlicet
B. Lullus apud Ilnimftnster gloriosis operibus intrepid us permansit1
presulque Marinus * et suus capellanus Declanus in monasterio
S. Petri Novacelle et S. Watho apostolus Karinthie8, confessor
Christi, in ecclesia S. An dree Frisinge. Duoque alii apud Rot
15 [F. 69] beata oesa sua terre commendaverunt et S. Alto apud Alten-
munster. Et beat us grex beatorum virorum divisim in diverais locis
regna celestia sunt adepti.
Anno Christi 7 65. Otilo dux Baioarie, pater ducis Tassilonis} Kremsm. 7,
diem obivit et sepultus est cum uxore sua Hilderude filia Caroli Fortis 85 u.Andr.25.
20 in Osterhofen, ubi precellens monasterium sub regula S. Benedicti Andr. 22*.
egregie satis dux ipse sibi construxit Don longe a civitate olim
grand i dicta Quinciana, sed per Hunos ex integro eversa,
et modo solum est ibi villa dicta Cuntzen, ubi S. Silvinus
confessor requiescit. Quo cum S. Severinus episcopus Colo-
25 niensis Hunis predicaturus pervenisset, dixit: Silvine frater,
placet, ut surgas et mecum Hunis predices. Qui de tumulo
ait: Non placet, quia sum in bona requie. Reversus autem
de Hunis S. Severinus ibidem obiit. Cuius ossa in Coloniam
sunt allata5.
30 « so Hs. b eum Hs.
1 Die Qesta Caroli Magni fahren hier fort: et beatus Declanus
cum aliis duobus apud Frisingam.
* Vgl. oben 8. 62, Z. 30, too Arnpeck ihn Maurus nennt. Ueber
Mar inns und Theclanus vgl. Rader, Bavaria sancta 11,114; Meichelbeck,
35 Historia Frisingensis I, 1, 323; Mayer, Statist. Besehreibung des Erx-
bistwns Munchen-Freising 1, 439.
8 Vgl. oben S. 62, Z. 24. Schon Meichtlbeck, Historia Frisin-
gensis I, 1, 275 hat erkldrt. doss er nieht wisse, wis Arnpeck daxu komme,
den s. Batho (Rader, Bavaria sancta 111,128) als Apostel von Karnthen
40 xu bexeicknen. Es scheint eine brtliche Freisinger Ueberlieferung vorxtdiegen.
4 Auch in dessen Quelle, den Fund, (dort in den Noiae Wesso-
fonianae 8S. XV, 2, 1025; vgl. NA. XXIV, 685, Anm. 1); dock deutet
das ubi, mit dent der Nebensatx beginnt, darauf hin, doss Arnpeck hier
nieht die Fundationes, sondern den Text des Andreas beniitxte.
45 h Von dem Priester Silvinus xu Quintana (Kunxing) , den der
hi. Severinus vom Tod auferweckte, worauf Silvinus aber bat, ihn in der
ewigen Ruhe xu lassen, und tcieder verechied, berichtet schon Eugippius
in seiner Pita S. Severini cap. 16 (Ausgabe von Mommsen, S. 27). Arn-
peck hat oben S. 39 — 41 die Vita Severini beniitxt, dort jedoch von der
— 80 —
Cap. 31.
DeS.Erhardo Ardinacensi episcopo et de S. Alberto
Caselensiarchiepiscopo etdeinferioriraonasterio
Eatispone.
Andr. 21. Temporibus it a que Pippini regis Francorum et filii sui Caroli, 5
qui dictus est Magnus \ Erhardus episcopus Ardinacensis et Albartus
Caselensis archiepiscopus clari habentur. Qui ambo Batisponam venerunt
et ibi post sanctas et varias eorum doctrinas migrarunt ad dominum
et apud inferius monasterium [F. 69' ] sepulti sunt aduc pusillum et
exiguum tarn in capacitate quam in redd iti bus suis, ut referunt quidam. 10
Sed predictorum sanctorum gracia populus ibidem concurrere cepit et
suis elemosinis eandem domum domini locupletare et augere satagebat.
Tunc temporis fuerunt in eodem loco moniales ordinis S. Augustini. In
pulpito, quod est in medio chori eiusdem monasterii, sunt depicte
ymagines duarum reginarum, quarum una vocatur Gisila, altera Ieutta. 15
In quarum circumferencia sunt scripti hii versus:
I lie regine nate greca regione
Tempi um fundantes hoc hue bona predia dantes.
Cap. 32.
De Thassilone duce Baioarie. 20
Kremsm. 7, Anno domini 742. natus est Tassilo dux illustris, paterae nobili-
49, 84. tatis ac devocionis strennuus emulator, quern apice insignia prosapie
naturali gracia gloriosius investivit. Nam a clarissimis et beatissimis
Francorum et Baioariorum principibus extitit oriundus. Pater nempe
eius fuit dominus Utilo munificus dux, qui fuit sextus a Tbeodone III. 25
85. huius nominis, quern S. Rudbertus episcopus baptizavit circa annos
domini 617 sub papa Deusdedit et Heradio* imperatore. Mater vero
ipsius flilderudis fuit filia Caroli precognomento Fortis, qui alio
nomine dictus est Tucides », [F. 70] soror scilicet Pippini, qui, cum
esset maior domus Francorum, factus est rex post Hildericum regem3Q
per Zachariam papam. Qui Hildericus fuit decimus a Clodoveo, quern
S. Hemigius cum gente sua baptizavit circa annos domini 487 tempore
Simachi pape. Hinc manifestum est, quod ex utriusque parentis linea
de regali prosapia et virtuali sanctimonia est exortus. Nam si lineam
(jtilonis retro percurramus, invenimus, quod eius antecessores Garibaldus 35
et Tassilo reges Baioarie fuerunt. Proavus quoque eius Theodo IV
a SO Hs.
Oeschichte des Silvinus keinen Gebrauch gemacht. In der obigen Form
liegt anscheinend eine spatere Umbildung der Oeschichte vor. Der Apostel
der Donaulander, der hi. Severinus, ist in einen den Hunnen predigenden 40
Bischof von Kbln verwandelt. Woher Arnpeck hier geschopft hat, ist nicht
festxustellen. Vielteieht hat ihm eine Ueberlieferung aus dem Kunxing
benachbarten Osterhofen voryelegen.
1 Vgl. die Ausgabe der Qesta Caroli Magni von Durrwachter S. 134.
Der obige Text ist nur aus Andr. abgeschrieben. 45
■ Quelle: Heraclio.
— 81 —
cum filio suo Grimoaldo1 S. Corbinianum episcopum in Frisingam
transtulit. Porro ex linea matris eius Carolus Fortis ipsius avus primus
regnum Franco rum est adeptus, genitor' Pippin i, cui per Zachariam
pap am Francorum regnum est donatum. Qui Carolus fuit nepos
5 Begge sororis S. Gertrudis, scilicet de Angiso maiore domus Francorum
poet Ebronium*, qui S. Leodegarium episcopum interfecit. Angisus
autem fuit filius S. Arnolfi maioris domus, episcopi Metensis,
cuius festum 17. Kal. Septembris recolitur. Hie Dagobertum regem
educavit, qui Baioariis imperans legem dedit. Hie Tassilone vivente
10 adhuc eius genitore anno doraini 747. ducare cepit.
Cap. 33.
De fundacione cenobii Wessesprunn.
[F. 70' J Circa anno 8 domini 753 Tassilo filius Otilonis ducis, Fund. Wess*.
dux Baiorum, sub imperio Pippini* regis Francorum in marchia
15ducatus, tunc regni Boiorum in saltu foresti, qui Rotbalt dicitur, inter
duo flumina Ambram et Licum venacioni aprorum operam dabat. Et
dum forte per noctem iuxta flu vi urn, qui ex eius nomine Tessilespach
dicitur, sub tentorio dorrairet, vidit in somnis iuxta fontem eiusdem
foresti per quatuor partes e terra scandentem se astare et exinde ad
20meridianum scalam ad celos porrectam et angelos dei ascendentes et
descendentes per illam, sanctum vero apostolorum principem innixum
scale et canentem ea, que in officio dedicacionis ecclesia can tare con-
suevit. Et venatorum Tassilonis alter Tbaringer, alter Wesso dicebatur.
Quorum Wesso fontem, qui usque hodie fons Wessonis dicitur, a se
25repertum in modum crucis oio e terra bulientem ostendit. Ibi dux
monasterium eiusdem nominis cooperante sibi 8. Bonifacio edificavit et
possession ibus ampliavit. Ubi primus abbas Ilsungus 41 annos religiose
prefuit, 2. Id. Maii obiit et in meridionali plaga ecclesie est sepultus.
Elapsis autem pluribus annis dum rabies Hungarorum totam
30hanc terram in diebus S. Udalrici episcopi Augustensis
devastaret, filii Belial ut turbo [F. 71J vehemens hunc
locum aggredientes eum depredarunt et immaniter diruperunt,
et cum prelatus fugam dedisset, septem devoti fratres in
Christi fide constantes uno die uno simul loco crudeliter
35 sunt martirio coronati. Si quis autem scire desiderat
1 Vgl oben S. 56.
* Quelle: genitus de Pippino.
■ Quelle: Ebroiuum.
4 Qedruckt in Khamm, Hierarchia Augustana III, 376; Hund-
40 Qewold, Metropolis Salisburgensis III, 485 ; Leuthner, Histon'a monaster ii
Wessofontani S. 9; Monumenta boica VII, 372, daraus bei Fugger, Kloster
Wessobrunn S. 113; Mon. Qerm. hist, SS. XV, 2, 1024. Vgl. Neues
Archie XXIV, 685 Der obige Text scheint auf Clm. 22021 xuriiekxu-
gehen.
45 * Die Quelle: filius Otilonis ducis et Hiltrudae sororis Pippini
patris Magni Karoli sub imperio eiusdem Magni Karoli.
Qnellen a. Ertrterangen N. F. HI. 6
- 82 —
epitaphium super sepulchrum predictorum septem fratrum,
querat in chronica Hungarorum1 vel de fundacione mona-
steriorum 2.
Cap. 34.
De veteri Otinga8. 5
Br. Not. Sal. Cella, que dicitur Otinga, temporibus doraini Pippin i regis et
34 *• Tassilonis ducis, eius nepotis, Guntherius quidam comes in pago Chy-
mingen in propria hereditate sua construxit ecclesiam pro amore dei et
anime sue salute ad servicium dei et sanctorum eius convocavitque illuc
S. Virgilium episcopum eodem anno, quo ad episcopatum ordinabatur, 10
videlicet Christi 767 .*, dixitque ei se vclle ibi monachos congregare
et abbatem illic constituere et de sua proprietate eis tan turn ibidem
con trade re, ut victum et vestimenta habere valerent, et quitquid ibidem
cum proximis suis augmentare potuisset» ad dei servicium et sanctorum
eius, promptis8ime hoc facere. Tunc itaque Virgilius episcopus requisivit 15
ab eo, in cuius dominio voluisset, ut ille abbas et monachi, quos illic
congregasset. Et primitus ei hoc dicere noluit. Dixitque ei ille episcopus :
Neque ego ibi ecclesiam consecro nee monasterium nee abbatem, nisi
a potuissent Hs.
1 Diese Angabe ist rdtselhaft ; denn in Thurocx' ungariseher Chronik, 20
tcelche Arnpeck sonst unter chronica Hungarorum xitiert, findet sich
durchaus keine Spur von jenem Epitaphium. Es w&re ouch sehr xu ver-
tcundem, wenn der Wortlaut eines %m Kloster Wessobrunn befindlichen
Epitaphiums, das in sehr friihe Zeiten xuriickging, einem ungarischen
Ghronisten des 15. Jahrhunderts bekannt gewesen sein sollte. Wenn man 2b
oben nicht einen groben Irrtum Ampecks annehmen will, so ist der Saeh-
verhalt vielleicht so: Der obige Hinweis ist nur eine Ungeschicklichkeit
des Ausdrucks ; er sollte sich nicht auf den lnhalt des Epitaphiums, sondern
auf den damaligen Einfall der Ungarn uberhaupt bexiehen, von welchem
atich die ungarische Chronik berichtet. 30
* In den Fundationes monasteriorum Bavariae findet sich das
Epitaphium eben falls nicht; auch in Bexug auf sie gilt die vorige Er-
Mdrung. Von dem Hunneneinfall ist in den Fundationes bei der Griin-
dungsgeschichte von Ebersberg erxahlt.
8 Bexuglich des im folgenden Texte vorkommenden Ortes hat sich 35
Arnpeck geirrt. Nicht Allotting y wie er meinte und in der Ueberschrift
angab, istjenes Ottinga, sondern Otting bei Waging ; vgl.Kainx>, lndiculus
Arnonis S. 92; Hauthaler, Salxburger Urkundenbuch Iy 34.
4 Dieses Kapitel entstammt den sog. Breves notitiae Salisburgenses
(xuletxt hsg. von Hauthaler in Bd. I, S. 17 — 52 des Salxburger Urkunden- 40
buches und in Separatabdruck (mit der Notitia Arnonis) als Programm
des Gymnasiums am Collegium B*rrombyum xu Salxburg 1897/98). Sie
lagen vielleicfU in einer Handschrift vor, tcelche auch noch andere Salx-
burger Quellen enthielt: die von Arnpeck beniitxte Vita S. Virgilii, die
unten Buck IV, Kay. 4 iibernommene Translatio S. Martini u. a. Diese 45
Salxburger Quellen finden sich in den Handschriften der Breves Notitiae
(vgl. Keinx, lndiculus Arnonis S. 8 ff. und Hauthaler a. a. 0. 17), darunter
einer Sammelhandschrift, in teelcher auch die Fundationes motiasteriorum
Bavariae enthaUen sind (Clm. 14894).
8 Die Jahrxahl diirfte der oben S. 78 benutxten Vita S. VirgiliiSO
(SS. XXII, 86) entnommen sein.
— 83 —
secundum [F. 71'] canonee sciam, ad que loca* illorum recti tudo et
dorainacio constare debeat, et voluit inde abire. Den i que idem comes
Gun then us divino compunctus amore cognovit, quod episcopus secundum
canonum statu ta incedere vellet, promisit se hoc ipsum, quod ibi con-
5structum habuit, ad monasterium proficere* velle et cum omni pro-
prietate sua eandem ecclesiam, si consecrasset, ad Salczeburgensem sedem
episcopatus et ad illam dominam* pleniter per omnia secundum can ones
tradere velle et per omnia inde ita facere, sicut Virgilius episcopus ilium
doceret. Et tunc demum consensit Virgilius et consecravit ipsam basi-
10 licam in honore S. Steffani et omnera hunc locum. Quo facto Guntherius
tradidit per pallium altaris Virgilio episcopo ipsam ecclesiam cum
omnibus, que ibidem antea perdonavit tradere. Commendavit autem
hoc pleniter monasterium in manus episcopi ad regendum secundum
can ones sicut et ceteras ecclesias diocesis sue, ut ipsum cum sede semper
15 esset, potestatem vero episcopo dedit regendi ipsam familiam abbatemque
ibi ordinare et monachos de ipsa sede ibidem ponere seu canonicos.
Tunc quoque tradidit ibidem de suo proprio villam, que dicitur Holcz-
hausen, cum mansis b septem et cum omnibus rebus ad eandem villam
pertinentibus deditque aliam villam iuxta lacum Chyming Usinga vocatam
20 cum mansis septem. Postea vero unacum consilio Tassilonis ducis/^. 72 j
peciit dominum Pippinum regem, qui concessit ei tribu tales viros de
suo monasterio0 manentes 14 ibidem, ad confirmamentum c , qui et ita
fecit Sed modo est ibi l collegium canonicorum cum preposito.
Cap. 35.
25 De pluribus fundacionibus Tassilonis.
Hie itaque Tassilo dux in servicio et officio divino devotissimus Atuir. 28
plura nionasteria diebus suis in eius ducatu fundavit magnifice.
Inter que monasterium salvatoris inPollingen canonicorum regularium
S. Augustini construxit, item monasterium S. Nicolai Patavie. Item
30 monasterio Inferioris Altach plura predia dedit. Item circa annos
domini 770 Pataviam civitatem Baioarie instaurans et renovans diviciis u- Krenism. 88
et gloria sublimavit ac episcopatus sedem, que apud Laureacum, prius-
quam ab Hunis everteretur, f ui t , inibi constituit et exaltavit etS. Wivi-M- 4& u- ^'J-
lonem de Laureaco in Pataviam transtulit unacum patre SUO 2 et
35 S. Valentinum de Tridento. Attamen advertendum est, quod
tempore apostolorum S. Marcus, ewangelista de Aquilegia3
duos suos discipulos in Baioariam seu Noricum ripensem c
misit in fines, qui modo a flumine Anaso dicuntur. Quorum
* so Hs. ubereinstimmend mit dem Text in den Hss. der Fundattones,
40 nicht mit dem Originaltext. b mansus Hs, c so Hs.
1 In AUotting, auf welches Arnpeck irrtiimlicJi den vorausgehenden
Text bexog.
9 Die Quelle von Kremsmunster schreibt die Uebertragung Vivilos
nur dem Herxog Odilo xu.
45 » Vgl. oben S. 36, Z. 3 ff. u. Kremsm, 32 u. 95.
— 84 —
discipulorum unus Laurencius l vocabatur, a quo ipsa civitas
Laureacum dicta est, unde usque hodie ecclesia parrochialis
ibidem Lorich vulgariter appellatur. Que civitas olim [F. 72*]
ante eius ab Hunis destruccionem grandis et populosa erat,
modo solum vicus eius, qui a flumine Anasus vocatur, 5
Ebran 56. SUperest *. Ubi lumen fidei sepius extinctum reaccenditur. Nam et
57. divina misteria eisdem diebus illic in cavernis terre silvarumque latebris
celebrabantur, quia, quando famuli dei inveniebantur, diversis suppliciis
sunt afflicti usque ad tempora 8. Buperti episcopi, qui pro posse omnem
Kremsm. 50 incredulitatem eradicavit Porro temporibus ducis Otilonis et filii eius 10
u. &?• Tassilonis S. Walricus in Laureaco arcbiepiscopus et S. Virgilius
88. in Iuvavo episcopus habebantur. Hie Tassilo multa eciam alia
collegia sive monasteria construxit, scilicet Mattzee in honore
S. Micbaelis archangeli, quod collegium inter omnes ecclesias
se di Pataviensi subditas hactenus primum habuit locum3, et quasi 15
pro secunda ecclesia dux ipse earn decoravit, item monasteriu m
Ensdorf ordinis S. Benedicti ac cenobium monialium inPatavia in
honore S. Panthaleonis mart iris. Hie est Tassilo, de quo scribitur in
libro sinodalium statutorum Pataviensium in his verbis: Anno 27.
regni gloriosissimi ducis Baioarie Tassilonis , Christi videlicet 774., 20
pridie Idus Octobris habitum est consilium4 18 scilicet capitulorum.
Bud. Po/Z.6 Hie dux erat iudex strennuus, sed in elemosynis largus. [ F. 73]
Andr. 28. Denique in choro monasterii Weltenpurg subscripti versus habentur:
Tassilo dux Baioarie fundator huius ecclesie.
Sex struxit in Baioaria Tassilo monasteria, 25
Weltenburg, Krembsmfinster 6, Lorich, Wessesprunn, Pfaffenmflnster.
Vita S. Corb. His temporibus dum Aribo, alias Heres, Frisingensis presul ,
" de montanis ex castro Zennburg sito in comitatu Tirolis
c 4tf.prope opidum Meraniara et Maies corpus 8. Corbiniani episcopi
transferred, hie princeps Tassilo obviam occurrens cum omni eccle- 30
siastico obsequio dignanter excepit.
Kremsm. 88. Item fun davit et aliud monasterium monialium circa Atel,
Perenried, Rott et Tierhaupp et Nunnenwerd.
Anno autem ab incarnation e domini 782. consecrata est basilica
in insula Kyemsee stagno et monasterium 8 constructum prima die 85
1 Vgl. Kremsm. 34.
8 Vgl. oben S. 37, Z. 3 ff.
8 Das behauptet die Kremsmunsterer Quelle 88 von Kremsmtinster :
Et quia (Tassilo) sedem episcopalem et Pataviensem civitatem divitiis
et gloria sublimavit, nostra ecclesia inter omnes sibi subd itas abbatias 40
hactenus habuit primum locum.
4 Die Quelle : concilium in Niunha. Vgl. B. Sepp in der Altbayer.
Monatsschrift VIII, 27, Anm. 4.
6 Rudolf von Polling in den Fund. NA. XXIV, 682; vgl. unten
S. 87, Anm. 4. 45
8 Vgl meine Anm. 7 xu Andr. 28.
7 Vgl. oben S. 61, Z. 6 und S. 66, Z. 11.
8 Frauenchiemaee (Nonnenworth).
— 85 —
Septembris *. Alii autumant boc monasterium ordinis S. Bene-
dict Nunnenwerd in Chiemsee Ludvicum* Pium imperatorem,
filium Caroli Magni, fundasse, qui in Baioariam Chris li 825. Kremsm. 8.
venit et ibidem regnavit Sed pocius videtur, quod instaura-
5 verit, ampliaverit et melius ditaverit, quia eisdem virginibus
filiam3 suam prefecit.
4Item Sigismundus archidux Austrie, qui provinciam
suam Athesinam annoCbristi 1446. regere cepit, ab abbatissa
predicti monasterii Nunnenberg comitatum Tirolis in feudum
lOaccepit et in signum feodi craterein [F.731] argenteum
deauratum cum aliquibus florenis impositis donavit. Similiter
et uxor6 sua, domina Leonora regis Scocie filia, paramentura
flavei coloris cum optima cruce eidem ecclesie dedit.
Cap. 36.
15 De fundacione cenobii Krembsmiinstrensis.
Sane monasterium Krembsmiinster fundator cepit construere Kremsm .89.
hue ex causa. Nam cum excellens dux Tassilo quodam. tempore hiemali
apud Laoreacum, ubi Anasus fluvius Pannoniam et Baioariam tunc
temporis separabat, moraretur, cui illis diebus vicina silva et vasta
20 l Diese Nachricht tit entnommen aus den Salxburger Aufschreibunaen,
welcke, urie oben S. 82, Anm. 4 erwahnt wurde, sick in den Handsehnften
der Breves notitiae finden. Oedruekt ist die obige Sidle in der Ausgabe
der Breves notitiae bei Canisius-Basnage III, 2, 475, in den iibrigen Aus-
gaben der Bteves notitiae nicht.
25 * Von anderen Unrichtigkeiten abgesehen Verwechselung mit Kbnig
Ludwig dem Deutschen.
* Irmingard. VgL Riezler, Qeschichte Baierns I, 216.
4 Die folgende Nachricht Arnpecks beruht xwtifeUos auf einem groben
Missverstandnis des Chronisten. Von einer Lehensabhangigkeit der Qraf-
30 schaft Tirol im gam en oder in einxelnen Teileti von Frauenchiemsee kann
keine Rede sein. Das k. k. Statthalterei- Archiv xu Innsbruck hatte die
Giite, auf exne von mir dorthin gerichtele Anfrage mir folgende einleuchtende
Erklarung, fur die ich ouch hier bestens danke, xukommen xu lassen:
Frauenchiemsee hatte bedeutenden Qrundbesitx in Tirol, und fiber jene
35 Qiiter besass das Stift ouch die Hofmarksgerichtsbarkeit. Ueber diesen
Bcsiix trugen die Qraf en von Tirol die Vogtei vom Stifle xu Lehen.
Die tiUesie nachweisbare Belehnungsurkunde fiir Herxog Sigmund ist vom
12. Marx 1458, eine xweite vom 17. November 1467. Die beiden friiher
im binsbrucker Schatxarehiv vcrwahrten Urkunden befinden sich jetxt im
40*. k. Haus-, Hof- und Staatsarchiv xu Wien. Lehenobjekt waren ,,die
vogtei auf ires gotzhaus guetern zu Wysingen, in dem gericht Auxams,
in dem Etztale, Ulten und Serntein die gericht". An diese Belehnungen
diirfte sick also die Spende Rerxog Sigmunds und seiner emahlin Icniipfen.
Arnpeck, der den Kelch und das Parament vielleieht persbnlich gesehen
Abhat, wird eine Bemerkung iiber die Veranlassung dieser Spende in Un-
kenntnis der Sachlage unrichtig verstanden haben. Die Form Nunnenberg
statt Nunnenwerd ist sicker blosses Versehen.
* Die Vermahlung Sigmunds mit Eleonore von Schottland fond
anfangs 1449 statt; Eggcr, Qeschichte Tirols I, 548.
— 86 —
heremus adherebat, diversis abundans bestiis atque feria, strennue agili-
tatis iuvenis Guntharius eius natus considerans oportunitatem temp oris
atque loci de consensu patris illo venatum ivit comitibus negocio
comodis secum sumptis. Qui dum per vastitatem silve feras aliquanto
remocius insectatu*, silvestrem suem reperit et in loco, ubi fons, qui 5
nunc Gundrarich dicitur forte ab eventu necis et a nomine principis sic
vocatus , limpidas fundit aquas , ipsum solus aggreditur famulis casu
absentibus et cuspide hunc transfodit. Bestia vero ex ferientis vulnere
irritata ferociter acutos retorquet dentes et in sura pedis percussum
iuvenem letaliter, proch dolor, saueiavit, sicque homo et fera pariter 10
corruerunt. Catulo autem quodam, qui sequi dominum consueverat in
venatu, [F. 74] Laureacum redeunte, cum bee innata canibus sit natura,
ut amisso domino domum redeant non reducti, ex gestu sui corporis,
a sono gutturis quoddam triste suo domino indicat evenisse, quo facile
in horrorem omnium animi verterentur, presertim cum abesse inclitum 15
cernerent domicellum. Misit ergo pater anxius satellites suos ad quereu-
dum filium circumquaque , qui sequentes vestigia catuli precedentis
venerunt, ubi exanime corpus iuvenis cum occisore suo pariter et occiso
terre* humero adherebat. Quo viso cunctorum in eel urn voces cum
lacrimis elevantur. Huius rei triste omen cum pater ac proceres cog- 20
novissent, illuc venientes deliberare ceperunt, ubinam tarn carum fun us
condecenti traderent sepulture. Pro sapiencia dei deus, qui ex tristibus
quorundam eventibus eternam salutem pluribus operatur, cum in hoc
Baioarie provincie territorio incolis huius loci animarum comoda pro-
vidisset, intempeste noctis silencio pater cum suis circa funus excubans 25
cari nati vidit cervum quendam a vastitate silve venientem et in erectis
cornibus can del as igneas oh ten den tern ac in loco ipso com in us subsistentem,
go quem dominus deus nostre 1 structure atque defuncti corporis preordinaverat
sepulture. A quo loco diver ti non potuit a quoquam, donee presagi
secreta ad veritatis intellecte coniecturam publico deferrentur. Hinc 30
mane [F. 74' J facto corpus iuvenis cum debitis exequiarum solemniis
terre gremio commendatur ibique lignea basilica primitus fabricatur,
que deinde supererigitur in oilmen monasterii sumptuosi. Deinde
fragiles homines, sed celesti conservacione sublimes congregantur in
unum, prodeunt in altum habitacula monachorum, monasterii vestigia9 35
exaltantur, altaria sacra consurgunt, augetur devocio et multiplicatur
numerus devotorum. Ecce ex hac causa plantacio ecclesie Krembs-
munstrensis est incepta et nobiliter cum solemni scemate consumata a
predicto et sepius dicendo principe Tassilone anno ducat us sui 30., in-
u. 50. dicione prima, Christi autem 777. et in anno primo ducatus filii sui 40
Teodonis.
92. Cum vero magnificus dux Tassilo dictum monasterium fundasset,
ipsum fecit consecrari a sanctissimis pontificibus, qui suis temporibus
floruerunt, videlicet a S. Waldarico archiepiscopo Laureacensi necnon
beatissimo Virgilio episcopo Salczeburgensi, aliis religiosis presentibus 45
episcopis et prelatis in honore sancti salvatoris mundi, ut eciam in hoc
* tere Hs.
1 Arnpeck hat dieses Wart unverandert aus der Kremsmiinstersclicn
Quelle iibernommen! Pex glaubte es in novae andern xu miissen.
2 Quelle : fastigia. 50
— 87 —
ipeum locum magnificaret, quod eum patrono excellentissimo commen-
daret, et in hooore 8. Agapiti martyris, cuius corpus ibi requiescit, 93.
ob amorem et eternum remedium anime filii sui predicti.
5 Cap. 37.
De gestis et detonsione Tassilonis.
[F. 75] Anno domini 756.1 Tassiio cum primoribus gentis sue Kremsm. 50
iQaduc yivente patre ad Pippin um in Compendio villa venit, ubi tunc u. Andr. 26.
populi sui generalem conventnm habuit, promitlens tarn ipsi regi Pippino
quam filiis eius Karolomanno et Carolo homagium * e t fidelitatem iure-
iurando super corpus S. Dyonisii. Defuncto8 vero frtilone gen i tore Cf. Kremsm.
suo rex Pippin us anno Christi 766. Tassilonem Baioarie ducem 50.
15prefecit. Qui anno domini 772. Karinthiam subiecit, et Rome Ktemsm. 50.
fill u 8 eius Theodo ab Adrian o papa baptizatur. Cum autem Pippinus Andr. 26
Aquitaniam cum expedicione intraret, Tassiio dux sacramenta, que
iuiaverat, non digne, proch dolor, postponens et omnium bono rum
oblitus, que avunculus suus rex Pippinus sibi fecerat, simulate infirmitate
20&1> expedicione hac per dolum se subtraxit, in fiaioariam rediit et ad
conspectum regis ulterius se venturum abiuravit. Mortuo autem Pippino
Carolus Magnus filius eius sibi in regno successit Qui ad preces
Adriani pape Desiderium ultimum Longobardorum regem debellans
ipeum vinctum cum uxore sua in Fraociam duxit. Tassiio autem dux
25 d evict us precibus Caroli Magni avunculi sui ad debellandos Longobardos Bud. Poll.1
proficiscens cunctisque [F. 75*] ibi prospere succedentibus, cum esset
consanguineus Caroli r e g i s et Liutpur d em filiam e i u s d e m regis Desiderii
haberet in uxorem, ab ipso Carolo Magno in regem Longobardorum
preficitur. Qui vilipendens eciam, heu, bortatu et stimulis uxor is
30 sue Liutpurgis a gi tat us, que se exilium patris per maritum ulcisci
putabat, avunculo suo regi Carolo se opposuit, inito federe cum Hums Andr. 26.
non solum imperata non facere, sed et regem bello provocare tentabat.
Interea circa annos domini 787* Carolus Bomam venit et inter alia
conquestus est de Tassilone etc. Misit itaque Adrianus papa,
35 qui eum honorific^ susc epit, Formosum et Damasum episcopum cum
legatis regis Richolfo dyacono et Ebernhardo pincernarum magistro ad
Tassilonem ducem, ut eum de iuramento, quod Pippino et filiis suis
olim iuraverat, commonerent Qui venientes cor eius emollierunt, ut
cum eis Wormaciam veniret datisque 12 obsidibus regi fidelitatem iuraret.
40 Sed ubi domum rediit, non diu in fide permansit. Carolo autem aduc
Rome existente Tas silonis legati ad papam venerunt episcopua Iuvavensis
Arnon etHainricus abbas in Mansee rogantes, utpacem faceret litemque
inter Carol um regem et Tassilonem terminaret. Quod cum ille [F. 76]
-15 * Diese Jahrxahl gibt die Quelle von Kremsmunster, tccihrend Andr.
nur sagt : Deinde und Frut., dee Andr. Quelle, das Jahr 757 nennt.
9 Aus Kremsm.
9 Kremsm.: 765.
4 Hier sind in den Text des Andr. BruehstUeke aus der von Rudolf
von Foiling verfassien Aufxeichnung ilber Tassiio eingeschoben, welche von mir
50 im Neuen Archiv XXIV, 682 als Bestandleil der Fundationes monaster lorum
Bavariae herausgegeben warden ist. Vgl. oben S. 84, Z. 22.
6 Dxese Jahrxahl vermutlieh aus des Andr. Quelle Frut.
— 88 —
obnixe faceret et rex se id facere diceret, ioterrogati missi, quo pacto
pacem firmari vellent, responderunt eibi super hoc nihil imperatum
esse et se noo audere pro sen i ore diffinitivam proferre sentenciam oeque
se ad hoc destinatos esse. Videos autem papa eos quasi fallaces et
iraudulentos predictum Tassilonem anathematizavit et omnes illi faventes, 5
nisi fidelitatem, quam regi Pippino et filio eius Carolo promise rat, per
omnia observaret, et si dux ipse obedire non vellet, tunc Carolus et
exercitus eius absoluti a deo et B. Petro essent et quitquid in ducatu
27, eius perpetratum incendiis, homicidiis vel qualicunque malicia easet,
totum hoc super Tassilonem et socios eius verteretur et rex et Franci 10
innoxii essent. His verbis papa Tassilonis nuncios ad ipsum remisit.
Rex vero accepta ab apostolico benediccione in Franciam rediit, deinde
in Wormaciam venit, ubi filios suos et filias cum uxore Frastrada *
invenit. Ibi ergo habito generali conventu coram optimatibus suis
omnia, que in itinere suo acta sunt, narravit eorumque consilio legatos 15
ad Tassilonem misit, qui eum monerent, utrum iussis [F. 76'] apoatolicis
obedire vellet sibique fidem servare. Qui cum obedire nollet, rex tripar-
Schedel C.1 tito exercitu Baioariam petiturus cum tercia parte copiarum Nuremberge
Andr. 27. et in locis finitimis sua firmabat castra, deinde prope Auguatain ad
Licum amnem venit, qui flu v ins Baioarios ab Alemannis dividit, 20
Pippino filio suo cum italicis copiis in Tridentinam vail em confluente,
Ann. Laur. Saxonum vero atque orientalium Francorum, Austrasiorum *, Turingorum *
172. exercitu cum filio SUO Llldowico 3 super Danubium in loco, qui
Andr. 27. jjc^ur Veringa, conveniente. Videns autem Tassilo se undique circum-
fusum et quod Baioarii Carolo magis fideles essent quam sibi, ad regem 25
supplex ad Augustam venit veniamque de ante gestis sibi dari rogavit
Bex autem , ut semper erat mitis , deprecanti pepercit accep toque ab eo
filio eius Theodone cum aliis 12 obsidibus in Franciam rediit, sicque
bello, quod maximum videbatur futurum, celerrimus est finis impoeitus.
Deinde anno b proximo Carolo apud Ingelinhem pasca celebrante et 30
generate concilium habente Tassilo dux sicut ceteri regni primates ad-
venit anno Christi 7884. Sed a Baioariis accu- [F. 77] satus, quod post
datos obsides fidem non servaverit, sed suadente uxore sua Liutpurga
Avares, id est Hungaros, in dissipacionem regni vocaverit, multaque
Ann, Laur. hostiliter et dixisse et fecisse, ad ultimum confessus est dixisse, etiamsi 35
172. decern filios haberet, omnes magis vellet amittere quam sic manere,
Andr. 27. sicut iuraverat. Cum hec negare nequiret, maiestatis reus iudicatus
est. Et dum omnium ore capitali damnaretur sentencia, rex Carolus
aduc patricius Bomanorum ob dei amorem et quia consanguineus eius
erat, liberare eum cupiens interrogavit, quid iam agere vellet. Hie autem 4 J
Otto Fris., rogans licenciam sibi dari pro peccatis penitendi tonsuratur et in mona-
Chron. V, 29. 8tenum Lauriense, quod ipse construxerat, monachicum habitum assumere
Andr. 27. missus est. Similiter et filius eius Theodo. Ceteri vero huis perfidie
» so Hs. b few Ha.
1 Vgl. oben S. 32, Z. 15. 45
7 Ntcht bet Andr. und auch nicht bei Frut., dessen Quelle, tcohl
aber in den Annates Laurissenses maiores% Mon. Qerm. hist., SS. I, 172;
ton dort tcohl miiteWar htehergelangt. Vgl. auch unien Z. 35.
8 Wie kommt Arnpeck xu dieser Behauptung?
4 Die Jahrxahl nicht bei Andr., sondern tcohl aus dessen Quelle 50
Frut. entnommen.
— 89 —
consortes per diversa exilia damnati sunt. Alibi legitur1, quod Tassilo
a Carolo in prelio publice victus cum suis vinculis maocipatur et per
duarum pelvium ignitarum inspeccionem excecatur. Qui penitencia ductus
ad peticionem principum absolvitur et libere, quocunque divertere vellet,
5 ire permittitur.
Cap. 38.
De morte eius.
Ipse vero ob spem futurorum proepera mundi cuncta despiciens Rud. Poll. u.
Laurissam devenit ibique sub specie pauperis habi tuque religioso et ab Andr. 27*.
10 omoibus ignotus usque ad extremum vite sue term in um permaosit. Post
multorum vero annorum curricula iam sepe supradictus Carolus im-
perator ad ecclesiam Lauriensem pervenit ibique solito more [F.771]
una noctium oracioni vacans Tassiloneni lumine carentem per manus
angeli de ara ad aram cum gumma reverencia deduci perspexit. Summo
15 igitur diluculo Carolus imperator consurgens patrem ecclesie advocat
diligenterque sciscitatur, quisuam sit, cui tanta beneficia ab angelo
fuissent impeosa. Qui se ignorare respondit. Sequenti itaque nocte
abbas cum imperatore hec eadem beneficia iam prelibato Tassiloni ab
angelo impensa videre meruit. Post hec cum dominus remunerator Riid. Boll.
20 omnium hunc famulum suum post longam earn is maceracionem, volun-
tariam paupertatem nee n on laudabilem vitam de hoc seculo eripere
decrevisset, febre corripitur et a viris religiosis corpore et sanguine u. Andr. 28.
domini nostri Jesu Christi procuratur sanctoque oleo inunctus ex instancia
virorum religiosorum contestatura vite sue originem illis innotescere.
25 Qui graviter suspirans singula per ordinem illis enarrans suetis oracionibus
insistendo feliciter migravit ad dominum. Ad cuius turn bam dominus
per merita famuli sui cunctis auxilium eius implorantibus quam plurima
beneficia usque in presens impertiri non dedignatur. Ho rum beneficiorum
testimonia perhibent in Laurissa aduc superviventes b. Et habet hoc
30epitavium: [F. 78]
Tassilo dux primum, postea rex, sed monachus ad imutu, Cf. Kretnsm.
Hie iacet in fovea. Quern tu, pie Christe, bea. s^
Idibus in ternis decesserat iste Decembris.8
Et ita finitum est antiquissimorum ac christi anissimorum
35Baioarie principum regimen, quod ab anno Christi 508.
usque 788. annis 280 feliciter duravit, de quibus non vana
relacio constat.
* contestatus Hs. b supervenientes Hs.
1 Sagt schon Andr.
40 * Arnpeck legt, trie aus Einxelheiten des Textes hervorgefU, hier den
Text des Andr. xu Orunde, verwendet aber xugleich xur Erweiterung dessen
Quelle, die Aufxeiehnung Rudolfs vonPolling indenFund. (N.A. XXIV, 682).
3 Die Chrontk von Kremsmiinster (vgl. Riexfer, Oeschiehte Baierns 1, 171,
Anrn. 1) iiber liefert den 1. und 3. Vers dieser Qrabschrift (vgl. auch
AbMon. Oerm. hist, SS. XV, 2 ,1025, wo unrichtig in ternis als ein Wort
gedruckt ist), Andr. nur den ersten Arnpeck muss die lnschrift aus
anderer, noch nieht festgesteUter Quelle ha ben. Vgl. meine Anm. 8 xu
Andr. 28.
— 90 —
Cap. 39.
Exclainacio contra rerum mutabilitates et
terminus lib ri secundi.
Otto Fr%8., Exclamare hie contra mutabilium rerum miserias cog or. Eoce _
' 51' opulentissimi Baioarie principes, qui et circa inicium sui 5
ducatus Romania rebellare non formidarunt, libertatem
preeligentes, ostentantes suam ingenuam fortitudinem Romani
militis cladem dedere, ut supra habetur, qui nimirum ali-
quando pro temporis qualitate ac fortuna in regiam dignitatem
sublevati fuerant, in diviciis insuper et gloria usque ad 10
celum exaltati, iam ad tantam pervenerunt miseriam, ut
exilii penas non evadentes sub cenobica clausura pauperem
eis vitam ducere permittebatur. Veram tamen catholicam
fidem semel amplexi nee circa eorum finem deseruerunt.
Fertur tamen de hoc Tassilone, quod christianissimus fuerit, 15
ut supra in multis monasteriorum et ecclesiarum patuit
fundacionibus, unde hec ei circa finem tentacio ad probacionem
evenisse pie creditur. Quid ergo dicemus, qui rebus trans-
itoriis inherere cogitamus, dum eas mutari, mutatas labi,
Otto Fris., postremo omnia deleri videmus. [F. 78' ] Hec omnia nutanciura 20
Car. H, £/» rerum mala et, ut ita dixerim, quotidiane mortalium roortes ad veram
et permanentem eternitatis vitam nofl mittere deberent.
Hec quoad secundum huius opusculi librum modo suf-
ficiunt.
Explicit liber secundus huius operis. 25
Incipit liber tercius.
Cap. I1.
De bello regis Caroli Magni apud civitatem
Quadratam contra infideles.
5 [¥.79] Prefatam nimirum subitam Tassilonis gloriosissimi
ducis et filii eius Theodonis damnacionem ac exilium Huni Ebran 60.
ignorantes*, qui preterito anno prefato Tassiloni auxilium
contra regem Carolum iuraverant, in magna multitudine lines
eorum egredientes Baioariam sunt ingressi. Metropolim eius civi-
10tatem Quadratam temere usurpantes inbabitare ceperunt
eorum con federa turn ducem omnino vindicare fir miter statuentes.
Beatus igitur Carolus, qui in iusticia et timore dei populum Oesta Caroli
cbristianum augmentavit ac rexit, ita ut angelica mereretur Ma9m 14S-
frui allocucione, nam eius imperatoria maiestas non solum
i&armis decorata, ymmo etiam legibus, sicut oportet, fuit
Ornata etc. Contigit, quod angelus domini in visione apparuit
ei dicens: Carole, dominus deus elegit te, ut sis propugnator populi
sui contra gentem incredulam. Ego de supernis (ibi datus sum 7^.
custos et conductor. Festina igitur viribus tuis per Alpes in
^Almaniam ad fluvium Danubii ad civitatem Quadratam, in qua
rebelled sunt pagani *. Qui non prevalebunt ante faciem tuam. Prope
civitatem contra austnim cernitur monti cuius, qui collis victorie
dicitur. In quo erunt tentoria tua. Evigilans itaque Carolus festi-
navit ad papam Adrianum8 querens huius [F. 79*] visionis
25 documentum. Cui papa respondit: Frater carissime, per f ice
mandatum domini. Tecum sit Appollonius legatus cum apostolical,
benediccione ad confirmandum ea, que dicta sunt tibi per an gel una.
Quo audito rex Carolus congregavit principee et militares. Quorum
habito consilio ad diffinitum tempus pergere cepit contra 151.
30 a oblitus, quod supra scribit Ratisbonenses christianos fuisse tempore
Theodonis am Rand Aventinus.
1 Vgl. xu den beiden folgenden Kapiteln die Ausgabe der Oesta
Caroli Magni der Regensburger Sehottenlegende von Durruachter S. 134
und Roths Anm. 6 xu Ebran 60.
35 * Die Ebran eigentiimliche Verkniipfung der Karlssage mit der Qe-
sehichte des Eerxogs TassUo tcird hier durch Arnpeck noch enger ver-
schlungen.
3 Die Quelle nennt den Papst: Celestinus. Hiegegen hat schon
Konrad von Megenberg polemisiert und den Namen Adrians dagegen vor-
40 gesehlagen; vgl. Durrwachter S. 221—223 und 135.
— 92 —
Siculos magno cum comitatu, deinde in Apulia m, Calabria m,
Italiam et Lombardiam et coadiacentes terras, quas angelico
155. tutamento superavit. Deinde per Friolam et Canales forti cum
conductu per abrupta montium usque ad Baioariam assiduocum
156. exploratu pervenit, et castra metati sunt in loco desert o, qui bavarica 1 5
Oting dicitur. Ubi miro edificio et sepium firmitate se inunierunt,
157. ut nullius terroris incursione aliquis contremeret. Eodem igitur in
loco rex edificavit gratam capellain* in honore omnipotentis dei,
158. qui populum suum per desert a Egipti conduxit. Et pausavit rex
Carolus cum exercitu suo in Oting per annum. In quo machinas et 10
instrumenta belli ca ad expugnandam civitatem aptaverunt. Eodem
anno multi principes Baioarie cum suis militaribus baptizati
sunt, qui et fideli animo regiCarolo adheserunt ostendentes
aptam viam et tutum aggressum ad expugnandam [F.80J
159. predictama civitatem. Ha bi to igitur consilio principum, quos 15
deRomanis partibus rex Carolus secum assuinpserat, fecit aptari currus
falcatos et aliab prelii instrumenta. Eadem nocte angelus domini
more solito locutus est in somnis Carolo dicens: Carole, amice dei,
nunquam licitum est hesitare de domini mandato. Firmam igitur
habe fiduciam in domino , qui et Josue dedit victoriam, et tibi dabit, 20
et hoc tibi sit signum: Super collem victorie videbis sign um crucis
160. affix um. His dictis angelus domini disparu it. Excitato itaque
Carolo principi exercitus ipse ait: Manda per exercitum, ut peracto
itinere unillS diei8 machine, funde, iacula, turres lignee et scale
ad civitatem transferantur. Sicque omnis exercitus de castris se 25
movit in fortitudine magna clangentibus buccinis. Sonitus ex frenis
et clipeis equitancium et equorum strepitus hominumque tumul-
tus longius audiebatur. Pulvis motus, agitacio vulgi ambulantis et
fumus estuans de Hnimalium lassitudine tantam fecit umbram, ut
diei claritas eorum in ineatu obscurabatur c. C us t odes tamen30
diurnos et vigiles nocturnos approbatos propter dissolucionem et
pedestrium insolencias, sicut expedit, ordinavit, sagit- [F. 801 /
tarios quoque et utentes fund is et iaculis in prima acie exercitus
ordinatim coustituit, in ultimis autem exercitibus forciores arma-
tos, iuter quos et ipse erat, coadunavit, pedes tres vero et alios 35
ad puguam indoctos in medio exercitu urn ire precepit. Sic que
161. cunctis ordinatis veniunt ad montem, quo civitatem viderunt,
civitatem quidem populosam, alto muro circumdatam, multis
turribus munitam. Kesumptis itaque viribus rex Carolus suo
marsallo suasit, ut diligenti intuitu respiceret post collem, quo 40
signum crucis csset affixum. Quo viso subito cecidit in terra m
adorans Christum crucifixum et renunciavit regi dicens: Rex, in
a predictam — fiduciam auf einem iiber friiheren Text geklebten
Zcttel. *> alii Hs. c so Hs.
1 Quelle: Odinge in barbarica lingwa, quod in latina sonat „lociid 45
desertus".
2 Vgl obcn in der Vorrede S. 4, wo von der Vmwandlung eines
vorhandetien heidnischen Tempela in eine christlwhe Kapelle die Rede ist.
8 Abweidtend von der Quelle, die von 14 Tagen spriM.
— 93 —
eternum vive; fortitudinem brachii consecutus es per dominum
Jesum Christum crucifixum. Carolus ergo rex, sicut doctua 167.
fuerat per angelum, templum gratum ibidem edificavit gcnt\186.
Scotigene apropriatum. Hoc fuit primum monasterium 193.
5 Scotorum in Germania. Nam plura milia Scotorum capta licencia 170.
a S. Patricio mundata insula eorum peregrinati sunt, illi ad 171'
Bom am ad limina sanctorum apostolorum, illi ad terram sanctam,
plures tamen in Alemannia, maxime in Baioaria permangerunt,^3.
ut supra1 habetur de S. Virgilio.
10 Fertur etenim huic bello Tonatum regem Scocie interfuisse » Ebran 60*.
vel filium eius Elimorisb3.
[F.81J Visa namque cruce rex gavisus gracias agens Oesta Car. M.
deo suum ibidem fixit tentorium et alloquitur magna voce^-
optimates populi dicens: Fratres incliti, ecce signura nostre
l5salvacionis, per quod victi sunt inimici nostri. Surgamus
igitur singulari tripudio circuraflucti et videamus crucem,
qua redempti sumus. Post huiusmodi verba regis benigna
facti sunt multi sermones suasivi per episcopos et prelatos,
qui ob virtutum meritum de longinquis partibus regem fuerunt secuti,
20 ut per eos christianus populus contra rebelles incredulos
excitaretur tanquam leo ad predam. Contigit, quia rex Carolus
surrexit in predicacione in medio populi relucens in facie sicut
Stella, emit ten s vocem tanquam tonitruuni, ut corroboraret populumi&?.
suum contra pagan os, affirmans verbis benign is super omne bal-
25 samum et promittens per angelicam visionem, quia coronandi
essent per virtutem sancte crucis, eciamsi morti occum-
berent. Etpredixit, quomodo dominus deus hunc locum magnin'ce
sanctificaturus esset per sanctos suos advenas ybernice nacionis et
quomodo innumerabilis legio martirum ibidem esset sepelienda.
30Huiu8modi igitur allocucionibus finitis universus populus in -
tendens ad crucem, sed nee quisquam [F.8V] eorum tarn in-
geniosus fuit, qui, cuius generis crux esset, intelligere potuisset*
Denique princip es exercitus rore verbi perfusi civitatera ab extra
undique perlustrabant et quotidiano conflictu circumquaque
35macbinis et iaculis opponebant se intrepide urgentes eos per muros
et frontispicia ictibus assiduis glob is bombardorum rege
audiente, qui permansit in tentorio collis victorie. Cum autem rex
urgeretur, surrexit cum tota sua domo, mane i pa vit principal es 164.
port as civitatis dividens exercitum suum hue illucque cum instru-
40 mentis, quia tunc ut fulgura erant iacula multiplicium sagittarum
sonitusque conclamancium invicem ad pugnam conveniencium ut fragor
» vel-Elimoris ist mit blasserer Tinte hinxugesetxt. b Fabulae
monachorum am Rand Aventinus.
1 S. 78/79.
45 ' Durrwachter a. a. 0. S. 133.
9 Liegt hier tine Angabe aus einer unbekannten Quelle vor, aus
icelcher auch Ebran die erstere Nachricht geschopft hat ? Durncachter
(S. 135, Anm. 65) beriihrte diese Frage nieht.
— 94 —
arborum tonabat. Pausante igitur populo utroque rex ad con-
silium principum se reflexit mittens nuncium ydoneum cum con-
ductu ad magistratuma civitatis mandans in hec verba: Convert imin i
ad deum omnipotentem et conscribimini cristiane milicie in unitate
fidei, vel in ore gladii omnes moriemini, quod vestri memoria 5
neque in celo neque in terra [F.82] erit amplius. Audientes
hec pagani crudeli indignacione sunt inflati perversam eorum in-
dignacionem et presumpcionem renunci antes in bee verba: Nos
confidimus in diis nostris et in fortitudine brachii nostri non for.
midantes hos misellos advenas, qui videbunt re gem eorumio
in cauda equi ligatum ipsum per vicos civitatis nos tre trahentem
e t principes eius in patibulo suspensos atque cunctum eius popu-
lum infelicem in ore gladii periturum. Hoc responso audito
rex Carolus turbatus est conquerens principibus suis super hac
165- relega cione paganorum. Auditis itaque verbis regis lugubrib u s 15
totus exercitus cbristianus opposuit se animose ea die pugnans
contra civitatem indeficienter in nomine salvatoris colla eorum armata
submittente8 crudeli pugne cum machinis et fundis. Se d et populus
paganismus repugnabat viriliter in exercitum Chris tianorum. Sic-
que talis confl ictus per annum duravit. In quo multi paganorum 20
perierunt ex defectu victualium, fame scilicet et frigore, quia viderunt
se regi non posse resistere, ita ut pauci remanerent in civitate. Quo
76'tf.cognito hodie per angelicam monicionem Carolus et omnis
eius exercitus in crastino mane irruerunt in civitate m et inter
fecerunt omnes, qui residui [F.82'] erant, quosdam tamen ad 25
baptismi graciam reservaverunt. Continuo rex Carolus fecit edificare
tres ecclesias in civitate, unam in honore sancte trinitatis, secundam
167. beate virginis, terciam omnium sanctorum. Deinde elegit quosdam
de pocioribus viris expertos et ydoneos ad regendam civitatem
et ut portas reformarent destructas, sicque rex accept a licencia a 30
populo, quem reliquit ad gubernandam civitatem, a noviter conversis,
perrexit in Franciam. Hec de prima civitatis Ratisponensis
expugnacione sufficiuat.
Cap. 2.
De secundo eius bello apud Ratisponam. 35
179. Cum igitur pagani, qui oculte de civitate Quadrat a evaserant
audirent regem Carolum in longinquis agere partibus, collegerunt
singulos paganos orien tales notos et amicos, admiratos et prin-
cipes et innumerabilem eorum multitudinem, convenerunt et
circumdederunt civitatem prefatam, a qua repulsi erant. Illi 40
ISO.&utem ab intus perterriti sunt metu exteriorum paganorum ultra,
quam dici licet. Quidam etiam desperabant de salute dicentes:
Melius est nobis viventes ire de civitate quam turpiter mori gladiis
impiorum; quisnam potest tante resistere multitudini? Alii autem
prudenciores dixerunt: Nolite, fratres carissimi, terreri. Nam [F.83] 45
deus pro nobis; quis contra nos? Ne igitur terreamini nee timeatis
nee sitis immemores, quia rex Carolus omnium nostrum propugna tor,
* miratum Hs.
— 95 —
cum quo angeli dei c o n versa n tur, fidei nostre hanc comniendaverat
civitatem. Exp edit igitur, ut ad eura celeres mittamus nuncios,
ut memor sit sue clemencie auxiliando nobis in hac ardua necessitate,
alioquin nequimus fidem no strain, sicuti promisimus, adimplere.
5 Hoc consilium omnibus placuit. Missis igitur nunciis rex respondit:
Iuri« nature quidem contrarium videretur, si fidem servanti fides non
servaretur. Statiin principem exercitus sui cum valido comitatu bel-
lancium ad sepedictam civitatem celeriter transmisit. Quern et
ipse rex subsecutus est cum milicia ingenti, electos autem et
10 fortes viros reliquit contra paganos Hyspanie. Videntes autem viri
civitatis Quadrate exercitum signatorum gavisi sunt gaudio magno et J81.
Carol urn regem eos subsequentem sua cum multitudine ex opposite
parte Danubii, qui tunc ponte carebat. Collectis igitur navibus
in civitatem per Danubium sine repugnancia venerunt, et a rege
15 ci vita s vocata est Ratisbona, quia per rates bona* transiverunt per
Danubium. Sicque rex quievit et refectus est in civitate per
14 dies cum [F.S34] populo suo. Interim diversa artis exercicia
habuerunt, nunc in armis, nunc in equis, reformando sagittas,
patrarias et machinas, nunc in timore dei letantur, nunc
20tamquam morituri confitentur. His igitur expletis diebu*
14 rex convocavit seniores populi dicens: Dominus noster,
redemptor animarum, qui potens est submittere gladio
capita inimicorum nostrorum, qui vos coniunxit mihi socios in
tribulacionibus meis, quero igitur, quod expedicius sit aut
25 intra menia contra inimicos pugnare aut ad commune b el lum 182.
contra eos de civitate exire. Qui una voce omnes responderunt
dice n tea : Rex benedicte, numquid non victoria tibi deorsum
monstratur? Parati igitur sumus tecum in vitam et in mortem ire;
maior enim gloria coram deo et mundo tibi debetur ex campi
30certamine quam ex resistencia intra muros civitatis. Placuit
hoc regi . et indixit omni populo, ut in crastino parati essent exire
ad collem victorie ad pugnandum contra paganos. Mane igitur
aurora relucescenteb Christiani figunt tentoria sua in colle predicto.
Subito rex mitt it nuncios ad paganos, si voluntatis eorum esset
35 mire bellum in ilia die vel longius differre. Qui renunciaverunt
ipsis fore inconveniens ista die [F. 84] pugnare, sicque populus
christianus expectans in tabernaculis suis septem diebusf
quibus se singuli deo commendant per devotas exhortaciones
predicancium; nam septem episcopi aderant cum legato, qui mili-
Mjtare populum pabulo verbi divini confortaverunt. Idem igitur
locus usque in nunc diem auf der predig vocatur. Facta itaque/#V.
die octava circa ortum solis congregata est infinita multitudo
partis utriusque procedens acics contra aciem pedetentim clangentibus
tubia, fulgentibus armis quemadmodum stelle celi, que nocte hiemis
45 in glacie apparent , tantusque strepitus in aggressione auditus
est ex collisione gladiorum et scutorum tanquam fragor arborum,
sicque pugnaverunt, ut ex cruore corporura utriusque partis
campus arid us sic maduit, ut terra videri non potuit in locis, quibus
sudaverant, et sic ilium diem duxerunt in occisione gladii, usque d um
50 sol in occiduis occubuit tetris. Disparente itaque lumine utraque
* lure Hs. b reluscente Hs.
- 96 —
pars armata expectabat in equis ad faciem alterius partis clipeis in
coliis eorum suspensis, lanceis et gladiis in manibus retentis. Noctem
ita insomnem deduxerunt. Et ceciderunt ista die ex utraque
parte plus quam 24 milia virorum.1 In crastino siquidem
apparent© aurora iter urn abhorrend ura [F. 84'] faciunt aggress um5
flante ventoabaquilone. Et fuit tanta strages robustorum a caden -
184, cium, quod tonabat sicut tumultus undarum maris littora alvearum
tangencium. Et hie conflictus perduravit usque ad crepusculu m.
In quo multi Christiani corruerunt, qui sepulti requiescunt in coile
victorie ante regis tentorium, vulnerati autem ducebantur in civitatem 10
et medicabantur. Redeunte luce tercie diei iteruin ex ercitus fortiter
ins tat exercitui crudeliter bellantes, ita ut ex crebris ictibus et
armis radiantibus videbatur aer quasi igneus et lucidus ex collisione
aeris reverberantis circa ictus percucicncium. Rex interim et episcopi
cum aliia person is devotis positi in colle victorie assiduis instabantl5
oracionibus pro habenda victoria. Sic que perseverabat utraque
pars in conflictu usque ad meridiem tercie diei. In quo de exer-
citu christiano multi perierunt. Videntes itaque pagani pau-
citatem Christianorura zelo indignacionis ace en si atque verecundia
ducti, quod a tali exili exercitulo Christianorura coartarentur in20
^•campo, subito recollecti sunt in unum. Resumptis viribus
singulos Christianos tanquam inermes et desperatos retro rs urn
in fugam usque ad regis Caroli tabernaculum conver terunt.
[F.85] Quo viso rex et principes eius perterriti sunt vehementer
subito facies suas in terram prosternentes, max i lias suas lacrimis 25
irrigantes, maiestatem altissimi omni devocione, qua potuerun t,
invocantes. Sicque p rostr at i quasi tonitruum audi verun t. Et
ecce subito apparuit quidam in candore lucis albis vestibus indutus,
dextrario albo insidens, diris vulneribus scindens cuneum militum d i -
vidensque turbam pagan orum e t in fugam con^ertit. Hoc 30
comperto rex refert laudem et benediccionem omnipotenti
deo. Ipse cum proceribus suis insequebatur eos usque ad fluvium
nomine Mertanne. Iuxta quern revoluti sunt pagani christiane
potestati resistere volentes et non potuerunt, quia manusdomini
pugnabat eos, sicque retrorsi sunt usque ad campum Hardinge, 35
18G- ubi absorpti sunt et interempti, ita quod unus ex eis non
reman sit. Deinde collect is Christianorum corporibus 30 milibus
colle victorie sepeliendis rex statuit, ut ecclesia ibi fundaretur in
bono re omnium* martirum Christi, dans pecuniam copiosam
in manus 4 civium Ratisponensium, utsoliciti essent apud operarios 40
^7-huiug laboris preassurapti. Deindeque fundare cepit in
civitate duo claustra, superius et inferius monasterium, op ere
sump tu oso. Sedata itaque bellorum tempestate milites et
militares extere nacionis [F.85'] christiani, qui in subsidium ad-
venerant, accept a licencia et benediccione multis cum muneribua45
ad partes nativas reversi sunt. Hec de Secundo bello apud
Ratisbonain peracto.
a ruboetorum Hs,
1 Vgl. Diirrwachter a, a. 0. S. 134.
9 „presencium" sagt die Quelle. 50
— 97 —
Bex quidem Carolus sedit in consistorio domus regie precepit-
que civibus Ratisponensibus, ut vigili animo custodirent civitatem
et ut iusticiam et iudicium inter virum et viram racerent. Princi-
pibus quoque idem mandavit et sub honoris amore precepit eis, ut
geseent diligentes in custodia patrie. Interim misit nuncios ad
Romam pro regina coniuge sua. Qua veniente permansit in
Oting in curia regis publica et peperit ibi filium nomine patris sui. 188.
a Hiltigardis regina, secunda uxor Caroli, obiit pridie Kal.Maii Frut. 163 u.
anno Christi 788. E t Berch trada, que a quibusdam l Berchta vocatur, ^.7-
10 filia Eraelii cesaris, ut dicit Vincentius in Speculo historiali, 24^161.
mater regis Caroli, in magno apud eum honore consenuit. Obiit 4. Frut. 163 u.
Id. Julii. 167.
Alias Teberga soror Michaelis imperatoris Constanti-
nopolitani, uxor Pippini*, mater Caroli, anno domini 816.
15 monasterium S. Marie in Ratispona, quod dicitur superius
monasterium, tempore Baturici quarti episcopi Ratisponensis
fundavit.8
Hiltgardis genuit tres filios, Carolum, Pippinum regem b Italie b Vine. Bell.
et Ludwicum Piumb, et tres filias, Rotrudem, Bergam et Gillam c. 25,25.
2oHecd fuit filia ducis Suevie, que sepulta est in Campidona.
© Fastrada regina, filia Ratolfi f comitis orien talis Francie, uxor FnU. 167 u.
regis Caroli, obiit 793. et Maguncie apud S. Albanum sepulta genuit 168.
duas filias.
Securitate itaque facta rex magnum Teutonioorum exercitum Oesta Gar. M.
25CoUegit rediens cum ipsis ad Hyspaniam ad piincipes suos ibidem ^
quondam relictos, pugnans ibi contra inimicos crucis pro testimonio
dei. * Bomanis itaque militaribus ac orientis populis capta licencia 194.
regis post victoriam recedentibus recordatus est rex angelica in-
* die folgenden 3 Abschnitte sind an den unteren Rand von F. 85*
^gesckrieben. b mil blasserer Tinte iiber die Namm geschrieben. c 8o Hs.
vie Vine. Bell, stall Berch tarn et G islam, trie Frut. <* Hec — Campidona
mit blasserer Tinte hinxugefUgt. ° der folgende Abschnitt steht am unteren
Rand von F. 86. l Arentinus am Rand : Rathrlphus. g von hier an
bis ditavit steht der Text auf einem xwisehen F. 85 und 86 eingehefteten
35 Zettel. Rote Kreuxe venceisen auf die EUnsnhiebungssteUe.
1 So bei Andr. 31, 10.
* Diese von andern Nachrichten durchaus abweichende Angabe findet
sick in des Jordanus von Osnabruck Traktat De praerogativa Romani
imperii (vol. die Ausgabe von Waitx in den Abhandlungen d. hist.-phil Kl.
40 der K. OeseUseh. d. Wiss. XIV, 66). Sie seheint auf indirektem Wege
hieher gelangt xu sein. In dem mit Bruchstueken aus Jordanus von Osna-
briiek durehsetxten Tractatus de ducibus Bavariae (vgl. meine Ausgabe der
S&mtlichen Werke des Andreas von Regensburg, S. XXXXIXff.), in welchem
man sie vermuten kdnnte, ist sie nieht enthalten.
45 a Aus weleher Quelle stamtnt diese in jeder Hinsieht fabelhafte
Naekrieht? Oben S. 96. Z. 41 if. schreibt Ampeck die Orundung von Ober-
und Xt'edermUnster aufOrund der Oesta Caroli Magni Karl dem Qrossen
xu. Hier germ er damit in Widersprueh. Die Entstehung von Ober-
mUnster ist dunkel; vgl. Wilhelm in Beitrdge x. Oeseh. d. deutsehen
50 Spraehe u. Literatur XXXIV, 144.
Qocllcn u. Erortcrnngen N. F. III. •
— 98 -
spiracione de oociduis populis convertendis. Immeosum con-
gregavit exercitum theotunice terre, s c i licet Baioari e , Suevi e , Franconi e ,
Thuringie, Saxonie, Lothoringie, Brabancie, Flandrie, Burgundie et
Francie, cum quibus omnibus perrexit ad regiones occidental is
populi, con vert ens eos ad regeneracionem baptismi, constituens ibidem 5
195. spiritales « prelates , qui virtuose noviter conversis preessent,
ducens secum obsides illarum terrarum filios et fi lias ad region em
suam. Quos, sicut decet, hereditario iure ditavit.
Eodem anno reversus est rex suo cum exercitu in Franciam ad
civitatem Remensem, in qua publicam militum constituit curiam. 10
Habito itaque consilio principum placuit omnibus, ut regia in-
diceretur curia in Ratispona, ut sic singuli maiores terrarum, qui
christiano vocabulo censerentur, ad eandem curiam convenirent, ut
ibi pax et fides apud noviter conversos [F.86] confirmaretur ;
196. et factum est ita in mense Aprili. 15
U)S. Anno sequenti proximum post pascha rex Carolus regia cum
decencia venit Ratisponam. Ad quern principes Bavarie confluxerunt
199. ad rcformacionem pacis et fidei. Et hoc consilium duravit per mensem ,
quo dictate et scripta sunt iura imperial ia et leg is decreta per omne
imperium eius servanda presentibus legato cum archiepiscopis ,20
episcopis et abbatibus fide d ignis. Deinde revolutob legato et
nunciis eius capta regis licencia ad propria rent eare tendentibus
rex ait: Supplico et man do, ut mee dileccionis causa per duas dies
mecum roaneatis, quia notum vobis esse cupio, quomodo dominus
deus per angel um suum prosper um iter ostendit mihi contra pagan os, 25
qui et dignatus est me sepius consolari in loco sancto collis victorie,
quo crucis signum mihi et militibus meis demonstrare dignatus
200. est. In quo loco precepi edificare ecclesiam in honore sancte trinitatis
et beate virgin is Marie et omnium sanctorum, secundam super
corpora sanctorum ibidem, que nondum est consecrata. QuapropterBO
rogavi et nunc rogo, ut consecreti.s eandem ecclesiam crastino die
canonico more. Hoc igitur regium mandatum non parvipen-
dentes quilibet eorum hospicium adiit usque in crastinum. Rex
interim con v oca t Adelwinum1 cpiscopum Ratisponensem cum po-
cioribus civium, presertim et hos quatuor, [F.86*] quibus data 85
pecunia commiserat structuram ecclesie. Quorum audito con-
silio, si ecclesia in crastino d e beret consecrari, ipsisque annuentibus
statim rex misit capellanos et mandat, ut queque necessaria ad
of ficiu m consecracionis pertinencia pararent. Qui ad regis mandatum -
hoc impleverunt et permiserunt ante fores ecclesie ab intus et extra 40
vinum e t aquam, sal et cineres, aspersoria , candelabra c , crismalia
a so Hs. b xu erganxen sind die Worte der Quelle : tempore cele-
bracionis curie. r candelebra Hs.
1 Die Schoiienlegende neniU den Bischof: Otto. Sohon Konreul
von Megenberg haite behauptet, dass xu der Zett, die oben behandelt ist, 45
Adelvinus Bischof war. Vgi Diirrwdehter a. a. 0. S. 135 und 224. SolUe
Arnpeck tint Handschrift der Qesta benutxt haben, in welolier auf Qrund
von Konrads Behauptung die Namen (vgl. oben S. 91, Anm. 3) korrigieri
waren? Oder hat er selbst Konrads Traciatus de litnitibus parochiarum
Hatisponen8ium gekannt und darnaeh die Namen getindert? 60
- 99 —
ceteris cam correquisitis, ut mane venientibus episcopis nullo
impediment*) parature imped irentur. Necdum fuit a liqua habitacio
iuxta hoc monasterium nisi 7 fratrum inclosorum. Ipsis sic
abeuntibu s clauso monasterio renunciantes* regi omnia ease parata,
■"> sicut mandavit Quo audito rex benedixit deum. In prima
itaque vigilia noctis fratribns oracionis hostias deo offerentibus
animoqne vigilantibus tanquam coronandi audiverunt strepi -
turn tumultus cantosqne diversi neumatis in ecclesia repagulatus,£#/.
quod vix sufferre potuerunt. Ad indicium tamen veritatis
lOappernerunt fenestras suas. Qui tunc aromatum fraglanciam et
lumen in soli turn senserunt et viderunt. Ymmo et verissimo
testimonio oculorum viderunt Petrum apostolum in forma presulig
cum 12 apostolus deambulante ni et cum angel is ecclcsiam consecrantcm.
[F.87] Mane autem facto camerarii et cappellani b regis q u i d a m 20X.
loveniebant ante ecclesiam miram odoris fraglanciam sencientes.
Sandolfum clamantem audiverunt, qui iussu B. Marian i clamare
non cessabat, quod ecclesia facto B. Petri apostolorum prin-
cipis solen niter esset consecrata. Hoc audiens rex consilio, quid 204.
ammodo faciendum esset, recepto cum cardinali legato
20episcopis et ceteris prelatis tunc presentibus ad ecclesiam.
tran8iverunt et suavissimi odoris ante eciam ecclesie ingressum
fraglanciam senserunt et ecclesiam ipsam intus et extra tarn in altari-20J.
bus quam pavimento et parietibus ecclesie sign is ad consecration e m
ecclesie requisitis signal am et modo et forma canonic is con-
25secTatam invenerunt. Rege autem, quid modo gerendum fuerit,
sciscitanti testimonium 7 fratrum Scotornm ibidem tunc 20(>.
degencium sigillatim et segregatim .super huiusmodi con-
secracionem receperunt. Qui cum unanimiter, concorditer
et pariformiter super ea et quomodo facta esset, de-
30 posuissent, et rationi et equitati consonum repererunt,
quod non lice bat manus illic mitti peccator u m , ubi celestes operari i * 20s.
dignabantur. Omnia gesta apud eandem ecclesiam summo
pontifici tunc presidenti intimaverunt. Cuius sanctitas hoc
omnia tamquam sancte et miraculose facta legittime ap-
3") probavit, canonisavit et confirmavit1. Dum hec omnia rite,
ganc te et [F.87*] canonice fuiasent peracta, rex cum principibus suis ,
episcopis et prelatis ecclesiam exeuntibus ad populum , qui
foras expectabat, tendebant, et rex ipse pulcherrimum et
elegantem de huius loci singularissimis beatitudin i b u s , \mm20H.
lOmunitatibuset privilegiis ad populum sermonem exoravit>
primo, quod divinissima constitucione et angelica revelac ion e
locus iste collie victorie appelletur, secundo, quod crucem victorie
in loco isto sibi deus teste multitudine principum revelavit, tercio,
quod deus omnipotens victorem eum fecerit contra ci vita tern istam
45 et pagaaoe tunc in ea ru or antes in eodem loco, quarto, quod in
co loco auxilio omnipotentis dei paganorum multitudinem in
bello campestri prostravit, ita quod unus ex eis non remansit,
* so Bs. b Fabulae et somnia monachorum am Rand Aventinu#.
1 Hier weicht die Darstellung, wold nur infolge eines Misscerstand-
50 ni$*es> von der Quelle eiwas ab.
— 100 —
quinto, quod ultra 30 milia martirum Christi corpora et reliquie
in ipso loco felicissime sepulti requiescunt, sexto, quod ibi
210.1 fratres viri sanctissimi, per quos eciam deus omnipotens
ecclesiam ipsam per beatorum apostolorum principem et
celestem exercitum consecrari voluit, que hodie sic consecrata^
2//,cernitur. Preterea communi voto regis et principum,
lcgati, episcoporum et populorum assensu et voluntatc
divina quodammodo inspiracione ecclesia ipsa vocata
est „consecratum 8. Petri", que hodie sic vocatur, singula-
rissimis graciis, indulgenciis Romanorum pontiflcum et im- io
perialis eel- [F. 88] situdinis privilegiis et emunitatibus.dotata
io finem seculi permanebit. Omnia tunc populus de his, que
facta eran t, laudem altissimo ref erens dixit: Gloria in excelsis
deo et augmentum populo christian o!
Sunt nimirum , qui vulgo ferunt , quod , cum rex 15
Carolus de Rheno ad Ratisponam causa belli descenderet
et in loco quodam non longe a Danubio, ubi nunc villa
prope Ingolstat existit, et voces angelorum audiret, ex
hoc eventu usque in prescntem diem ea villa nomen Stym l
accepit -. 20
Gesta Car. M. Porro peracta supradicta victoria Carolus rex cum
214. domina regina et filio suo Carolo Ratisponam petens recepta a patrie
pop u Us licencia ad civitatera Aquisgrani , quam ipse erexerat,
215. perven i t. Ubi solennem curiam regum et principum celebravit.
Otto Fris. Ceteruiu actus eius et bella, que gessit, de ponte quoque, quern 25
Ckr. V, 32. "It™ Rbenum fecerat Moguncie, de palaciis eciam, que Noviomagi o ,
Inglinheim aliisque in regni locis construxerat, qui scire vult, legat
historiam eius et gesta a multis descripta. Item de liberacioue terre
sancte et bello hispanico, de nece Marsirii regis, de exequiis
Rolandi ac sepultura militum apud Runcivallem interfectorum 30
et alia plura [F. 88'] reperiet in speculo historiali Vincencii 8
libri 24. et 25. in pluribus capitulis. Item Plutarchum 4
de viris illustribus in fine.
1 Ober- und Nieder-Stimm bei JngoUtadi.
* Quelle? Die obige Sage findet sick nur hier. Sie ist bisher. vie 36
mir eine giitige Mitteilung dee Herrn Dr. Heinrich Oetermair xu Ingolstadt
bestdtigte, sogar den Ingolstddter Lokalhistorikern entgangen. FY. X. Oeter-
mair, BeitrUge xur Qeschichte dee Amtsbexirkes Ingolstadt (Unterhaltungs-
blatt xur Ingolstddter Zeitung 1888, S. 155) erwtihnte sie in seiner gesehichl-
lichen Beschreibung van Oberstimm nichU und auoh Josef Hartmann in 40
seinen Beitrdgen xur Heimatkunde in Erkldrung der Ortsnamen dee Stadt-
und Landbexirke* Ingolstadt, wo S. 95-07 der Ortsname Stimm ausfuhr-
lick behandelt ist, kannte die Sage nictit.
3 Vincentius BeUovacensis, welchen Arnpeck benutxt fiat.
4 Gemeint ist die lateinische Vita Caroli Magni des Florentitiers 45
Donato Acciaiuoli (vgl. Voigt, die Wiederbelebung des klassisehen Alter -
turns P, 289), tcelehe den lnkunabeldrueken der lateinisehen IHutarchaus-
gabe des Qiantonio Campano beigegeben war.
— 101 —
Cap. 3.
Qualiter rex Carolus subactam Baioariam per
presides rexerit, et de bello cum Hunis.
Carolus itaque rex Francorum detonso Tassilone duce Ebran 60.
•^regnum Baioariorum 27 annis V*r se tenuit presidibus ibidem con-
stitutis, quorum Neaman primus fuit, qui unacumRolando comiteC/. And*: .519.
palatino, nepote Caroli ex eorore1, aliisque priocipibus ac Vine. Bell.
militibus in expedicione hispaiiica in via Runcivallis periit^»^'
» e p u 1 1 u s apud Arelatem. G' • Andr' °~0' '
10 De bello pannonico\
Exhinc rex Carolus per sept em annos bellum atrocissimum Of. Frut. 162
cum Hunis peregit. Anno Christi 791. rex de Wormacia peru. Ebran 61.
Baioariam t> exercitum dux it magnamque partem Pannonie usque ad Frut. 167.
fluvium Raba devastabat. Sicque reverti rex statuit. Item 792.
15 Carol us natal e domini et per totam estatem Ratispone commora-
batur. Insuper sciendum, quod eisdem temporibus fluvius Ebran hi.
Anasos Baioariam et superiorem Pannoniam di visit c, sicut Licus Suevos
et Baioarios disiungit Postquam vero rex Hunos a superiori Pannonia
uaque ad Pusonium fugavit, eandem terrain Austriam vocavit Quam 62.
20 inter prelatos ecclesiarum divisit, ut eo forcius fides katholica in ea
r adicaret, et earn presid i b u s c om m i s i t usque ad tempora imperatoris
Ottonis, qui earn perfecte abUngaris eripuit [F. 89] et ibidem Krenum. 97.
marchionatum constituit. Item cum Carolus Rome per Leonem papam Ebran 62.
in imperatorem coronaretur, Arno episcopus Salczburgensis, qui cum 50*.
25 eo adve nerat, in archiepiscopum est consecratus. Item Tuellinus 3
rex Avarorum se et patriam suam Carolo dedit ct baptismi
graciam percepit. Anno imperii Caroli tercio Avares, qui
et Huni, longo contra Francos bello perdomiti adeo sua
fortitudine potenciaque sunt diminuti, ut, qui alios ultro
30lacessered solebant, iam nee ab aliis tueri se valerent.
yam o m n i s eorum in hoc bello nobilitas e t gloria periit, e t q ui cq u i d Ftut. 162.
pecunie et thesauri per tot secula terrarum orbem vincendo
sibi congesserant, nunc totum Francorum victorie cessit,
null o que unquam bello tarn multa spoliorum qunntitatc
35Francia ditata fuit.
Item frater Jacobus Philippus iam dicta in hec verba
confirmat :
Carolus statuit adversus Ungaros, qui hostibus auis auxilia sub- jac. Hh. Ben/.
ministraverant, bellum suscipere. Hoe cum multis vicisset preliis, tandem /. A7, f. 85*.
40 * pannanico Bs. b Baioariam ducem exercitum Hs. c Avenlinus
am Rand: Land ob der Enss. d lacescere Hs.
1 Vgl SpiUere Anm. 3 xu Fiietr. 92.
* Vgl. Spillers Anm. 0 xu Fiietr. 52.
s Der Tudun der Avar en. Vgl. Abel-Sttnson, Jalirbucher des franki-
tiicken Retches unter Karl dem Orossen U, 97. Die unmittelbare Quelle
fur obige Stelle mit dem verderbten Namen liess sick nicht festetellen.
— 102 —
octavo anno, postquam bellum inceperant, penitus superavit. Nee constat
ullum unquam bellum a Carolo gestum, in quo maior hostium fuerit
cedes edita maiorque illo illata clades; in eo nam qu e, ut omnes auctores
conveniunt , ingentem Ungarorum multitudinem et pene nobilissimum
qnemque eo bello absumptum. Maximam qnoque vim auri atque argent i 5
multamque [F. 89*] preciosam suppellectilem, quam Huni variis ex
gentibns direptam in suum congesserant regnum, Franci in Galliam
trans tnlerunt.
De preside Geroldo.
Krem8m. 86. Geroldus B a i o a r i e pre f e c t u s a Carolo post Tassilonem l d u c e m 10
Frut. 169. ordinatu s in Pannonia, cum contra Hunos prekaturus aciem
ins true ret, interfectus est et Augie cenobio celeberrimo, quod
rnultis donis et prediis auxerat, sepultus est circa annum
Christi 799.
De preside Gerardo. 15
Kremsm. 8. G e r hardus * preses 8 Bavarorum a Carolo imperatore ef ficitur
anno Christi 811.
Cap. 4.
De Lothario rege Bavarorum, nepote Caroli.
Kremsm. 8. Lotharius rex, Alius Ludovici Pii, ex comuiissione patris 20
post mortem Caroli Magni in Bavariam venit anno Christi 815.
et ibi duobus annis regnavit et revocatur a patre. Irmegardis
uxor eius.
Kremsm. 8. Anno Christi 817. Geroldus* dllX vel pocius preses
Bavarie Ludovico P i o imperatori rebellat , sed sequenti anno 25
excecatus interiit.
Cap. 5.
De Ludovico Pio imperatore, rege Bavarorum.
Kremsm. 8. Ludovicus Pius imperator, filius Caroli Magni, revocato
Alio SUO Lothario primogeilito per se regnat in Bavaria, in quam 50
Otto Fris., venit 825. Post hec eodem anno in Franciam rediit ac generalem
Chr. V, 33. curiam Aquis celebrans primogenitum suum Lotharium [F. 90 J imperii
Andr. 32. socium fecit et Ludovicum eius tercium filium Bavarie pre fecit et
Andr. 521. Pippinum Aquitanie, quoniam ex Ermegarde prima uxore sua pre-
diet os tres filios, Lotharium, Pippinum et Ludovicum, habuit et ex 35
uxore sua secunda nomine Judith genuit Carolum postea regem
Franc ie.
1 Widerspruch mit der Angabe oben 6'. WJ, doss Naimes (Neaman)
der erste Praeses gewesen sei.
1 In der Quelle: Bernhardus. 40
3 Die Quelle nennt ihn rex.
4 Die Eremsmiifuterer Quelle: Bernhardus rex Bawariae. Der
Name Geroldus ist offenbar aus Ebran 64 etitnommcn.
— 108 —
Cap. 6.
De filio eius Ludvico rege Bavarorum orientalis
Francie.
Ludovicus Alius imperatoris Ludovici* Pii a patre
5 anno Christi 825. rex in Bavariam missus post in secundo
anno in Franciam de Bavaria rediit. Anno incarnacionis
domini 828. Ludovicus rex in Bavariam rediit cum coiriuge sua.
De patre eius.
Hie advertendum est, quod imperator Ludvicus Pius, Otto Fris.,
10 ut ait Otto, anno ab incarnacione domini 822. filium suum Lotharium ®*r. VI, 34.
in Italiam destinavit. Qui ordinatis rebus per pi u res annos in
Italia dum ad patrem redire parat, a Paschali papa ad urbem invitatur,
ubi honorifice [susceptus ac in die sancto pasche corona t us ab ipso im-
peratoris et Augusti nomen sortitur.
15 De eius obitu.
His diebus Ludovicus Pius anno Christi 840. diem o b i i t Andr. 522.
extremum Metis sepultus. Ebran 65.
Cap. 7.
De bello trium fratrum.
20 Anno igi tur ab incarnacione domini 841., dum Lotharius reversus Otto Fris.,
ab Italia regnare in ten tat mortuo patre, fratres Carolus et Ludovicus Chr. V, 35.
graviter ferentes, si regno paterno privari deberent, fratri bellum indicunt.
Nam Pippinus rex Aquitanie germanus eorundem ante triennium
diem obiverat. Proinde contractu* [F.904] undecunque regni viribus
25 fratres predict! tres aput Fontoniacum in pago Antisiodorensi con- Andr. 33.
venientes tarn grave prelium commiserunt, quod nulla etas tantam stragem
hominum in regno Francorum meminit. Ibi enim in Utroque exer-
citu interierunt duodecies centena milia. Lacrimabili ergo pugna otto Fris.,
inter fratres acta cruenta tandem victoria Carolo et Ludovico ccssit, Chr. V, 35.
30 Lotharius taraen postremo victus ex agro Frontanici Aquisgranum con- Jac. Ph. Berg.
fugit. Inde eciam deturbatus instantibus hostibus Viennam zxi\\\l XI, f. SS.
uxorc ac liberis se contulit Quo auditu fratres ilium cum exer-
citu insecuti. Propter quod Lotharius ilium comitatum totum amisit,
et adeo eius exercitus eo in prelio dilaceratus fuit, ut vix
.psoitis e 300 equitibus a tarn grandi strage prolabi potuerit. Sed
Sergius pontifex Eo man us his auditis tocius regni interitum miseratus
ad eos placandos ex Italia legatee strennuos misit, qui unacum regni
proceribos pacis federa inter eos hoc pacto composuerunt b, videlicet ut
Lotharius cum imperii titulo Bomam cum Italia obtineret et c earn partem
40Gallie, que olim Narbonensis, nunc Romana provincia appellatur,
addentes eciam earn partem, que inter Scaldum et Rodanum fluvios
Lotharingie nomen accepit ab ipso Lothario, et quod ipse ac sui
a Ludovicii Hs. b am Band : De divisione Hs. <* fehlt Hs.
— 104 —
heredes solummodo et non aliorum fratrum heredes deberent
vocari reges et imperatores Romanorum. Carol us Calvus
Galliam celticam ac belgicam, occidentalia videlicet regna,
[F. 91] id est a brittanico mari usque ad Mosam flu men, et quod
de cetero ipse et sui successores deberent scribi et appellari 5
reges Francorum. Prius enim semper usque ad illud tempus
reges Francorum vocabantur Theutonici, unde historias
male intelligentes, quando legitur : Signertus rex Francorum
fundavit monasterium S. Galli vel Dagobertus episcopatum
Argentinensem et his similia, putant, quod reges Francorum iO
nacione fuerint Gallici, quod non est verum, quia in hereditatis
divisione facta in loco nuncupato Dungeth, qui est iuxta
civitatem Viriduna, anno incarnacionis domini 843. hoc
nomen „rex Francorum44 Carolus quarto seu ultimo genitus
et sui heredes sortitus est, quia Pippinus secundo genitus 15
obiit 838. Sed Ludovicus tercio natus non Romanorum
neque Francorum vocari deberet, sed rex Bavarorum et ob
hoc, quia utroque regio nomine, quod sibi ex paterna suc-
cessione competere debuerat, caruit. Ideo in substancia
sibi refusum fuit; obtinuit enim hereditariea successionis 2°
Jac. Ph. Berg. Germani am usque ad Rheni fluenta et quicquid trans Rhenum genitor
/. XL f.88*. poggedit, id est totam Bavariam, a qua rex Bavarie dictus
est, Carinthiam, Carniolam, Stiriam, Austriam, Moraviam,
Bulgariam, Misnam, Hassiam, Thuringiam, Saxoniam et
otto *Vw„ Selandriam usque ad mare Lubicense. Exhinc duo regna diviso 25
Chr. V, 35. regno in orientale, quod Ludovicus, et occidentale, quod Carolus
h a b u i t , et illud adhuc Francorum vocatur, eo quod istud Romanorum
VI, 2. appellatum invenitur. Porro h i c Ludovicus senior, orientalis Francic
rex, adversus Sclavos multa fortiter bella con gessit captumque principem
VI, 6. [F. 9VJ eorum Rastum luminibus privavit. Anno ab incarnacione 874. 30
Ludovicus suavissimus imperator diem ultimum clausit. Eodem anno
Carolus Calvus senior, rex occiden talis Francie, Romam veniens pecunia,
ut dicivur, imperium obtinuit. Non multo post noster Ludovicus
senior, frater eius, orientalis rex, apud Francofurt diem obiit tres filioe
relinquens, Karolomannum, Ludovicum e t Carolum. Verum Ludovicus, 35
qui patris exequiis interfuerat, orientalium rex a principibus iam creatus
regnare cep i t. Audiens autem patruum suum Carolum imperatorem
fines regni intrasse missa legacione regno eum cedere monet. Quo non
acquiescente collecto mi lite non multo post non longe ab Andrenaco
iuxta Rhenum pugna consent ur, fusisque ex utraque parte multis tandem 40
Carolus terga vertere compeUitur. Ludovici vero filii convencione facta
regnum paternum dividunt, et Karolomannus Bavariam, Pannoniam,
Carentanum, Boemiam, Moraviam, Ludovicus orientalem Franciam, Turin-
giam, Saxoniam, Fresiam, Lothoringiam, Carolus Alemanniam et quasdam
civitatee Lotharingie propter vini copiam accepit. 45
* heriditarie Es.
— 105 —
Cap. 8.
De Carolomanno rege Bavarorum, filio Ludovici
regis orientalis Francie.
Carolomannus Ludovici regis orientalis Francie filius 'mOf*0 R™-^
5 divisione paterni regni, ut iam dictum est, Bavariam, Pannoniam, » '"
Carentanum *, Boemiam et Moraviam accepit. Cuius fratres Ludo- &
vicus rex orientalis Francie et Carolus imperator erant. Hie Carolo- 7-
mannus rex Bavarie post multos triumphoe, quoe [F. 92 J sub patre
et post patrem peregerat regnique terminos plurimum dilataverat, para-
lisib dissolutus moritur anno Chris ti 880. 11. Kal. Aprilis01.
10 Hie dilexit Otingam vicum Bavarie, ubi et sedem regni constituit &*&* 0*'-
et regio cultu sepultus dinoscitur, relinquens nbum ex nobili femina Otto '• c-
nomine Lintsvinda, sed non legittima, quern de B. Arnolfi nomine tarn- ^fran '• c-
quam origine Arnolfum vocaverat. Hie est Arnolfus, cui postmodum Otto I. c.
monarchia cessit
is dEpitavium.
Anno domini 880. Kal. Aprilis 11. Karolomannus rex
Baioariorum obiit, Alius Ludovici regis orientalis Francie
ac nepos Ludovici Pii imperatoris, fundator huius ecclesie
hie sepultus.
20 Ita deberet poni in Otinga2.
Hie Karolomannus ex uxore sua legitima Hildegunda
filia regis Portugalie et Granate genuit Arnolphum8 im-
peratorem legitimum fllium, que fuit soror Aldburgis uxoris
Karoli imperatoris iunioris seu tercii.
25 Cap. 9.
De Ludovico fratre eius, rege orientalis Francie
et postea rege Bavarorum.
Ludovicus rex Francie orientalis morte fratris sui Carolomanni Otto. Fris.,
regis Bavarorum comperta Ratisponam Bavarie metropolim adiit C%r. VI, 7.
30 et omnes terre Ulius optimates dicioui sue subiecit Arnolfo quoque
due a turn Carentani cum castro Moseburc tradidit Ea tempestate Nort- S.
manni Ludovici regnum per Wal fluvium ingressiNoviomagense0 palacium
» Carentanam Hs. b parali Hs. c das Datum ist sp&ter an den
Rand gesehrieben. d van hier an ist der Schluss des Kapitels mit blasserer
35 Tinte an dm unteren Rand von Bl. 9V gesehrieben. ° navigio Magense
Hs. (trie Hs. 3 der Quelle).
1 Ueber den Todestag vgl. BernJi. Sepp, AeUeste Oesehiehte von
AUoUing S. 40.
* Vgl. hiexu Simons feld, Beitrage xur bayerischen und Munchener
40 Oesehiehte, in den Sitxungsberiehten d. philos.-philol. u. d. hist. Klasse d.
k. b. AJcad d. Wiss. 1896, S.259f.
* Widersprueh mit oben Z. 11. Quelle dieses Absehnittes ? Vgl. auch
unten S. 106, Anm. 1.
— 106 —
concreniant ac inde per circumqaaque diffusi Coloniam, Bunnam, Aquis
cum adiacentibus regionibus , castellis et vicis devastant. Inter bee
Ludovicus rex Francofart diem obiit et monasterio Laureacensi iuxta
patrem humatur.
Cap. 10. 5
De Carolo imperatore, post mortem amborum
fratrum rege Bavarorum.
Otto Fris., Carol us III. imperator , qui in divisione Alemanniam , id est
Chr. VI, Agueviam, tantum aceeperat, tam Bavariam quam totam Franciam
Andr. S3. orjenta]em mortuo Ludovico fratre obtinuit. 10
Hniusa uxor fuit Aldburgis Alia regis Portugalie et
G ran ate, ut patet ex historia Saxonum et libro, ubi gesta
Karoloruin describuntur \
*n*° *vr*ft Deinceps Ludovicus Caroli [F.921] occiden talis regis nati
Chr. "/, 5. gjjug moriens ac in monasterio S. Dyonisii humatus fratrem suum
Carolomannum heredem regni reliquit, qui non multo post in venatu lo
aprorum percussus diem obiit. Occidental ergo Franci principibus
amissis Carolum imperatoreni, qui tunc solus ex stirpe Karolorum superesse
videbatur, ultro invitant eique venienti subiciuntur, unde multa et varia
9. cum Nortmannis gessit prelia. Et mi rum dictu : imperatorem, qui post
Carolum Magnum inter omnes Francorum reges maxime fuit potestatis,20
in brevi ad tan tam tenuitatem devenisse cerneres, ut panis quoque egens
ab Araolfo iam rege facto stipendia miserabiliter exigeret et gratanter
Riisciperet. Rex iste,qui in divisione orientalis regni minimam portionem
aceeperat, ad tantum ere v it, ut tam occidentalia quam orientalia
Francorum regna cum Romano susceperitb imperio, ad tantam post- 25
remo deieccionem venit, ut panis quoque egeret. Fertur tam en de
hoc Carolo, quod christianissimus fuerit, unde bee ei circa finem tentacio
ad probacionem evenisse creditur. Sequenti tamen anno, ex quo regno
pulsus est, diem obiit ac in monasterio Augiensi humatus est. Et SIC
prcdicti tres fratres sibi invicem in Bavaria successerunt. 30
Cap. 11.
De duce Arnolfo, qui defunctis patruis non
solum ducatum Bavaric, quin ymmo regnum
orientalis Francie et imperium obtinuit.
Otto Fris., Arnolfus filius Carolomanni regis Bavarie patre de-35
Chr. F7, 7. functo a fratrueli Ludovico rege orientalis Francie dumtaxat
ducatum Carentani cum castro [F. 93] Moseburc, sed demum eciam
9. Bavariam accepit. Anno ab incarnacione domini 889.», cum Carolus
* Huius -— describuntur mit blasserer Tinte am unteren Rand von
Bl. 92. b guscepit Es. 40
1 Diese Quellen, welche auch den Abschnitt oben S. 105, Z. 21 ff.
geliefert xu haben acheinen, sind r&tselhaft.
* Die Quelle: 887.
— 107 —
imperator cum * corpore et anirao egrotare cepisset, principes regni apud
Triburias circa transitum S. Martini Arnolfum Carolomanni filinm ad
regnum trahunt. Exhinc confuse regnatum usque ad Ottonem invenitur.
Carolo eoim mortuo, qui per 6 annoe imperaverat et septimum private
5 vixerat, imperium mult is modis scinditur singulis provinciis sioguloe
reges creare cupientibus. Arnolfo tamen pars maxima cessit. IgituriO.
I tali super se reges statuunt. Porro Arnolfus totam orientalem Franciam, //.
que modo theutonicum regnum vocatur, id est Baioariam, Sueviam,
Saxoniam, Thuringiam, Freeiam et Lothoringiam rexit, occidentalem b
lOvero Odo Buberti filius, vir fortis, ex eius auctoritate habuit, quii0. 11- 10.
multa prelia contra Nortmannos viriliter gessit. Hie Arnolfus primoJoc- Ph* Bery.
quidem sumptis armis strennue Maguncios debellavit Non inulto post ^ "• O^o 11.
Arnolfo in Baioaria ad compescendos Bclavos morante Nortmanni regnum
eius Lothoringiam ingressi principes, qui eis occurrerant, cesis multis
lofugant, episcopatus et monasteria devastant, episcopos uuacum clero Fund. ; Andr.
et religiosis omnibus necarunt. Quod audiens Arnolfus regum54-
Europe famosissimus collecto milite, conducto exercitu in fines occiden- Ofto- ^^,w(,
tatium Fran coram, ubi hostes consederant, devenit. Tunc ceteris omnibus Utt0' unc '
pre multitudine nimia paganorum et ob pedestre [F. 03* ] bellum Francis
20 eatenus insolitum desperantibus rex solus in rege m regum spem suam
ponens et exhortationibus validis ad ulciscendum Christianorum sanguinem
incitans milites, ipse vexillum anteferens preliari cepit, et mox gracia dei
rictoria Christian is cessit, ita ut amnis alveus, cui insederant et antea
illis pro muro fuerat, tunc cadaveribus interceptus universis stupentibus
25 siccus appareret. Tanta enim eos virtu te stravit, ut paucissimi fuga lapsi Otto I. c.
ad classem repedantes, ut solam vitam servarent. In eo prelio duo Nort- Fund.
mannomm reges cesi sunt, Sigefridus et Godefridus, necnon regia signa
16 ablata sunt et in Bavariam pro testimonio transmissa. Tunc quoque
rex cum omni exercitu ad letanias procedens laudes magnificas deo cele-
30brari precepit, qui talem suis tribuit triumphum, ut de parte Christianorum
uno occiso mille de paganis interirent. Tunc illgum Nortmannorum
et Dacorum cessare cepit. qui 40 annis Galliam vastaverant. Arnolfus Jao. Pli. Berg.
vero victor in Bavariam revertitur. hun\ 11 '
Anno ab incarnacione domini 894. Arnolfus rex composite omnibus g^. f ^ jo
35 bene in Germania Longobardiam cum exercitu ingreditur captaque for-
tissima civitate Bergamo comitem e i u s A mbrosium in patibulo suspendit.
Quo facto omnes Ita lie urbes timore perculse amplius rebellare non
audentes ultro se sue ditioni subdidere. Rex quoque usque progressus
per montem Jovis in Galliam rediens Wormacie [F. 94 J conventum
40celebrat ac in vicino eius urbis Lauricensium monasterio Ludovico
Bosonis filio quasdam civitates et pagoe iuxta montana concessit. Bex
rursum conventum Wormacie celebrans Zuendebaldo filio suo cum volun-
tate principum regnum Lotharingie tradidit, Odoque rex Francie cum
multis muneribus eum adiit. Qui honorifice susceptus omnibus, pro
45quibus venerat, impetratis revertitur.
Anno ab incarnacione domini 89 b*. \ anno vero regni sui 7., IS.
Arnolfus rex victoriosissimus rogatu Formosi pape, qui gravem a civibus
persecucionem paciebatur, I tali am secundo ingressus ad urbem usque
» so He. b occidental He.
50 l Die Quelle: 894.
— 108 —
progreditur. Qua armis capta a prefato pontifice coronatur, iuxta
quoedam imperatoris et Augusti nomen sortitur. Hie eos, qui ad versus
pontificem sedicionem moverant, decollari precepit. Reverso ab urbe
Arnolfo Lambertus, qui imperium invaserat, moritur et Ludovicus Bosonis
Otto /. c. 72 u. filiue a Longobardis ad imperium invitatur. Hie pre ceteris regni sui 5
Fund. I. c. locifl Ratisponam Baioarie roetropolim sum me dilexit, unde et muros
eius ampliavit, etiam ob honorem precioei dei martyris Emmerammi
monasterium dicti martyris plurimis ornamentis adornavit et largis
Futul. I. c. possessionibus locupletavit. Hie cum triumpho de Gallia a cede Nort-
mannorum victor in Bavariam rediens de Parisius1 ossa S. Dyonisii 10
Ariopagite secum tulit, que, quamdiu incolomis vixit, secum retinuit.
[F.94*] Tandem mortem sibi imminere senciens S. Dyonisii ossa dicto
Andr. 34. monasterio perpetuo servanda tradidit unacum evangeliorum libro, qui
sic auro ab extra ornatus eat gemmisque preciosis, intus vero litteris
aureis scriptas, per singula 8 margines omnium foliorum singulas habens 15
mirandas pictures, quod vix similis sibi reperiri possit.
Ebran 73. Hie, lit qui dam ferunt, episcopatum firixinensem fundavit et
72. archiepiscopatui Salczburgensi plura predia donavit. Insuper Sclavos*
Otto Fris.% edomuit. Anno 12. Arnolfi ipse intoxicatur a Widone rege
Ckron. VI, 13. famjjiari imperatoris corrupto pecunia multa et dormivit 20
per triduum non senciens. Wido a deo igitur percussus obiit.
Ebran 73. Imperator vero in egritudine satis forti permansit scaturientibus
pediculis de eorpore, qui a nullo medico minui poterant. Sic felix
Andr. 35. prelio ita infelix morbo periit — et nonnulli inde veneficii et male-
ficii criminati puniti sunt — anno domini 906. Id. Decembris 25
Otto Fris.f et in loco Odingas iuxta patrem sepelitur. Monstratur tamen sepulchrum
Cltr. VI, 13. eius in choro dicti monasterii 3. Emmerammi apud summum altare.
AnCy' j5;Poterat tamen esse, ut ibi humatus fuerat et postmodum transferretur.
Otto I ^U*UB anniversarius ibidem agitur 5. Kal. Decembris4, id est in die
Andr 35 ®* Virgilii tepiscopi, 'concludi torque officium pro defunctis cum antiphona 30
'subscripta: Fidelia Cesar beatis reliquib potiri gaudens aput illas
ipse sepeliri preelegit Dyonisii se sperans [F. 95] subsidio et tutela
fulciri. Unde et desiderium est impletum huius viri. Hie est ille
Arnolfus, qui ad Macbarii ferbuit cultum, quern et dilexit multum.
Hie est enim ille Arnolfus, qui ei, quern vivens colli it, tandem abes*e 3.">
mortuus noluit, martiri Christi glorioso, quern in celis coronatum
norit lapide precioso.
Hie Arnolfus nepos Caroli III. ex fratre duos Alios
genuit, Zuendebaldum regem Lothoringie non ex coniuge et
Ludovicum , qui sibi in regno successit, ex Uta uxore. 4o
Ducavit autem in Bavaria annis 22 et mortuus est in
Otinga.
1 Nach der im folgenden Kap. beniUxlen Translatio S. Dionysii.
3 Die Quelle (Ebran): die Winden.
a Neues Archiv XXIV, 700.
* Vgl. meine Anm. 2 xu Andr. 35. 45
— 109 —
Cap. 12.
Quomodo reliquie S. Dyonisii in Katisponam
venerint.
Quomodo autem et qualiter preciosissiine reliquie S. Dyo-
5nisii ex Galliis Batisponam venerint, subsequens docet
hystoria 1, quam ex monasterii predicti S. Emmerammi ceno-
bitis percepi2. Que sequitur et est talis :
Arnolfo igitur imperatore, filio Karlomanni regis Bavarie, regnante Transl.
miracula ac signa S. Emmerammi martyr is, qui in urbe Ratispona S. Dion. 341.
10 eorporaliter requiescit, adeo ubique et maxime infra circumiacentes »
provincie terminos divulgabantur, ut non solum principes atque opti-
mates Germanie illius exquircrent patrocinia, venim eciam idem imperator
pre omnibus regni sui locis venerabilibus amaret et efflagitaret eiusdem
martyris beneficia. Idcirco ex parte contigit, ut contiguum S. Emme-
15 rammi monasterium oracionis causa frequentaret patrocinioque eius se
in omnibus commendaret. Et quia toto corde precibus eius se commen-
davit, erat proficiens et succrescens ac, quocunque se verterat, superavit.
[F. 95'] Factum est autem, ut idem imperator in occidentalia regna
Oallie cum exercitu pergeret et superatis omnibus inimicis, contra quos
20 bellum ceperat, ad urbem Parisius veniret ibique prope eandem urbem
in herbidis locis, quia tempus estivum erat, tent or ia figens aliquamdiu
resideret. Interea vero, cum ibidem moraretur et de diversis provincie
ipsius rebus atque locis1) familiarissimos suos alloqueretur, cepit eciam
cum . eis consilium agere , quomodo alicuius sancti corpus , maxime
25 8. Dyonisii, exinde posset acquirere. Tunc unoquoque pro viribus suis
respond en te clericus quidam persone et scientie Celebris nomine Gisilpertus, <?/.?.
qui regi erat fidissimus quique eadem regione extitit oriundns, huiusmodi
verba est locutus : Si consilium meum audire et probare, o cesar, dignaris,
spero me opitulante deo tuis satisfacere votis. Publice ergo Simula
30 temet nimis offensum erga me, sed clam auri copiam mihi trade. Gumque
hoc fuerit factum, fugiam quasi a te expulsus ad S. Dyonisii mona-
aterium et, quibuscunque modis valebo, vota tua ibi explebo. Hec
igitur simulacio idcirco excogitata, ut rei ipsius suspicio omnis videretur
ablata, regi placuit. Deinde clericus clam accepto auro velut expulsus
35 nimiumque tristis fugit et offensum sibi regem omnimodo indicans ad
cenobii supradicti abbatem Ten it. A quo benigne susceptus exponit sui
causam adventus; pariter suppliciter rogat, ut pro dei amore suaque
oblacione, si quam [F. 96] forsitan illo dignam possit presentare, tarn
ipse quam congrcgacio sibi subdita pro se dignaretur orare: Nihil est,
40 * so Hs. »• lehlt Hs.
1 Ltiese Quelle ut die von L. von Heinemann entdecktc und im
Neuen Arekiv XV, 331-361 herausgegebene tiUeste Tramlatio des hi. Dio-
nysius.
7 Dieser Ausdruck ist xweifellos nicht so xu verstehen, dass es
ibsich um tine mimdliche Mitteilung der JMonche handelte, sondern Arnpeck
wird den Text der Translatio in irgend einer Niederschrift er half en haben.
Ob bet personlieher Aniccsenheit in St. Emmeram oder nicht, gefit aim
den obigen Worten nicht hervor.
- 110 —
inquiens, quod, ut credo/ denegetur oracionibus vestris, utpote& qui
tanto patrocinio illo equidem sanctissimo Dyonisio suffulti estis. Quam-
obrem quia non vacua manu vobis pro me orantibus apparebo, apud
eundem patron urn vestrumb pro me affectu sincero et vos precor inter-
cedite et mihi id ipsum facere locum et tempus hie commorandi prestate. ">
Hec et his similia clerico proferente os tend it abbati pond us ingens auri
dicens se promisiBse 8. Dyonisio idem aurum offerre. Videns autem
abbas tan turn auri nimium letus efficitur et omnia, que peciit clericus,
pollicebatur. Mox velut hospes gratissimus suscipitur et cum omni
humilitate ibidem per triduum hospitatur nemine versuciam illius suspi- 10
cante. Post hec humiliter postulat ostendi sibi locum, in quo ponat
aurum, quod soli S. Dyonisio fuerit promissum. Quam peticionem
abbas, quia satis avidus erat auri, libentissime suscipiens eum ad
8. Dyonisii sepulchrum duxit. Ceterum clericus versucia plenus ex-
plorandi gracia, an ipsius sancti seu alterius sepulchrum idem foret, 15
diucius perquirens abbate vero econtra affirm ante aurum tunc demum
imposuit et oracione facta unacum abbate discessit. Deinde eciam, ut
in cunctis apcior exist ere t, precio dato refeccionem sumptuosam monachis
iexhibens privatim et communiter eorum se oracionibus commendavit
peeque simul oracioni continuoc [F.964] vacare simulavit, adeo ut20
eciam in nocte tercia ad vent us sui, quam furto sacratissimo iam opor-
tunam esse credebat, quasi pro oracionis furtive gracia licenciam peteret
unacum custodibus noctu commorandi in ecclesia. Quod dum facile
impetraret, utpote qui in nullo suspectus videbatur, potus copiam tarn-
34X. quam caritatis occasione custodibus attulit et exhortans illos satis biberc 25
aliquamdiu cum eis resedit. Custodes vero id, quod petebatur, liben-
tissime executi et inebriati et ebrietate magna resoluti sopore, ut fieri
solet ebriis, gravissimo deprimuntur. Postquam clericus inspectione
studiosa hec persensit, mox vota sua prosperari credens primum quidem
ad ianuam , que claustri parte monachis specialem introitum prebet, 30
properavit eamque cautissime pessulo seu vecte clausit. Deinde intro-
duces viroe duos lot idem peras gestantes in ecclesiam cum eis vadit
ad locum sibi satis premonstratum. Turn vero fodiendi sumptu apericates
tumulum beatissimi Dyonisii ossa abstulerunt et dexteram quidem in
unam, sinistram partem ossium eorundem in alteram peram ponentes 35
eicius ab ecclesia exierunt sicque cum eisdem onerati peris ad regem
venerunt. At ille pro hac re nimium gaudens, deo gracia* agens mox
eundem clericum assuinpto secum sacratissimo furto ad urbem quandam
dicionis sue precepit celeriter proficisci ibique semet prestolari. Dum
autem ad matutinas laudes monachi exurgere cepissent et ad ecclesiam 40
more insolito [F.97] obseratam intrare nequivissent, admirantes valde
cucurrerunt et ex altera parte monasterii intra verunt. Deinde non in-
vent*) clerico confestim arbitrantes aliquas ecclesie res ab eo sublatas
scrutati sunt solicite, quid contingeret deesse. Et perscrutantes omnia
invenenmt sanctissimi patroni sui tumulum ablatis ossibus iam apertum. 4.">
Mox omnia ille locus fletu planctuque repletur. Bed et res miranda
atque horrenda illic monstrabatur; nam mox ut sanclissima eiusdem
Dyonisii ossa exinde furto supradicto sunt ablata, omne illud monasterium
tanta caligine tantisque tenebrosis nebulis per biduum tegebatur, ut vix
alter alterum videre posset miserabilisque horror omnes cenobitas in- 50
* utputo Hs. h nostrum /fe. <■• continue Hs.
— Ill —
vaderet. Igitur Fubulo1 abbas supradicti monasterii pro oerto coniciens,
a quo tale furtum patratum sit, venit ad Arnolfum imperatorem et
supplicibus verbis compulit eum dicens : Redde nobis, oesar benignissime,
que tibi de rebus nostris furtivo allata* sunt munere. Miserere nobis,
5 dementi saime regum, et redde, quern a clerico recepisti nequissimo, loci
patrieque nostre patronum Dyonisium. Ad hec imperator quasi permotus
de obiecta furti culpa respondit dicens nee se fateri neque negare velle #./ /
de his, pro quibus tarn procaciter iniuriaretur. Abbas vero diu eadeni
repetens verba et eadem a cesare aocipiens responsa tandem obsecrare
lOcepit: 8i hoc, inquiens, non merui impetrare, ut sanctissimi patron i
nostri corpus tibi absque dubio allatum minime digneris [F.971] re-
ilonare, hanc saltim graciam nobiscum facias, ut nunquam fama publica
innotescat, quia a loco nostro sit raptus et tibi allatus. Nam si publi-
ca turn hoc fuerit, locus profecto noster destruetur. Unde tante com-
lopaciens miserie locum nostrum noli prorsus destruere, sed ita leticic
tue incrementa con tempera b, ut et nobis aliquam gaudendi spem relin-
quas. Hec et his similia abbate ad regem flebiliter loquente tandem
imperator prccibus multimodis atque querimoniis illius ad misericordiani
raotus thlia fertur verba protulisse: lam quidem non nego mihi delatuiu
20 thesaurum preciosum, quern queritis, sed hoc nimirum, quoniam non
reddo, sciatis. Peticionem autem illam, quam pro silenda patroni vestri
direpcione protulistis, quantumcunque valeo, diebus vite mee adimplebo
cunctis. Hec audiens abbas, licet non ad integrum, aliquatenus tamen
impetrans, pro quibus regem interpellavit, quasi letus a facie abscess it
2.')Ct obtinuisse se simulans, pro quibus veniebat, peris quibusdam cum
honestate magna super equum compositis, tanquam in eis corpus patroni
sui ablatum referret, redibat. Postea vero, ne vulgo Veritas patefieret,
evacuatum 8. Dyonisii monumenlum desuper contexit illudque omni-
modo ita, ut prius erat, adornavit. Porro imperator peragratis Gallie
30partibus, prout voluit, cum triumpho ct gloria necnon cum muneribus
maxim is ad propria rediit secumque minus divulgata, ut promiserat,
veneracione S. Dyonisii ossa ita ad extrema vite sue detincbat. Gum
autem in Ratisponensi urbe dilectissima, videlicet regni sui [F. 98] sede,
positus infirmaretur, obtulit et eadem sepedicti Dyonisii ossa venerando
:J5S. Emmerammo suamque coronam et pene omnia, que in libris au t
ornamentis regalibus habere visus est, sicut et adhuc in eiusdem S. Emme-
rammi cenobio probari potest. In quo, ut pretermittam alios plures
libros manu benedocta? scriptos aureisque litteris precapitulatos, unum
illius plenarium detinetur tale, cui difficile usquam inveniri possit equale.
40 Sed et ipsius ciborium miro ac precioso auri gemmarumque opere con-
strue turn adhuc ibidem reservatur. Ad ultimum etiam idem imperator ;//.;
sepulture sue locum in ecclesia S. Emmerammi disponens corporis et
anime sue pignus eidem sancto committit. Inter hec mirandum et pro
exemplo mortalibus cunctis predicandum, quod, cum plerique homines
45 tiobole propria carentes in heredes alienor predia diviciasque *ua.s pocius
quam in deum transmittant d, hie vero imperator eximius nee tilium
suum nomine Ludovicum, quern regni sui successorem reliquit, in orna-
mentis rebusque suis predictis divine hereditati prctulit.
* illata Hs. »• fehll Hs. c benedicta Hs. d transmutant lis.
50 * So statt Eubulo der Quelle ; vgL S. 112, Anm. J.
— 112 —
348. Anno ab incarnacione 1049. Beginward a s abba scenobiiB. Emme-
rammi a Gebehardo III. eiusdem Dominie a preside Batisponensi
349. licenciam petiit, ut in ecclesie dicti cenobii plaga occidental* murus
destrueretur, ut ibi edificium aliquod patrono tan to dignum adaptaretur.
350. Licenciam , sicut petebatur, dedit, auxilium promisit. Gum an tern 5
fratres in hoc labore duas ebdomadas [F. 98* ] complevissent, repente
inter lapides destructos tres lapides quadrangulos script o 8 successiv e
invenerunt. In quorum primo scriptum erat: Emmerammus Aquitanus
et Dyonisius Ariopagita hie requiescunt sub Arnolfo imperatore et Odone
3')l.reget scilicet Gallie. In secundo: Sub Fubulone1 abbate monasterii 10
S. Dyonisii Gisalpertus furatus est. Id tercio vero: 5. Non. Julii
furatus est; hue venit pridie Non. Decembris tempore Tutonis episcopi.
350. Cumque scriptura hecb perlecta fuisset, omnes simul cenobite, acsi e
celo foret missa, gaudebant et mane facto deo gracias et laudes
351. cane bant Porro tante vetustatis erat omnium eorundem lapidum 15
scriptura, ut absque dubio ante annorum multorum curricula, ut aduc
probari potest, videatur facta. Cuius nimirum scripture brevitati nihil
defuit in his, in quibus aliquando dubitatum est de S. Dyonisio,
quoniam aut quis fuerit aut unde aut sub quorum regum et episcopi
tempore hue translatus fuerit, in ea cernitur. Sed et translacionis eius 20
.954. dies c apertissime in eadem aspicitur etc. Nee hie pretermitted
reor, quod abbas Hildwinus in epistola sua hunc S. Dionisium
in die passionis* 25 annorum fuisse testatur.
Keliquie Dionisii per papam Leonera probata sunt.
Find. 106. Anno dominie e incarnacionis 1052. tercius Hainricus im-25
perator Pannoniam secundo peciit et inacte redit habens secum in
comitatu Leonem3 apostolice sedis presulem. Qui papa veniens Batis-
ponam reliquiae B. Dyonisii martins, de quibus diu dubitatum est, an
ibi h&~ IF. 99] berentuT, presentibus Parisiorum legatis perspexit ibique
teneri probavit. Sanctum quoque Wolfgangum eiusdem urbis episcopum 30
de tumulo levavit 8.d Idus* Octobrisd indeque cum imperatore Babenberg
transiens privilegia eiusdem loci a cancellario suo Friderico, qui poetea
sibi successit, perspici© et coram imperatore populoque pronunciari
mandavit suaque auctoritate ilia confirmavit.
Cap. 13. 35
Comes de Sempta castrum Ebersperg construxit.
Chr. Ebersb. Temporibus siquidem regis Bavarie Carolomanni genitoris
post. 44. huius Arnolfi cesaris in norica regione fuit quidam comes poten-
tissimus dictus Sighardus de Sempta. Eradicata nemoris parte
« nomine Hs. b hac Hs. <" diem Hs. <* am Rand Hs. * prospici Hs. 40
1 So statt Eubolone der Quelle.
3 Christi. Die Quelle sagt: quando dominus et sal vat or noster
crucifixus est.
8 Quelle : Brunonem. Die Kotrektw und der folgende (irrige) Rand-
xusatx wohl nach Andr. 46. 45
4 Die iiberarbeiteie Ebersberger Chronik. Von Oefele irrtiimlich als
antiquius bexeichnet ; gedr. in (lessen SS. rer. boic. II, 4 ff. Jm Ausxug
neu hrsg. in Matt. Oerm. hist., SS. XXV, 867 ff. Die oben gegebenen
Seitenxiffem bexiehen sich auf die Ausgabe ron Oefele.
— 113 —
castrum fundare cepit, cui nomen Ebersperg imposuit a quo dam J.
insolite magnitudinis apro, qui in eodem loco aliquamdiu latitavi t.
Arnolfus igitar cesar sepedictus, quia conaanguineus dicti comitis
erat et ipse rem suam sibi a rege commissam strennue gubernabat,
5 multis prediis ditans novam sui castri in Ebersperg plantacionem, quam
tradicionem finnans scripture testamento regale sigillum habente.
De morte eius et sepultura.
Anno itaque dominice incarnacionis 906. Sighardus comes miles-
que invictus moritur et Frisinge cum honore debito sepelitur. Gottrina
lOeciam uxor sua paucis diebus postea evolutis obiit et cum marito suo
Frisinge sepelitur.
De fundacione capelle S. Sebastiani ibidem.
Huius itaque Sighardi nepos, comes Eberhardus, in#.
castro suo Ebersperg per visionem quandam edoctus iuxta
15dicta presbyteri Hunfredi capellani ecclesiam in modum cructe
edificavit in nomine [F. 99*] 8. Sebastiani anno dominice incar-
nacionis 928. et ad divinum servicium plures manso* et
predia dedit clericisque ragularibus de ordine S. Augustini inibi
adunatis Hunfridum virnm prudentem multeque elegancie in prepositum
20 ipsi8 prefecit. Idem ordo 8. Augustini duravit in eodem loco usque
ad annum incarnacionis Jesu Christi 990. Ab illo tempore comes Udalricus
ex fratre nepos dicti Eberhardi introduxit ordinem 8. Benedict],
videlicet 990. Cuius filius comes Adelbero monastorium ampliavit^0«
et diviciis et honore ditavit.
25 Claustrum Ebersperg privilegiatur.
Demum gloriosissimus imperator Hainricus III. com i turn Adel-
beronis et fratris sui Eberhardi peticione, quia multum sibi familiares
erant et can valde, claustrum in Ebersperg privilegio libertatis libere
sablimavit. Insuper eleccionem liberrimam abbatis in Ebersperg fratribus
30 ibidem imperpetuum cum carta sua et annulo confirmata contradidit
et concessit.
Hec de fundacione monasterii S. Sebastiani in Ebersperg
modo sufficiant,
Cap. 14.
35 Opinio de filiis Arnolfi cesaris.
Sane ut concludatur historia Arnolfi cesaris, ad ob-Gwtr. Ch\
struendum ora obloquencium annectendum videtur, qnod secun-
dum quorundam opinionem licet suspectam2 hie rex« Amolfus^-^-
* mit biasserer Tinte hinxugefugt Hs.
40 l Mon. Germ, hist, SS. XVII, 615.
* Diese KrUik ist Arnpeck um so hoher anxuscklagen, cUs seine
Vorganger in der bayerisehen Chronistik, Andreas (523), Ebran (77) und
Fiietrer (130), die Soheyerer Fabel iibernommen hatten. Ebran xwar taart
durch Otto* von Freistng abweiehende Nachricht sttdxig gemaeht worden
4bentschied sieh dawn aber doeh fiir die Scheyerer Veberliefertmg.
Qnollon n. ErOrtorungon, N. F. HI. 8
— 114 —
primus montem Schirensem castro mag no* et* firmo munivit huicque
po8tb mortem patris sui existenti aduc tan turn dux Bavarie
matrimonio copulata fuerat filia regis Grecie Agnes nomine, ex qua duos
filios genuit, Arnolfum duoem Noricorum [F. 100] et Werenherum
alias Berchtoldum cl com item, qui post obitum fratris sui5
Arnoldi in Norico ducavit, ut infra dicetuT. His duobus fratribus
coniuncte erant matrimoni alitor duesorores, Agnes videlicet et Beatrix,
filie cuiusdam regis <* in Hungaria nondum baptismo ablute sicut et
tunc omnes Hungari, sed aS.Udalrico Augustensi episcopo baptizate.
Predictus autem imperator mortua matre eorum Agnete aliam duxit 10
Andr. 523. uxorem nomine Uta vel Odoa, ex qua secundum quosdam Con-
Conr. Ckr. radum et Ludovicum, qui sibi in regno successit, [genuit] «. CendebaldllS
frhir. 620. quippe, cui in conventu Wormacie cum voluntate principum
Lothoringiam donavit,non de coniuge ei natus est2.
Hec autem opinio pro tauto erronea videtur, turn quia 15
nulla autentica chronica8 Arnolfum imperatorem duas uxores
Am/r. 523. habuisse narrat nee plures filios quam Ludevicum et secundum
quosdam* Conradum genuisse preter Cendebaldum illegitimum,
turn quia huius oppositum dicit Otto Frisingensis episcopus,
arcium et sacre theologie magister Parisiensis celeberrimus 20
ac princeps sacri imperii famosus, in sua chronica lib. 6. cap. 15.,
quod Leopoldus dux Baioarie fuerit pater Arnolfi ducis, tum quia
Hungari reges nondum habuerunt, sed capitaneos5 tantum,
ut patet in chronica Hungarorum6 Auguste impressa7. Ex
his clare cernitur Schirenses comites non de Arnolfo rege,2r>
sed ex duce Leopoldo descendisse.
Cap. 15.
[F.IOO'J De Leopoldo duce Baioarie.
otto Fris. Leopoldus dux Baioarie secundum Ottonem episcopum
Chr. VI, 15. Frisingensem preallegatum pater Arnolfi ducis fuit. Huncso
*mit blasserer Tinte hinxugefiigt Hs. b post — Bavarie mit
blasserer Tinte am Rand hinxugefiigt Hs. c Berchtodum Hs. d itn Text
steht capitanei, am Rand regis. LetxUres Wort soil als Korrektur geltcn,
wie aus detn Folgenden ersicktlich ist. e Verbum fehU Hs. Aus der
QueUe Andr. erganxt. 35
1 Kremsm. 9. Vgl. unten ti. 121t Z 21.
9 Vgl. oben 8. 108, Z. 39.
8 Somit betraehtet Arnpeck ouch weder Konrad von Seheyern noeh
Andreas noch Ebran nock Fiietrer als Chronicae autenticae.
■* Vgl. Anm. 1 xu Andr. 523. Arnpeck stiitxt sick kierin wohl auf 40
den awh im Folgenden als AutorittU kerangexogenen Otto von Freising.
» So auek unten IV, 3.
6 Des Jokann von Tkurocx. Sie beginnt die Kbnigsreike mit
Stephan L (997-1038).
9 Ikre ScklussseJtrift lautet: Sereniesimorum Hungarie regum45
chronica . . . impressa Erhardi Ratdolt . . . industria . . . Auguste . . .
anno . . . 1488 ...
— 115 —
Hungari commisso cam Baioariis bello 5. ducatus sui anuo occiduot
ac inde per regnum diffusi Alemaniam, Franc i am, Saxon i am et Turingiam
percurrunt.
Hie Leopoldus Francus nobilissimus , coDsanguineus R
5Arnolfi cesaris, tanti apud eum precio fuit, ut ab eo vel
eius filio ducat urn Baioarie in feodum acciperet, et tante
virtutis ac meriti apud celestem regem, ut pro patria fideque
agonista fortissimus ac athleta dei electus a paganis in-
fidelibus martirio coronari dignus fuit. Ex illo itaque prin-
lOcipe clarissimo Schirenses comites mihi dubiura non est
descendisse.
Cap. 16.
De rege Ludovico duce Baioarie.
6 Otto Ftis.t
Ludovicus Arnolfi cesaris filius in loco, qui dicitur Forcheim, Chr. VI, 14.
l">rex creatU8 propter insultum Hungarorum anno domini 905. dux Kremsm. 8.
Baioarie efficitur. Eodem anno Ludovicus Bosonis filius imperium OUo Fris., I. e.
adeptus Berengarium expulit, dumque totib italico regno pro arbitrii
sui motu potiretur, dimisso milite cum paucis Veronam se contulit, ubi
a civibus traditus revocato Berengario, qui in Baioaria exulabat, captua
20 est et luminibus orbatus. [F. 101] Berengarius exhinc regnum Italie
simul cum Romano imperio tenuit.
Hec idcirco inserui, quia sunt, qui l dicunt regem
Ludovicum Arnolfi cesaris filium Verone oculis privatum,
quod veritati non consonat, sed suo tempore alius0 Ludovicus
25 Bosonis rex Italie fuit, ut iam dictum est.
Porro Cendebaldus rex Lothoringie a Steffano, Gerhardo et Otto I.e. It.
Mathfrido comitibus publico bello necatus, sicque rex Ludovicus eius
ex patre frater libere eius regno potitur. Hie Ludovicus Orien-
tal is Francie rex, Arnolfi cesaris filius, Lucardemd filiam
soLeutolfi ducis Saxonie, sororem Brunonis et Magni Ottonis
ducum Saxonum, relictam quondam Griseberti ducis belgice
Gallic, uxorem duxit, sed non din postea vixit. Obiit autem
sine herede anno domini 913., regni eius 12., ducatus vero
Baioarie 7., Ratispone in medio cbori monasterii S.Emmerammi sepultus. Andr. 36,
35 Ac in ipso fratreque suo Cendebaldo iuxta quosdam Carolorum genea- Otto I. r. 7.7.
logia in orientali regno ad tempus defecit, cum 158 annis duravit.
Uude quidam modem us1: Dltimus, ait, Augustorum Augustulus, ultimus
Carolorum Cendebaldus fuit.
« amicus am Band Hs. b so Hs. c aliud Hs. d Lutgardam am
40 Rand Hs.
1 Joe. Pkil Berg. I. XL, f. 92, Andr. 35 und Ebran 7.5.
* Diesen Ausdruek gebrauckt Otto von Freising.
116 —
Cap. 17.
De libera eleccione ecclesieFrisingensis et tradicione
Veringe per hunc regem Ludovicum.
Cod. trad. Hie inserendum videtur, qualiter S. Corbinianus Frisingensis
Frt*1' ecclesie primus episcopus, apostolice sedlS legatus, [F. 10V] apud 5
reges F rancor urn suo interventu impetraverat plebi et familie sue
licenciam inter se eligendi episcopoe post sue evocacionis tempus et
huius eleccionis securitatem scripto regalium preceptorum firmari rogavit
suamque peticionem p e r eos obtinere promeruit. Similique modo omnes
pa8tores eiusdem sedis secundum ordinem penes antecessoree prefatilO
regis Ludorici eandem eleccionis securitatem usque ad Baltonis pre-
sulis Frisingensis tempora obtinuerunt. Cuius diebus casu accidie
ut domus sua inibi in honore domini et sanctorum eius constructa
ignium succensione combureretur eisdem supra dictis preceptis seu
pri vilegiis pariter combustis. His itaque, heu, peractis prefatus Baltolft
dicte sedis pontifex a sepedicto rege Ludovico, ut eiusdem epi-
scopates plebs et familia deinceps securam habeant potestatem inter se
eligendi episcopum, impetravit.
Porro' prelibatus Balto reverend us sancte Frisingensis presul
Ludovici regis adiit mansuetudinem damnum combustionis , quod20
occiesie noviter acciderat, conquerendo obnixe supplicans, ut aliquid
consolacionis supplementum ad restauracionem eiusdem ecclesie sibi
iargiretur. Ad quod gratuita benignitate querimonie illius pro Christ i
amore et sancte genitricis sue semper virgin is Marie compaciens curtem
quandam Veringam nuncupatam cum omnibus pertinenciis [F. 102] 25
auctoritate regia ad prefatam ecclesiam nomine* sancte dei genitricis
Marie dedicatam, ubi eiectus dei confessor Corbinianus corpore requiescit
tradidit. Quam tradicionem precepto regio fir ma v it anno dominice
incarnacionis 902.
Cap. 18. 30
De Burchardo ducc Baioarie et de rege Conrado
similiter duce Baioarie, qui expulit Arnoldum.
Kremsm. 8. Burchardus dux Baioarie Ludovico regi succedens eodem anno,
Otto Fris., quo ducare cepit, occiditur. Cui illico successit Conradus filius
Chr. VI, 16. Conradi, quern comes Albertus de Babenberga occiderat. Hie anno 35
Christi 913. consilio ducis Ottonis consensu omnium orien talis Francie
rex creatur. Anno regni eius primoHungari ad depopulandam terram
rursum effusi a Suevis et Baioariis inxta Enum fluvium sternuntur.
» feklt Hs.
1 Arnpeck* Abschrifl des Conradus Sacrista (Us. in Wolfenbiittel), 40
Bl. 233. Miihlbacher, Regestm Ft Nr. 2032.
* Arnpecks Abschrifl des Conradus Sacrista, Bl. 234*. Miihlbacher,
Regestm P, Nr. 2015.
— 117 —
Porro Arnoldus alias Arnotfus Baioariorum dux aspirans ad regnum w. Tab. Sehir.
cum aliis princip ibus pluribus regi Conrado rebellans a Conrado pulsus ^^
cum uxore ac filiis ad Hungaroe fuga elapsus est ibique usque ad obitum Otto I. c.
prefati regis Conradi permansit Hie Conradus sicut et alias Andr. 36.
5 provincias regni orien talis Francie Baioariam rexit. Regni Otto l. c.
autem sui anno 7. vita pariter et regno perfunctus est anno ab in-
carnacioDe domini [F. 102*] 920.
Cap. 19.
De impio Arnoldo Baioarie duce.
10 Arnoldus, sed secundum alios Arnolfus, dux Baioarioruin, Tab.SchirJ9(K
morte Conradi regis comperta, qui sine herede decessit, cum uxore Andr.9 36.
et filiis ex Hungaria in patriam revertitur, cum honore a Baioariis
suscipitur nee solum suscipitur, sed eciam, ut rex fiat, vehementer ab
eis exoratur. Electus* autem rex Heinhcus cum inter omnes regni
15 principes sibi obtemperantes Arnolfum solum resistere cerneret, collecto
exercitu prevalido Baioariam tetendit* eumque iuxta quosdam in presidio
urbis Ratisponensis obsedit Quod ille cernens seque regi resistere
non posse perpendens portis apertis egressus est ad regem seque cum
omni ducatu suo ipsi tradens a rege honorifice sueceptus et ab eo
20 amicus appellatus est. Quidam vero scribunt, quod Arnolfus adventum
regis non expectavit in Baioaria, sed collect is copiis, quibusb potuit,
obviam ei ad pugnam processit. Cumque iam parati essent, ut bellum
inirent, rex Hainricus vir prudens et timens deum cogitans ex utraque
parte damnum irreparabile posse accidere Arnolfo, ut solus cum solo
25 loquatur, denunciat. Heinricus ergo sermone prudenti Arnolfum alloquens
increpat, cur dei ordinacioni resistere velit, cum se ab omni populo
electum sciat, quod nisi deo disponente [F. 103] non fieret, af fir mans,
quia, si populus eque eum eligat, et ipse primus in eius eleccionem
adclamaret. His verbis Arnolfus devict us ad suos rediit regis sermones
30 eis insinuans. Qui de consensu suorum eleccioni Heinrici as sen sit,
ea tamen condicione, ut ei feodum omnium episcoporum concederet, Tab.Schir.190.
scilicet ut tocius Bavarie pontifices sue potestati subiacerent, uno quoque Andr. 36.
defuncto alteram ordinare seu eligere liceret. Tunc enim ut antiquo Tab.Schir.190.
more4 episcopi suas investitures ab imperatore vel rege recipiebant.
35 Arnolfus igitur miles Heinrici regis efficitur et ab eo, ut iam dictum Andr. 36.
est, conce&sis tocius Bavarie pontificibus et prelatis honoratur anno
Christi 921.
a tendit Hs. b quae potuit quibus so Us.
1 Als Quelle erseheini mitbeniitxt die sog. Scheyerer FiirstetUafcl ;
40 hier xitiert naeh der Ausgabe im Oberbayerisehm Arehiv 11, 188 ff. Ueber
andere Drucke der FUrstentafel vgl. meine Ausgabe der Samtliehen Werke
dee Andreas von Regensburg, S. LXXX1V.
* Naeh Frutolf, den Arnpeck im folgenden 3. Abschnitt unmiitelbar
benuixte.
45 * Aus der Tab. Schir. 190.
4 Wohl naeh der Fund. Teg. 495 : regio hire iuxta antiquum.
— 118 —
Eodem anno 1 Arnoldus dux Baioarie in Bohemiam cum
exercitu vadit.
Otto Fris., Ea tempestate, dum is primo regnare moliretur, B. Udalrico
^* Yh i$\ Augustensi episcopo, ut in libro gestorum eius legitur*, duo gladii,
And 37 ^uonim ^t capulo carebat, in visu monstrati sunt, audivitque gladium 5
Otto I c cum ^P11*0 TetPm Heinricum , Arnolfum autem gladium sine capulo
Frut. 180 *; tanquam sine capite et iusticia. Qui rex frustra fieri cupiens invasor
Andr. 37. regni extitit.
Incidencia.
Frut. 184. Anno Chris ti 927. Burchardus dux Alemannie in Italia occiditur,
7#0. et Hermanno Alemania committitur, qui obi it anno Christ i 949. Pro 10
quo Luitoldus filius regis Ottoni* dux constituitur A. Hec inciden-
tal iter dicuntur.
Kremsm. 9. [F. 1031] Anno domini 929.8 Heinricus rex et Arnoldus dux
Baioarie Bohemoa vincunt.
Cf. Frut. 180, Hie Arnolfus tradita sibi auctoritate super ecclesias 15
Tab. Schir. a rege Heinrico elatus nimis tantoque honore et privilegio
190m indignus abusus est in suam perdicionem. Cum enim deberet
esse defensor et protector, factus est offensor et destructor.
Otto jPrw.,Nam eccIe8iaB et monasteria plura exactionabat nimis dure,
Ghron. VI.18.ymmO potenter ac crudeliter quodamuiodo destruebat adeo, ut20
Cf. Ebran 78. pleraque religiosorum cenobia inhabitabilia redderentur, e t
Otto l. e. possseesiones eorum suis militibusdistribuebat. Quam rem principes
Ebran 78. unacum rege dissimulabant, quamvis bene starent. Banctus
tarn en Udalricus episcopus Augustensis ipeum ducem de hoc durius
redarguebat, ex quo compater eius erat, sed parum profecit. 25
Quomodo dictus sit rex Italic
Jac. Ph. Berg. Item Hugo Aralatensisb comes post Berengarium II. in Italia
/. XI, f. 95. 10 annis imperavit. Qui 921. imperio suscepto moi, qui ipsum in
regnum vocaverant, suspectos habens multos illorum in ex ilium misit.
Qui ad Arnoldum Baioariorum ducem accedentes tandem ilium in 30
Italian! duxerunt. Cum autem Verona in pervenisset, cives statim
intra urbis menia benignissime recipientes Italie regem appellaverunt.
Verum dictus Hugo in eum movens exercitum prelio commisso
hominem superavit et Veronam recepit. Hec frater Jacobus Phi-
lippus in supplemento cronicarum. 3o
[F.104J De visione S. Udalrici.
Legitur insuper in libro, qui de vita S. Udalrici in-
VitaS. Udalr. Scribitur : Dum ipse quadam nocte membra c quieti accomodaret,
28*.
a constuitur Hs, b so Hs. c men bra Hs.
1 Vgl. unten Z. 13 und Anm. 3. 40
* So xitiert solum Frut., des Andr. Quelle.
s In der Quelle : 921.
4 St. Utrichs Leben, lateinisch beschrieben durch Berno von Reichenaui
h*g. von Schmeller, S.28.
— 119 —
S. Affra martir facie pulchra, veste decora, tunica succincta apparuit ei
dicens: Surge et sequere me I Et station eduxit ilium in campum, qui
ex nomine flu minis ibidem decurrentis Lechfelt dicitur. Ubi S. Petrum
apoetolotum principem velut in sinodali colloquio sedentem invenit cum
5 magna episcoporum aliorumque sanctorum multitudine, quos vel olim
in carne vidit vel tunc primum revelante sibi gracia divina cognoscere
cepit: Ibi inter cetera, que tractabant », sicut olim in apocalipsi Johannis
audita est vox animarum de suis interfectoribus : Vindica, domine,
sanguinem nostrum I1, ita tunc clamor sanctorum ortus est vindictamb
lOexpecta ncinm de Arnolfo duce Noricorum aduc vivente ob destruccionem
eccleniarum atque monasteriorum, quorum res distribuit in beneficial,
laicorum ! Qua propter dictante omnium sentencia daronatus est pena.
De restitucione Cainnine.
Sane predium a S. Corbiniano emptum et a monasterio in ipsius God. trad.
15 honore Frisin ge constructo hactenus iniuste ablatum rogatu Wolfram mi Fris.-.
renerabilis episcopi Frisingensis Heinricus rex per sue auctoritatis
preceptum in ius proprietatemque prefati monasterii [F. 104' ] Frisin-
gensis remisit perpetualiter possidendum, hoc est Maies et Chorees
et Chaines et quicquid ad hec iure legitimeque pertinere videtur, in
20pago Venusta in comitatu Berchtoldi. Anno incarnacionis domini931.
In super8 Berchtoldus dux et frater suus Arnolfus rogatu
Wolrrammi episcopi Frisingensis proprietatem beatissimi Christi con-
fetsoris Corbiniani ad Maies et Chorees iniusta ab ecclesia eiusdem
sancti ablatam in manus prescript! episcopi remiserunt.
25 Cap. 20.
De prediccione male mortis ArnoldK
Porro prefatus Noricorum dux Arnolfus ab iniqua
bonorum ecclesiarum usurpacione et dirtraccione non cessans d,
unde factum est, quod et quosdam redditusecclesie Augustensis
:nindebite per quosdam occupavit. Quam ob rem beatus pontifex
Udalricus compater suus ex divina revelacione inspiratus quad am
die ad ducem dixit: Nisi ab iniuria mox cessaveris cum emenda,
hoc in anno4 morieris. Qui verba ilia audiens indurato
» so Hs. t> Vindica Hs. c et ducatu fratris eius Berchtoldi durch-
35 stricken Hs. d so Hs.
1 Die Quelle sagt nach interfectoribus: vindictam expetentibus.
Arnpeck benittxt da fiir den Worilaut der von der Vita S. Udalr. beriihrten
BibelsteUe (Apoc. 6, 10) : Usque quo, domine, . . . non vindicas sanguinem
nostrum ?
40 * Ampecks Abschrift des Conradus Xacrista Bl. 237. Bbhmcr-
Ottenthal, Regesta imperii II, 23.
s Abschrift des Conradus Sacrista Bl.237.
* Die Tegemseer Quelle, der en Worte vorher entlehnt sind, sagt:
altera die. Bei Andr. 526 heisst es : certum tempus, deutsch 616: ein
45genante zeit, ebenso Ebran 78: ein genannte zeit unci Fuetr.131: und
nannt im ainen tag.
— 120 —
animo parvipendit *, sprevit et irrisit. Accidit, quod vir sanctus
pro aliis suis negociis Ratisponam venit. Quod percipiens
dux prefatus sedens in mensa cum nobilibus et familia sua
Ratispone ad cenam et crapulose edens et bibens et clero
graviter detrahens ipsosque multipliciter blasphemans sanus5
et letus insultando* [ F. 105 J viro dei precepit cuidam
famulo dicens: Tolle hunc ciphum argenteum et duas can-
nulas boni vini, defer Udalrico episcopo et dices : Hoc vinum
et ilium ciphum misit tibi dominus meus dux in precium
ori tuo, ut bibat iocunde pro eo, quod non semper verum 10
loquitur, sed falsitatem aliquando dixit mihi, nisi ab ofiensa
sue ecclesie desisterem, infra annum obirem. Et ecce, ego
letus persisto atque sanus vivo. Que verba nuncius, ut
dux preceperat, retulit viro dei. Quibus auditis submisso
vultu, quid responderet, parvam horam cogitavit, quia ab 15
eius memoria elapsa erant ilia verba. Et protinus se erigens
eta nuncio requisivit: Quando vel ubi vel qualem reliquisti
dominum tuum ducem? Respondit: In mensa eum reliqui
sanum, et per omnia bene habuit. Inquit vir sanctus: Vade
cito domum, quia ipsum mortuum invenies. Cumque nuncius 20
veniret domum, ducem mortuum invenit et gesta et verba
Fund. Teg. coram omnibus retulit. Eadem itaque hora percussue a deo subito
Krein*m% w.d l em obivit» u* v*r dei predixerat, suis extemtis et hinc inde
Fiietr. 132. f Ugientibus, quia eadem hora fur domum perfodit, sublatus in con-
Fund.Tey.495 clavi nioritur, spirilus infernum polluit, ossa solum subecriptum posteris25
sui memoriale epitaphium relinquens:
Vivens pollebam faciens, quecunque volebam.
En, nihilor sub humo. Sic eritb omnia homo.
Cf.Andr.526 Alii2 tamen dixerunt, quod dyabolus ibidem ipsum
arri-/7*I I05'7piens in conspectu omnium strangulaverit. 30
Mortuus igitur miserabiliter absque omni devocione et sacra-
mentorum participacione, sicut bestialiter vixit quoad deum
Cf. Tab.Schir. jn vita, ita periit miserrime, et animam eius miseram ad
' castrum Schirense in arundinetum, quod ibi prope est, dimersit8.
Quam eciam eiulantem seu ullulantem cum multitudine spiri- 3f)
tuum malignorum, qui ibi tunc habitabant, homines asseruerunt
* Somnia monachorum et tabulae am Rand Aveniinus. h et Hs
1 Vyl. Andr. 526, Ebran 78 und FiUtr. 131.
' Andr. 526 : ipsa dio in monasterio 8. Emmerammi existens subito
coram suis a dyabolo est interemptus. Darnack Ebran und FUetrer. 40
* Tab. Schir. 190 : und ward gefuret von dem teufel gen Scheyren
in das r orach. Darnach die dcutsche Ckronik van Andechs, tcelcfie Arnpeek
sonst ebenfalls beniUxt hat.
— 121 —
se huiusmodi eiulatus non semel audivisse. Sed propter eorum
dominum ducem Werenherum vel verius Berchtoldum non
audebant hoc in publicum diffamare, quamvis nihil tale
possit manere ocultum.
5 SepultUB itaqoe primum magniflce Ratispone in eocleeia Christi Andr. 526 u.
martiris S. Emmerammi. Porro demones horribilibus vocibus et ullu- Ebran 78 u.
latibus moDachoe ibidem vehementer inquietabant d ice n tee et clamantes Fiietr. 132\
inter cetera: Date nobis corpus huius maledicti ducis, cuius
animam ad tartara deferimus. Unde fra tares coacti exhumarunt corpus
10 ponentes sub ianua monasterii. Quod demonea vehementer rapientea et
in lacum Schirensem cum impetu in momento proiecerunt Quod
sentencia multorum usque hodie affirmat. Nam et lacus
ibidem aduc nomen a dyabolo habet vulgariter teufelsee *.
[F.106] Acta sunt hec anno domini 937. Ducavit annis 15 Kremsm. .'/.
15 infeliciter et ad minus reliquit duos Alios, Arnolfum et
Hermann um, comites palatinos in Baioaria, et flliam nomine
Lucka b, que copulata fuit Heinrico duci de Saxonia, fratri
Ottonis Magni.
Cap. 21.
20 De duce Berchtoldo et termino libri tercii.
Berchtoldus vel Wernherusc' fratri suo Arnolfo deinceps Kremsm. 9.
in ducatn Baioarie successit. Quem tenuit annis 10 et diem obivit
anno domini 948.
d Hunc Berchtoldum Otto rex propter superbiam flliorum Of. Frut. W4,
25 Arnoldi impii ducis, fratris, post mortem cius ducem fecerat m'
Bavarorum despondens ei filiani sororis sue Geberge, sororem
Ileinrici filii Giselberti ducis, secundi mariti Geberge.
Hucusque Franci Baioariam rexerunt. Deinde usque
ad ducem Welfonem Suevum videntur duces Baioarie a
aoSaxonibus orti.
Considerare hie dei iudicia mundique volubilitatem eciam nolens Otto Fris.,
compellor. Ecce res mundanas simul cum tempore rerumque potestates Ghr. V, 36.
volvi et revolvi cernimus, ne putaremus mundanas res vel potestates
in aliqua mundi parte statum inveniase. Ita nimirum humane stabili-
35 tatis exemplum maximum Francorum siquidem principes annis
• monachorum fabulae am Rand Aventinus. h so Hs. ; Aventinus
am Band: Juditha. c am Rand der Hs. hinxugefiigt. d der folgendc
Absehnitt ist an den Rand der Hs. geschrieben mit Einfugungsxeiehen
aufjene Stelte.
40 ' Letzterer ist hier hauptsachlieh beniiixt.
9 Nach der Scheyerer Ueberlieferung und den von ihr abhangigen
Quelleti. Vgl. oben S. 114, Z. 4.
— 122 -
experientistfimi, clarissimi duces Baioarie, finem lamentabilem
consecuti. Nam in hoc Berchtoldo et fratre suo Arnoldo
Impio ducatus eorum defecit, quam potentissimi fuerint.
Attamen finis posteris timorem incussit, quoniam, qualiter
unusquisque est, taliter vivit, taliter loquitur, taliter moritur. r>
Vivat itaque quisque, ut niori non formidet, ut bravium
percipiat.
Explicit liber tercius istius opusculi.
[F.107a] Sequitur liber quartus huius opusculi
de ducibus Bavarie ex Saxonia et Suevia ortis.
Cap. 1.
5Et primo de Hainrico fratre Ottonis Magni et
incidentaliter propter temporis ordinem de comite
Razzone et eius fundacione.
Hainricus dux Saxonum, Heinrici regis Teutonicorum,
qui cognominabatur Auceps, et sancte Mathildis Alius, factus
10 est dux Bavarie a fratre suo rege Ottone I. constitutus,
quia habuit uxorem nomine Luckam b 1 filiam Arnoldi ducis
norici, utc habetur cronica Saxonum, et ducavit in Bavaria
post mortem ducis Berchtoldi annis 7.
Item 950. multi Bavariorum occisi sunt ab Hungaris.
15 Item 951. Otto rex Italian) per Bavaroe subicit, et Hainricus Kremsm. 9.
dux Bavarie Hungaros aggreditur.
Ea tempestate Razzo' comes, vir nobilis et strennuus, Francus8 Chron. And.4
illustris, cenobium pro 13 person is ordinis 8. Benedicti in honore Jesuu. Fund.*
* F.106* ist leer. b JudilhiunAventinus am Rand. c ut — Saxonum
20 am Rand der Hs. mit blasser Tints hinzugefUgt.
1 Vgl oben 8. 121 , Z. 17 und S. 106, Anm. 1.
* Vgl unten Buck V, Kap. 1L
3 Zu Kempfler, Abstammung und alteste Oeschichte der Grufen
ran Andechs im Oberbayer. Archiv LII, 221, 235 und 239 ist xu bemerken,
25 dass Arnpeck diese Nachrichteti aus der deutschen Andechser Chronik und
den Fund, geschbpft hat.
4 Quelle ist die (in mehrcren Inkunabeldrucken verbreitele) deutsche
Andechser Chronik, derm Text hier iibersetxt erseheint. Unten im Buck V,
Kap. 11 ist then falls einAbschnttt iiber den heiligen Rosso enthaUen; ouch
30 dieser Absehnitt ist aus dem gleichen deutschen Quellentext iibersetxt, wenn
auch teilueise andere Worte verwendet sind. Arnpeck scheint an jener
xtceiten Stelte iiber sehen xu haben, doss er die ganxe Oeschichte schon
einmal gebracht hat. Eunstmann, Zur Lebensgeschichte des Qrafen Rosso
von Andechs im Oberbayer. Archiv XXVI y 372 ff. hat nicht crkannl dass
35 Ampecks Naehriehten unselbstandig und hauptsdchlich der gedrucklcn
deutschen Andechser Chronik entnommen sind.
* Die in dieser Form bisher ungedruckte Qrundungsgeschichte von
Werd (Qrafrath) in den Fund. (vgl. Neues Archiv XXIV, 686) loutet in
elm. 14594, der Originalhandschrift der Fund., auf Bl.28*: Anno 954.
40 Razzo comes, vir nobilis et strennuus, cenobium in honore sal va tor is
omnium Werde construxit in pede sui castri Razzenberg et illic monachos
coadunavit. Quam ecclesiam B. Udalricus episcopus Augustensis con-
secravit. In qua ecclesia comes prescripts diem claudens extremum
— 124 —
Christi salvatoris omnium et 88. Jacobi et Philippi apostolorum in
Werdea iuxta Ambram fluvium in pede castri sui Razzenberge construxit
et illic monachos congregavit. Quam ecclcsiam 8. Udalricus episcopus
Augustensis consecravit. Insuper dictus comes Razzo multa* sanctorum
reliquiae de terra sancta, Constantinopoli et urbe Roma ac ex aliis 5
diversis mundi partibus in suum monasterium attulit. Reversus / F. 107* J
enim de dictis terris abrenunciavit mundo et induit habitum ordinis
8. Benedict! in suo monasterio in finem usque in bonis operibus per-
severans et migravit ad dominum anno Christi 954. ibidem sepultus
Fund, miraculis coruscans. Que ecclesia postmodum ab hostibus et invasoribus 10
ecclesiarum penitus destructa ac desolata est. Predicto Razzoni comiti
succes8it frater suus comes Fridericus cognomen to Roch, qui habitavit
in castro Sindynburg circa fluvium Ambre. Qui ad sanctam terram
Hierusalem iter faciens debita carnis exolvit ibique est tumulatus.
Cuius uxor domina Kunissa monasterium 8. Steffani in Dyessen fundavit- 15
Cap. 2.
De obsessione S. Udalrici in castello Mantichinga.
VitaS. Udalr. Item annoChristi954.1, ut colligitur 6X legendaS.Udalrici
episcopi, accidit tunc temporis, ut inter Leotolfum regis Ottonis
'J4. filium, qui Almannorum genii preerat, et eius patruum Hainricum Nori- 20
coram ducem oriretur lis odiumque per instigacionem Sathane et ex
malignorum hominum suasione. Quos cum rex ad concordiam minime
revocare potuisset, fratri adiutorio contra filium fuit. Tunc quidam
comes palatinus Arnolfus quondam ducis Arnolfi Impii Alius extitit*,
cuius fidei predictus dux Hainricus totain Baioariam cum ipsa metropoli 25
Ratispona commendavit, et in Saxoniam ad re gem se contulit. Ibi
moram faciente ille [F. 108] velut perfidus transfuga se cum ipsa civi-
tate et multitudine populi Leutolfi subegit potestati. Hec cum sancto
pontifici Udalrico Augustensi episcopo comperta fuissent, relicta
roilitum custodia in civitate Augusta in Noricorum regionem propere 30
contendit, ubi tunc re gem cum exercitu consistere audivit Prefatus
vero tirannus Arnolfus August am adiit ac rebus circumquaque direptis
quibusdam episcopi militibus captis preda onustus et, quod verius est,
-to- peccati pondere gravatus in Baioariam est reversus. Interim vero dei
famulum Udalricum postquam comperit a regia servitute reversum, 3r>
in castello, quod Mantichinga dicitur, non timuit obsidere. Sed non
ces8it ei in prosperum, quod talia presumpsit contra dei famulum.
* fehlt Hs.
sepultus requiescit Ad cuius tumulum singna (so) fiunt miraculorum.
Que ecclesia postmodum ab hostibus et invasoribus ecclesiarum penitus 40
devastate est et destructa. Predicto Razzoni comiti sucoessit frater suus
comes Fridricu8 cognomen to Roch, qui habitavit in castro Sindynsburg
circa fluvium Ambre. Qui ad sanctam terram Jerosalem iter faciens
debita carnis exsolvit ibique est tumulatus. Cuius uxor Kunnissa fundavit
monasterium 8. Stephani in Dieszen, ut prescriptum est. 45
1 Die Jahrtahl ist aus dem Anfang des Kap. 14 der Vita S. Udalrici
(Sehmetier8 Ausgabe S. 39) berecknet oder der Kremsmiinsterer Quelle ent~
nommen (vgL unten S. 125, Anm. 2).
— 125 —
Nam parvo interiecto dierum spacio a comite Adalberto ac episcopi
fratre Diethbaldo ab obsidione suorum cum detrimento coactus est
secedere et cum debita respersus confusione in patriam redire eciam
ibidem capto eiusdem fratre Hermanno. Sed et fortissimus pugnator Adal-
5 bertus velut alter Machabeus pro ecclesia dei pugnando cecidit in
eodem, bello ut veraciter est credendum, per niortalitatis dispendium
trantiens ad immortalitatis compendium. Cuius corpus S. Udalricus
Augustam deferens in ecclesia S. Marie ante altare S. Walpurgis1
condidit, spiritum vero per sacre immolacionis hostiam deo commendavit.
10 Acta sunt predicta in carnis-/"F. 108'] privio feria 2. post
Estomihi. Dehinc dux Hainricus eundem Leutoldum patruum * Kremsm. 9.
de Baioaria expulit Huius Hainrici filiam Burchardus dux
Almanie dudum duxerat uxorem. Sane vindictas in invasores
ecclesie S. Marie, que est matrona Augustensis, in Arnolfum
15 palatinum et Leutoldum regis Ottonis filium et multos alios
presenserat vir dei S. Udalricus. Pacem eciam inter regem
Ottonem et dictum filium eius unacum Alberto Curiensi
episcopo ipse perfecit. Post hec Arnolfus occisus est et
sic penam luit.
20 Cap. 3.
De infelici bello Hungarorum apud Augustam.
In illis diebus effera gens Hunorum belua crudelior, qui la tine Chr.Ebersb. 5
Hungari vocantur, a propriis suis sedibus castra moventes et in*. 6* u. Vita
mrdtitudine sui exercitus nimium confidentes per noricam* regionem et lS>- Udalr. 39.
52 per omnes terminoe orientales Almanie et Baioarie usque ad nigram
sUvam, que ad montana pertinet, transeuntes dire vastant incendiis.
rapinis quasi per annos octo variisque cladibus Noricos, Rethos ac Suevoe Schedel XCII.
afflixerunt Porro Eberhardus comes huius gent is furorem intelligens Chr.Ebersb. 5.
sap ienti consilio potitus castrum suum Eberspergense muro circumdare,
30 promuralia cum propugnaculis erigere vallumque et fossas iussit ampliare.
In anno vero nono, videlicet ab incarnacione domini 900.t>4, **•
[F. 109] numerum excedentea gloriantur in fortitudine sua et per
Noricum disperguntur ac totamBaioariam locustarum more devastant Otto Fris ,
Chr. VI,20.
a noricum Ha. b so Hs.
35 ' Woher diese Angobe? Mon. Germ, hist., SS. IV, 402, 38 irird
die Begrtibnissttitte der in der Ungarnschlochi auf dent Lech f eld gefallenen
rafen Diepold und Reginpold so angegeben; Arnpeck hat aber die dort
gedruckfe andere Vita 8. Udalrici nicht benUtxt.
9 FUr diese irrtiimliehe Angobe verwendet Arnpeck den Krerns-
40munsterer Text, der aber das gerade Oegenteil berichtet: 954 Leutoldus
dux Ottoni rejgi patruo (!) suo rebellat Heinricum duoem patruum
suum de Bawana expulit. Unten in Kap. 4 berichtet Arnpeck der Rrems-
mUnsterer Quelle richtig foigend von der Vertreibung Heinriehs durch
Liudolf.
45 * OefeU, Iter. bote. S8. U, 5.
4 Diese Jahrxahl schemt mir Arnpeck aus Kremsm. 100 enbwmmcn
xu haben und hier irrtiimlich xu verwenden.
— 126 —
Chr. Ebersb. 6. Quorum legio collect a et adunata ad orientem castri Eberaperg prepeti
ac celeri cursu in equis accurrentes suasque sagittas pro omine, id
est for tuna, contra castrnm emitter* tes et castrura sencientes nimis
esse tutum, indignanter cum fremitu ac gemitu abscedere compelluntur.
Et dum sic barbara gens graves in ecclesia dei tiran- 5
nides exercuisset et in sancta et veneranda loca nimis
crudeliter debacharctur, contigit etiam, ut Frisingam in-
vaderent. Sed ita deus eos excecavit, ut ab hora tercia
dominice diei, qua venerant, donee ad sextam horam sexto
ferie, qua recesserant ~ et ecclesias S. Steffani et S. Viti 10
igne vastaverant — apertis oculis montem Frisingie non
vidissent. Credendum itaque pie est genitricis dei Marie
semper virginis, patrone Frisingensis ecclesie, meritis et
S .Laraperti confessoris Ohristi eo tempore ibidem pontiflcatum
tenentis precibus evenisse1. 15
Otto Fps.l. c. Post hec predicta sevissima gens Licum transiens ecclesiam
\ttaS. Udalr. ^ ^n ^ne comDllS8it atqUe civitatem Augustam obsedit et civitates
Chr Ebersb 6 cum municionibus in confinibus Lici et Danubii fluminum expugnare
Vita S. rW(?/r.conantur ac omn*a castra deraoliri et destruere. Sed B. Udalricus
/. Cm visis tot lupis [F.109' J nequaquam vice mercenarii gregis sui custodiam 20
fugiendo dereliquit, sed ex adverso se opposuit et causam domino com-
mendavit Nam militibus circumquaque per murum et ante porta ni
40. acriter contra hostes dimicantibus ille super equum sedens non clipeo
aut galea protectus , aed stola indutus inter lapidum et sagittarum
imbres incedebat securus. Vide* novum Josue archam domini circum- 25
ferre, buccinis concrepare, nisi quod Josue contra* muros Jericho, iste
vero intus f uit cum dei populo. Sed merito noster Josue iam coruscante
gracia Christi intus in domo Raab ad euin* converse, id est ecclesia,
manebat et civitatem dyaboli fori* manentem expugnabat. Josue duce
et sacerdotibus, qui archam domini ferebant, buccinis clangentibus ac 30
41. cunctis populis clamantibusb vociferacione magna muri Jericho funditus
corruerunt. Beato vero Udalrico archam domini in pectore mundo
gerenle cum* sacerdotibus et levitis tubis, id est ymnis spiritualibus,
psalmis et canticis, sonantibus ac cunctis. maxima prece ad dominum
eiusque sanctam genitricem Mariam pro sua erepcione clamantibus 35
Chr. Ebersb. 7. Hungari , qui erant civitas dyaboli, d em urn ceciderunt. Sevientibu*
Ebran SO. itaque Hud gar is nee hominibus usque ad pecus parcentibus Hainricu*
duxNoricorum fratri suoOttoni regi per litteras insinuat auxiliumque
cht0F/£r & con*ra ra-bidos canes unacum S. Udalrico poposcens <\ a t
/ c'gloriosi88imu8 rex mentis et animi constancia semper inipavidus, robore 40
" fortis ut leo frendensque dentibus sicut aper, fide magis f F. 110 J quam
Ebran SO. armis prefati viri dei hortatu occurrit cum pauci* Baxonibus*, eo quod
« so Hs. b fehlt Hs. c so Hs.
1 Vgl. dieselbe Erx&hlung unten in den Oesta episooporum Frisin-
gensium. 45
* Ebran beruft sieh hier auf die ander histori bischof Ottos, icomit
er die Oesta Friderici Ottos von Freising xu meinen scheint, dock diirfte hiert
wie Roth in seiner Ausgabe Ebrans S. LXlll sagte, eine Irrung vorliegen.
— 127 —
tunc bellum cum Sclavis in Bohemia sudaverant, attamen multis ex
Baioaria, Franconia et Alemannia aliisque provinciis ducibllS,
principibus, comitibus ac nobUibus insimul coadunatis ad Bum COn-^r- Ebersb.
flnentibus, qui omnes quasi unus ad conflictum beUi procedere " e'
5Don differ re et patrie sive region is terminoe viriliter defend ere dice -
bant. Cum valido quoque venit equitatu Worm acien sis duxConradus FrtU. 1SS.
gener regis; cuius adventu milites erecti iam optabant non differre
certamen. Huni itaque coraperto regis adventu retractata a ob-
sidione obviam pergunt armisque decertare contendunt.
10 Jeiunio itaque in castris predicato iussum est omnes ad bellum paratos Frut. 1SS.
esse inb crastino. Primo diluculo surgentes pace data erectis signis
numero quasi octo legiones procedunt e castris. Ducitur exercitus per
aspera et difficilia loca, ne darentur bostibus turbandi sagittis agmina,
quibus utuntur acerrime arbustis ea protegentibus. Primam et secundam
15 et terciam legiones duxeruntc Bavari, quibus prefuerunt prefecti Hainrici
ducis. Nam ipse in bello aberat, eod quod in valitudine corporis labo-
r asset, qua et mortuus est. Quartam legionem ordinaverunt Franci, quorum
rector erat dux Conradus. In quinta, que erat maxima, que dicebatur
regia, ipse princeps erat vallatus electis [F. UP] ex omnibus militum 1H9.
20 milibus alacrique iuventute coramque eo angelus — sic enim vocabatur
vexillum eius — denso agmine circumseptus. Sextam et septimam
legiones constituerunt Suevi, quibus prefuit Burckhardus, cui nupserat
(ilia fratris regis. In octava erant Bohemi electi milites mille armis
pociufl instructi quam fortuna. In qua et sarcine,e omnes et impedimenta
25 queque, quasi ipsa esset tutissima, que et novissima. Sed aliter res acta
est Nam Hungari nihil cunctantes Licum transierunt circumeuntesque
exercitum extremam legionem sagittis lacescere ceperunt et impetu cum
ingenti vociferacione facto aliisque ceais aliis captis sarcinis omnibus
potiti ceteros legionis illius armatos fugere compulerunt. Similiter
30 septimam et sextam aggressi plurimis ex eis fusis in fugam verterunt.
Rex autem cum advertiaset bellum ex ad verso pretendi et post tergum
noyiflsima agmina 'periclitari, misit iUuc ducem Conradum cum quarta
legione. Qui veniens captivoe eripuit, predam excussit. Fusis undique
adverooruin agminibus dux ipse ad regem revertitur cum signis victricibus.
35 Totum igitur pondus prelii iam ex ad verso esse rex conspiciens ex-
hortacionis gracia suos aUocutus est roonens ros antiquarum victoriarum
et rerum sedulo bene gestarum et ut modo in patria non eoderent, qui
sepius et in aliena terra victoree [I. Ill] ex tit is sent, ct post pluriiua
intolit: Plura loquerer, milites mei , si nossem verbis virtu tern vel
40 audaciam animis vestris augeri; modo melius gladiis quam Unguis in-
cipiamus. His dictis* rex invictus acie bellatorum instaurata contra Chr. Eberab. 7.
bostes tamquam leo rugiens vehement er insiliit arreptoff clipeo a c sacra Frut. 189.
lancea. Ipse primus equum in hostes vertit fortissimi mi litis et optimi
iroperatoris officium gerens. Inito itaque prelio ciipeus ibi clipeo Chr. Ebersb. 7.
45 retunditur, umbo umbonem retundit, fit f ragor, id est hod us, armorum,
a fortibus spicula, id est tela seu fulmina, in hostes fortissime
iaciuntur. Fit ludus ibi militaris non in alea, sed in hasta et gladio.
Ferox, id est dirus, mucro gentis alienc nimis avide devoravit carne*.
» retracta Hs. b fehlt Hs. c so Hs. d et Hs. ° sarcines Hs. f dictus
50 Hs. s accepto Hs.
— 128 —
Frut. 189. Hostes audacioree primum restitorunt, sed ut socioe terga vertere viderunt,
obstupefacti nostrisque intermixti extincti sunt. Ceterorum vero alii
equis sagittatis villas proximas intrant circumfusique armatis cum menibus
pariter concremantur, alii flumen contiguuni transnatantes, dum ripa
(hr.Eber8b. 7. ulterior ascendentes non sustinet, flumine obvolvuntur et pereunt. Fords 5
itaque dextra re gis Hungaros ad terra m prostravit. Campus vernans
fit cruentus et rore sanguinco ubique madescit. Cedunt hostes et vin-
cuntur, victores tropheo accinguntur. Omnes Huni sicut unus mortis
exicium perferunt, nee fuit, qui evaderet ; glorioae enim gens alemannica
de suis hostibus gloriosissime triumphavit [F. Ill' J anno ab incarnacione 10
Ghr. VI, 20. domini 955., ut ait Otto Frisingensis *, 4. Id. Augusti, id est
Kremsm. 9. [n die 8. Laurencii, iuxta viri sancti Udalrici pontificis preaagium
Vita S. Udalr. deo victoriam populo s u o donante. Tanta quo que rex predictos barbaros
41* virtu te prostravit, ut hinc gens omnium immanissima non solum regnum
OttoFns. I. c. hivadere non auderet, sed et suum desperacione correpta paludibus et 15
sudibus contra nostras muni re cogitaret. Cecidit in eo prelio dux
Frttt. 189. ill us trie Wormacensis, gener regis, Conradus, fortiter pugnans — animi
fervore et solis ardore, qui eo die nimius erat, estuavit vinculisque
lorice solutis dum auram captavit*, vuinere sagitte in adverso gutturis
defixe cecidit; cuius corpus imperio regis honorifice collectum trans- 20
portatur Wormaciam ibique sepelitur cum fletu et planctu omnium
Andr. #&Francorum — fraterque S. Udalrici Dyepoldus comes et Reginboldus
Schedel XCII. filius sororis sue. Ipsa vero die belli invasa sunt castra et captivi omnea
Frut. 189. erepti, secundo autem die ac tercio a vicinis urbibus reliqua multitudo
Chr. Ebersb. 7. in tantum consumpta est, ut nullus aut rarus evaderet Locus autem 25
certaminis usque in hodiernum diem super fluvium Licum latino eloquio
nominatur Concio legis, vulgares vero vocant Cunntzenlenb, ibique regalis
magnificencia perpetuo tbronum iudicialem habere debet cum aliis terrarum
principibus ad faciendum iudicium et iusticiam sive [F.112] ad rei
publice negocia, prout iura sunt condita, provide gubernanda. 30
Exercitu vero Hunorum crudeli strage damnato milites com it is
Eberhardi sororisque eius Williburgis, que tunc in castro Ebersperg
morabatur, Sur regem Hungarorum et Leel ducem cum aliis quam
plurimis Hun gar is ad castrum Ebersperg captos detuierunt, Sed die to 8
regem et ducem Ratisponam regi Ottoni et suis principibus omni35
auro et argento ablato remittentes occidendos reliquos autem Hunos
in Ebersperg iugulatos dire crucian t et in foveam profundissimam
precipitant et detrudunt terraque operiunt et suffocant At Eberhardus
comes primicias tollens de torquibus aureis, que sunt ornamenta colli,
et tintinabulis, id est aureec campanelle, in imis vestium dependentibus 40
tres librae auri ad faciendum calicem crucemque argenteam, que in
scuto regis infixa fuit, et aliud argentum ad ecclesiastica. ornamenta
dedit. Rex autem septem reges Hungarorum ad ignominiam sue
geiltis Ratispone * crucis patibulo iussit appendi ceteroaque vivos foasatis
Andr. 38. subhuman*. Qui reges in quibusdam cronicis tres fuisse leguntur, in 45
" aptauit Hs. h Emintzenlen Us. c aure lis
1 Wahrend die vorher abgesckriebene Ebersberger Ghronik das Jahr
937 nennt.
* Aus Andr. 38.
— 129 —
legends autem 8. Udalrici1 principes appellantur. Quod et veriUS
videtur ex eo, quod, ut legitur in cronica Hungarorum*,
eisdem temporibus Huni vnlgariter, la tine vero Hungari,
non reges, sed capitaneOS habuisse". Barbari vero, quod eciam Otto'Fris.,
5 incredibile videtur, usque ad internicionem septem tantum residuis omnes Chr. VI, 20.
deleti sunt.
His itaque gestis B. Udalricus urbem b illustriorem fecit et
ecclesiam 8. Afire instaurarit, que olim ab Attila et nunc ab Hunis
lesionem sensit, et ecclesias S. Johannis et S. Steffani construxit et
10 [F. 112*] deo in omnibus gracias agens congregaciones ciericorum VitaS. Udalr.
suorum, que hostium depredacione ad tan tarn inopiam sunt redacte, nt42.
ad eottidiane refeccionis usum nihil habere nt, secum retinuit ac, in
quantum potuit, presentis vite necessaria pauper ipse pauperibus minis travit.
Non solum autem illis, sed eciam omnibus se petentibus, prout potuit,
15 manum misericord ie porrexit iuxta preceptum doinini: Omni petenti te tribue.
Huius maxime concussionis auctor, ut ait Otto Frisingensis, Qhr. VI, 20.
fuisse quidam ex Baioaria Skirensis comes memoratur, qui tamen per-
fidie sue penas sohrens, dum Ungaros incaute eductos morti exposuisset,
ab eis tanquam traditor necatus est Porro terra ipsius in fiscum redacta
20 a rege inter ecclesias divisa, partim heredibus eius cum castro Skirensi
reUcta. Verum modo cenobium ibi monachorum institutum fore con-
spicitur. Ex huius tamen origine plurimi potentes principes Rur-
rexerunt8, qui usque hodie in Rheno et Baioaria potenter
regnant. Prefatum comitem, cuius nomen Otto episcopus
2f>silet, quidam Ottonem4 nominant, alii vero, ut Schirenses5,
Werenherum, qui et ipse auxilio S. Udalrici evasit periculum,
quia hnnc de lavacro sacro susceperat.
a so Hs. b urbem — construxit et mit blasserer Tinte am Rand
der Hs. hinxugefiigt.
30 l In Kap. 14 (Ausgabe Schmellers S. 41) : donee principes eorum . . .
caperentur.
* Vgl oben S. 114, Anm. 6.
8 Bekanntlieh hake Otto von Freising gegen die WUtelsbacher,
welche als Schirmvogte seines Stifles mit diesem nicJit auf dem besten
35 Fusse standen, erne bis xur Erbitterung gehende Abneigung. Das tritt
havptsbchlich in dem 20. Kapitel des VI. Baches seiner Chronik hervor,
in weichtm er die seh&rfsten Ausdrileke gegen sie gebrauchie. Als aber
sp&ter die Wittelsbaeher immer maehtiger wurden, fiihlte man sich in
Freising — als Urheber uird Conradus Saerista bexeichnet — beutogen,
40 die SteUen, tcelche allxu scharf gegen das witlelsbachische Halts sich
richteten, xu miidern. DieStelle: Ex huius origine cum multi hactenus
tyranni surrexerint, Otto palatinus comes ... — nun folgen heftige Aus*
ftUle gegen diesen — wurde geanderi in : Ex huius origine cum plures
hactenus tyranni potentesque viri surrexerint . . . und daran iiberstromende
45 Lobspriiche des wittelsbachischen Houses geknupft. Arnpeck ging noch
tceiier und befreite, trie man oben sieht, die von ihm benutxte Stelle von
aUem TadeL Unten in Kap. 6 des V.Buches aber vertcendet er dieselbe Stelle,
die sag. wittelsbachische Interpolation, nochmals, ohne sie — bexeiehnend fur
seine Arbeitsueise — xu andern, tcieer es dock kier fiir nbtig befunden hat.
50 * Kremsnt. 9 : ducente eos Ottone Schirensi comite.
* Tab. Schir. 191, ferner Andreas 528, Ebran 80, Fiietrer 132.
Qoellen u. Erttrterongen N F. III. 9
— 180 —
Cap. 4.
De corpore S. Martini in Bavarie Salczeburgam V
Transl. S. Accepimus a patribus nostris, quod Otto rex Hyspaniam cum
Martini l. multo apparatu profectus in civitatem Turanorum* hospitandi gracia
ingressus est, ubi per aliquot dies cum magnatibus suis / F. 113] rooram 5
faciens mansionarios simul et custodem precio corrupit et sic corpus
B. Martini auro et argento latenter comparavit. Datis ergo, que pepigit b,
recepit, quod voluit. Eegreditur festinus ad patriam furtim deferens
tanti corporis glebam. Quia vero tarn preciosum thesaurum suo vectigali
contineri duxit indignum, archiepiscopo Juvavensi Herolfo sibi, ut credidit, 10
fidelissimo tradidit ad servandum sibi que, ubi vol quando precipe ret,
preferendum. At ille gaudenter suscepit et in suam ecclesiam pie trans-
vexit. Criptam, in qua euro abscondit, nomini suo consecravit. Socios
sibi adiurat, ut lateat; titulo litterali consignat, ut pateat, ut, quod
lingua nesciret, hec intitulacio posteris propalaret. Decedente itaque 15
aliquo tempore citatus ad curiam venit. Ubi a rege de supradictis
inquisitus respondit: Sanctum, quern queritis, in sanctuario permanendum
reposui, unde ammodo nullatenus debet removeri. Tunc imperator se
defraud atum considerans irascitur. At ille fugam iniit, ne, si expectet,
in aliquo periclitetur. Tunc Hainricus dux, frater imperatoris, et quidam 20
milites Plangenses c, scilicet regi placere volentes, quia et ipsi Salczeburgensis
ecclesie inimici fuerunt, ipsum persecuntur, ut feriant. Quern sevientes
arripiunt et excecant Sic nee ille reddidit nee imperator rehabuit, sed
vir bone memorie Herolfus reposuit et usque ad tempus B. Hartwici. Nescio,
quo casu hie inveniens, sed, ut reor, [F. 113* ] celitus inspiratus vel <* titulo 25
edoctus invenit et solenniter et eminencius trans tu lit et hospitatum hospiti,
Martinum scilicet, B. Ruperto consepelivit et digne apostolis parem bavarice
gentissociavit apostolo, quorum uterque, sicut in una continentur tumba, sic
invicem consociantur in gloria. Sepulturam quoque eorum argento simul
vestivit et auro, ut, dum in thesauro decus appenditur, quam splendida 30
vel pocius quam preciosa sit eorum virtus, sign i fleet ur. Quod vero
corpus B. Martini B. Ruperto consepultum sit, miraculis, que per ipsos
fiunt °, creditur, et, ut nulli dubium sit, antiquorum patrum legimus
testimonio fuisse approbatum. Gum etenim aliquando Ratispone im-
perator Hainricus IV. rexit concilium, inter duos archiepiscopos Geb- 35
bardum Juvavensem scilicet et Adalbertum Bremensem coram omni
curia altricacio facta est, qui, ut verum fatear ' , omni virtute com-
mendabiles et honore invicem prevenientes in die S. Martini coram rege
officium celebrare Juvavensis Bremensem monuit. At ille indigniorem
se iudicans restitit et in hec verba prorupit: Constat, o Gebeharde, quod 40
mihi instanter premineas, cum vel apostolice sedis legacione recenseas
vel quia in solennitate sancti, cuius corpus Juvavum continetur s, pallio
indui debeas. Hoc tarn a progeni tori bus meis quam ab ipso imperatore
» so Hs. *> pepegit Hs. c plaugenses Hs. d ut Hs. • fehlt Hs. 45
' fateor Hs. z so Hs. icie die Quelle.
1 Diese Translatio S. Martini ist den Qesta B. Hartwici angefiigt,
Ueber die Drucke siehe Bibliotheea hagiographiea laiina S. 830. Vgl xu
diesem Kapitel die Anm. 4 oben auf S. 82.
— 131 —
percepi Martinum in vestra eccleeia oontineri. Celebravit igitur [F.114]
Gebehardus Juvavensis indutus pallio, cessit alter, et utriueque com-
msmdmsno nostra sit veritatie atteetacio. Huius itaque rei non incertus
bone moaorio Hartwicns archiepiscopus absconsum in obscuro sustulit
5 et supphcanciain fidelium aspectibus honoriftoe repoeuit.
Quod ideo Salczeburgensis archiepiscopus cecatur.
Ad historiam redeo, unde parumper egressus eram.
Prefatus Herolfus archiepiscopus Salczeburgensis, ut dictum Kremsm. 9.
est, a ;duce Bavarie Hainrico, qui a Leutolfo1 expulsus erat, sod
10 per fratrem suum regem Ottoneni restitutus, apud Mfildorf
excecatur. Et ipse dux eo anno obiit, videlicet anno Chris ti 956.
Ducavit annis 7. Insuper eodem anno Leutolfus dux Italiam
hostiliter intravit et 957. Albertum vicit et ipse eodem
anno moritur. Hainrico duci Hainricus Alius eius succedit.cf. Kremsm. 9.
15 Cap. 5.
De filio eius duce Hainrico Hezilone.
Hainricus, qui et Heinczle * *, filius Hainrici ducis, patri SUCcessit. Kremsm. 9.
Tenuit ducatum annis 21. Hicb Heinricus Heinczle dictus
fuit diminuitive.
20 Sane anno Christi 957. 8 14. Kal. Octobris S. Lambertus
Frisingensis episcopus mire sanctitatis vir, cuius matris
nutricis lacte mammis non ablactatus tres ceci illuminati
sunt, migravit ad dominum. Rexit ecclesiam Frisingensem
annis 19.8 Cui in episcopatu Abraham successit.
25 Item anno domini 973. vir dei Udalricus Augustensi 8 episcopus^0 ^nv} o
anno sui pontificatus 50. ad Christum feliciter migravit. Quem^*1™*' i*
B. Wolfgang us presul Ratisponensis in ecclesia S. Affre sepelivit. {jfaXr qq
Porro secundus Otto imperator, quern papa Johannes XI II. inj^ p^ ^
ecclesia Lateranensi cum uxore Theophania coronaverat, post mortem \xil f. 96.
30 patri s in Gennaniam rediens Hainricum ducem Bavarorum [F.114']
rebellem, eo quod Se in regem ungi fecit, statim bello et armis
in nrbe Pataviensi ad dedicionem co.egit et in custodiam Treverim Chr.Ebersb.8.
misit anno0 Christi0 979°. Huic duci consensit Abraham epi-
scopus Frisingensis quoad unccionem, quam ob rem Frisinge
35 obsessuB atque regali adiutorio coartatus capitur ac in custodiam
* am Band der H$. mit Zeichen siait des ausgestrichenen Hezelo.
t> Hie — diminuitive am Band Es. c am Band der Hs. mit Einfugungs-
xeiehen.
1 Vol. oben S. 125, Anm. 2.
40 * Kremsm.: Hetzelo.
1 So Arnpeek aueh in einem Zusatx xu seiner Abschrift des Codex
tradUionum des Conradus Saerisia (Man. Qerm. hist., SS. XXIV, 320, 49).
9*
— 132 —
a predicto imperatore Ottone II. mittitur. Ex qua emiasi ambo
amiciciam cum Udalrico comite Eberspergensi firmant. Et dux
petens Eberspergense castrum copioaam pecuniam et novem ininistros
silos S. Sebastiano delegavit. Dixit enim sibi Treveris, ubi tenebatur
in custodia, per visum a 8. Materno manifeatatum ease non prius solvi 5
careens sui angustias, quam promitteret se S. Sebastiani interventum
petiturum et Ulrici comitis in Ebersperg amiciciam habiturum.
Cap. 6.
De Ottone II., qui Bavariam sibi usurpavit.
Otto II. imperator Hainrico prefato a Bavaria expulso 10
per quinquennium, quo ipse Hainricus in exilio et captivitate
Andr. 41. erat, Bavariam rexit et Rome diem ultimum clausit honorifice
sep u 1 tu s anno domini 984.
Cap. 7.
Hainricus iectus restituitur. 15
Kremsm. 0. Hainricus predictus expulsus , qui et Heinzle1, filius Heinrici
ducis, qui Hero] f urn * archiepiscopum cecavit, in ducatum Bavarie
restitutus est.
Sane de hoc Hainrico Vincencius in speculo ita pro-
Vinc. Bell, sequitur in hec verba: Otto II. Rome moritur, et de imperatore 20
XXV, 91. substituendo inter [F. 115 J primates dissentitur aliis filio ipsius Ottonis
iraperium deberi certantibus, aliis odio imperatricis a filio eius imperium
transferee volentibus ad ducein Bavarie Hainricum filium Hainrici,
qui fuit frater primi Ottonis. Hie Hainricus ipsum Ottonem puerum
factiose raptum in custodia tenet, sed principee de manu Hainrici ex- 25
torquentes in regno sublimant. Hec ille.
Ex huius Hainrici ducis donacione caput argenteum
deauratum S. Corbiniani, quod hactenus habetur in ecclesia
Frisingensi, factum est. De hoc sunt metra. Versus:
Dum iubet Hainricus, quod Sanctus Corbinianus 30
Splendet in argento, quod dedit ille deo,
Presulis Abrammi fulgescit ymago benigni.
Omnipotens animam salvet in arce suam. 8
Hie dux Hainricus genitor S. Hainrici imperatoris post
Fund. suain in ducatum restitucionem ducavit annis 13 et obiit anno 35
1 Quelle: Hetzelo.
1 Quelle: Herboldum. Vgl. oben S. 131 Z. 8.
* Diese Verse hot Arnpeck auch in seiner Abschrift dee Ereisinger
TraditionsbuchesdesConradusSacristafHs. x.Wolfenbiittel; vgl.SS. XXIV, 315)
BL 238' an den Rand geschrieben. Vgl. auch Meichelbeck, Historia Frisin- 40
gensis I, 1, 188. Zu de* letxteren Zeiien war das Kunstwerk anscheinend
nickt mehr vorhanden, da er nur Arnpecks obige Mitteilung dariiber xu
geben weiss.
— 133 —
domioi 995.1 die 5. mensis Octobris* sepultus Ratispone in mona-
sterio S. Emmeramm i in latere aquilonari. Versus:
Hie Rom an i regis pater et defensio legis,
Bavarie cultus, est hie dux Hainricue sepultus.
5 Cui alter Hainricus filius eius successit. Kremsm. 9.
Cap. 8.
De filio eius Hainrico duce.
Hainricus dux Bavarie, filius fratris* Hainrici Heinczle b Kremsm. 9.
tercio eius ducatus anno moritur, anno autem domini 997.
10 Anno Christi 994. Aribo comes palatinus tempore
imperatoris Ottonis III. ex castro comitatus sui dicto Pirgel
monasterium Sewen construxit.8
[B.115*] Cap. 9.
De S. Gotehardo episcopo.
15 Anno domini 996.* Pilgrino episcopo Pataviensi decedente Kremsm. 9
Altachensis eccleeia ex canonicis secularibus fit monastica. Et 8. Gode-
hardus ex eiusdem eoclesie familia i n Bavaria natus" fit ibidem monachus M# vita s. Qod.
sub abbate Archenberto7, postea illo decedente abbas. Cumque abbacie 198*
officio per 26 annos in sanctitate et iusticia domino serviret KreTn8fn- °-
20 ac in omni austeritate vite se ipsum prebens aliis in exem-
plum, adeo ut fama sanctitatis eius longe lateque diffusa,
tandem a S. Hainrico imperatore ad Hildesheimensis episcopii
regimen vocatur. Quo plurimum renitente divina demum
coactus revelacione memorate suscepit ecclesie presulatum.
25 In quo per 16 annos quanta sanctitate fulserit, signa de-
monstrant, que per eum dominus dignatus est in vita ipsius
et post Obi tum Operari. Appropinquante itaque bcati patris exitu Vita S. Qod.
212.
» sp&ter cingefiigt Hs. b am Rand hinxugeschrieben Hs.
1 Neues Archiv XXIV, 699; vgl Andr. 48.
30 ' in der oben erwahnten Wolfenbiittler Eandschrifl sckrieb Arnpeck
Bl 238s an den Rand: Hie dux Hainricus obiit in eras ti no S. Francisci
(5. October; Bexeichnung AnaekronismusJ 995; quera puto fuisse gen i tore m
S. Hainrici imperatoris. Woher hat Arnpeck dieses Datum? Das richtige
Datum ware (vgl. Hirsch, Jahrbueher des Deutschen Retches unter Hein-
35rtcA//., 1,175; Riexler, Qeschichte Baierns 1374): V. Kal. Septembris
(28. Aug.). Die Fund, a. a. 0. hahen : Kal. Novembris.
• Vgl. Mon. Boic. XXXlaf 266; II, 123.
4 Die ah Quelle beniUxten Kremsmunsterer Annalen: 991.
6 Vita 8. Qodehardi posterior auctore Wolfherio ; Mon. Oerm. hist.,
40 SS. XIf 197 ff. Sie scheint nicht direkt, sondern nach einer gekiirxten
Ableitung beniitxt xu sein.
6 Die Quelle (Kremsm.): eius primicerius.
7 Die Quelle (Kremsm.): Erchemberto.
— 134 —
213. convocatis f ratribue obitus 8ui diem et tempuB funeris et exeqaiarum
214. ac eciam sepulture ordinem, ut postea evenit, predixit. In festivitate
itaque dominie e ascensionis dum fratres in matutinis antiphonam
super fienedictus: Ascendo ad patrem meum et patrem vestrum, deum
roeum et deum vestrum, canebant, felix ilia anima quasi obdormiente5
215. corpore carnali [exgastulo solvebatur et cum eo Buno puer, ut pre-
dixerat. Bruno autem Mindenensis ecclesie episcopus celebratis exe-
quiis et vigiliis cum clero et populo dominica die in principali
ecclesia cum debita veneraciohe coilocavit in medio eius.
[R116] Cap. 10. 10
De S. Hainrico duce Bavarie, postea imperatore.
Hainricus cognomento Claudus, Alius ducis Hainrici
Heinczlea fratri succedit in ducatu Bavarie; quern tenuit
Vita Henr.^ annis quinque vel quasi. Hu litUratura et morum honestate
' * conspicuus Ottone III. anno dominie e incarnacionis 1001. Rome de- 15
' functo primus ab electoribus electus Ratisponeb rex creatur.
rrXJTXVT Multa cum Callis, plurima cum Metensibus bella geesit. Inde conciliatis
y- cu>> sibi animis quorundamc principum in regem regni inungitur a Billigiso
XXVI, 1. Maguntino archiepiscopo, ait VincenchlS2, anno Chris ti 1003. et
Vita Henr.1,3. r egn avit annis 22. dUnctus siquidem in regem beatissimus dei famulus 20
Hainricus temporalis regni non contentus angustiis pro adipiscenda
immortalitatis corona summo regi, cui servire regnare est, militare disposuit
Cap. 11.
De visione Ratispone.
Cumque rex Hainricus in laude dei die noctuque de-25
Vita Henr.1,2. VOtissimuS necdum cesaris vel imperatoris obtineret dignitatem, apparuit
ei Ratispone in somnis Wolfgangus episcopus tali visione anno domini
1008. vel quasi. Visum namque est ei, quod manens in ecclesia
S. Emmerammi episcopi et martyris accederet orandi gracia ad
B. Wolfgangi sepulchrum in eadem basilica situm. Cumque ibidem 30
dominum e 1 8. Wolfgangum intimis precibus conaretur exorare, subito
videbatur ei ipse S. Wolfganguu astare eumque huiusmodi verbis
appellare : Intuere litteras in muro, qui est secus meum tumulum, [F. 116' J
scriptas. Erat autem ibi, sicut sibi videbatur, scriptum solummodo:
Post sex. Evigilans autem rex re tractacione diuturna© secum revolvit35
» am Band statt des im Text ausgestrichenen Hezelonis. b am
Rand Hs. c quorum Hs. d das Folgende bis xum Sohluss des Kapitels
am Rand der Hs. mit Einfugtmgsxeichen auf diese Stette. • diurna Hs.
1 Adalberts Vita Heinrici II. imperatoris : Mon. Qerm. hist.,
SS. IV, 792 ff 40
3 VielmeJir Schedel, der den Text des Vmcentius verarbeitet hat,
ohne dessen Natnen hier xu nennen. Arnpeck hat die Beniitxung erkannt,
nennt aber seinerseits den Namen Schedel nicht!
— 135 —
paucissima huius visionis scripta. Tn primis ergo arbitrate est, quod
post sex dies esset moriturus. Multa dispensat pauperibus. Cumque
sex dierum numerus preterisset et nihil in se rex molestie corporalis
sensisset, putavit predictam visionem ad sex menses pertinere et
5 eadem cepit timere. Transact is vero sex mensibus cum nihil in-
firm itatis in se pateretur, arbitratus est hunc numerum ad sex annos
pertinere ideoque, que et supra, cepit timere. Cumque sex.annorum
numerus integre pertransisset et septimi anni dies revolutus venisset,
ipso die per apostolicam ben ediccionem suscepit cesaris dignitatem.
10 Tunc tandem senciens, qualis esset sua visio, gracias egit deo sanctoque
Wolfgango, qui sibi talem revelare dignatus est dignitatem.
Cap. 12.
De felici eius bello contra paganos Sclavos.
Anno domini 1014., regni autem sui 13., dum celebrasset VitaHenr.It3.
15 curiam cum imperii principibus in opido Cutelingenburg et dehinc
contra quosdam Bohemos, Sclavos, Windos, Polonos aduc
paganos imperium invadentes [F.117 J bell una pararet, visa
ecclesia 8. Laurencii in Merspurg desolata perspiciensque locum / 4,
a Sclavis redactum in nihilum deo etB. Laurencio devovit eundem
20 locum patrocinio S. Laurencii reformandum, si ei victoria de
hostibus daretur, transiensque per Walbeck S. Adriani gladio
ibidem pro reliquiis servato se accinxit, deo et Sanctis eius se et
exercitum suum commendavit previa sacra eukaristie com-
munione. Cumque venisset ad locum certaminis essentque hostes
25 in multitudine innumerabiles ex adverso, vidit rex sanctos martyres
Laurencium, Georgium et Adrianum cum angelo exterminatore suum
precede re exercitum cum cnicis Christi vexillo et hostium cuneos
propellentes ac cecitate percucientes. Sicque absque sanguinis
etifusione hostes territi sunt ac pacati colla iugo fidei sum-
30 raittentes, s icque barbaris superatis et omnibus, que ad futuram
pacem firmissima paccione prodesse poterant, stabilitis dominum glori-
iicantes ad propria redierunt. Igitur Polonia, Bohemia ac Moravia/, .5.
tributariis factis rex ad honoremS.LaurenciiMerspurgensem ecclesia m
in pristinum pontificalis dignitatis gradum restauravit.
35 Cap. 13.
De eius donacione ecclesiis.
[F.117'] Sedes eciam episcopales Hildensheim, videlicet ubi VitaHenr.l^.
a puero enutritus et litteris edoctus fuerat, Magdeburgam, Argentinam,
Missnam et Merseburg, que barbarica immanitate adiacentum Sclavorum
40 vastate fuerant, restauravit et tarn ipsis quam aliis episcopatibus per
universum regnum in possessionibus et ornamentis innumera dona
d i b t r i b u it. Quinymmo ecclesie Salczeburgensi territorium vulgariter Ebran 8 7.
im Lungau cum multis curtibus et bonis donavit. Insuper plura mona-
steria in Bavaria 'per impium Baioarie ducem Arnoldum et Uunos
46deetructa reformavit.
— 136 —
Item Mospurgenses canonici hunc Hainricum pro sui
collegii fundatore colunt1.
Andr. 44. Item in civitate Ratispona ecclesiam, que dicitur vetus capella,
ampliavit in venerabile canonicornm collegium. In qua ecclesia usque
in tempora, quibuB* f rater Andreas professus in preurbio Rati s- 5
pone, canonicus regularis S. Magni, cronicam scribere cepi t, anno
videlicet domini 1421., quern ut in plurimum secutus sum,
permansit capellula S. Marie sub gradu versus occidentem et septentrionera,
que tunc ampliata fuit. Nam ante in latitudine non plus habebat quam
longitudinem altaris, quod immobile permansit. Hec capellula, ut fertur, 10
fuit prima ecclesia in terra Bavarie, unde et nomen vetus capella accepit R.
[F.118] Cap. 14.
De nupciis sororis eius Gisele et conversione
Hungarorum.
Vita Eenr. Pannoniam fidei catholice et Romano imperio adunavit. Victor 15
1, 29. aliarum nacionum apostolus fit Hungarorum. Cum enim omnes Hungar i
1, SO. adhuc infideles essent, hie rex Hainricus ad fidei catholice confessionem
iUos attraxit. Quod ut facilius fieret, sororem suam Gyselam Steffano
regi eorum matrimonio copulavit secundum apostolum dicentem : Sanctifi-
catur vir infidelis per mulierem fidelem, et sanctificatur b mulier infidelis 20
per virum fidelem. Steffano itaque rege baptizato uni versa Pannonia
verbum vile suscepit et mira rerum novitate per reges apostolos sancte
catholice ecclesie incorporata est. O quam prcclara tanti apostolatus
societas, quam colenda et veneranda utri usque sanctitas, per quos tot
salvati et sanctificati sunt. Prefatus autem rex Hungari e religiosui 25
deoque devotus postea in execucione bonorum operum permansit, quod
diviua pietas post mortem eius evidentibus indiciis ad sepulturam eius
OttoFris.,Chr. factis signorum miraculis demonstravit. Hunc Steffanum Huogari hactenus
VI, 27. fidem christianam servantes velut principium fidei sue inter sanctos
colendum dignum ducunt. 30
Cap. 15.
De subaccione Austrie ct Burgundie.
[F. 118'] Invictissimus nimirum rex Hainricus rebellem
marchionem Austrie Hainricum in Melico ad obedienciam
suam et sacri imperii coegit3. 35
» Mercurio sacra am Rand Aventinus. b sanctificetur Hs.
1 Die Benediktinerabtei Moosburg, die action sett der ogilolfingtschen
Zeit bestand, war dutch Bischof Egilbert von Freising im Jahre 1004 in
tin Chorstift umgewandeU warden; Mayer, Statistische Beschreibung des
Erxbistums Miinehen-Freising 7, 512. Ob und wie Kaiser Heinrich dabei 40
beteUigt warf ist unbekannt. Vgl. auch Hirsck, Jahrbiicher dee Deutschcn
Reichs unter Heinrich //., II, 234.
* Andreas sagt; quibus bee cronica (banc cronicam Hss.-Oruppe C)
cepi scribere.
3 Quelle? 45
— 137 —
In* Austria oppidum Ibsb construxit1.
Burgundionum quoque non humana, sed divina fuit victoria. Qui Vita Henr.
cum armis et omnibus belli copiis essent instruct! viri ad bella doctissimi, h <?/•
armis positis non hominis metu rogantes ea, que pads sunt, dextras
5dederunt Quemadmodum enim ad declaranda B. Martini merita c
dominns pacificum belli dedit exitum, ita et nunc servi sui mentis con-
similem virtutem ostendere dignatus est. Similem igitur fecit ilium glorie
sanctorum. Et sicut Moyses precibus magis quam armis triumphavit,
ita gloriosissimus princeps per arma iusticie omnia bella feliciter con
10 suniavit ac minime funestam et incruentam victoriam semper habuit.
Cap. 16.
Quod ad instanciam principum coactus est ducere
uxorem S. Kunigundem.
Si quis scire deaiderat, cum beatus Christi confessor rex Hain- Vita Henr.
15ricu8 et B. Kunegundis, antequam convenient, Votum virginalis con- ///, /.
tinencie deo in odorem suavitatis obtulissent, quare postmodum coniugale
matrimonium contraxerunt, hanc sciant esse cauaam. Cum fama incliti
principis ubique divulgaretur et hostes fidei per eum iugo Christi sub-
derentnr, ecclesie nove construerentur et primitus destructe reedificarentur
20 [ ]P, 219] atque, sicut imber temporaneus terra m solet irrigare, sic iste
imperator victoriosus rempublicam augeret et exaltaret, universitas
principum eius glorie congaudebat, abundancia pads, qua per eum
fruebantur, applaudebant, deinde, si possibile foret, iugiter eum regnare
volebant. Sed quia id humana natura non patitur, solercia principum
25 reipublice in posterum prospiciens inclito regi suggerere studebant, ut
ad propagandam sobolem uxorem duceret, ut virtuoso rege viam uni-
verse carnis ingresoo virtuosa nihilominus proles hereditario iure guber-
nacula regni susciperet et paternam emulans virtutem virtuose gubernaret.
Sed et Christi confessor voti sui non immemor et castitatia amator
30 principibus uxorem ducere suadentibus sibi non facile poterat acquiescere.
1 1 lis autem oportune importune sibi suggerentibus et suggerendo monentibus
et, si non consentiret, eum regno privare volentibus, licet egre, coactus
est consentire, sed deum, apud quern nihil est impossible, gemitibus
inenarrabilibus exoravit, ut sic ordinare dignaretur, ut et voluntati
35 principum satisfaceret et tamen continencie votum inviolabile conservaret.
Itaque propicius deus, qui piis supplicacionibus semper presto est,
desiderium anime eius est ei dignatus tribuere. Rex [F.119*] vero
sperans in domino tale responsum dedit principibus: Vestre quidem
voluntati paratus sum obtemperare, sed nullara nisi regie maiestati
40 condignam in matrimonio mihi volo consociare. 8ed et hoc ipsum
illorum commisit providencie. Hoc promisso pii regis gra tauter accepto
vebementer gavisi principee universi multa satagebant deliberare diligencia,
quam ei matrimonio copularent, nee tamen aliam reperire poterant, nisi
a In — construxit am Rand der Hs. hinxugefiigt. b Ips lbissum
45 (letxteree Wort xiceimal) am Rand Aventinus. c beata Hs.
1 Quelle? Kurxe Qeschichte der Stadt Ybbe und die Literatur daxtt
siehe in der Oesterreiehieehen Kunsttopographie III, 438.
— 138 —
quam ante tempore secularia divina preordinaverat presciencia. Erat
autem apud Renum palatinus Syfridus nomine habens coniugem Hade*
wich vocatam, ambo quid em clarissimo genere spectabiles, utpote de
nobilissima descendentes augustorum proeapia, multis eciam diviciis in-
signes et, qnod laudabilius est, virtu tibus operam dantes. His in primeva 5
etate nata fuit filia, que fulsit velut gemma auro superaddita, dum
preclarior preclaris hec accessit attavis. Erat enim venusta facie et
optimis ornata moribus, precipue vero in ea primatum tenuit pudicicia.
Nam, ut superins dictum est1, virginalem continenciam deo devota
devoverat. Proinde cum esset tarn genere quam moribus nobilis nee 10
alia inveniretur ei similis, inclitis conplacuit principibus, ut banc
potissimum regi glorioso legitimo coniungerent connubio. Igitur missis
honorabilibus ad ipsam vel ad propinquos et amicos eius — nam utro
que iam fuerat orbata parente — de nupciis ceperunt tractare. Enimvero
virgo pudicissima, cui longe mens erat alia, audiens de nupciis secum 15
tractari cepit inestimabiliter contristari et toto nisu reluctari, atque pre
tristicia exitus aquarum deduxerunt [F. 120] oculi eius, quia, que regem
angelorum iam sibi sponsum elegerat, regi Bomanorum licet inclito
nubere recusabat. Propinqui vero eius arbitrantes ad gloriam et magnum
decorem suo provenire generi, si sua consanguinea Romano conregnaret 20
imperatori, conturbatam earn bland ici is deliniebant et, ut imperatori tarn
glorioso nubere non recusaret, ymmo gratanter id faceret, interdum
consulebant et consulentes attencius obsecrabant. Inter hec virginis
animus variis cogitacionum fluctuabat motibus ad instar navis, que in
saloa posita valid is circumfertur flatibus ventorum. Sed tandem anchor am 25
spei sue in divino figens auxilio salutem suam sedulis precibus com men -
dabat domino sperans indubitanter, quod ipse, cui subest, cum voluerit,
posse, eciam in coniugio sibi posite florem pudicicie sue, ne marcesceret,
posset b conservare. Hac spe fiduciata virgo prudentissima propinquorum
suorum voluntati, licet non animo volenti, se tradidit. Igitur principum 30
legati super his gavisi novam sponsam cum maximo tripudio suo
deferebant domino, quam propinquis et amicis prosequen tibus in comitatu
eius facta est non modica turba. Universis itaque principibus facta est
inestimabilis exultacio de virginis et regine coniugio, sed frustra. Non
enim, [F. 120'] sicut speraverunt, more carnalium nupserunt, sed vir- 35
gines permanserunt. Cum autem episcoporum benediccionibus firmati
secreta talami recepissent, sponsus pudicissimus cum sponsa nihilominus
pudicissima non sine verecundia exorsus est tractare de pudicicia. Ex
abundancia enim cordis os loquitur. Itaque prorupit in hec verba
Sponsa mea carissima, notum tibi sit, quod amorem, quo carnales con- 40
iuges maxime delectantur et mutuo sibi consociantur, nunquam expertus
sum, sed nee experiri volo, quia celebem vitam elegi et hoc voto domino
deo me iam dudum obligavi. His auditis regina gloriosa, virgo beata,
inestimabiliter est exhilarata et ardenter cepit amare sponsum, cui etiam
tale dedit responsum : Verbum tuum, domine, mi rex, in corde meo 45
dulce est super mel et favum, et propositum castitatis beneplacitum est
» solo Hs. b posse Hs.
1 Namlich in der Quelle im 21. und im 32. Kapitel des L Bucket.
Arnpeck aber beniitzt diese Kapitel erst unten in seinen Kapiieln 28 und
30 dieses Buches, haite die obigen Warte also abandem mussen. 50
— 139 —
spirit ui meo et, si mihi Ictur opcio, multis prefero regnis. Nam et ego
votum virginitatis mee domino deo quasi munus gratissimum me fateor
obtulisse, quam si quia mihi subripere presumeret, quod absit, iram
superni iudicis incurreret et eternam damnationem incideret. Rex vero
51etatus in his, que dicta sunt sibi, et quia consimilem res omnis amat,
virgo virginem, castus castissimam, casto cepit amore complecti et manum
ipsius candid am sue imponens manui his verbis est earn allocutus:
O arnica mea, sponsa mea immaculata, revera dominus est in medio
nostri, [F. 121] qui nos unius voluntatis et propositi in suo nomine
10 fecit con venire, qui est refugium nostrum et virtus. Unanimi consensu
iam ipsi nos ipsos offeramus pollicentes, quod propter eius amorem
omnibus diebus vite nostre celibem vitam ducainus. Et hoc tibi policeor
sub testimonio Cbristi, quod te ut imperatricem gloriosam semper honorabo
et ut proprium corpus amabo, fedus coniugale tecum firmiter servabo
lf>et, licet amore carnali te nunquam contingam, nihil tamen tue caritati
de amore coningali vel honore tue caritati » congruo minuam, sed te
pre omnibus, ut iustum est, amabo et in omnibus honorabo. Cum hec
et his similia inter eos predulcia vicissim haberentur colloquia, factus
est ignis exestuans in cordibus ipsorum mutuo se vehementer amancium.
20 Nam unus spiritus et idem fervor caritatis erat in eis. Etenim vero
superfluum estimo describendis regalibus nupciis diu detineri, presertim
cum quilibet facile possit con i cere, quod eedem nupcie cum magna liberali-
tate, prout regiam decuit excellenciam, sint solenniter celebrate episcopis
honorabilibus et tocius regni principibus cum multa devocione con-
25 currentibus, innumeris eciam pert on is utriusque sexus et diverse digni-
tatis ad regales nupcias invitatis. Licet autem in libris sacris non
legerimus, audenter*> tamen affirmamus, quod inter ceteros hospites
honorabiles invitatosc hospes unus erat prestancior omnibus, [F. 12V]
scilicet virginU filius, qui primitus ad nupcias aque liquorem in vini
30 gratissimum converterat saporem. Et quidem, licet ipse visibiliter non
affuit in propria persona, in membris tamen suis licet ultimis eisdem
intererat nupciis. In quibus eciam optimis dapibus est op time refectus ;
ipseenim dicturus est: Quod uni ex minimis meis fecistis etc. Enimvero
im per a tor gloriosus inclitam imperatricem regni sui vel thalami consortem
35 in omnibus, ut debuit, honoravit, et ad ipsius nutum universa regni
disponebantur molimina, et ipsa nobilissimus flos matronarum et omnium
mulierum speculum clarissimum varia virtu te decorata ad instar sideris
radiabat. Ut autem beati coniuges ieti facilius in conspectu hominum
simularent se habere coniugium, secundum morem carnalium in uno
40pausare thalamo solebant et tamen incontaminatam conservabant con-
tinenciam. Res mira et nostris temporibus inaudita. Et quidem quam d
plures d in utroque sexu sunt virgines, sed ut sigillum virginitatis valeant
incontaminatum* servare, seorsum mares et seorsum feminas expedit
habitare. Quis enim ignem abscond it in sinu suo, et vestimentum eius
45 non comburetur? Apud homines impossibile est, sed non apud deum.
Unde isti, de quibus loquimur, in proteccione dei celi pre ceteris mortalibus
familiarius commorantes inter homines conimanebant* et tamen virgines
incontaminati permanebant. Et cum preter sanguinis eflusionem duo
sunt? genera martirii, scilicet castitas in iuventute et abstinencia in
50 a claritati Hs. b ardenter Hs. ® invitos Hs. d quidam plus Hs.
incontaminatam Hs. t commonebant Hs. g so Hs.
— 140 —
abundancis, [ F. 122 J beatos coniuges, quorum preconia non tacemus,
gemina martirii corona coronatos esse confidimus, qui et castitatem omni
vite sue tempore et abstinenciam summopere studebant conservare.
Cap. 17.
De fundacione Babenbergensis episcopatus. 5
Olio Fris.t Poetremo data sibi requic a domino Babenberg civitatem, que
Chr. VI,27.{\x\i g. Petri, pro Narnensi* apud papam commutavit. Et cum esset
Andr. 43. christianissimus, nobitissimum episcopatum ibidem fundavit 1007 b ac
**'° '■ c' possessionibus et honoribus, sicut hodie cernitur, locupletavit.
Cap. 18. 10
De eius imperiali coronacione.
Jac. Ph. Berg. Hie Hainricus cum suum in Italiam adventum per annos
/. XII, f. 101. 12 distulisset, postea anno regni sui 13., Christi vero 101 I.
Andr. 43. Romam veniens a Benedicto VIII. imperator augustusque
appellatus est dyademate ornatus. 15
Dc be 11 is eius in Apulia.
Schedel Qui prima expedicione, sicut pia, sic et felici, in Capuam ducens
CLXXXVL Sarracenoe ibi sedentes Italiam linquere compulit Troiamque urbem in
Apulie finibu8 dedicionem ab opidanis oblatam acceptans cum datis
Vita /fenr./, 3. obsidibus Romam est reversus. Consecratus itaque in imperator em 20
summam diligenciam in amplificando cultu m religion is adhibuit, ecclesias
dei possessionibus et ornatibus preciosis ditavit, imperium augere
1,22. cepit, Apuliam a Sarracenis imperio recuperavit et ei Ysmahelem
ducem prefecit. Qui postca in Babenbergensi loco mortuus est et in
[F. 122'] capitolio maioris e eclesi e sepultus requiescit in domino. 25
Ben even tan uni monasterium condidit et omni ornatus decore locupletavit.
OttoFris.jCltr. Ac multa in German ia, Boemia, Italia ac Apulia contra ArdODUm c,
]/,^7,qui electus erat rex a Longobardis, fortiter ac prospere bell a
sudavit
Cap. 19. 30
Vita Henr. Qualiter ceperit claudicare.
11 > ~ ' Si quia vero scire desiderat, quare gloriosus iste imperator claudica-
verit, cum primum toto corpore sanus fuerit, banc causam esse noverit.
Cum tempore quodam venisset in Apuliam pro disponendis reipublice
negociis, pervenit in montem Garganum. In cuius crepidine sita est 35
ci vitas, et in latere montis in rape concava extat basilica non ab hominibus
fabricata neque per hominem dedicata, sed operacione divina vel divina
virtu te mirabiliter extructa, divina eciam benediccione consecrata. Huius
basilice patronus extat Michael archangelus. In hac ecclesia qualibet
ebdomada cantus angeiicus ab his, qui digni sunt, audiri perhibetur. 40
Hanc itaque basilicam oracioms causa cum ceteris Christi fidelibus vir
deo devotus est ingressus. Cumque laudes divinas inibi celebrassen t et
* so H». b am Rand H*. c so Hs.
— 141 —
vota precum suarum in multa devocione deo reddidissent, tempus iam
aderat, quo celestis exercitus ad laudes persolvendas templum hoc sacrum
fuerat ingressurus. [F. 123] ltaque cum omnes egrederentur et, si qui
morum facerent, exire compellerentur, vir sanctus postulabat, ut ei
5facultas intus remanendi concederetur. Igitur omnibus egressis solus
ipse sperans in misericordia dei inibi remanere presumpsit et pieces
precibus continuavit et genuum flexiones iteravit et modo multis lacrimis
divine se commisit clemencie, modo an imam suam B. Michaeli archangelo
cum multa sapplicacione stoduit commendare. Cumque pura pii im-
lOperatoris oracio sicut incensum ascenderet coram domino, deus Israel,
qui in Sanctis suis semper est mirabilis, mirabilem ei dignatus est osten-
dere visionem. Vidit enim angelorum multitudinem copiosam ad instar
solis splendidam templum sanctum ingredientem, ex quibus duo principale
solenniter adomabant altare. Deinde vidit alias celestium virtu turn a
15cohortes innumeras in similitudine f ulguris b choruscantis fulgentes et
quasi primatem suum cum gloria maxima deducentes, nee dubium hunc
fuisse Michahelem celestis milicie signiferum. Novissime vero videre
meruit ipsum regem angelorum dominum veuientem cum potestate magna
et virtute. In cuius obsequio fuit celestis exercitus innumerabilis, et
20 splendor eius incomparabilis, cuius eciam nutu omnia [F. 123'] celestia
et terrestria. Denique chorus nove H Jerusalem in predicta collectus
basilica divinum solenniter celebravit officium. Quo tandem completo
unus ex presentibus angelis sacrum evangelii textum cum maxima
reverencia dominice detulit persone. Quo illico deosculato annuit angelo,
25 ut eundem deosculandum deferret imperatori in angulo tern pi i latitanti.
Angelo vero iussa sibi complente pied ictus Christi famulus ad insolitam
tante maiestatis et glorie visionem cepit animo pavescerec et omnibus
membris contremiscere, tanquam diceret cum propheta: Con tri turn est
cor meum in medio mei, contremuerunt omnia oesa mea. Hoc angelus
30 ille videns modeste femur eius tetigit et inquit: Ne timeas, electe dei,
surge velociter, signnm pacis divinitus tibi transmissum. Suscipiens
alacriter extimplo femur eius emarcuit, et exinde omni tempore vite sue
claudicavit. Similis per omnia eventus de Jacob patriarcha legitur,
cuius femur ad tactum angeli secum luctantis emarcuit. Hec quidem,
35 ut verum fa tear, in scripturis non inveni, sed relatu1 veracium et venera-
bilium virorum hec vera esse in veritate comperi. £quidem prepotens
cancellariu8, episcopns Herbipolensis, Comadus * nomine, qui persecucionem
propter iusticiam passus est, hec, que dicta sunt, se legisse cons tan ter
aifirmavit et in ecclesia Bambergensi posit us multis audientibus enarravit,
40 ex quibus [F. 124 ] unus mihi familiaris et ipse vir plane veridicus mihi
fideliter intimavit et is volente me silencio supprimere obnixe rogavit,
ut scriberem. Tandem ego petentis instancia et sedulitate monentis
inductus fideliter conscripsi, quatenus hec enarrentur in progenie altera.
Mallem somno quiescere quam ticta vel frivola de Sanctis dei conscribere,
45 presertim cum opus non habeant falsis laud i bus exaltari, qui sign is et
prodigiis divinitus meruerunt decorari. Hec dimittamus et ad historiam
redeamus.
a virtutes 2fo. h fulgoris Hs. c pavere Hs.
1 Arnpeek nimmt diese und die folgenden subjektiven Angaben des
50 alien um 1200 lebenden Legendensehreibers ohne Angabe der Quelle heriiber!
' 1198—1202!
— 142 —
Cap. 20.
Quomodo per S. Benedictum a morbo calculi sit
sanatus.
Vita Henr. Cumque civitates Apulie invictissimus imperator per-
h 23. transisset et, que ad utilitatem et honorem regni pertinebant, pruden- 5
tissime disposuisset, cepit infirmitate calculi laborare. Cuius morbi
molestiara vir sanctus tanta paciencia sustinuit, ut passiones carnis ad
custodian) humilitatis a deo sibi collatas esse assereret et flagellum cor-
repcionis certissimum signum dileccionis esse affirmaret; fomenta tamen
curacioDum fecit sibi adhiberi. Ingravescente autem dolore ascendit 10
montem Cassinum petiturus, ut per intercessionem S. Benedict! et
S. Scolastice sanitatis ei a deo prestaretur remedium. Veniens autem
ad locum, ubi sanctorum reliquie fuerant recondite, effudit animam
suam in conspectu altissimi et per sanctorum suflragia, Benedicti videlicet
et Scolastice, precibus et lacrimis postulavit a deo salutem corporis et 15
anime sibi dari. Impletumque est, quod [F.124'] per prophetain
dicitur: Exquisivi dominum, et exaudivit me et ex omnibus tribulacionibus
eripuit me. Nam peciit et exauditus est; pulsavit perseveranter ad
ostium miseratricis potencie et intromissus est. Interea imperator
cepit cogitare de translacione S. Benedicti, que audierat, et quia reliquie 20
eius dicebantur furtim sublate et in alium locum translate; ideo vir
J, 24. sanctus de corporali eius presencia dubitabat. Complete itaque oracione
homo dei ad hospicium se contulit et lassatus et debilitatus in lectulo
se collocavit. In quo obdormiens vidit S. Benedictum sibi assistere et
ferrum sectorium ad medicinales sectiones aptum manu tenere. Qui 25
dixit ei: Quia sperasti in deo et in Sanctis, ecce, missus sum ab deo,
ut per meam modicioam ab infirmitate tua libereris ». Ecce, ego, cuius
ossa furtim sublata esse putabas, presenciam meam tibi exhibeo et in
argumentum veritatis passiones tuas curabo. Hec dicens partem illam
corporis, ubi calculus herebat, medicinali ferro, quod tenebat, aperuit 30
et evulso molliter calculo hiatum vulneris subita sanacione reintegravit
calculumque, quern tulerat, in manu imperatoris dormientis reposuit.
Quo facto b cbristianissimus imperator evigilavit et pertractans secum,
que circa ipsum per confessorem Christi gesta fuerant, vidensque cal-
culum, quern manu tenebat, vocavit satellites suos, qui regio more 35
[F.125] sibi semper assistebant, dixitque ad eos: Pontifices regnique
nostri principes vocate ad me, ut cognoscant et videant mirabilia dei,
que ineffabilis misericordia et inenarrabilis potencia eius fecerit in me.
At illi mandata regis celeri cursu perferentes ad principes perduxerunt
eos ad imperatorem. Quos imperator salutans resalutatusque ab eis 40
sic allocutus est: Fratres et commilitones mei , magnificate dominum
mecuni et exaltemus nomen eius in id ipsum, quia ipse est magnus
dominus et laudabilis nimis et magnitudinis eius non est finis. Ipse
percutit et medetur, flagellat autem peccatores et penitentibus miseretur ;
hunc humiliat et hunc exaltat, quia calix in manu domini vini meri 45
planus mixto. En, inquit, ego, qui heri morti proximus fui, per
mi8ericordiam dei hodie vobis appareo 8 an us et aculeum mortis, quern
heri gestavi inclusum corpori meo, hodie oculis vestris v is ibi liter ostendo.
* Hberaberis Hs. b f actus Hs.
— 143 —
Hec dicens oetendit calculam, quern manu tenebat, et ostendens cicatricem
vulneris ac omnia, que per S. Benedictum circa ipsum gesta sunt,
cunctis audientibus ex ordine referebat. At illi videntes et audientes
mirabilia dei plus, quam credi potest, admirati sunt et benedicentes
5 deo diuque in laudem eius acclamantes de incolomitate imperatoris
gavisi sunt. Rursum rex ad eos: Quas, inquit , gratiarum actiones
[F. 125'] aut que munera tantis benefices condigna medico nostro
S. Benedicto possumus rependere? At illi omnes indicaverunt eum
regia munificencia dignum esse. Imperator ergo ex consilio principum
10 suorum ingencia munera in prediis, in auro, in argento, in ornamentis
plurimis ecclesie S. Benedicti contulit et valefaciens fratribus, qui eidem
ecclesie presidebant, a Cassino monte hilaris et sanus recessit. Ab eo
autem tempore et deincepe quadam tpeciali veneracione et dileccione
S. Benedicto et omnibus monastice religionis cultoribus studuit deservire
15 et in amplificandis et protegendis rebus ecclesiasticis benign us et devotus
pater existere. Hec in Cassino monte scripta inveniuntur, ut moderni
magnalia dei in memoria habeant et apud posteros per antiquitatem
temporis in oblivionem non veniant Inde iter faciens Romam pervenit, /, 25.
ubi a Benedicto papa benigne et honorifice susceptus, quantas miseraciones
20 et beneficia per S. Benedictum ei dominus contuleiit, indicavit Bene-
dictus vero papa gratias egit deo pro salute imperatoris et tocius
populi catholici obtulit sacrificium laudis.
Cap. 21.
De reditu imperatoris et visitacione cenobiorura.
25 Postquam autem vir sanctus Rome positus omnia, que petebat, Vita Henr.
a domino papa impetravit, connr-/^. 126 J mat us apostolica benediccione I> 28.
Alpes appenninas ascendit et dimisso exercitu in terrain suam Cluniacum,
eo quod multa de religione et statu loci illi us audierit, oracionis causa
cum paucis familiaribus suis perrexit. Ubi cum plurima signa religion is
30 et sanctitatis vidisset, sancti spiritus igne succensus coronam auream
preciosissimis gemmis adornatam ad missam, que de cathedra 3. Petri
celebrabatur, obtulit et fraternitatem monachorum suscipiens cum maxima
humilitate et contricione cordis oracionibus eorum se commendavit et
in supplementum necessariarum rerum in Alsacia optima predia eidem
35 congregacioni contradidit Inde iter faciens per Leodium et Treverim Jf 29.
transitum fecit et congregaciones inibi deo famulantes plurimis lar-
gicionibus et prediis ditavit.
Cap. 22.
Qualiter papa Babenbergam veniens susceptus sit.
40 Ut ad superiora autem redeam, unde paulisper digressus sura, y^a jjenr
postquam vir sanctus Rome positus Bambergensem fundum cum omnibus / 28. 25.
pertinenciis sui S. Petro contradidit et apostolico presuli ex tunc et
semper defendendum commendavit et in commemoracione huius pactionis
singulis annis album ambulatorium cum faleris Romano presuli dari
45 constituit. Hac quoque humilitate et devocione apud dominum papam
obtinuit, ut ad Almaniam accederet et Bambergensis fundi novam
plantacionem [F. 126'] visitaret Quod et ita factum est. Nam in
— 144 -
proximo Aprili Alamanniam intravit omnibusque civitatibus illius regioni*
peragratis tempore, quo condixerant, Bambergensem locum adire dia-
posuit. Venit ergo 5. feria maioris ebdomade hora 6. sacris pontificalibus
vestimentis indutus, sicut iam ad peragenda misteria ac solenne illius
diei officium processurus erat, et suscipitur glorioeissime ab imperatore 5
atque ab universis, qui aderant, principibus omnique clero et populo
inestimabili exultacionis tripudio. Ut autem in adveniu tarn insoliti
tamque* exoptati hospitis deo nostro iocunda decoraque laudacio ex-
hiberetur, prudentissimus regum quatuor in occursum eius chorot psal-
lencium decenter ordinavit, primum in ulterioreb fluminis ripa, alium \q
in citeriori, tercium ante portam civitatis, quartum in atrio eoclesie.
Ubi primus omnium ipse imperator data manu papam domura domini
introducens divinis hinc inde yranis canora suavitate resonantibus in
episcopali cathedra locavit. Debitum huius sacratissime diei officiuui
cum duodenis episcopis cooperatoribus apostolicus pontifex, similiter et 15
aliorum dierum sequencium, summa devocione celebravit In sancta
autem dominica pasce cum in matutinali officio Aquileiensis patriarcha
leccionem prim am, [F. 127] archiepiscopus autem Ravennas secundam
ipeeque apostolicus recitaret terciam, omni denique ornatu et elegancia
proce8sioni8 solennia agerentur, veluti condecuit apostolicam dignitatem 20
imperialemque magnificcnciam in sancta solennitate solennitatum, quia
non iudicet tarn religiosam nostrisque in regionibus inusitatam celebri-
tatem merito in noticiac omnium Bambergensis ecclesie filiorum per-
petuo habcri etd memoriale eius in seculum non derelinqui?
Cap. 23. 25
De ereccione trium ecclesiarum Babcnberge.
Denique cesar augustissimus Hainricus II., ut dictum
Vita ffenr. 1,6. est, episcopatura Bambergensem ex integro in suo domate venustissime,
sicut hacteilUS cemitur, fundavit termini's videlicet adiacentibus
episcopatibus legitimo concambio com mutatis. Eundem vero episcopatum 30
principibus apostolorum Petro et Paulo a c precioeissimo martyri Georgio
adtitulatum speciali iure sancte Romane ecclesie contradidit, ut et prime
sedi debitum divinitus impenderet honorem et suam plantacionem firm i us
1 mini ret. In aquilonari civitatis parte monasterium sub regula S. Bene-
Vita Cuneg P. dicti in hqnore S. Michaelis archangeli extruxit non minori studio pre- 35
diorumque ac diversorum donariis ornamentorura dotatum. Terciam
demum versus meridiem sub online canonicorum ecclesiam sub titulo
beati protomartyria Steffani, ad quam dedicandam Benedictum [F. 127' ]
papam, quern prefatus deo dignus imperator ad confirmandum Bam-
bergensem pontificatum advooaverat, venire rogavit. Ipse quoque illud 40
psalmigrapbi secum decantans : Domine, dilexi decorem domus tue, diversa
eidem ecclesie iuxta imperialem magnificenciam munera contulit in diversis
ecclesie ornamentis. Que omnia ipse dominus apostolicus, ut semper
memoria fundatoris fundatricisque ipsiue illic floreat, ne quando per
a tanquam Hs. b ulterioris Hs. c noticiam Hs. «> in Hs. 45
1 Man. Germ, hist., SS. IV, 821 ff.
— 145 —
fraudem ant violenciam vel furto inde subtraherentur, dura banni sui
innodacione septuaginta quoque duonim episcoporum, qui illic aderant,
auctoritate ipso die dedicacionis confirmavit.
Hie papa Benedictus VIII. secundum quosdam, scilicet a
5Hermannuma, anno Christi 1019. Bamberge diem clausit
ultimum et ibidem in medio chori maioris ecclesie sepultus 1.
Cap. 24.
De addicione quarte et quinte ecclesiarum.
Predict is tribus ecclesiis postea per Guntherum eiusdem Bam- Vita Henr. 1,7.
lObergensis sedis quartum presulem et per Reinoldum quendam virum
oobilem addita est quarta ecclesia in honore S. Marie matris domini et
S. Gangolfi martyris extra urbem versus orientem in loco Tewrstat t>
sub ordine et profeesione canonica. Denique sextus eiusdem sedis epi-
scopus Herm annus extra urbem versus occidentem in honore S. Jacobi
15 filii Zebedei ecclesiam sub ordine canon ico iniciavit. Hanc Otto humilis
pauperum Christi [F. 128] amator, octavus eiusdem sedis episcopus,
cooperanteEberhardo preposito consumavit et dedicavit ac stipem ordinem-
que illuc deo serviencinm decenter ordinavit et disposuit Sic locus
Bambergensis ecclesiis et patrociniis sanctorum in modum crucis undique
20 munitus Jesu Christo crucifixo quotidianum et sedulum celebrat officium
pro primo suo fundatore Hainrico II. imperatore piissimo eiusque co-
operatoribus vel augmentatoribus omnibus. Et ut inibi mil i tan ti bus
domino maior tranquillitas et securitas ac reverencia ad supplicandum
deo perseveret, predicte quinque ecclesie sic sunt locate, ut fere ab omni
25 strepitu et tumultu forensi et populari sint decentissime segregate.
Cap. 25.
De dotacione cenobiorum Weihenstephen et
Inferioris Althe.
Imperator itaque sanctus deo famulantes plurimis lar-
30gicionibus et prediis ditavit.2 Sane anno Christi 1021. Egilbertus Chr. St. Steph.
decimus septimus episcopus Frisingensis prepositu r am sex canonicorum/*. /».
» mit blasserer Tinte am Rand. b Teurstat Aventinus am Rand.
1 Papst Benedtkt VIII. ist am 9. April 1024 xu Rom gestorben;
vgl Wappler, Papst Benedtkt VIII, S. 97. mist nieht festxustellen, woher
35 Arnpeek xu den obtgen unrichtigen Nackriehten gekommen ist Hermann
von Reiehenau (Mon. Qerm. hist., SS. V, 120), an welchen man bei dem
Zitat denken kdnnte, gibt riohtig 1024 als Todesjahr des Papstes an.
Bexiiglieh der OrabsUUte liegt offenbar eine Verwechseltmg mit Papst
Klemens 11. vor.
40 * QuelbfUrdasFolgendedurfUdasungedntekUChr
(dm. 1015) sein. Diese dem Ends des 14. Jahrhunderts angehorige Weihen-
stephaner Chronik , von weleher Waiix (Mon. Germ, hist., SS. XUI, 51)
trrig behauptete, doss sie dem 16. Jahrhundert angehort, hat ihrerseits das
Freisinger Traditionsbuch , sowie die wichtigen tUteren Weihenstephaner
45 Annalen {S8. XIII a. a. 0.) beniiixt.
Qnellen a. ErCrterungen N. F. HI. 10
— 146 —
in monte S. Steffani in monasterium Weihen Stephen ordinis
2». S. Benedicti salubriter commutavit Ad quod ab imperatore
Hainrico christianissimo partem cuiusdam insole in Austria Sahsona-
3. gane impetravit, pro qua data est villa Hegelhausen.1
a Denique in Newnburga apud Danubium supra Ingelstat 5
cenobium sanctimonialium fundavit.2
Andr. 43/44. Insuper imperator beatus cognita sanctitate beatissimi Gode-
hardi Inferioris Altach monachi ac abbatis*, quern Hildesheymensem
episcopum constituit, eiusdemque discipuli Guntheri, quorum secretis
[ F. 128*] consiliis fruebatur, prefatum monasterium Inferioris Altach 10
larga munificencia ditavit.
Et mirura, quod homo dei, qui circa ecclesiasticas
utilitates tanto studio et salute anime sue flagrabat, in nullo
profecto regnum negligebat, quinymmo sine sanguinis effusione
pietate et sapiencia terminos regni sui dilatavit et imperialem 15
dignitatem gloria et honore ampliavit et ornavit.
Cap. 26.
De concordia coniugum.
Vita Henr. Beatissimi coniuges, serenissimus imperator Hainricus
III, 3. et Knnegundis castissima, siquidem unanimes habitabant in 20
regno, cuilibet cor unum et anima una, et erant duo non tarn in carne
una quam in uno spiritu. Erat enim eis idem velle et idem nolle, adeo
ut, quicquid alteruter inchoasset, alter hoc ipsum sagaciter consumare
satageret ; par enim voluntas eis erat ad omne, quod erat virtutis, quod
pietatis, quod religionis. Quicquid acturus erat imperator, dilecte sue 25
consilio committebat, et quicquid egerat, eius voluntate confirmabat.
Itaque cum se tarn tenere diligerent et tamen virginalem continenciam
conservarent, epiri talis eorum dileccio soli deo cognita, sed hominibus
penitus ignota.
Cap. 27. 30
De astucia dyaboli falsa.
Vita Henr' Enimvero invidus omnium bonorum diabolus eorum castimoniam
///, 3. considerans invidit et tabescebat [F. 129 J et, sicut ferrarius faber prunas
operi 8uo necessarias magis ac magis solet succendere, sic ad libidinem
eorum casta pectora sua suggestion e sathanas satagebat in flam mare. 35
Cum autem hac arte nihil proficeret, ilie milleartifex, quos ad peccandum
impellere non poterat, alia calliditate conabatur suppiantare. Itaque
»» Denique — fundavit am Rand Hs.
1 Auch in seiner Abschrift des Frdsinger Traditumsbuches (Wolfen-
biittel) Bl. 241 machte Arnpeck offenbar auf Qrund der Weihenstephaner 40
Chronik den Zusatx : pro qua dedit monasterio idem episcopus villain in
Hegelhusin.
» 1m Jahre 1002.
■ Vgl oben S. 133, Z. 18, wo die Vita S. Godehardi beniUxt ist.
— 147 —
permittente deo, qui suos permittit probari temtacionibus, non reprobari,
beatos coniuges, sed virgines hac arte molitus est infamare. Quadam
die in ortu aurore cum B. Kunegundis de thoro surgeret immaculato,
ille callidissimus assumpta forma militia de cubiculo regine visus est
5exire. Quern presentes imperatricis vernule cernentes et cum B. Kuni-
gunde cubasse suspicantes& mirabantur, quia nunquam huiuscemodi
sermo de ea fuerat auditus ; et omnes invicem super hoc facto mussi-
tabant quibusdam ei super hac in f ami a condolen tibus, aliis autem earn
maligne rodentibus. Ille vero milleartifex non contentus hac sola vice
10 sequenti die, sed et tercia die multo pluribus *> quam prima die cernentibus
de thalamo matrone pudicissime se simulabat exire, et miro modo pre-
sentibus videbatur, quod eum cognoscerent , cum taraen , quis esset,
penitus ignorarent.
Extimplo patulas populi perrenit ad aures
15 Velox fama, malum quo non velocius ullum.
Cap. 28.
De detraccione S. Kunigundi facta.
[F. 129* J Exinde viri cum mulieribus, senes cum iunioribus, pusilli yna jjenr,
cum maioribus imperatrici gloriose detrahebant, et facta est fabula om- III, 3.
20nibus quibusdam pro eavehementer dolentibus propter varias eius virtutes,
quibusdam vero maligne e i detr alien tibus; et a multis obprobrium sustinuit
et contumeliam. Erat autem cor eius habens in domino fiduciam, quia
suam sciebat innocenciam, previdit tamen sibi gravamen et laborem im-
m in ere et, licet haberet thesaurum bone consciencie, tamen a lacrimis
25 se non poterat abstinere, cui boni quique, ut dictum est, condolere,
mali vol i vero et maxime nepharie muliercule suas quasi nequicias per
earn obtectare nitentes detrahebant ei dicentes: Ecce, quanta calliditate
hactenus hacc specie sanctimonie suam turpitudinem palliavit. His et
huiuscemodi contumeliis mali vol is innocenti detrahentibus aura sinistri
30 rumoris aures imperatoris procul positi percelluit d. Cuius eciam cor
in ipso contremuit et tristis nimium inquit : Absit, inquam, absit hec
iniquitas a coniuge mea dilectissima. Siquidem nihil sinistrum de dilecta
sibi suspicabatur, quia tarn sobriam et tarn pudicam feminam se nunquam
cognovisse fatebatur. Tandem aliis et aliis eundein sermonem con-
35 firman tibus ipse nimium credulus tactus est dolore cordis intrinsecus et
statuit in corde suo, ut, quoad usque viveret, nunquam ulterius earn
videret. Interea negociis, [F. 130] pro quibus exierat, imperator bene
dispositis Bamberg est reversus in mente lugubri et coniugem olim sibi
dilectam more soli to salutare neglexit. Itaque prudens imperatrix patenter
40 intellexit apud aures illius sese diffamatam esse, quapropter anima eius
turbata est valde et vulnerata caritate dilectum suum quamvis sine causa
sibi ofTensum ardenti desiderio videre desiderabat. Igitur captatae opor-
tunitate accessit ad eum plena caritate et dilectione, quem eciam benig-
nissime suscepit et afiectuosissime salutavit. Ille vero earn nee resalutare
45 dignabatur nee salu tern recipere. At ilia mitissima ofiensum sibi placare
cupiens dixit voce lacrimabili: Domine desiderantissime, cur mihi non
loqueris? Ut quid avertis faciem tuam a me ? Ille demisso vultu respondit:
» suspicium Ha. b prioribus Hs. c hec Hs. d procelluit Hs.
* optata Hs.
10*
— 148 —
Non oportet me super hac re respondere tibi. Recurre ad conscienciam
tuam et invenies offensionis mee causam. At ilia fiducialiter respondens
ait : Consciencia mea raunda est et conscius meus in excelso. Qui plane
testis est mihi, quia f acinus hoc pessimum, quod obicitur mihi, nunquam
perpetravi . Obsecro te, domine, mi rex, ut viriliter agere et patienciam 5
in me digneris habere. Honor quidem tocius imperii per me videtur
imminutu8, sed volente deo per me qu an tocius reformabitur, quod, qualiter
fieri possit, si sit cum beneplacito vestro, breviter insinuo. His auditis
imperator aliquantulum IF. 130*] mitigatus tunc demum precepit earn
residere a et, qualiter hec fieri possent, edicere. 10
Cap. 29.
De purgacione eius in iudicio vomerura ignitorum.
Vita Henr. Ad hec ilia: Maiestas vestra, inquit, domine, principes universos,
'"; 3- tarn episcopos quam laicos ad cur i a m regiam convenire iubeat, et pre-
sentibus omnibus causa, de qua agitur, ordine iudiciario ventiletur et, 15
quicquid ipsi suggesserint, salvo honore vestro fieri poterit. Spero autem
de divina misericordia b, quod eripiat nos de luto fecis huius et miseria.
Cum hec verba prudentis imperatricis optime placerent in conspectu
principis, ad ipsius imperium principes convenerunt in unum. Qui bus
cum imperatore sedentibus in iudicio intravit imperatrix imperterrita et 20
secus pedes olim dilecti sui resedit nigra et formosa filia Jerusalem,
nigra per infamiam, formosa per innocenciam, et per hocc revera filia
superne Hierusalem, que semetipsam et causam suam divine commen-
davit prudencie. Tunc proloquens a rex voce lacrimabili dixit priocipibus
universis: 0 dilecti mei principes gloriosi, estimo plane nequaquam25
nobilitatem vestram latere, quod per dies aliquot sustinui* obprobrium,
et operuit confusio faciem meam. Propter quod potissimum volui vos
convenire, qua ten us ab imminentibus incomodis vestrc prudencie consilio
valeam absolvi. Nunc itaque a vestra discrecione [F. 131] requiro,
cuinam sentencie matrona debeat subiacere, que et contempto coniuge30
legitimo alium ei superducere presumpserit. Obsecro f i gi tu r et obsecrando
precipio, ut leges et decreta maiorum recolentes, prout iusticia dictaverit,
sentenciam proferatis. His dictis tarn principes quam omnis ilia ad-
vocacio lacrimas fundebant uberrimas imperatrici penam, ut putabant,
passu re compacientes, quam unimoda 8 virtute preditam esse noverant, 35
et ideo de tree tan tes in earn ferre sentenciam variis colloquii* tempus
redimebant. Quod ilia prudenter animadvertens et femineo pectori virilem
inserensh animum, surgens et stans in medio prestitoque sibi silencio,
sed et omnibus reverenter auscultantibus eleganter allegabat dicens:
0 principes omni honore digni et mihi dilecti, iam dudum vobis com- 40
placuit universis, et dominum vel coniugem meum dilectum imperatoria
dignitate sublimastis et me participem regni eius esse volui stis, et tarn
dei gracia quam vestra constitucione ceteris hominibus prestanciores
esse videbamur. Quia igitur inter feminas prestancior esse videor, sed
de pe8simo crimine incusor, necesse est, ut per iudicium durissimum, 45
scilicet duodecim candentcs vomeres, ab hac infamia me vobis presentibus
a presidere Hs. b fehlt Hs. c hec Hb. d perloquens ffo. « sustinuit
Hs. l Obescro Hs. z omnimoda Hs. h inferens Hs.
— 149 —
expurgem. Sed enim serenitati vestre immensas refero gracias, quia
parcendo gravem in me ferre [F. 13V] sentenciam noluit vestra man-
Buetudo a. His dictis resedit Porro presentes omnes his auditis ad
invicem conferebant dicentes: Quod si perpetrati sceleris consciencia
5 nostram stimularet dominam, nequaquam sibimet gravissimum hoc examen
proponeret, immo eciam ab aliis propositum ref utaret. Interea vomeres
vehementer igniti in unam delati sunt basilicam. In qua m B. Kunegundis
a duobus episcopis dignioribus tanquamad victiraara ducebatur. Quara
Christi confessor e vestigio sequebatur. Qui videns vomeres scintillas
10 ignis vaporantes in ira misericordie memor, memor eciam pristini amoris
dixit ad earn : Quiesce, domina mi amantissima, quiesce, mihi desideran-
tissima, parce, queso, tibimet ipsi et ne intres in iudicium hoc, horribile
eciam ad videndum; credo enim te immunem esse ab omni criminc.
Ilia sereno vultu respondit ei : Quod si vobis mihi parcentibus ad presens
15 evasero iudicium, sed non evadam, quod hactenus innocens sustinui
convieium. Quapropter necesse est, ut, hoc examen licet sit ten i bile,
me accelerem expurgure, ut his, qui hactenus mihi detrahebant, iam
detur alia de Kunigunde loquendi materia. His dictis fiducialiter accessit
et eleyatis oculis in celum dixit: Domine adiutor et protector meus, ne
20 derelinquas me. Festina, domine, ne tardaveris, sed in presenti [F. 132]
tribulacione succurre ancille tue. Te, domine, cuius oculis nuda et
aperta sunt omnia, te, inquam b, domine, testem hodie invoco, quia nee
hunc presentem Hainricum nee quemquam virum alium carnali com-
mercio cognovi. Quo audito rex infremuit et secretum suum celari
25cupiens et ideo os opilare satagens atrociter compressit, ex quo linea
copiosi sanguinis effluxit. Quo viso imperator subitanea ductus penitencia
flevit amare et doluit super earn, sicut doleri solet in morte primogeniti ;
erat enim fasciculis mirre dilecta sua sibi. Igitur ipse retrocedens exitum
rei gemebundus expectavit.
30 In domino vero posuit spem sancta virago
Atque genu flexo repctensque precem pia dixit:
Rex, opifex mundi, fer opem misere Kunegundi!
Et cum presentee tremerent nimis aspicientes
Candentea vomeres, calcavit eoe quasi flores.
35 Undenis ipsa peragratis nil quoque lesa
Stans super extremum vomerem veneranda supremum
Begem laudavit, per quern sathanam superavit.
Itaque cum imperatrix inclita de obiecto sibi crimine satis evidenter
esset expurgala, imperator animum eius blandiciis delinire gestiens ipsius
40 sacris pedibus provolutus ait: Placare, domina mi, esto mihi placabilis
et ne repel las me a giacia vel dileccione tua. Equidem, fateor, peccavi
et insipienter egi in eo, quod molestus fui tibi, unde iam ago penitenciam.
Adhereat [F. 132*] lingua mea faucibus meis, si non tibi de cetero ego
8atisfecero, quoad usque vixero. At ilia columbine simplicitatis et mire
45 paciencie immemor iniurie, memor clemencie dilecto suo ait: Domine
mi, non mea tibi, sed dei pocius est optanda gracia Quam ut pleniter
adipisci merearis, deum time et mandata eius observa; mea vero erga
te vigere devocio nee deaiit nee desinet aliquando. Enimvero visis tot
virtutibus et signis his, que fiebant, ibi collecta concio gaudens gaudebat
50 in domino. Siquidem tristicia imperatrici condolencium versa est in
^ consuetudo Hs. b inquit Hs.
— 150 —
gaudium, et, qui cum flente fleverant, iam gaud en ti congaudebant. Igitur
omnes voce unanimi graciarum actiones omnium persolvebant dominatori,
qui facit mirabiles res, qui pia dispensacione suos permittit tentari electos,
ut, quemadmodum aromata, quanto subtilius trita fuerint, tanto maiorem
reddunt fraglanciam R, ita et electi tribuiacionibus probati Christi bonus 5
odor sint b deo in omni loco. Revera vera est sentencia, quam dominus
ait: Non potest civitas abscondi super montem posita neque accendunt
lucernam etc Versus:
Sub modio posita fuit ardens ilia lucerna.
Hanc etenim n up tarn prius omnes esse putabant, 10
Denique corruptam per adulterium reputabant.
Sed quia virgineum florem servavit in evum,
Judicio teste satis enituitc manifesto.
[F. 133] Quod pius Hainricus fuerit, quod virgo pudicus,
Est manifestatum, licet hand fuerit sibi gratum. 15
Pessima figmenta sathane sunt adnihilata.
Femina dum fragilis sathana tentante probatur,
Omnia odibiiis zabulus per earn reprobatur.
Cap. 30.
De resignacione uxoris virginis in morte. 20
Vita Henr. Denique consumatis gloriosissime huius vite laboribus postquam
7, 32. bone opinion is odorem longe lateque redolere fecerat locumque sibi
dilectum cum ceteris monasteriis ditando et omando et excolendo ad
perfectum advexerat, ad percipiendam immarcescibilem <* coronam ab
ergastulo carnis a domino evocatus est. Qui cum cerneret imminere25
sibi mortis diem, in castl'O dictoEreum l citatis ad se consanguineis
et amicis beatissime imperatricis Kunegundis, nonnullis eciam regni
primoribiis manu earn apprehensam comraendavit earn illis huiusmodi
verbis memoria dignis: Hanc, eccc, mihi a vobis, immo per Christum
consignatain ipsi Christo domino nostro et vobis resigno virgin em vestram- 30
1,35. Defuncto itaque dei famulo anno regni sui 24., imperii autem anno 11*
corpus eiusdecenter sub multorum patracione miraculorum excepit
in Babenbergensi ecclesia sepulturam e.
Ebran 91. Tunc Bruno frater eius, Augustensis episcopus, donaciones
ecciesiis facta s impedire conabatur; territus in somnis per fratrem 35
eius B. Hainricum cessavit.
Cap. 31.
De heremita.
Vita Henr. In eius vero transitu terra plorante celum [F.1331] exultavit,
/, 33. sicut dominus per suam misericordiam revelare dignatus est. Sub ipsa 40
etenim hora exitus illius cuidam servo dei in solitudine commoranti
a fragranciam Hs. b fiuntffc. c emicuit Hs. d immarcessibilem Hs.
0 con Defuncto bis sepulturam Striche am Band, daxu das Wort vacat.
1 Heinrich starb in Pfalx Qrona. Quelle der obigen Angabe?
— 151 —
dyabolus sub humaoa specie traditur apparuisee. Quern vir dei per
spirituum discrecionem protinus agnovit et ait: Quo vadis? Cui iile:
Ad exequias, inquit, principis pergo. At ille respondit: Vade, comple
negocium tuum, in quantum tibi a domino permittitur. Verumtamen
5 coDsummato officio tuo adiuratus per deum vivum ad me revertere, ut
per te rei exitum cognoscam. Post modicum reversus coram servo dei
gemebundus astitit et voce querulosa et ingenti ullulatu dixit: Heu,
heu, delusi sumus, in vanum laboravimus, quin eciam ab angel is dei
confusi discessimus; assistentibus enira hinc et inde nobis et spiritibus
10 angelicis merita anime iuste in statera appensa sunt et fasciculis pecca-
torum deprimentibus iam pene pars nostra prepond era verat. Tuncsubito
adustus quidam superveniens catino aureo partis dextre lancem oneravit
mi rum que in modum parti nostre adeo preponderavit, ut et ipso catino
ad terram collapso ruina signum collision is im pressed t Itaque victores
15 angelic i animam nobis ereptam gaudentes in suum consorcium abduxerunt.
Hec vero tametsi corporaliter gesta referantur, necesse tamen est, ut
virtute spiritah' completa intelligantur. Res etenim spirituales per cor-
porales exprimuntur ymagines, cumque aliud [F. 134] foris agitur aut
dicitur, aliud intus geri significatur. Prememoratus et sepe rememorandus
20 dei famulus calicem aureum in honore dei et commemoracione a S. Laurencii
martyris ecclesie Merseburgensi contulerat, cuius speciali patrocinio coram
deo adiutus et in ipsa sui exitus hora creditur liberatus. Omni vero
veneracione et admiracione dignum esse perpenditur, quod eadem hora
calix certa custodia clausus habebatur nee minus tamen predicte col-
25 lisionis materiale signum excepit.
Cap. 32.
Miraculum de ablucione calicis.
De eodem quoque calice quid religiosorum virorum relacione in Vita Henr.
veritate audierimus, futurorum memoriis intimare opereprecium^ duximus. /, 34.
30 Cum enim predictus Christi confessor Heinricus pro disponendis regni
negociis Marsipotim venisset, ace id it, ut quadam die ad altare S. Laurencii
missam attentissime audiret. Qua completa, sicut semper facere con-
sueverat, ablucionem calicis sumere volebat, sed interveniente magno
negocio regni, quod vir sanctus proposuit, tunc temporis fieri non poterat.
35 Vocato itaque cub tod e ecclesie rogavit eum, ut calicem cum omni dili-
gencia servaret, quoad usque ipse exoccupatus aptum tempus et locum
ad summendam illam inveniret. Excrescentibus autem causis et placitis
tota die ilia vir beatus non poterat se expedire. Postera vero die post
matutinas cum paucis secretariis suis [F. 134'] clanculo monasterium
40introivit et diucius flexis genibus et profusis lacrimis deum exoravit
accersitoque custode calicem cum ablucione aflerri precepit. Cumque
allatus et discoopertus fuisset, invenerunt ablucionem illam in formam
veri sanguinis transmutatam c. Quod factum mirabile mox universis,
qui aderant, innotuit et nunc et semper in laudem dei et gloriam con-
45 fe88oris sui omnis ecclesia successoribus suis enarrabit. Discite ergo,
divitcs huius seculi, facere vobis amicos de mammona iniquitatis, ut,
cum defeceritis, ipsi vos in eterna recipiant tabernacula.
a commemoracionem Hs. t> presenti ffo. c transmutatum Hs.
— 152 —
Cap. 33.
De sepultura eius et de mir^culis.
Vita Henr. Defuncto itaque beatissimo dei famulo anno regni Bui 24., vite
/, 35l. 52., imperii vero 11. corpus eius in ecclesia beatorum apostolorum Petri
et Pauli Bamberg honorifice sepultum est ac postmodum multis mira- 5
culorum virtutibus a domino glorificatum est.
//, 10. Post hec multa sanctitatis argumenta et experiments frequenter
in eodem loco visa sunt, debilcs curati, ceci illuminati, demones ex
obsessis corporibus visibiliter fugati, multi ex diversis infirmitatibus
ibidem frequentissime liberati sunt domino testificante, quanta sanctorum 10
gloria in celis sit, quos Untis miraculorum virtutibus in terris coruscare
concedit , ne apud homines loco humili teneantur, qui apud deum meritis
excelsi esse comprobantur. Cum enim miraculorum [F. 135] attestacio-
nibus sanctitatem B. Heinrici confeesoris sui dominus declararet, Bam-
bergensis ecclesie prelati crebrescentibus a sign is cum mandatis et litteris 15
Conradi regis ac principum b Romam abierunt et, quam magna mirabilia
deus per confessorem suum operaretur, domino pape Eugenio et Romane
curie nunciaverunt. At illi gaudentes et pro tante fame dulcedine deum
glorificantes de canonizacione S. Heinrici ceperunt solicite ac diligenter
ad invicem conferre, quatenus in catalogo conscriberetur sanctorum, 20
qui virtutibus et signis probaretur assumptus esse in regnum celorum.
Cui canonizacioni quidam cardinalis Johannes nomine cepit vehementer
obsistere et proiecto timore dei, in quibuscunque potuit, non verecun-
datus est predicto confessori Christi detrahere. 8ed divina ulcio detra-
hentem celesti verbere repente coercuit et, dum famam beati viri laceraret, 25
potestas dei eum lumine oculomm privavit. At ille a deo percussus et
humiliatus cecitatis molestia et reatus sui consciencia cepit torqueri et,
quo mod o hanc plagam in confessoremc Christi peccando meruisset,
publica voce confiteri. Et niirum in modum, quem prius dentibus de-
traccionis lacerabat, hunc modo laudibus et preconiis usque ad sidera 30
cxtollebat. Con versus itaque ad penitenciam celerem consecutus est in-
dulgenciam et per intercessionem confessoris Christi denuo est illuminatus,
ob cuius ulcionem iusto dei iudicio fuerat exeecatus.
Vita Guncg. 1. fF.135'J Sancta insupsr imperatrix monasterium ad honorem
sancti salvatoris nostri Jesu Christi et eius victoriosissime crucis in loco, 35
qui d Confugia dicitur, magnifice construxit et ancillarum dei ibidem
deo secundum regulam S. Benedicti serviencium congregacionem decen-
tissime ordinavit. Porro cooperante ei in omnibus imperiali mai estate
idem monasterium omni ornatu decoravit, ante principale altare iconam
ex auro et lapidibua preciosissimis statuit, calices aureos et argenteos, 40
catinos, urceos, pallas et casulas, vela et cortinas, cappas auro et gem mis
preciosis intextas et cetera utensilia sive vasa ministerii tan to studio et
tarn sumptuosis impensis eidem ecclesie contulit, ut, quicunque ea intuentur,
regiam munificenciam et miram utriusque, imperatoris videlicet et im-
peratricis, devocionem in deum magnopere mirari non cessent. 45
* crebescentibus Hs. b principes Hs. c confessore Hs. d quia Hs.
1 Die gleiche StelU ist schon oben S. 150, Z. 31 benutxt.
— 153
Cap. 34.
De donacione et fictalicio, quod habuit
S. Kunegundis ab ecclesia Frisingensi.
Anno dominice incarnacionis 1025. summe divinitatis miseracione Cod. trad.
5 provisum est, ut pia deoque amabUis Kunigunda imperatrix augusta ob Fris.1
amorem celestas desiderii atque ob recordacionem dive memorie senioris
sui Heinrici imperatoris augusti necnon ob quoddam vite temporalis
emoli men turn cum consilio gloriosi ducis Baioariorum Hainrici, scilicet
fratris sui, cunctorumque procerum et optimatum comitumque baioarice
10 provincie ac iudicum sui iuris quedam predia Eantesdorf sive Ran tee -
nova, [F. 136] Hohpercbach, Ostermuntinga, Veltkircha nominata tradidi t
in manus venerabilisEgilbertiFrisingensis ecclesie episcopi cum ecclesiis
ac decimis, cum foresto Wilihart ac forestariis, cum terris cultis et
incultis, mancipiis utri usque sexus, vineis, molendinis et cum omnibus
15 iuste et JegaJiter ad ea pertinentibus exceptis quinque servilibus mansis etc.
Insuper eciam imperatrix augusta trad id it eidem episcopo quicquid
visa est habere in loco Hal dicto cum utriusque sexus mancipiis, edificiis,
terris cultis et incultis, sartaginibus ac locis sartaginum ac locis onustariis a
witevendin censalibus b et cum omnibus iure et legaliter ad ipsam salinam
20 respicientibus atque cum omnibus rebus, quas visa est habere supra
fluvium Sala nominatum, ea videlicet racione c, ut ipsa venerabilis domina,
quamdiu deo ordinante viveret, res omnes supramemoratas in integrum
possideret, post discessum vero vite mortalis pro elemosina pie memorie
domini sui Hainrici imperatoris adoptato quoque proprie anime remedio
25 ad altare S. Marie sanctique Corbiniani confessoris Christi Frisinge d
corporaliter quiescentis in ius videlicet atque dominium egregii antistitis
Egilberti successorumque suorum lege precaria refunderentur. E con-
verso vero prelibatus pontifex cum consilio atque consensu suorum
tarn clericorumd quam<* laicorum maximeque [F. 136* J pii ducis Heinrici
30 ac optimatum suorum retradidit deo devote imperatrici Chunigunde lege,
ut supra dictum est, precaria de rebus ecclesie sue curt em Ysona, curtem
Purckreina ac curtem, que dicitur Dorfa, curtem eciam Tegirenwac cum
terris cultis et incultis, cum ipso monasterio et congregacione S. Zenonis
ac reliquiis, ecclesiis et decimis, cum mancipiis utriusque sexus, molendinis,
35 silvis etc., cum omnibus ad ea pertinentibus etc., usque ad felicem
vite sue terminum.
Hec idcirco ex libro tradicionum ecclesie^ Frisingensis
huic inserere opusculo curavi, ut cunctis liquide pateat,
quanta pie imperatricis prefate circa ecclesias et deo famu-
40lantes fuit devocio et frequens miseracio.
a onestariis Hs. b witeuend incensalibus Hm. c tenore Hs.
d fehU Hs.
1 Ampecks Abschrift Bl. 24V. Neuester Druck (daselbst auch die
alteren Druek$telien angegeben) in Mm. Germ, hist., Dipl. Ill, 694.
— 154 —
Cap. 35.
Kunegundis imperatrix purpuram deposuit et
habitum religiosum assumpsit.
VitaOuncg.5. Denique Conrado sibi succcdente in regno ipsa curia seculi, sicut
iam diu desideraverat, exonerate in ipso anniversario die transitus 5
8. Heinrici archiepiscopos cum coepiscopis ad dedicacionem Conphugensis
ecclesie oonvocavit. Ubi inter missarum solenia imperiali decentiroime
omni cultu ornata ante principale altare virgo deo devota processit
ibique thesaurum incomparabilem, ligni videlicet dominici crucem parvam
quidem in materia, sed maxim am in virtute, deo contulit. At* ubi lectio 10
evangelii, in qua super arborem crucis ascen-/\F\ 137 ] dens suspicientem b
so Jesum suscipere et ab eo benediccionem pusillus meruit accipere c,
lecta fuit , regalem purpuram exuens d tunicam fusciorem , quam ipsa
sibi manibus suis operata fuerat, sacerdotali benediccione data vestem
religionis induit. Et mult is quidem pro se flentibus, pro ilia autem e 15
gaudentibus * , que iam seculum damn asset in vestibus, capillis, qui
hucueque in eodem monasterio pro veneracione aervantur, preciaia, im-
posito sibi ab episcopis velo annulo fidei subarrata gratulabunda sub-
cinuit: Posuit signum in faciem et annulo suo subarrayit me dominus
meus Jesus Christus. Ita sponso Christo consecrata dum filiarum suarum 20
se sanctissimo contubernio applicuisset, non ut mater filiabus se pre-
ferebat, sed omnibus inserviens servilem se personam ostendebat, ita
tamen, ut, cum omnia faceret, ostentacionem fugeret singulorum, ne
reciperet in presenti seculo mercedem suam. Operabatur manibus suis
sciens script um esse: Qui non operatur, non manducet. 25
Cap. 36.
Quindecim annis supervixit.
VitaOuneg.9. Quindecim in sancto proposito post obitum S. Hainrici super-
vixit arm 08 tarn bumilitatis gracia quam pro religionis reverencia omnibus 30
admiranda. Tandem pro nimia ciborum abstinencia, oracionis et vigi-
liarum incredibili perseverancia cepit corpore languescere et ingravescente
morbo paulatim deficere. Bed dum membra dolore contraherentur ex-
terius, spiritu tamen, quia laus dei semper in ore eius, confortabatur
interius. Vocabat [F. 137'] sanctos angelos, quorum hie vita, illic nunc 35
consorcio fruitur, apostolos et confessores, quorum fidem semper et con-
feasionem tenuit, interpellabat. Virginum Chris ti in suo exitu invitabat
chorum, quarum emulacione in carne, dum preter carnem viveret, im-
macu latum Christo consecraverat thorum; omnium deo famulancium sibi
adesse, sibi occurrere orabat auxiiium. Vere, quod estscriptum: Timentibus 40
deum omnia cooperantur in bonum, in obitu tante Virginia vidimus com-
probatum. Kecdum spiritum exalaverat, necdum Christo debitam reddi-
derat an imam,
et iam fama volans tanti prenuncia luctua
non tantum aacratas virgines aut diversi ordinis viros, tocius urbis populos 45
ad exequias congregabat. Sonabant psalmi, et totam domum, ubi sacrum
corpuBCulum in medio super illo sui nobili cilicio com posi turn iacebat,
• Ac H8. b suspiciens Hs. c acciper Hs. d exiens Hs. • aut Hs.
l gentibus Hs.
— 155 —
in sublime resonans tetania pro exeunte anima quaciebat. Interim ex
more regales tanquam imperatrici, non ut paupercule debentur sorori,
parantar e x equie, a urea feretro obtendenda proferuntur velamina. Tunc
ilia pallentes vultus, quos quando ut sponso venienti letoe videres, ad
5 bos retorquere, manu innuere: Amictus i6te, ait, non est meus; auferte
hinc ornatus; hie alienus est; his terreno sponso, istis celesti copulata
sum; nuda de utero matris mee egressa sum, nuda regrediar illuc; his
vilem mi sere carnis [F. 138] materiam involvite et corpusculum meum
iuxta tumulum fratris mei ac domini Heinrici imperatoris, quern me
10 vocantem video, in proprio locello reponite. His dictis in manus domini
spiritum suum commendans, 1039.* 5. Non. Marcii carnis sarcina abiecta
ad suum anima revolavit auctorem et in antiquam possessionem diu
pcregrinata conscendit tern's matrem communem se amisisse flentibus,
celis autem concivem in suum consorcium se suscepisse gaudentibus.
1 5 Ita demum sacro illo corpore feretro superposito nobilium online preeunte
multis hinc inde confluentibus turbis cum illo sibi semper familiarissimo
pauperum con t libera io ad locum predestinatum sepulture felices exequie
usque delate sunt. Tum*» vero relictas urbes, vacua rura, desolatas
civitates, undique concurrere populos videres, matres parvulos suos in
20 brachiis gestantes, infirmos in grabatis iacentes sanitatis graciam sperare,
felicem se credere, si cui aut feretro iungi aut ab ipso contigisset ob-
umbrari. Tandem in ecclesiam B. Petri corpus non sine labore depor-
tatum triduanas ibi meritis suis ac beneficiis condignas habuit exequias.
Filii, quos ipsa illic in Christo aggregaverat, de matris pace iam securi,
25 pro se autem solliciti incessanter psallebant, dum earn sibi ad horam
sub tractam sine timore amissionis in spe perpetue intercession is recepisse
plaudeban t. Mater de celo filiorum prospectans affectum [F. 138* J gaudebat.
Ita vela turn sacrum corpus sacris vestibus diademate Christi capiti super-
posito suo loculo in dextro latere, sicut hactenus veneratur, repositum
30 est. O felix Bambergensis ecclesia, recepisti thesaurum, quem amiseras.
Procax et malefica lingua detractorum oculorum testimonio confutata
est, dum virginitas eius rebus approbate, sanctitas clarescentibus signis
videtur testificata per Christum dominum nostrum.
Multa quidem et alia magnifica virtutum opera per
35 gloriosissimum imperatorem Hainricum et eius conthoralem
facta dubium non est, que plenius in ecclesia Bambergensi
in scriptis continentur. Hec autem pro presenti sufficiunt.
Cap. 37.
De Hainrico duce Bavarie, fratre S. Kunegundis.
40 Hainricus S. Kunegundis imperatricis frater anno domini 1002. Kremsm. 9.
ducatum Bavarie a S. Hainrico rege, sororio eius, in feudum
accepit et ducavit annis 24.
» 1039 — Marcii mit blasserer Tinte am Rand hinxugefiigt. x
b Cum Hs.
45 l Quelle fur diesen Zusalx diirfte Frut. 195 $ein.
— 156 —
Andr.533 Hie primo sui ducatUS anno eccleeiam Osterhoven fundavit
u. Fiietr. 156. y^ recuperavit a.»
Fuetr. 156. Et obiit anno domini 1026. sepultusb coram summo altari in
Kremsm. 9. monasterio Osterhofen apud primum fundatorem Otilonem. Cui filius
eius Hainricu8 in ducatu success it, VI. eiusdem DOminis et 5
potestatis.
Cap. 38.
De filio eius, duce Hainrico.
Kremsm. 10. Hainricus dux Bavarie, ex fratre S. imperatricis Kunegundis
nepos hereditario iure patrem in ducatu sequitur. Anno 23. 10
sui ducatus a suis consiliariis strangulator.
Cap. 39.
De duce Bavarie Conrado, qui et Chuno, qui
exul obiit.
Kremsm. 10. [F.139*] Conradus, qui et Chuno, ducatum Bavarie ab im- 15
peratore Hainrico III. anno domini 1049. recepit.
Andr. 46. c 1052. ad instanciam tercii Heinrici imperatoris papa Leo IX.
veniens Ratisponam S. Wolfgangum eiusdem urbis piscopum de
tumulo levavit.
Frut. 197. Deinceps anno Christi 1054. dictus Cuno dux Noricorum 20
federatis sibi Hungaris graviter rebellat. Qui ab ipso Hainrico im-
peratore, a quo COUStitutuS, ob perfidie sue culpa m a Bavaria ex-
Ebran 98. pu Isus anno domini 1055. in Pannonia exul male moritur. Deinde
imperator auctoritate imperiali uxori sue Agneti imperatrici, nobi-
lissimi Gailiarura principis GuiUehelmi Pictavie et Aquitanie ducis 25
sorori, ducatum noricum donavit.
Cap. 40.
De imperatrice Agnete, que Bavariam rexit.
Ebran 98. Agnes imperatrix ducatum Bavarie uberi pace septenuio guber-
Frut. 197. navit. Sed quia dissensiones in regno, ecclesie perturbacio, monasterionim 30
destruccio, tocius iusticie ac religion is conculcacio et multa incomoda
oriebantur, ipsa nobUissima' imperatrix, regis Hainrici genitrix
199. rerum permutaciones considerans, tedio affecta vel pocius divinitus com-
puncta ducatum Bavarie deposuit et regni gubernacula penitus pro
Otto Fris. Christo contemn en 8 anno Christi 1069. ad monasterium Fruteriam 35
Chr. VI, 34. religiose vivens so contulit ac inde Romam veniens , 20 annis vidua
a nachtraglicher Zusatx. t> sepultus — Otilonem am Rand mit
Einfugungsxeichen. c 1052 — levavit am Rand mit Einfiigungsxeichen.
1 Da oben S. 79, Z. 20 die Qrundung Osterhofens durch Odilo be-
richtet istt wird hier des Andr fund, damach Ebrans 97) Angabe nach 40
Fuetr. verbessert. Vgl. ouch Spillers Anm. 2 xu Fuetr. 156.
9 So Otto Fris., Chr. VI, 34.
— 157 —
Frut. 203.
permanens et per aliquot tempos ibidem manens ibique d ignis penitencie Otto I. c.
fructibus mira inserviens humi-/ F. 1394 ]\it&ie poet aliquot annos in domino Frut. 200.
pre8entem vitam finivit anno domini 1077. et in ecclesia B. Petronelle 203.
honorifioe in tumba marmorea est sepulta. Otto I. c.
5 Cap. 41.
De Ottone duce Bavarie, quern Egino diffamavit.
Otto dux Bavarie ab Agnete imperatrice constituitur.
Hie itaque Saxo genere, vir amplissime nobilitatis, prudencia rebusque Frut. 200.
bellicis perpaucis erat comparabilis et in tanta apud » universoe primates
10 excellencia habitus, ut rex Hainricus, qui iam Sazonibus omnino
suspectus et invisus erat, ipsum contra se in regni fastigium elevari
posse form id are t, si res sua secus cederet. Hinc perversitatis materiam
arripiens quidam Egino mediocri natus loco, rebus admodum tenuis,
audacia tamen et nequicia satis diffamatus, patrocinantibus quibusdam
15 regis fidelibus curiam irrepsit et magnum ilium heroam, qui se nunquam
noverat, secum de regis nece tractasse commentusb est, se ipsum eciam,
ut mos est, potestati regie vadem obtulit, quousque campionis duello
cum duce confligens vera comprobaret, que retulit. Quid multa? Placitis
vel colloquiis regalibus, uno Moguncie, altero Goelarie condictis Otto
20 cum Eginone utpote dux cum latrone, primas cum ignobili congredi
con temps it, sua tamen innocencia vel Eginonis improbitas minime latuit.
Sic ducatum Baioarie Otto ut reus lese maiestatis amisit 1071, quem c
rexit annis decern. Quem Welfo quidam Ulustris et [F. 140] acer
atque bellicosus, natu Suevus, accepit.
25 Anno Christi 1072. Hainricus rex I V. Ottonem usque quaque
persecutus quam plures municiones eius destruxit, predia vastat et ut
vere reipublice hostem omnino eum delere pertractat. Econtra ille mili-
tibus electis instructus ipse quoque manu fortissimus et animo nimis
efferatus, quia regiis copiis confligere non poterat, nunc preda, nunc
30 flammi8, nunc eciam ferro, quocunque se sors obtulit, suas iniurias
ulcisci satagebat. Demum Bavaria cessit, Saxoniain ingreditur,
ubi coniuratio magna in regem subsecuta dinoscitur. Welfo
nihilominus ducatum obtinuit .
Hucusque ab Heinrico duce Bavarie, fratre primi Ottonis
35 cesaris, duces Bavarie quasi omnes a Saxonibus orti videntur.
Deinde Suevi subintrarunt usque ad Ottonem Schirensem,
palatinum de Witelspach.
Cap. 42.
40 De Guelfone duce Bavarie et eius origine.
Guelfo vir illustris, patre Azzone ditissimo marchione Qhr. Vrsp.
Estensi, matre Chunza Guelfonis I. filia et II. sorore. CumM1
* fehlt Hs. * common tatus Hs. c quem — decern am Rand mil
Einfiigungsxeichen.
45 * Chronieon Urspergense. Mon. Qerm. hist., SS. XXIII, 340. Vgl.
unten Kap. 57.
— 158 —
autem Guelfo III., vir per omnia probatus, KariDthiorum dux, filius
GuelfoDis II., immature, morte preventus fuisset sine herede et omnes
poB8es8iones suae in Sue via ecclesiis distribui mandasset, sane mater
eiusdem hanc distribution em fieri non permisit, sed pocius de Italia
revocavit filium prefati Azzonis, nepotem suum Guelfonem IV. eomque 5
heredem omnium possession um eiusdem generis in Sue via instituit.
[F. HO1] Hie Guelfo comes a de Altdorf in Suevia prope
monasterium Weingarten cum Ottonem ducem a Bavaria
expulisset, a rege Hainrico IV. dux Bavarie constituitur
Chr. Ursp. anno domini 1071. Accepit autem reginam Anglie tunc viduam, 10
filiam scilicet Balduwini nobilissimi comitis Flandrie, Juditham, in uxorem.
Ex qua duos filios Guelfonem et Heinricum, quorum uterque ducatum
Bavarie alter post alterum possederat, progenuit et multa magnifica
pe regit. Hainrico IV. bona fide adhesit, donee idem rex1 multis faci-
noribus reus habitus sedi apostolice se opposuit et in mortem prefati 15
Kremsm. 10. Gu elf on is, ut dicitur, quedam b machinatus fuit. Ex tunc recessit ab
eo anno Chris ti 1074.* et cum Rudolf o Suevie acBerchtoldo Karinthie
ducibus coniurat unacum Saxonibus adversus regem Hainricum.
Item iamdicto anno3 Gregorius VII. canonice electus
est, qui dictum regem et episcopum Coloniensem cum multis 20
Andr* nobilibus Almannorum excommunicavit. Quare de consilio
u. Otto Fri8., ipsius regis Hainrici excommunicati plurimi sediciosi episcopi apud
Oest. Frid. Brixinam Bavarie haut procul a valle Tridentina anno domini 1076. 6
OK Ob
' Gibertum Ravennatensem episcopum in papam elegenint , Clementem
vocaverunt, et sic horrendum scisma in ecclesia surrexit25
multis principibus et episcopis regi et suo antipape ad-
herentibus, aliis econtra vero pape faventibus. His periculosis
Chr. Ursp, temporibus dux Guelfo regem impugnat.
340.
Cap. 43.
Incidencia de be His in Austria, Suevia, Recia.30
Frut. 204. 1081. bellum inter Conradum in orientali Bavaria, due is Boemie
fratrem, et Liutpoldum marchionem orientalem commissum est 4. Id.
Maii, item [ F. 141] aliud inter Alemannos et Bavaros 3. Id. Augusti
iuxta Danubium apud Hohenstein, ubi palatini comitis Chunonis filius
Chuno occisus est 35
Ebran 99. Anno domini 1083. dux Guelfo suapotencia contra imperatorem
civitatem Augustam obsedit, per famulos civitatis cepit, muros eius solo
equavit et capta magna preda egreditur.
• comes — Weingarten am Rand. *> quidem Hs.
1 Arnpeck nimmt ihm den Tiiel imperator der Quelle. 40
» Die Quelle: 1073.
• 1073.
4 Pez, Thee, aneed. IV, 3, 492.
• Mon. Qerm. hist, SS. XX, 353.
• Vielmehr 1080. 45
— 159 —
Quinymmo circa' aimos Christi 1075 tempore EUenhardi
episcopi et urbem Frisingenaem deetruxit Insuper omnes eccleeias Chr. Ursp.
et clericoe imperatori adherentes contra verum papam spoliavit *t3JP; gg
rebus suis privavit. Item Sifridum episcopum Augustensem scis- q^. ur9^
&maticum 1088. captivavit et conprehensum in vincula iecit et in castro 340.
suo Ravenspurch malto tempore cathenatum conservavit. I n d e propter Ebran 99.
horrenda facta in urbem Augustensem imperator Guelfonem bannivit et
a ducatu revocavit.
Cap. 44.
lODe Guelfonis in graciam iniperatoris recepcione
et peregrinacione transmarina et obitu eius ac
sociis.
Anno Christi 1096. Guelfo dux ante noricus, qui ab imperatore Frut. 208.
iam dudum abiuraverat et ob id ducatum perdiderat, in graciam eius
15 rediit ducatumque recepit atque, ut senior filius suus Guelfo1 sibi in Ebran 99.
ducatu succederet, ab imperatore obtinoit. Cum autem ad senilem Chr. Ursp.
etatem pervenisset, monasterium Raytenpuech constniere cepit anno 340.
Christi 1085. et satis copiose dotavit, quod confirniatum fuit
per papam Urbanum II. anno 1092. Sed et Staingaden fundavit. Andr. 51
20 Similiter cenobium Altorffense, quod modo Weingartten vocatur, (Fund.).
prediis, decimis, mancipiis et ornamentis ecclesiasticis ditavit Volens Chr.Ursp.l.c.
itaque deo pro suis excessibus satisfacere Hierosolim am versus [F. 14V]
iter aiTipuit, sepulchrum domini et alia sancta loca devote visitavit 34/.
anno Christi 1101.*, deinde ad reversionem se preparans Cyprum adiit,
25ubi vitam clausit extremam. Ossa tamen eius inde sublata ad
Altorffense monasterium translate et reposita sunt. Hie erat vir armis Hist. Welf.
strennuus, consilio providus, sciencia tarn forensi quam civili preditus; 461*.
multas tempestatee bellorum contra se et alios in finibus suis exortas
magna severitate et moderacione compescuit. Socii autem eius pere- Chr. Ursp.
30 grinacionis et laboris aut interfecti aut vivi Sarracenis machinante per- 34/ u. Hist.
fidissimo Alexio imperatore Grecorum traditi sunt. Inter qu09 Thiemo b welf.
Salczeburgensis archiepiscopus comprehensus et regiMempheorum presen-
tatus ad ydolatriam angariatur. Hie fanum ingressus animi et corporis
viribus robustissimus ydola, que adorare debuit, non deos, sed opera
35 manuum ostendens in frustra comminuit. Ob e a productus exquisitis
suppliciis4 et variis tormentorum generibus affect us glorioso martiriow. Otto Fris.,
Chron. VI, 7.
» circa - episcopi mil blasserer Tinte am Rand, *> Themo Bs.
1 Bet Ebran Heinrich.
» Die Jahrxahl tcohl aus den Fund. (vgl. Neues Arehiv XXIV, 681,
40 Z. 1) : Anno 1101. Welfo dux senior, fundator locorum Steynraden, Altorf,
quod nunc Wyngarten vocatur, Altemunster et Reitenpucn, iter Jero-
solimitanum aggressus est 3. Kal. Aprilis.
* Bistoria Welforum Weingartensis, Mon. Germ, hist , SS. XXI, 461.
4 Im folgenden Text ist Ottos von Freising Chronik beniitxt, wo es
45 nach der lissio Thiemonis (Mon. Germ, hist., SS. XI, 59) heisst : Com-
prehensus inter alios, venerabilis . . . ac exquisitis suppliciis et tor-
mentorum generibus affectus glorioso martirio coronatus est. Ver-
gleiehl man diese Stella mil dem obigen Text und dem des Chr. Ursp.
— 160 —
Cf. Passio coronatua eat in Grecia civitate Corrosio, ibidem sepultus.
Thiem.1 Itham marchionissam, matrem Leopoldi marchionis orientalis, que similiter
in eodem comitatu fuit, unus de principibus Sarracenorum rapuit et
impurissimo matrimonio sibi copulavit ex eaque Sanguinum sceleratissimum
ilium progenuit. 5
Vita Chunr. * Post Thiemonemb electus fuit in archiepiscopum Salcze-
burgensem Conrad us de Abensperg, qui habuit avum nomine Babo;
hie 30 filios et 8 filias de liberis uxoribus genuit, quos filios
omnes ante con spec turn imperatoris Hainrici IV. vel V. presen-
tavit adiunctis cuilibet milite et famulo.' 10
Chr. Ur8p. Hie duxGuelfo moriens duos filios, Guelfonem et Heinricum,
340. reliquit
Cap. 45.
De filio eius duce Guelfone Bavarie.
Chr. Ursp. [F.142] Guelfo filius eius defuncto patre ducatum Bavariorum 15
341. accepit et tarn curie sue largitate a c honestate quam fin itim arum gencium
Hist. Welf. maximeque Italie bellis et hones tatib us multa magnifice peregit. Rome
402 cum imperatore Hainrico V. fuit anno Christi 1111., cum Paschalem
papam captivavit, immunis tamen ab hoc scelere. Nam et omnimode,
cum ab eo declinare non posset, mediatorem se ad composicionem faciendam 20
1. Chr. Ursp* interposuit. Accepit autem Mathildam nobilissirai ac ditissimi italici
341. marchionis Bonifacii et Beatricis sororis Heinrici III. cesaris
filiam, relictam Gotifredi potentissimi palatini0 dec Chalve c,
in uxorem, feminam virilis animi, que ad instar fortissimi principis
totam terram illam dominio suo subiugavit. Quam tamen postea25
consilio Gregorii VII., eo quod in quarto gradu prior eius
maritus consanguineus eius erat, interveniente divorcio repudiavit
Ducavit siquidem annis 18. Denique omnibus bene compoeitis
morbo correptus in villa Chufringin diem clausit extremum et in Altorf
a der folgende Abschnitt ist an den Rand geschrieben. b Themonem 30
Hs. c am Rand mix Einfiigungszeichen.
bexw. der Hist. Welf., icelche selbst aueh aus Otto van Frei$ing sehopfte,
so ergibt sick, doss Arnpeck, als er dem Chr. Ursp. jene SteUe entnahm,
aueh Otto von Freising vor sich hatte und den Text der sptiteren Quelle
nach der ursprunglicheren a'nderte. Er scheint hier sogar noch wetter 35
xuriiekgegangen xu sein, ndmlich auf jene Quelle, welehe wiederum Otto
von Freising filr seine Nachriehten uber Erxbischof Thiemo von Salzburg
beniUxte, die Passio Thiemonis. Denn auf diese diirfte die Angabe: in
Grecia civitate Corrosio, ibidem sepultus xurUckxufuhren sein. Auffallend
ist, dass Arnpeck die ErxUhlung von der Zertrummerung der Odtxenbilder 40
durch Erxbischof Thiemo beibehalten hat, trotxdem Otto von Freising ihre
Richtigkeit anxweifelte.
1 Mon. Germ, hist., SS. XI, 08: in civitate Corozaim (fiUschlich
als Stadtname aus dem Landesnamen Chorasan verwendet).
■ Quelle fur diesen Abschnitt ist, wie aus den wortlichen Ueber-4b
einstimmungen sich ergibt, die Vita Chunr adi archiepiscopi Salisburgensis
(Mon. Qerm. hist., SS. XI, 63), sei es, doss sie mtttelbar oder dass sic
unmittelbar beniitxt warden ist.
— 161 —
modo Weingartten *, deportatus iuxta patrem et matrem sepultus est
anno Christi 1119. Cui frater in ducalu successit. Kremsm. 10.
Cap. 46.
De fratre eius Hainrico duce Bavarie.
5 Hainricus mortuo fratre ducatum noricum et omnia, que Ckr.Ursp.S4L
illius erant, obtinuit et potenter %dicioni sue subiugavit. Accepit autem
uxorem de Saxonia, tiliam Magionis ducis et Sophie sororis regis Hun-
gar o rum Colomanni, Wolfhildem nomine. Ex qua preter illos, quos
infra [ F. 142* J annos sinus celestis patrie suscepit, Juditham, Sophiam,
10 Mathildim, Wolfhildim, Conradum, Bainricum et Guelfonem progenuit.
Juditha nupsit Friderico Suevorum duci, que Fridericum I. imperatorem
et N. uxorem Mathei ducis Lothoringie progenuit. Sophiam Perch toldus
dux de Zaringin et eo mortuo Liupoidus marchio de Stiria in uxorem
accepit. Mathildis primo Diepoldo filio Diepoldi marchionis de Vohen-
15 burch, postea eo mortuo Gebbardo de Sulzebach copulata est. Wolfhildim
Rudolf U9 Pregantinus comes duxit. Cbunradus in clericum ordinatus
cum sub puerilibus * annis domi litterarum studiis informaretur, tempore
maturo Coloniensi archiepiscopo alciori studio et disciplina ciauatrali
educandus committitur. Ubi in utroque tan turn profecit, sed et aliis
20 virtu tibus vicia declinans tantum exornavit, ut ab omni et clero et populo
amaretur, ab omnibus summo honore dignus iudicaretur. Ipse vero
h on ores et divicias, laudem humanam fugiens quibusdam se monachis
sociavit, cum quibus omnibus suis ignorantibus Clarevallense monasterium
adiit. Ibi se monachum fecit. Deinde procedente tempore Hieroeolimam
25peciit. Ubi cuidam servo dei in heremo manenti adhesit eique cum
[f. 143] omni humilitate necessaria amministravit. Tandem senciens
Be quadam infirmitate tactum de reversione cogitavit et ingressus navem
Baram civitatem S. Nicolai pervenit, ubi beato fine diem ultimum clausit
honorificeque sepultus ibidem requiescit. Circa idem tempus *n no Kremsm. 10.
30 Christi 1127. pater quoque eius Hainricus dux 7. ducatus sui anno Chr. Ursp.
et mater, pater in castro Ravenspurch et mater in Altorf, 16. die poet 341.
mortem mariti obierunt et in monasterio S. Maftini sepulti sunt.
M199.c Wolfhardus* episcopus Pataviensis edificavit castrum Fund. s
in Obernperg.
35 a pluribus Hs. b dieser Abschnitt ist mil Einfugungsxeiclien an
den Rand geschrieben. <" 1129 Hs.
1 Wie oben S. 159, Z. 20 nach Andr. 51, bexw. dessen Quelle, den
Fund. Vgl. S.159, Anm.2.
7 So statt Wolfkerus bei Herm. Alt. 386.
40 8 (Jim. 14594, f. 54. Vgl. ouch die von mir herausgegebenen Annates
Caesarienses (SUxttngsberichte d. k. b. Akad. d. Wiss., philos.-philol. u.
hist. Kl. 1910, Abh. 7), S.27. In den Fund, steht une oben ebenfalU die
unrichtige Jahrxahl 1129 (gedruckt bei Oefele, Iter. boic. SS. II, 333) und
der Name des Bischofs nur mit den ersten Buchstaben Wol, so doss in
45 den davon abhangigen Texten der Name verschiedenartig erganxt tcurde
(bei Oefele x. B. Wolfoangus). Ampecks Text seheint daher ebenfalls auf
die Fund, xuruckxugehen.
Quellen u. ErCrterungen, X. F. 111. 11
— 162 —
Cap. 47.
De filio eius Hainrico duce Bavarie vulgariter
dicto Superbo.
Chr. Ursp. Hainricus defuncto Hainrico duce Noricorum, genitore
341. buo, ducatum eius adeptus est. Qui Gerdrudim unicam filiam Lotharii 5
339. regis accepit uxorem et nupcias cum ea apud Augustam civitateui con-
*^* vocatis fere omnibus regni principibus magnifice celebravit in loco, qui
Conciolegum vocatur, ubi quondam Hungari succubuerunt1. Quo
facto venit ad imperatorem socerum suum apud civitatem Nuremberg
et ibl ducatum Saxonie et Brunsvice* eta omnia beneficia, que 10
imperator ab episcopis et abbatibus habuit, in beneficio suscepit. Et
ibidem pollicetur eideni imperatori auxilium contra Fridericum ducem
Suevorum et Conradum fratrem eius, ducemb Franconie b. Licet
autem in Bavaria haberet [F.143*] bellumo contra quendam nobilem
Fridricum Ratisponensis ecclesie advocatum, cuius eciam castrum for- 15
tissimum Falchstein obsidione cinxit, relictis tamen in obsidione militibus
festinavit socero suo venire in auxilium. Imperator quippe Lotharius
eo tempore obsederat Spiram civitatem, eo quod civitas ilia faveret Friderico
etConrado ducibus. Ad cuius auxilium adduxit mil i tea 600 aut amplius,
quos tamen ultra Renum apud se prope collocavit, ut impetus et irrup- 20
ciones Fridrici ducis precaveret. Fridricus tamen dux utpote armis
strennuus quadam nocte in castra ipsius irruit. Sane Hainricus pre-
monitus fuerat armis et equitaturis instructus, ad fugam compulit et ita
fugientem ilium usque Griiningin insequitur. Deinde mediante Maguntino
arcbiepiscopo Spirenses in graciam imperator is redeunt. Castrum quoque 25
supradictum Falchen stain a duce Hainrico in Bavariam regresso capitur.
Non multo post Fridricus dux memor pristine iniurie Altorf et Ravens-
purch armata manu invasit, ubi quosdam captivavit et villas circumquaque
et Maemingen incendio devastavit. Sequenti vero estate Hainricus dux
cum exercitu copioso fines [F. 144] F[ridriciJ ducis ingressus a villa 30
Tugeudorf, que est in ripa Danubii, incipiens et ultra Stophen perveniens
omnia circumquaque in transitu et in reditu incendio et preda devastat.
Post hec rediens in Bavariam bella plurima peregit, videlicet contra
episcopum Ratisponensem Hainricum unum de nobilissimis Bavarie,
patruum Ottonis comitis de Wolfrehausen d, et contra supradictum Frid-35
ricum advocatum Ratisponensem et dictum Ottonem de Wolfrethuscn.
Hi quoque in auxilium suum habuerunt Leupoldum marchionem orien-
talem. Qui omnes congregato copioso exercitu castra iuxta Iserum fluvium
posuerunt, ut attemptarent ducem de finibus illis expellere. Ceterum
dux acies suas ordinavit econtra. Cumque pugnam inire debuissent, 40
Otto palatinus de Witilspach considerans periculum utriusque partis
mediatorem se interposuit et sive minis sive promissionibus sepedictum
Fridricum advocatum, consobrinum suum, et Ottonem comitem, generum
suum, ad hoc induxit, ut in potestatem ducis se traderent et castrum
Wo If ret hail sen, quodmilites ducis duduin obsederant. Dux itaque Ottonem 45
ipsum comitem custodie militum deputatum abduxit et castrum cum
a spcUer hinxugefugt. b a?n Rand mit Ebifiigungsxeichen. c fehlt
Hs. d so Hs.
1 Vgh oben S. 128, Z. 27.
— 163 —
edificiis incendit Postmodum quoque episcopus Ratisponensi* [F. 144'] in
graciam ducis rediit et comitatum, quern habet episcopates Ratisponensis
circa Enum fiuvium, ei in beneficio concessit Sicque factum est, ut
bella quiescerent in Bavaria.
5 Imperatorvero Lothari us ab urbe post coronacionem rediens Otto Fris.,
Germanism ingreditur. Non multo post generalem curiam in Babinberch Chr. VII, 19.
circa mediam quadragesimam celebrans Fridricum Sueyie et Conradum
Franconie duces, f rat res, interrentu Clarevallensis abbatis S. Bern-
hard i in graciam recepit. De hoc habetur de elec. c. venerabilem. Andr.1
10 Anno Christi 1136. Hainricus filius prefati ducis Heinrici, Chr. Ursp.
pater Ottonis post per breve imperantis, in penthecoste baptizatus est 343.
Eodem anno imperator exercitum non, ut prius, parvum, sed copiosum Otto Fris.,
et electum per vallem Tridcntinam in Italiam duxit, totam citeriorem Chr. VII, 19
et interiorem Italiam in dedicionem accepit. Dehinc contra Rugerium
15comitem, qui se contra papam erexerat et regnum Sicilie occupaverat, u. Andr.*
aciem dirigens Campaniam et Apuliam peragravit Porro hie Hainricus Otto I. c.
dux Noricorum, qui cognomento vocabatur Superbus, gener regis,
exercitum ducens per Tusciam, quam ab imperatore in beneficium H. Wei f. 466.
obtinuit, Romamque veniens summo pontifici Innocencio usque ad im- Otto I. o. u.
20peratorem conductum prebuit, Welfo" vero frater eius duxit 1500 51 Welf. l.c.
milites. [F. 145 J At Hainricus dux cum milicia Baioariorum Bene ven turn Chr.Ursp343.
cepit ac pape restituit ; nam apud Albam suburbia civitatis sibi resistere Otto I. c.
nitentis ante expugnaverat at que destruxerat. Itaque augustus eiecto20
de Campania ac Apulia Rugerio, Reginaldo viro forti ac nobili ducatus
25 Apulie traditur relicta sibi parte militum. Et sic princeps victor de
reditu disponit. Igitur Lotharius ex Italia redieus apud Tri ten turn in u. H. Welf.
silva, que est inter Enum et Licum, morbo correptus in ipsis montibus 466.
in vilissima casa imperator potentissimus miseram humane conditionis
relinquens memoriam obiit in die S. Nicolai episcopi 4 anno Christi
30 1 138. Regalia dux Hainricus gener eius, in cuius finibus obierat, accepit. Otto I. e.
Locupletissimus Heinricus Frisingensis episcopus tunc
obiit.6
Osterhofen.
1139. ecclesia Osterhovensis de consilio domini Maidburgensis Of. Fund*
'^Norperti archiepiscopi per S. Ottonem Babenbergensem episcopum
data est ordini Premonstratensi u m , quam prius inhabitaverant
secular e s canonici per 100 annoa.
1 Pex, The*, anecd. IV, III, 510.
9 Pex a. a. O.
40 * Die Quelle (nach den Annates Weingar tenses) : Heinricus dux
frater Welf on is duxit etc.
4 6.Dexember. Quelle? Lothar starb vielmehr am 4. Dexember 1137;
tgl. Bernhardt, Lothar von Supplinburg S. 786, Anm. 6.
* In einem Zusatx xu seiner Abschrift des Freisinger Traditions-
ibbuches Bl. 248 saat Arnpeek genauer : Anno domini 1137 7. Id. Octobris
(Jcorr. aus Decembris) obiit episcopus Heinricus de Eberatain.
• Vgl. Nexus Archiv XXIV, 695. Die Fundatio monasterii Oster-
hofensis (xuletxt gedruekt Man. Qerm. hist., SS. XV, 2, 1105) der Fund,
ist ouch von Andr. 47 ausgeschrieben. Vgl. Braehnann, Oermania ponti-
bOficia 1,1,182.
11*
— 164 —
Fund.1 * Anno Christ i 1139. pontificatus domini Innocencii II. anno 8.
Eppo secundus abbas in Mallerstorf ab Hainrioo [et Ernesto] b filio suo,
comitibus de Kirchperg, preficitur, quam abb&ciam fundarant idem
comites et Innooencius II. papa confirraavit.
Otto Fris., Sane anno domini 1139.* circa mediam quadragesimam in Con- 5
Chr. VU, 22. flnencia Conrad us dux Franconiec est in regem electus. At hie
Otto Frit., Hainricus dux Noricorum tunc precipui nominis et dignitatis
' • in regno pro nota superbie pene omnium, qui in expedicione italica
Otto, Chr. I. e. cum Lothario imperatore fuerant, odium contraxit, huic election i non
interfu i t. Regem non legittime, sed per subrepcionem electum calumniabat. 10
23. [F. 145'] C u i in proximo penthecostend generalis curia Babmberg indicitur,
quo Hainricus regalia servans nonpervenit. Ad que reddenda in festivi-
tate apostolorum Petri et Pauli dies ei prefigitur Ratispone. Quo veniens
regalia quidem reddidit, sed ante conspectum regis non admissus infecto
pacis negocio sine gracia eius recessit. Cumque multis modis homo 15
prius animoeus et elatus, sed nutu dei humiliatus misericordiam peteret
nee impetraiet, tandem iudicio principum apud Herbipolim proscribitur,
ac in proxima nativitate domini 1140. in palacio Goslariensi ducatus
ei abiudicatur. Et mirum dictu, princeps ante potentissimus et cuius
auctoritas, ut ipse gloriabatur, a marie usque ad mare, id est a Dania^O
vel Danubio usque in Siciliam, extendebatur, in tan tarn in brevi
humilitatem venit, ut pene omnibus fidelibus in Baioaria deficientibus
clam inde egressus quatuor tan turn com i tat us sociis in Saxoniam veniret.
H. Welf. 467 At rex ducatum Saxon ie Alberto marchioni, consobrino eiusdem ducis,
(Chr. Ursp. Noricum vero post in Baioariam veniens Leopoldo iuniori Leopaldi * 25
343)- marchionis orien talis filio, fratri suo ex parte matris, tradidit. Et exhinc
siL ^rr * provincia nostra multis malis subiacere cepit. Hainricus vero dux
Chr. Ursp. £ . . . r -, „. . . . .
(H Well ) I.e. 8axomam mgressus cum casum et misenas suas fidelibus et amicia suis
' exponeret, ad rebellandum eos regi Conrado et Alberto excitavit.
Unde in brevi 8 eundem Albertum [F.146] auxilio eorum necnon et30
suorum, qui de Bavaria et Suevia occulte eum insecuti sub specie pere-
grinacionis terram intraverunt, adeo hurailiavit, ut castris eius dirutis,
terris circumquaque vastatis ad regem auxilii gracia ire compeUeret.
Cap. 48.
De marchione Leopoldo duce Bavarie, filio 35
S. Leopoldi.
Otto Fris. Leopoldus marchio suscepto a rege ducatu norico omnibus pene
Chr. VU, 25 baronibus ad eundem ducatum pertinentibus amore seu terrore ad eum
u.H.Welf. 46 7 conftuentibuB primo metropolim ac sedem ducatus Ratisponam dicioni
(Chr. Ursp. sue subdidit. Post collecto milite copioso superiores partes Bavarie 40
343). pertransiens in ipso eius termino iuxta Licum fluvium contra urbem
• der folgende Abschnitt ist an den Rand von Bl. 143* geschrieben.
h diese beiden Worte fehlen; die Hs. lasst Raum dafiir. c Sueuie eorr.
Franconie Hs. <* so Hs. e mare Hs. f so Hs. 8 fehlt Hs.
1 Oedr. Oefele, Rer. bote. SS. II, 333; vgl. Neues Archiv XXIV, 714. 45
1 Offenbar nack dem Chr. Ursp., da Otto Fris 1138 angibt.
8 Mon. Oerm. hist., SS. VI, 337 ff.
— 165 -
Augustensem negocia terre per triduum tractans strennui iudicis officiura
exercuit, sed amissis aliquot a de suis festinanter revertitur. Non multo
post Hainricus dux, dum in Saxonia omnibus suis rite dispositis in
Baioariara redire disposuisset, raorbo correptus diem clausit extremum
5ac in monasterio Lather iuxta socerum humatur anno domini 1140. '
Quo mortuo Saxones amore filii sui parvuli, quem eis aduc vivens coni-
mendaverat, regi denuo rebellant. Guelfo vero frater eiusdem Hainrici
ducis eodem anno in Idibus Augusti* Leopoldum, qui ducatum noricum
se potenter habere confidens, dum in obsidione castri Valeia duorum
10 fratrum, qui soli ex noricis baronibus in parte ducis Hainrici [F. 146']
steterant, incaute moraretur, superveniens ex improviso fortissimo pug-
nan do cesis ex utraque parte pluribus, multis captis ipsum ducem
Leopoldum ignominiose fugere coegit. Ipse enim Guelfo prefatum du-
catum iure hereditatis ad se spec tare proclamans dum iusticiam apud
15 regem Conradum impetrare ton posset, ad rebellionem se parat. Ob
hoc rex circa idem tempus castrum eius Winesberc obsedit. Quem
Guelfo collecto milite in die S. Thome apostoli* dum incaute pugna
aggredi attentat, amissis aliquot, multis captis cum paucis fugit e prelio.
Non multo post Leopoldo in urbc Ratispona civilia iura disponente ex
20 palatini comitis de Witelspach Ottonis importunitate sedicio oritur.
Dux cum suis populo circumquaque concurrente arma arripuit succensis-
que aliquibus urbis vicis civibus tarn armorum quam incendii metu
discurrentibus periculum evadens urbe recessit ac vastatis in circuitu
agris ad tempus inde divertens collecto milite non longe a civitate castra
25 posuit tandemque terrore perculsos cives pecunie paccione in dedicionem
accepit. Dehinc dedecus a Guelfone sibi apud Valaia castrum, quod
modo vulgariter vocatur Achaimstain, illatum ulcisci statuens
armata manu ad Licum usque progreditur ibique destructis quorundam
inimicorum municionibus cunctisque circumquaque [F.147] vastatis per
30 fines eccl esie Frisingensis cum multo eiusdem cedes ie detrimento
revertitur. Ipse vero dux Leopoldus non multo post Ratispone in-
firmatus in territorio Pataviensi diem obiit et in monasterio Sancte
Cruris, quod a patre suo S. Leopoldo march ione fundatum erat,
ipse plurimum ditaverat, humatur, eique in marchia orientali, que
35 m odo Austria dicitur, successit frater suus Hainricus anno
domini 1142.
Cap. 49.
De fratre eius, marchione Hainrico, duce Bavarie,
demum Austrie.
40 Hainricus marchio orientalis, frater prefati ducis Leopoldi
et Ottonis episcopi Frisingensis, fundatoris monasteriorum
Novacelle 4 et Scheftlarn ordinis Premonstratensis 5 ac collegii
» so Hs.
1 Das Chr. Ursp. nennt 1139,
45 7 Chr. Ursp. 344%35.
3 Chr. Ursp 344,35.
* Chr. Ursp. 344 , 39.
6 In einem Zusatx xu seiner Abschrift des Fretstttger Traditions-
buches Bl. 25V schreibt Arnpeck die Oriindung von Schaftlarn und Neustift
— 166 —
°^° .Fr?'> canonicorum Sliersee \ Alius S. Leopoldi eonfessoris. Huic
H^Welf 467Tex Conradus Crater eorum uterinus Saxoniam ingressus pacemque
fChr Ursv.cum Saxonibus faciens Gerdrudim viduam ducis Hainrici Supcrbi
343). m uxorem dedit eique docatum Doricum, quern consilio matris ducis
Hainrici fili oa iam abdicaverat, concessit anno Christi 1142. Que 5
res in terra nostra Bavaria maxime discordie seminarium fuit. Guelfo
enim princeps, ut dictum est*, prefatum ducatum se iure hereditatis
calumnian8 extemplo armata manu in presencia h u ius Hainrici Bavariam
ingreditur parteque provincie vastata regreditur. Ob hoc Hainricus ille
inflammatus coadunato [F.1474] immenso milite fines nostras et ill o rum, 10
quib Guelfonis fautores erant, ingressus municiones illorum et villas
destruxit multisque ecclesiarum redditibus direptis tandem eciam ipsius
nostre Frisingensis civitatis municiones propter quosdam ex ipsa, qui
fautores Guelfonis dicebantur, destruxit. Cui dum Guelfo cum copiis
restaurato milite occurrere parat, audi to, quod rex superventurus erat, 15
cessit Porro Hainricus ille simul cum rege castrum Tacbowe, scilicet
comitis Conradi, qui ex parte Guelfonis erat, obsidione clausit vastatisque
in circuitu universis adiutorio regis ad dedicionem coegit ac igne sue-
Ckr. Ursp. 343 cendit Sic tota ilia provincia in maximo bellorum discrimine laborabat.
(H.Welf.468). Interea Eogerius rex Sicilie audiens bell urn inter Guelfonem et regem, 20
timens, ne forte cessante gwerra Conrad us rex quandoque Italiam intraret
ac eadem, que a Lothario, ab eo quoque perpessurus esset, Guelfonem
adversus eundem muneribus illectum incitat singulisque annis mille
marcas se ad hoc daturum iuramento confirmat. Qeisa3 quoque rex
Hungarie eundem Conradum metuens Guelfonem ad se accersivit data 25
pecunia non modica ac deinceps omni anno dandam pollicens ad rebel -
landum nihilominus instigat. Guelfo itaque strennui militis exercens
officium in Bavaria modo in transalpinis [F. 148] partibus Suevie, modo
circa Eenum tot tempestates bellorum movit, ut regem Conradum
pocius ad defensionem sui quam ad exterarum nationum invasiones30
excitaret.
Cap. 50.
De capcione comitis Conradi de Dachau.
Otto Fris., Creverat autem Fridricus Fridrici ducis Suevie filius et comitem
Oesta Frid. quondam nobilem Hainricuin de Wolfradeshausen hostem denuncians 35
h 25. Bavariam cum magna militum copia ingreditur. Norici et maxime
comites et nobiles in predicti comitis castro se recipiunt. Itaque stren-
nuissimus superveniens adolescens Noricos ante murum stantes ipsumque
• so Hs. b fehlt Hs.
dem BischofOito mit folgenden Worten xu (Mon. Oerm. hist., SS. XX VI, 322) : 40
Hie preclarus pontifex duo monasteria fundavit, unum dictum Sceftlaren
anno domini etc. 41., alteram anno sequenti, Novacella (so) prope Frisingam
S. Tetri ordinis premonstratensis 22. anno ab incepcione ordinis. Bei
Sch&ftlarn handeUe es sich nicht um eine Neitgriitidung, sondem eine
Wiederaufrichtung, trie Arnpeck aus den Fund. (Oefele, Rer. boic. SS. II, 45
333; vgl. Neues Archiv XXIV, 701) htUte entnehmen konnen.
1 Vgl. dieAngabe derQuellen beiRiexler, Oeschichte Baierns I, 601.
2 S. 165, Z. 13.
8 Vielmehr Beta U. Vgl Mon. Qerm. hist., SS. XXI, 468.
— 167 —
armatos expectantes viriliter adgressus est diuque et fortiter utrisque
pugnantibus tandem, ut hostes castro se recipe rent, coegit a. Versis in
fugain Noricis ac ex angustia portarum artatis comes quidam Conradus
de Dachowe tunc n obi lis comes, postea dux factus Croacie et Dalmacie,
5 qui incantus extra rem an sera t, ab hostibus circumdatus capitur. 8icque
adolescens prefatum ducens com item ad propria cum victoria revertitur.
Cumque a multis sibi suaderetur, ut pecuniam multam ab eo extor-
queret, ipse ex inn at a sibi nobilitate pravorum declinavit consilia. Nam
sicut fortiter captum sic eum liberaliter dimissum ad propria redire sine
10 pecunie exaccione permisit.
Cap. 51.
De diversis bellis.
Ea tempestate ubique terrarum bellorum turbine orbem replente Otto Fris.,
fermeque totum imperium sedicionum motibus involvente , nam et in 0. Fr. 1, 29.
15 Alemannia inter predict urn adolescentem [F. 148] Fridericum et pre-
nominatum ducem Conradum dissensionis malum agitabatur, in Baioaria
inter Heinricum S. Leopoldi marchionis filium, eiusdem terre ducem, et
Heinricum Ratisponensem episcopum gravissimum bellum excitatum in
dies augmentabatur, in belgica Gallia Albrione b Treverorum archiepiscopo
20 et Heinrico Naumcenseb comite debellantibus , in*> Polimia quatuor
fratribus tribus cum quarto pro ducatu contendentibus maximam efiusionem
sanguinis minabatur. Igitur eo tempore, quo dictus Hainricus Nori-#0.
corum dux cum prenominato Heinrico Ratisponensi episcopo civibusque
suis ac Stirensi marchione Odoacro gravissimam guerram agitabat,
25 quidam milites de oricntali marchia egressi Pannoniam latenter ingre-
diuntur ac noctu castrum Bosan, quod vulgo Preepurg dicitur, quod
olim imperator Hainricus III. obsidione cinxerat, ex c improvisu aggressi
capiunt quibusdam comprehensis, aliis per fugam elapsis. Quod audiens
Hungarie rex Geisa II., ceci Bele regis primogenitus l, premissis quibus-
30 dam comitibus, qui, quare vel qualiter hoc factum fuerit, inquirerent,
ipse eos secutus ad liberacionem castri cum magna Hungarorum properat
multitudine. Comites, qui precesserant, ab opidanis, cuius rei gracia
tarn gravem regi intulerint iniuriam, solerter percunctantur. Qui re-
sponderunt se nee pro Romanorum principe nee pro duce suo Heinrico
35 hoc fecisse, sed pro domino suo Boricio. [F. 149] Erat autem Boricius
Colomanni quondam regis Hungarie filius <*, sed ab ipsis regnicolis
reprobatus*, predictum regnum Hungarie, ut in chronica Hun-
garorum 8 dicitur, iure hereditario repetens ac ob hoc adipiscendum
utrosque principes, Romanorum scilicet ac Grecorum, frequenter solid tans
40 multosque ex militibus nostris ad favorem suum pecunia inducens. Igitur
Geisa rex Hungarorum superveniens castraque ponens oppidum cinxit
diversis instru mentis tormentorumque generibus adhibitis ac sagittariis
opido circumfusis. Teotonici , eo quod dux in superioribus Baioarie
» fehlt Hs. b so Hs. c et Hs. d fehlt Hs.
45 J Aus Thurocx %3: filii regis Bele ceci primogeniti.
1 Nach Thurocx % 2.
• Otto Fn'8. sagt hier : ut in prioribus cronicis dictum est. Arnpeck
xitiert die ungarische Chranik, vericendet aber Ottos Text.
— 168 —
partibus moraretur, princeps in remotis regni remaneret locis, cum
nullum liberacionis aolacium haberent, de facienda cum Hungaris pace
pertractare incipiunt. Ita, ne multis morer, mutuo colloquentes accepto
a rege sub iureiurando promisso trium milium a librarum in pondere
caatrum sibi redd e rent ipsique ad propria rede ant. Hex autem Hun- 5
garorum damnum sibi a Teutonicis illatum graviter ferens Hainricum
ducem noricum, marchionem Austrie, suspectuin hostem denunciat
32. exercitumque maximum per totam regni sui latitudinem colligit. Igitur
rex ad portam Messiam 70 vel amplius pugna Coram milia habeas erupit
in campoque inter portam prefatam et fluvium Lutheb, qui teutonica 10
lingua Viervelt, quod nos vacantem dice re possum us, castra posuit. Dux
eciam cum suisc [F.149'J ex Austria, Baioaria et Saxonia1 non longe
ex altera parte ad fluvium, qui imperii Romani et regni illius ex uno
Danubii latere — nam ex altera parte Maraha est fluvius — limes d
est e, suos convocans itidem castra metatur. Missis que, qui statum 15
hostium diligenter inquirendo ediscerent, altera die rex in predicto campo
ad quandam ligneam ecclesiam accedit ibique ab episcopis — nam eo
usque in puerilibus annis posit us nondum mil item induerat — acceptaque
sacerdotali benediccione ad hoc institute arm is accingitur. Post hoc
ordinat acies, militem instaurat positis in capite duabus alis, in quibus20
sagittarii, quatenus vim hostium eminus repel lerent, erant, et e regione
una magna acie, cui avunculus regis Bele Ban 2 nominatus preerat, in
propria legione, ut aiunt, plus quain 12 milia equitum retinens. Dehinc
fluvium Lithane ex iraprovisu exploratoribus ducis non bene, propter
quod missi erant, observantibu6 transvadendo permeat adposito mox in 25
vicinis igne. Dux itidem acies instituerat et iam, quid facto opus esset,
consultabat frustra exploratores, qui aut dolo aut pigricia tardabant,
expectans. Cumque alii pugnandum, nonnulli ex alio latere amnis
Vischahe, super quem residebat, a termino ad duo tan turn [F.150]
teutonica miliaria distantem expectandum atque robur ho6tium melius 30
explorandum consulerent, subito fumus apparens ignis hostium certum
signum dedit quibusdam ex nostris putantibus ac dicentibus ab hostibus
in fugam conversis propria castra ignibus data esse. Itaque dux — est
enim manu fortis, mente audax, 6ed more impaciens — subito arma
corripit et secus, quam disciplina militaris et ordo ex pose it, non pede- 35
temptim ' incedens, sed precipitanter advolans in hostem ruit suis gregatim
adventantibus et dirupto legion um ordine confuse venientibus. Denique
ex prepeti cursus nimia velocitate sagittariorum impetum, qui in duabus
alis positi erant, prevenit ac illas cum eorum duobus militibus, qui
eisdem preerant, ferme * f unditus delevit. Post hec illas duas magnas ^q
acies, regis scilicet et avunculi sui ducis s, impegit ex regis legione nullo
egrediente, sed tanquam silva fixa immobiliter manente. Iam iam Hun-
gari de fuga cogitabant dorsaque vertere volebant, et, ecce, Teutonici,
* fehlt Hs. b so Hs. c non longe Zusatz Hs. <* fehlt Hs. © et Hs.
f firme Hs. e dux Hs. 45
1 Zusatx nach Thurocx i 3C : dux Austrie . . . bellatores de Saxonia
et de Bavaria secum adduxerat.
2 Otto Fris. sagt: avunculus suus Bela dux. Arnpeck aber ver-
icendet hter die Angabe von Thurocx % Hit: avunculus domini regis Bele
Ban nominatus. 50
— 169 —
qui in posterioribus alia ducem auum sequebantur, fugam ineunt duce
ignorante vel ea, que fiebant, ex pulveris moltitudine, qui illis in partibus
siccitatis tempore maximus esse solet, conspicere non [F. 150*] valonte.
Barbari tunc primo vires sumunt ducique tanquam a suis destituto
5 circumfunduntur. Dux tunc demum terga hosti dare compellitur ac
tarn pugnacis dextre quam pulveris aerem obducentis beneficio belli
periculis exemptus in vicinum opidum Yienis a, quod a Romania in-
habitatum Favianis dicebatur, declinavit. Hungari usque p red ic turn
fluvium Vischabe tantum hostes persequentes ad propria redeunt deum
lObenedicentes '. Cecidit in hoc prelio virorum nobilium et illustrium
pars magna, vulgi vero multitudo innumerabilis, maior tamen, ut dicitur,
ex Hungaris. Item comes Uros cepit comitem Bapolt Teutonicum, Thuroexi iiii.
qui iam pridem nocturnis insidiis castrum Poson occupaverat. Alia
reperies in chronica Hungarorum etc.
15 Cap. 52.
De coronacione Heinrici filii regis Conradi.
At Conradus rex Romanorum principes convocans Francofurdie Otto Fris.,
ibique filio suo Heinrico aduc puero per principum eleccionem rege 0. Fr. 1, 43.
constituto in palacio Aquis eum dominica mediane quadragesime regem
20 inungi et coronari iubens regni participem legit.
Cap. 53.
De expedicione transmarina.
Ad predictam curiam Hainricus Heinrici olim Noricorum ducis Otto Fris.,
filius, qui iam creverat, venit ducatum Noricorum, quern patri [F. 161] Q» Fr. I, 43.
25 suo non iuste abiudicatum asserebat, iure hereditario reposcens. Quern
princeps multa prudencia et ingenio inductum usque ad red i turn suum
de transmarinis partibus suspendens quiete expectare persuasit,
quoniam ipse rex Conradus unacum Fridrico iuniore, duce cf. I. c. 39.
Sue vie, in transacta nativitate domini apud Spiram a S. Bernardo
30crucem aecepit. Similiter mense Februario curiam celebrans in 40.
Ratispona*, ubi una eteademhora acceperunt crucem tres episcopi,
videlicet Heinricus Ratisponensis, OttoFrisingensis^Reginbertus Pataviensis,
et Hainricus dux Noricorum, frater regis uterinus, de ordineque
comitum, nobilium, virorum illustrium inuumerabiles. Guelfo quoque,
35 Heinrici prions ducis frater, licet nondum sedata guerra in ipsa p r e - H. Welf. 468
terita dominice nativitatis nocte in propria villa Witengov esmdem (Chr. Ursp.
rt Otto I. e.
* lens Hs.
1 Zusatx nach Thurocx % iiii: cum uni versa gente sua benedixit
et glorificavit deum.
40 * Otto Fn'8. sagt nur: Post haec princeps Baioariam ingreditur
ibique . . . curiam celebravit Der Hoftag fand allerdings xu Regembury
statt. Sollte Arnpecks positive Angabe auf Kenntnis der dort ausgesteUten
Urkunde fiber einen Tauseh Bischof Ottos von Freising (Stumpf Nr. 3536)
beruhen?
— 170 —
miliciam cum multis professus fuerat. Sed et dux Boemorum Labeslaus
et Stirensis marchio Odoacer A, comes Bernhardus dod multo post cum
H. Welf. I. c. maguo suorum com i tat u propter querimoniam transmarine ecclesie
Otto I. e. cruces accepemnt. Itaque hvemalis algoris austeritate detersa cum veris
44. benigna humiditate exb tellurisb partu flores et herbe procrearentur 5
H. Welf (Ghr. camporumque viriditas letam terre faciem monstrans orbi arrideret, anno
U.) I. c. domini 1147. rex Conradus a Norico castro procinctum cum suis movens
Otto I. c. per Danubium iturus Ratispone naves [F. 15V] ingreditur ac in ascensione
domini in orientali marchia iuxta burgum, qui Ardacher vocatur, castru m
ponens suos, qui iam adventabant, duobus seu tribus diebus expectavit. 10
lnde progrediens usque ad terminos ferme regni sui procedens non
longe a fluvio Vischahe mansionem locavit celebratoquec ibi sancto
penthecoste cum universis pene copiis suis Litahe transicns in Pannonia
ten tori a fixit aliis per Danubium navigantibus aliis per terra m euntibus.
Tan tarn autem post se multitudinem traxit, ut et flumina ad navigandum 15
camporumque latitudo ad ambulandum vix sufficere posset. Quern
58. Francorum rex Ludovicus non multo post cum suis subsecutus est. At
ConraduB Romanorum princeps habens in comitatu suo ex principibus
40. Ordelebum Basiliensem, Ottonem Frisingensem, Heinricum Ratis-
58. ponensem, Reginbertum Pataviensem episcopos, Arnoldum cancellarium 20
suum, Fridericum ducem Suevorum, Hainricum ducem Bavarorura,
fratrcm eius uterinum, et Guelfonem prioris Hainrici fratrem
-/.). aliosque comites, viros illustres et nobiles perm ea La magno labore viarum
Pannonia, Bulgaria emensaque d, transmisso Hebro, superiore Tracia ac
58. inferiore ©. Demum exercitus christianus navigandi labore dispersus 25
pelagus operiebat, quilibet, prout et quando poterat, diversa per loca
//. Welf. 468 IxttuB attigit. In hoc ergo laborioso itinere Conradus rex commilitoni
(Chr. Lrsp. [jr. J52] suo Guelfoni — sic enim eum nominare solebat — sepissime
344)- in necessitate subveniebat ac de omnibus, que a regio fisco Constanti-
nopolitani imperatoris Manuel1 sibi offerebantur, partem illi tradebat. 30
Otto I. c. 58. In ipsa autem pascali ebdomada Ptolomaide applicans ac post paucos
dies Hierosolimam veniens in magna cleri ac populi iocunditate cum
ingenti honore susceptus. Mortuus tunc fuit in comitatu regis vir
clarissimus Fridericus Ratisponensis ecclesie advocatus, ad urbem sanctam
deportatus et in cimiterio militum tempi) non longe ab antiquo templo35
domini sepultus.
Cap. 54.
De reditu Guelfonis.
//. Welf. 468 Guelfo igitur infirmitate captus ac in desperacione posit us ad
(Chr. Ursp. reversionem se parat. Transito ergo mari convalescens Siciliam attigit. 4U
344). XJbi Rogerius eum cum magno domus sue tripudio suscipiens ac ho-
norifice di mittens iterum ad rebellandum regi maximis muneribus illectum
incitat.
R hier fehlen die Worte der Quelle: et Carinthie illustris. b ex-
cellent** Hs. c celebrato Hs. d emesaque Hs. ° inferiori ffs. Atuikolulk. 45
1 Die H. Welf. und das Chr. Ursp. nennen diesen Namen nieht.
Arnpetk hat ihn vielleicht aus Eerm. Alt. {382) entnommen.
— 171 —
Cap. 55.
Et de expedicione Damascena et reditu principum.
Rex itaque Conradus per aliquot ibi dies in palacio tem- Otto Fris.,
plariorum ft, ubi olim regia domus, que et templum Salomonis, constructs O. Fr. I, 58.
5 fuit, manens et sancta ubique loca peragrans per Samariam et Galileam
Ptolomaydam rediit omnes adventantes, quos poterat, milites pecuuia
ad remanendum inducens. Bex eciara Francie Lodevicus idem pro posse
suo sectans de Antiochia reversus apud Tirum manebat. Ambo itaque
inter Tirum etPto\ow&y-[ F. 152] dam in loco, quiPalmab appellator, circa
10 nativitatem S. Johannis baptiste conveniunt. Expleta vero expedicione 59.
Damascena principes ad propria redire disponunt, Roman us quidem
per Greciam, alter vero per Calabriam et Apuliam. Itaque Conradus
rex naves apud Ptolomaidam ingressus ac per equor navigans fratrem
et amicum suum Manuel regie urbis principem in Achaie seu Thessalie
15 finibus conveniens adiit, cum eo tanquam ex longa via fatigatus laboribus-
que fractus et non modica infirmitate correptus per aliquot temporis
spacium quievit habens secum Basiliensem episcopum et cancellarium
Arnaldum et Hainricum Noricorum ducem — nam Guelfo dux per
Calabriam et Apuliam reversus fuerat — , per illiricum dalmaticumque
20 remigans equor in proprii imperii sui finibus apud Polam Histrie civi-
tatem applicuit ibique sonipedec insidens, per Aquilegiam transiens in
Juvavia, que Bavarie metropolitana sedes esse noscitur, penthecosten
celebravit expletis ab eo, quo idem festum in Pannonie finibus egerat,
duobus annis. Circa idem tem pus filius regis Heinricus, quern regem (jj.
25 ordinaverat, diem obiit. Post hoc palatino comite Ottone ob filiorum 63.
suorum excessus proscripto vicinum eius castrum Chelehaim dictum
rapido Danubii fluminis ambitu clausum obsidione cingit eumque ad
hoc, ut unum filiorum suorum obsidem daret, coegit.
Cap. 56.
30 De fine litis Guelfonis.
[F. 153] Sane Guelfo reversus in proxima hyenie circa purifi- Chr.Ursp.34 J
cacionem S. Marie collecto milite fines regis invadit ac castrum eius (H-Welf. 468).
Flochberc forti impugnacione sollicitans, dum in reversione militem
nimis diffuse et incaute duceret, a militibus regis circumventus e t con-
35 gressione inita cum paucis aliis circumquaque diffusis plus ex infortunio
quam ex instancia belli milites Guelfonis fugam arripiunt plurimisque
captis nullo occiso ignominiose^ revertuntur, ac sic guerra diu anxie
inter ipsum et regem agitata finita est. Nam Fridricus dux Sue vie,
qui postmodum fuit im per a tor, fratruelis regis et filius sororis predicti
40 Guelfonis, medium se ad composicionem faciendam interposuit captivos-
que duci Guelfoni reddi ac regem de cetero securum esse provida
deliberacione0 confirmavit. Bex ergo accepto consilio Welfoni quosdam
redditus de fisco regni cum villa Maerdingen concessit. Bex vero non Otto Fris.t
multo post omnibus bene in Gallia et Germania compositis, cum eciam 0. Fr. I, 63.
45 iurata expedicione in proximo imperii coronam accepturus esset, morbo
a templanorum Us. b spalma Hs. c son i pee Ha. d ignominose Hs.
e liberacione Hs.
— 172 —
corripitur Bamberg e proxima a capite ieiunii feria sexta 15. Kal. Marcii
vitam finivit. Cuius historiam, maxime transmarinam expedi-
cionem, huic operi inserere curavi, eo quod ibi sepenumero
fit mencio de duce Heinrico et Guelfone.
[F. 153']
Cap. 57.
Arbor Guelfonum.
Chr.Ur8p.340 Generacio Guelfonum inclita et nobilissima et deo semper devo'a
Romancque ecclesie semper assistens et imperatoribus sepe resistens.
Guelfones creduntur viri incliti fuisse de gentibus illis, que sub
Valentiniano imperatore de Sicia* erumpentes per diversas partes b 10
Germanieb occupaverunt et dominatum obtinuerunt. Licet autem eiusdcm
generis tiranni et nobiles in genealogiac precesserint, utpote W annua et
Ruthardus, qui B. Othmarum in insulam Rheni relegarunt, in qua hodie
consistit monasterium monachorura, quod vocatur Staine, primus tamen,
de quo legitur, eius generis fuit quidam inclitus dictus Eticho. 15
w. Hist. Welf.
459. 460.
Eticho res edit in villa Anibergt, ubi eciam cellam XII monachorum
construxit, et ibi obi it. Quam post mortem patris Hainricus
translulit in locum, qui dicitur Altenmunster a nomine S. Altonis
ibi requiescentis. Inde eosdem monachos in Weingarten
et dominas, que ibi erant, in Altenmiinster transposuit.^o
Ckr.Ursp.340
u.H.Welf.459.
Hain
ricus
Hainricus imperatori ho-
magium fecit et duxit
uxorem deBavaria deHochen-
warthe Beatham * nomine.
Ex qua genuit tres filios.
HUte-
garda,
quamimperator Ludovicus
Balbus duxit in uxorem.
25
Chr. Ursp. I. e.
8. Con-
radus
Constan-
ciensis
Eticho
episcopua ecclesie et
earn multis prediis
sue proprietatis am-
pliavit.
legi-
timo
matrimonio
car u it
Eu-
dolfus
accepit uxorem deOningin
Itam nomine. Cuius pater
Cuno nobili8simus comes fuit.
Mater eius extitit filia magni
Ottonis imperatoris Richilint3Q
nomine. Ex qua progenuit
duos filios et filiam. Hec Ita
sepulta est in Alten-
miinster.
a so Hs. statt Scythia. b fehlt Hs. c geneologia Hs.
35
1 Die Historia Welf arum erx&hlt das von Welf II. (bei Arnpeck I.) :
Hie etiam abbatiam Altorfensem transferendo hue monachos de Alten-
munster et sanctimoniales nostras illuc ponendo permutavit.
* Die Quellen: Beatam.
— 173 —
10
15
20
25
[F. 154 J
Guelfol. Welfo I. duxit
I uxorem de gente
salica de castroGliz-
berch Imizab nomine,
secundum quos-
dam Hainrici Nori-
corum ducis sororem
et Friderici ducis
Lotharingorum et
Albrionisc Metensis
episcopi. Hie est ille
Guelfo comes , qui
aliquando imperatori
Rudolfus
^
Hain-
ricuB
apud
villam
Levnum* in vena-
cione saxo per-
CU88U8 interiit.
Richarda sepulta in
Ebersperg
anno Christi 101S.1
Adalpero 2 maritus
eiue, ditissimua comes
Ba variorum , cum non H. Welf. 460.
haberet heredem, tres ab-
bacias construxit, vide-
licet Ebersperg, Geisen-
velt et Chubach.8 Ipsa
obiit in monasterio*''1***^
Ebersperg.
Conrado II. auxiliante sibi duce Ernusto rebellavit, Augustensem
quoque episcopatum et Frisingensem in prelio, quod habebat
cum Brunone Augustensi d episcopo, attrivit et plurimum com-
minuit, pro qua re tamen in fine satisfecit et villas plurimas
eisdem episcopatibus tribuit in tan turn, quod iudicio frigide aquc
innocenciam suam probavit. Et in Weingarten sepultus et^T. Wei f. 460.
uxor eius in Altenrafinster. Hie cum ad senectutem pervenisset,
sepius revolvens malorum e, que ecclesiis Augustensi et Frisingensi
intulerat in bello cum Augustensi episcopo, cui Frisingensis
episcopus auxilio fuit, ad emendacionem cum magna cordis con-
tricione anhelans quasdam villas iuxta mod um et qualita tern damn i
utrique ecclesie sine dilacione in perpetuam possessionem donavit.
Guelfo II.
comes
30
35
Guelfo II J.
dux
Chunza,
quam Azzoni ditissimo marchioni Italie dedit Chr.Ursp.340.
in uxorem: In dote quoque dedit eidem curiam
nobilissimam, quam habebat in Italia, Elsinam nomine,
quam et ipse ab uxore sua in dotem acceperat. Cuius
curie mille et centum mansus sunt uno vallo comprehensi.
Et genu it ex ea Guelfonem IV.
vir per omnia probatus ducatum Karinthiorum et marchiam
Veronensem acquisivit et strennue rexit. De eo dicitur, quod
con tempt um exhibuerit Hainrico imperatori III., eo quod, cum idem
imperator convocasset exercitum suum in Lambardiam aput locum, qui
» so Hs. b Innza Hs. c so stait Adilberonis der Quelle. d Augensi lis.
e so Hs. infolge fliichtigen Exxerpierens.
40 i Nach Mon. Germ, hist, SS. XXI, 460, Anm. 50 ist sie im Jahre
1045 gestorben.
* Den Namen hat Arnpeck vieUeicht der von ihm oben in Kap. 13
des 3. Buches beniitxten Ebersberger Chronik entnommen. Dock erscheint
Adalbero dort nicht als Qriinder von Ebersberg, sondern es wird nur er-
45zahltt doss er das Kloster erweitert und beschenkt habe. Auch nennt die
Ebersberger Chronik seine Qemahlin nicht Richarda, sondern Richlinde.
8 KWtbach.
— 175 —
[F. 155] Hanc prescriptam arborem de Welfonum pro-
sapia non inconvenienter hie interposui, co quod pluries fit
mencio de eis, turn eciam, quia fuerunt viri strennuissimi
et principes christianissimi memoria bona digni. Nunc igitur
orevertor ad hystoriam, ubi dimissum est. Et primum
Cap. 58.
De controversia pro ducatu norico inter Hainricum
de Austria et Hainricum de Saxonia.
Anno ab incarnacione domini 1153.* 3. feria post Oculi, que Otto Fris.,
lOfuit 3. Nona8b Marcii, Fridricus I. in regem electus Franckford i e 0. Fr. II, 1.
sequenti dominica Letare Aquisgrani coronatur. Dehinc sanctum pascha 3.
Colonie Agrippine celebravit. Inde per Gueffaliam » transiens Saxoniam 4-
intravit ibique litem duorum consanguineorum de regno Dacietf.
decidit. Omnibus autem bene ordinatis in Saxonia cunctisque prin-
15 cipibus ad nutum suum indinatis rex Bavariam ingreditur ac Ratispone
norici ducatus metropoli in festivitatc apostolorum in monasterio 8. Em-
merammi — nam maior ecclesia cum quibusdam civitatis vicis oonfla-
grabata — coronatus incedit etc. Erat vero multa serenissimi principis 7.
anxietas, cum omnia prospere in regno agerentur, qualiter controversia,
20 queb inter carnem et sanguinem, Hainricum patruum et itidem Hainricum
avunculi sui filium, duces, de norico ducatu agitabatur, sine sanguinis
eflusione terminari posset Fuit namque Heinricus iste [F. 155'] Hainrici
quondam norici ducis filiua, quern, ut supra dictum est, Conrad us rex
a Baioaria eiectum in Saxonia manere compulit ducatumque ipsius
25 primum Leopoldo marchionis orien talis S. Leopoldi filio ac deinde fratri
ipsius Hainrico concesserat. Rex ergo predictam litem iudicio vel con-
silio decisurus utrique autumnali tempore mense Octobri civitate Herbi-
poli curiam pre fi git. Quo dum alter, id est Hainrici ducis films, veniret,
alter se absentans iterum et iterum vocatur. Sequenti insuper anno 9.
30 rex penthecosten Wormacie ferians, ubi ad curiam prenominati duces
Heinrici pro ducatu norico con ten denies venerunt, sed debitum finem
negocium habere non potuit. Proximo dehinc mense Decembri utrique 11.
duces, Hainricus videlicet et Hainricus, iudicio in civitate Spira
principis assistunt, sed iterum altero de legittima se vocacione excusante
35 res protelatur. Rex itaque Fridericus dum iam fere per biennium ad
decidendam litem huiusmodi laborasset, tandem alterius instancia, qui
in paternam hereditatem, a qua diu propulsus fuerat, redire cupiebat,
flexus imminente eciam sibi expedicionis labore, in qua eundem iuvenem
militem sociumque vie habere debuit, finem negocio imponere cogebatur.
40 Proinde in opido Saxonie Goslaria curiam celebrans utrosque duces
datis edictis [F. 156] evocavit. Ubi dum altero veniente alter se ab-
s en tare t, iudicio principum alteri, id est Hainrico Saxonie duci, Bavarie
ducatus adiudicatur. Cum igitur rex Fridericus anno domini 32.
1156. a, regni vero sui 4., 14. Kal. Julii cum benediccione imperii
45 coronam a papa Adriano accepisset, expleta feliciter expedicione ^2.
reversus ad familiaria remeans domicilia in confinio Ratisponensi
a so Hs. b fehlt H$.
— 176 —
patruum suum Hainricum duoem alloquitur, ut ei de tran6actione facienda
cum altero Hainrico, qui iam, ut dictum est, ducatum Bavarie iudicio
principum obtinuerat, persuaderet. Cui dum ille tunc Don acquiesceret,
iterum diem alium, quo eum super eodem negocio per internuncios con-
veniret, in Bavaria versus confinium Bohemorum constituit. Quo princeps 5
veniens ac cum multis modis ad transigendum operam daret, infecto
'•?• aduc negocio insalutati ab invicem separati sunt. Post hec mediante
Octobri imperator Ratisponam norici ducatus metropolim , quondam
regum, modo ducum sedem, curiam celebraturus ingreditur, habens
secum Hainricum Hainrici ducis filium in possessionem eiusdem ducatus 10
mittendum. Igitur sedente ibi in publico consistorio imperatore iam
sepe nominatus Hainricus dux possessionem suam patrumque suorum
recipit sedem; nam et proceres Bavarie horn agio* et sacramento obli-
gantur, sed eciam, ne ullam vacillandi potestatem haberent, vadibus
obfirmantur. Inde Fridricus ad partes [F.156'] Rheni se conferens 15
proximum natale domini Wormacie celebravit , ubi controversiam
propter absenciam principis inter Arnoldum Maguntinum archiepi-
scopum et Hermannum Reni palatinum com item, magnum imperii
47. principem, ortam sedavit. Denique imperatorFridricus adBavariam
rediens pentbecosten in quodam castro Ottonis palatini comitis cele-20
bravit. Dehinc feria 3. non longe a civitate Ratisponensi patruum suum
Hainricum alloquens ducem ad transaccionem cum altero itidem Hainrico
faciendam inclinavit. Preponebat hie princeps, si sine sanguinis eflusione
54. in concordiam revocare posset Idcirco consilio episcoporum aliorumque
principum curiam ad Ratisponam, ubi consilium pro terminanda duorum 2f>
ducum lite publicari debuit, decrevit. Igitur mediante Septembre prin-
cipes Ratispone conveniunt ac per aliquot dies presenciam imperatoris
55. prestolantur. Deinde principe patruo occurrente in campum — manebat
cnim ille pene ad duo teutonica miliaria sub papilionibus — cunctisque
proceribus virisque magnis accurrentibus consilium, quod iam diusecretu m 30
retentum fuerat, publicatum est. Erat autem hec summa concordie:
Heinricus maior natu ducatum Bavarie per septem vexilla imperatori
resignavit. Quibus minori trad it is ille duobus cum vexillis marchiam
orientalem cum comitatibus ad earn ex antiquo pertinentibus reddidit.
Exinde deb eadem marchia cum predictis comitatibus de Bavaria, 35
quos tree dicunt, iudicio principum ducatum fecit [F. 15 7] eumque non
solum sibi, sed et uxori cum duobus vexillis tradidit, neve in posterum
ab aliquo suorum successorum mutari posset aut infringi, privilegio
Herm. AU.auo confirmavit. Multa enim Hainrici exigebat honestas, ut nomen
382. l ducis non perderet et duces Bavarie minus deinceps contra imperium 40
superbire valerent, imperator marchionatum orientalem a iurisdiccione
ducis Bavarie eximendo et ei quosdam comitatus de Bavaria adiungendo c
et iudiciariam potestatem ducis Austrie ab Anaso usque ad silvam
prope Pataviam, que dicitur Ratenslaa d , protendendo. Nam hue usque
quatuor marchionatus Austrie, Stirie, Ystrie et Cambensis, qui vul- 45
gar iter dicebatur de Vohburg , evocati ad celebracionem curie ducis
a homogio Hs. b fehlt Hs. c die Worte der Quelle: convertit in
ducatum stnd hier fliichtigertceise tceggelassen. J so Hs. statt Rotensala.
1 Mon. Germ, hist., SS. XVU, 383.
— 177 —
Bavarie veniebant, sicut hodie1 comitee ipeius terre facere tenentur.
Acta sunt hec anno d omini 1157. *3, regni eius 5., imperii vero 2. ad duo Otto I. c. 32.
miliaria aRatispona, anno ducatus Hainrici 14. Ita imperator
ad ci vita tern, iuxta quod preoptaverat, inter patruum et avunculi sui
5 filium terminata sine sanguinis eflfusione controversia letus rediit. At
8tatim sequent! die in publico residens consistorio, ne Bavaria ulterius
tocius regni quietis immunis esset, treugam a proximo penthecosten ad
annum iurarib fecit. Porro tanta ab ea die usque in presenciarum 8
toti transalpine* iocunditas imperio, ut non solum imperator et Augustus,
10 sed et pater patrie iure dicatur.8 Fridericus enimvero imperator
Welfoni avunculo [ F.157'] suo, ut eius favorem plene obtineret, con- Chr. Ursp.
tulit in beneficium m arch i am Tuscie, ducatum Spoleti et totam Mahtildis 345.
comitisse terram , qui bus terris potestate plena potitus et suos ibi 351.
coll oca n 6 filio suo iuniori commisit anno Chris ti 1160. Ipse per vallem
15 Tritentinam ad propria rediit. Predictis autem modis Bavaria
integre ac perfecte pacificata fuit.
Cap. 59.
Sequitur nunc privilegiuin invictissimi cesaris
domini Friderici I. pro duce Austrie.
20 In nomine sancte et individue trinitatis Amen. Fridericus divina Priv. maius.4,
favente clemencia Bomanorum imperator semper Augustus. Quamquam
rerum commutacio ex ipsa corporali institucione possit firma consistere
nee ea, que legittime geruntur, ulia possint refragacione c conveUi, ne
tamend rei geste ulla possit esse dubietas, imperialis debet intervenire
25 auctoritas. Noverit igitur omnia Christi imperiique et nostri etas
presens et futura posteritas, qualiter nos eius cooperante gracia, a quo
celituspax* missa est hominibus super terram, in generali* nostra curia
Ratisbone in nativitate S. Marie celebrata in presencia multorum reli-
giosorum et catholicorum litem et controversial, que inter carissimum
30 nostrum patruum Hainricum ducem Austrie et inter nepotem nostrum
carissimum Heinricum ducem Saxonie diu agitata extitit super ducatum
[F. 158] Bavarie et super marchiam a superiori parte Anasi fluminis,
terminavimus hoc modo, quod dux Austrie resignavit ducatum Bavarie
et dictam marchiam, quos tenebat. Qua resignacione facta mox eundem
35 ducatum Bavarie contulimus in beneficium duci Saxonie. Predictus
vero dux Saxonie cessit et renunciavit omni iuri et accioni, quas habet
ad dictam marchiam cum omnibus iuribus et benefices. Ne autem in
hoc facto honor et gloria pat mi nostri carissimi aliquatenus minuatur,
de consilio principum illustri prin cipeBandislaoff duce Boemie sentenciam
40 promulgante, quam ceteri principes approbabant h, marchionatum Austrie
a so Hs.2 b iuraui Us. <• retraccione Hs. (l inde Hs. © fehlt Ha.
f humili Hs. s so Hs. * approbant Hs.
1 Arnpeck lasst hier iceg: episcopi et, trie solum Andr., der audi
den Text des Herm. Alt. benutxt hat.
45 * Unten in der Urkunde richtig 1156.
a Ausdriieke Ottos von Fretting, unverdndert ubernommen.
4 Arnpeck giebt hier den Text des sog. Privilegium maius, jener
bekannten Fdltchung, die von Herxog Rudolf IV. von Oesterreieh urn 1358
bis 1360 gemaeht worden ist; vgl. den Druck Mon. Qerm. hist., Leg. 11,99.
QueUen a. ErOrterangen N. F. III. 12
- 178 —
et dictam m arch i am super Anesum commutavimus in ducatum. Eundem
ducatum cum supradictis iuribus, privileges et graciis omnibus libe-
ralitate cesarea contulimus predicto Hainrico nostro patruo carissimo
et prenobiii sue uxori Theodore et liberis eorundem ob singularem
favorem, quo erga dilectissimum patruum nostrum Hainricum Austrie 5
eiiisque conthoralem prenobilem Theodoram et eorum successores, erga
terrain Austrie, que clipeus et cor sacri imperii Romani esse dinoscitur,
afficimur, de consilio et consensu principum imperii dictis coniugibus,
eorum in eodem ducatu successoribus necnon prefate terre Austrie sub-
notatas concessioner, constituciones et indulta auctoritate imperiali in 10
iura [F.158'] plena et perpetua redactas donavimus liberaliter vigore
presencium et donamus. Primum quidem, quod dux Austrie quibusvisa
subsidiis seu serviciis tenetur nee esse debet obnoxius sacro Romano
imperio nee cuiquam alteri, nisi ea de sui arbitrii faceret libertate eob
excepto dumtaxat, quod imperium iuvare tenebitur in Hungariam 15
cum 12 viris armatis per mensem unumc expensis propriis, in eius rei
evidenciam, ut princeps imperii esse dinoscatuH, nee pro conducendis
feodis requirere seu accedere debet6 imperium extra metas Austrie,
verum in terra Austrie debent sibi feoda sua conferri per imperium et
locari. Quod si sibi denegaretur, ab imperio requirat et exigat litteratorie 20
trina vice. Quo facto iuste sua possidebit feoda sine offensa imperii,
acsi ea corpora liter conduxisset. Dux eciam Austrie non tenetur aliquam
curiam accedere edictam per imperium seu quemvis alium, nisi ultro et
de sua fecerit voluntate. Imperium quoque nullum feodum habere
debet in ducatu Austrie. Si vero princeps aliquis vel alterius status 25
persona nobilis vel ignobilis, cuiuscunque condicionis existat, haberet in
dicto ducatu possessions ab ipso iure feodali dependentes, has nulli
locet v e 1 conferat, nisi eas prius conduxerit a duce Austrie memorato.
Cuius contrarium si fecerit, eadem feoda ad ducem Austrie devo~[F. 159 J
luta libere sibi f tunc iure proprietatis et dominii directi pertinebunt & 30
principibus ecclesiasticis et monasteriish exceptis in hoc casu. Guncta
eciam secularia iudicia, bannum silvestrium* et ferinarum, piscine et
nemora in ducatu Austrie debent iure feodali a duce Austrie dependere.
Eciam debet dux Austrie de nullis oppositionibus vel obiectis quibus-
cunque nee coram imperio nee aliis quibuslibet cuiquam respondere, nisi 35
id sua propria voluerit facere voluntate. Si voluerit, unum locare poterit
de suis vasallis seu homolegiis k, et coram illo secundum terminos pre-
fixes parere potest et debet iusticie com piemen to. Insuper potest idem
dux Austrie, quando impugnatus fuerit ab 1 aliquo de duello, per unum
ydoneum non enormitatis macula retentum vices suas prorsum supplere, 40
et ilium m ipsa eadem die seu princeps seu alius quisquam pro alicuius
nota infamie non potest impetere nee debet impugnare. Preterea quit-
quid dux Austrie in terris suis seu districtibus fecerit vel statuerit, hoc
imperator nequen alia potencia modis seu viis quibuscunque non debet
in aliud 0 quoquo modo in posterum commutare. Et si, quod deus 45
avertat, dux Austrie sine herede filio decederet, idemP ducat us ad
a quibus suis Hs. b et Hs. c mensem v'm in Hs. ; sine spatere
Hand hat menses korrigiert und darnach toahrscheinlich VIII gelesen.
d dinoscitur Hs. e fehlt Hs. f sunt Hs. « fehlt Hs. h ministris Hs. i et
ailvestna Hs. * homogiis Hs. l de aliquo duello Hs. m dnc ipsiua Hs. 50
Q nequit Hs. o aliudque Hs. P iam Hs.
— 179 —
seniorem fiJiam, quam reliquerit, devolvatur. Inter duces Austrie qui
senior fuerit, dominium Austrie teneat. [F. 159* ] Ad cuius eciam
filium& seniorem dominium iure hereditario deducatur, ita tamen, quod
ab eiusdem sanguinis stipite non recedatb nee ducatus Austrie ullo
5 unquam tempore divisionis alicuius recipiat sectionem. Si quis in dicto
ducatu residens vel in eo possessiones habens'c fecerit contra ducem
Austrie occulte vel publice, est dicto duci in rebus et corpore sine
gracia condemnatus. Imperium dicto duci Austrie contra omnes suos
iniuriatores debet auxiliari et succurrere, quod iusticiam assequatur d. Dux
10 Austrie principali amictus veste, superposito © ducali * pileo, circumdato
serto pinnitos baculum habens in manibus, equo assidens et insuper
more aliorum principum imperii conducere feoda sua ab imperio debet. h
Et potest in tern's suis omnibus tenere Judeos et usurarios publicos,
quos valgus ' vocat gawertscbin k , sine imperii molestia et offensa. Si
15 quibusvisl curiis publicist imperii dux Austrie presens fuerit, unus de
palatinis archiducibus est censendus et nibilominus in consessu et incessu
ad latus dextrum imperii post electores principes obtineat primum locum.
Dux Austrie demand audi et deputandi terras suas, cuicunquen voluerit,
habere debet potestatem liberam, si, quod absit, sine heredibus liberis
20 decederet, nee in hoc per imperium aliqualiter debet impediri. Prefatus
quoque ducatus Austrie habere debet omnia et singula iura et IF. 160]
privilegia et indulta, que obt inere reliqui principatus imperii dinoscuntur
Volumus eciam, ut<>, si° d is t rictus et die i ones dicti ducatus ampliati
fuerint ex bereditatibus, donationibus, emptionibus, deputacionibus vel
25 quibusvis aliis devolution ibus, prefata iura, privilegia et indulta ad aug-
mentum dicti dominii Austrie plenarie referantur. Et ut hec nostra
imperiali8 constitucio omni evo firma et income ussa permaneat, presentee
litteras scribi et sigilli nostri i ra press i one feci m us insigniri adhibitis
ydoneis testibus, quorum nomina hec sunt : Pilgerimus patriarcha Aquileie,
30 Eberhardus Salzeburgensis archiepiscopus, Otto Frisingensis, Conrad us
Pataviensis , Eberhardus Bambergensis , Hartmannus Brixnensis, Hart-
wicus Ratisponensis , N. Tridentinus e pi scop i , Guelfo dux , Conradus
f rater imperatoris, Fridericus filius regis Conradi, Hainricus dux Karin-
thie, marchio Engelbertusp de Hystria, march io Adalbertus de Staden,
35 marchio Diepoldus, Hermann us comes palatinus de Rheno, Otto comes
palatinus et frater eius Fridericus, GebehardusQ conies de Sulczpach,
Rudolf us comes de Sweinhunt r , Engelbertus comes Hallensis, Gebe-
hardus de Purckhausen comes, N. comes de Pilstain et alii multi etc.
Signum domini Frlderici1
40 Roman i imperatoris in-
victissimi.
a filiam Hs. b recedatur Hs. c habeat Us. d assequitur Hs.
|k supposito Hs. f ducatus Hs. ts pintato Hs. b hier fehlt ein Sato.
1 vulgo Hs. k Gauerstlim Hs. 1 quibus Hs. m presentis Hs. n cui-
45 que Hs. o quod Hs. P Engelhardus Hs. a Eberhardus Hs. r so Hs.
1 Arnpeck xeichneie hier das Signum Friedrichs ein; er kopierte
es icohl nach irgend einer andern ihm (wahrscheinlich xu Freising) xu-
gang lichen Urkunde Friedrichs; vgl. unien S. 187 1 Z. 21.
12*
— 180 —
[F. 160*] Et ego Reinaldus cancellarius vice Araolfi Maguntini
archiepiscopi et archicancellarii recognovi regnante Friderico Romanorum
imperatore semper Augusto in Christo. Datum Ratisbone 15. Kal.
Octobris, indicione 4., anno dominice incarnacionis 1156. feliciter, anno
regni eius 5., imperii 2. 5
Cap. 60.
De Hainrico duce Saxonie et Bavarie, filio Hainrici
Superbi.
Rahewini1 O. Hainricus dux Saxonie, Hainrici ducis eiecti dicti Superbi et
Fr. IV, 46. Gerdrudi8 filie Lotharii imperatoris filius, a primis cun abulia patre et matre 10
orbatus , ubi primum adolevit, pollens viribus, facie decor us, ingenio
validus non se luxui neque inercie dedita corrunipendum, sed, ut mos est
Saxonum, equitare, iaculari, cursu cum equalibus certare, et cum omne9
gloria anteiret, omnibus tamen carus erat. Is recepto ab imperatore
Friderico anno Christi 1156. ducatu Bavarie, ut supra dictum est, 15
ubi naturam et mores hominum cognovit, multa cura, multo consilio
ad tantam claritudinem in brevi pervenerat, ut bonis vehementer carus,
malis maximo terrori esset, adeo ut absentem velut presentem timendo
leges pacis, quas sanxerat, nemo sine pena capitis auderet infringere2.
Ebran 103. Hie Heinricus fundavit monasterium Ranshofen. Cuius fundacionis 20
litterarum datum ponitur anno domini 1157.
Cap. 61.
Quod dux Bohemie rex creatur.
Rahew., Q. [F.161] Sane imperator Fridericus in Bavariam veniens
Fr. HI, 13. Ratispone curiam magnam cum frequencia principum in octava epiphanie 25
14. agit. In qua curia dux Boemorum Bolislaus vir ingenio validus, viribus
prepotens, consilio, manu audaciaque magnus, cuius ante hoc industrie,
obsequii multa precesserant experimenta et maxima virtus claruerat,
adeo ut ob merita sua omnibus carus esset, ab imperatore et imperii
primis ex duce rex creatur anno ab incarnacione domini 1158. Suscepto 30
itaque privilegio de usu dyadematis aliisque regni insignibus letus revertitur.
Ibidem eciam patruoB suos Ottonem Frisingensem episcopum et Hain-
ricum ducem AuBtrie, fratres dissidentes, eo quod prefatus antistes
germano fratri predia ecclesie sibi usurpare volenti omninob contradiceret,
in pristinam pacem et fraternam concordiam revocavit. 35
Cap. 62.
De secunda expedicione contra Mediolanenses.
Chr.rrsp.354. Sane anno Christi 1158. Fridericus imperator secundam ex-
peditionem movit in Italiam contra Mediolanenses habens secum
a fehU Hs. b eo animo Ha. 40
1 Ottonis et Rahewini Qesta Friderici I. imperatoris. Editio altera.
Ree. O. Wa'tx. (SS. rer. germ, in usum schol. recusi.)
1 Auch Andr 543 hat diesen Abschnitt aus Rahew in benutzt, so
doss in metner Aiisgabe des Andr. diese SteUen petit xu drucken gewesen warm.
— 181 —
inter alios quara plures principes Hainricuin ducem Bavarie
et Saxonie1. At Mediolanenses variis niodis attriti paceni petunt Rahew.lll, 45.
per quosdam principes. Denique pluribus pacis condicionibus 47.
Mediolanuni in graciam imperatoris recepta est 6. Id. Septembris. •*&•
5Exhinc imperator plures ex principibus redire perniisit, ipse* •
vero ad ordinanda cetera I tali e negocia animum tend it. Anno &°~ of jy 23*
mini 1159. Mediolanenses denuo rebellant. At imperatorjp ^
40 continuis diebus terram h ostium vastavit, [F.16V] post vastacionera 42.
ho8tium Laudam pergit ibique italic urn exercitum dimittit, cop i as militum
10 de transmontanis expectabak Inter hec Mediolanenses variis modis, cf. 43 — 45.
sed frustra in vitam principis sevierunt. Interea circa* penthe-^(/M. Chr.
costen* iniperatrix, domina Beatrix, Hainricus dux Bavarie et Saxonie Ursp. 3~)4.*
cum a 1200 a loricatisab, Conradus Augustensis episcopus suo adventu
nostris leticiam, hostibus metum incuciunt. Non multo post avunculus
15 imperatofis, Guelfo princeps Sardinie, dux Spoleti, marchio Tuscie,
novum adducens exercitum cum multo apparatu advenit circa » Michaelis*
cum » 300 » loricatisa. Imperator igitur partem unam cum Cremo- Rahew. I.e. 48.
nensibus contra civitatem Cremam dirigit Que cum per 6 menses 67.
obsessa fuerat, per Peregrin um et Hainricum ducem Bavarie inducti 70.
20 Cremenses civitatem dederunt 6. Kal. Februarii anno domini 1160., 72.
ipsumque castrum flammis traditum et militibus ad diripiendum per-
mission est. Hie dux Hainricus ingens imperatori adiutorium
in Italia contra hostes prebuit.4 Itaque hii duo viri sanguine 46,
•oniunctissimi, utpote unus eorum alterius fratris filius, diversis inter
25 se virtutibus certabant. Guelfo dando, sublevando, ignoscendo, dux
Hainricus severitate et malorum pernicie gloriam adeptus est. Illius
facilitas, huius constancia laudabatur. Guelfo negociis amicorum intentus
sua negligere, nil denegare, quod dono dignum esset, magnas potencias
affectabat, exercitum, bellumc novum exoptabat. ubi virtus enitescere
30 posset. At Hainricus dux [F. 162] studium modestie decoris pretendens
non diviciis cum divite neque factione cum factioso, sed pro* pacis,0
negociis absens simul presensque pugnabat. Eius studium, ut de quodam
dicitur, modestie, decoris, sed maxime severitatis erat. Cum strennuo
virtu te, cum modesto pud ore, cum innocente abstinencia certabat. Esse
35 quam videri bonus malebat. Ita quo minus petebat gloriam, eo magis
illam assequebatur. In omnibus gloriosis* plurimum facere et minimum
ipse de se loqui. Ita memoria nostra ingenti virtu te diversis moribus
fuere hii viri duo, dux Heinricus et Guelfo.
Interea dux Heinricus decern de militibus Mediolanensium captivavit Chr.Ursp.3ol.
40 et eo8 imperatori tradidit, quos in conspectu civium suorum patibulis
appendit. lam imperator tercio rura Mediolanensium vastavit, ubi quidam 354.
principes ad sua negocia recesserunt. Tunc Guelfo totam miliciam suam 351.
a am Rand mit Einfugungsxeiehen. h loricis Hs. c belli Hs.
d fehlt Hs. e paucis Hs. f gloriosus Hs.
45 l Diese Angabe ist vielleicht beeinflusst durch Andr. 543, 34 ff.
1 Vgl. auch Fund.; Neues Archiv XXIV, 686.
8 Die daraus entnommenen Worte sind am Rand der Hs. hinxu-
gefiigt.
4 Diese Angabe ist vielleicht auf Orund von Andr. 543, 34 ff.
oOgemacJU.
— 182 —
in Tusciani movens maximum conventum apud 8. Geneeium habuit,
ubi baronibu8 terre septem comitatus cum tot vexillis concessit, ceteris
quoque de civitatibus seu castellis ad se confluentibus unicuique, quod
suum erat, tribtiit. Sed et ipse sua, que singule ci vita tee ad se iniuste
contraxerant, recepit Denique conventu soluto a Pisanis et Lucensibus5
et aliis civitatibus, ad quascunque declinaverat, honestissime suscipitur
sicque terra ilia et Spoletana plena potestale potitus et suos ibi collocans
filio [F. 162' J suo Guelfoni iuniori commisit eandem strennuissimos de
suis militibus et optimos apud ipsum relinquens. Ipse per vail em
Tritentinam rediit ad propria. Guelfo vero iunior excel lentissi me terras 10
possedit, rexit atque defend it, ita ut eciam multociens militibus imperatoris
volentibus terram ledere violenter resisteret, propter quod maximum
favorem populi acquisivit et imperatoris offensam nonnunquam incurrit.
354. Anno domini 1161. imperator a Mediolanensibus fugatus est
3.5.V. Anno domini 1162. mense Marcio Mediolanenses se et sua etl5
ipsam urbem in man us imperatoris tradiderunt Cumque sine omni
condicione tra dita esset ei potestas super urbem Mediolanensium, noluit
tamen facere stragem super perfidos et periuros homines, sed permisit
eis pocius tempus penitencie, ita ut muros altissimos civitatis penitus
diruerent, turres quoque et edificia civitatis funditus subverterent et de20
IArer k 1'. civitate exirent. Referunt quidam1, quod subversa civitate im-
perator trium magorum corpora Beinaldo archiepiscopo Coloniensi
Chr. UrspJ}54. dedit, qui ea Coloniam mis it Augustus vero nobili potitus triumpho
in olivarum festo in B. Ambrosii basilica unacum oliva triumphalem
gestavita victorie palmam. Proinde apud Ticinensium urbem in festo 25
pasce cum coniuge sua Beatrice multis stipatus principibus coronatus
processit et ad convivium omnes tarn cives quam adventantes convocari
precepit.
[F. 163] Eodem anno 1162. apud Constanciam in festo 8. Clementis
factum est dissidiumb inter Hainricum ducem Bavarie0 et uxorem suam 30
Glemenciam filiam Conradi ducis Zaringie, quod de consilio imperatoris
,7,?,5. dicunt factum fuisse. Dux it quoque prefatus dux uxorem filiam Heinrici
regis Anglie, qui 8. Thomam Canturiensem episcopum occidit et dignum
martirem deo effecit. De qua genuit tres filios, Heinricum, qui postea
fuit palatinus Rheni, et Ottonem, qui modico tempore tunc fuit imperator, 35
et quendam Wilhelmum.
Multa quidem et alia Fridricus augustissimus in Italia
fortiter gessit, que non sunt hie inserenda, sed horum pro
tanto mencionem feci, quia dux Hainricus semper eidem in
his omnibus uti fidelis propugnator cum copiis suis astitit. 40
Cap. 63.
De infelici bello Guelfonis iunioris.
Chr. Ur8p. Anno domini 1163. imperator rediit in Alemanniam. Eo anno
355. Hugo comes palatinus de Tonigen d in comitatu, quern a duce Welfone
a fehlt Hs. b discidium Hs. c am Rand Hs. <l so Hs. 46
1 Thomas hirer, SohwUbische Chronik. Druck Ulm 1486.
— 183 —
habuit, quosdam milites Welfonis pro suis excessibus captivatos suspendit
et castrum eorum Moringen* destruxit. Pro quo dux Wei fo querimonia
eum impetens pro satisfaccione debile responsum accepit. Cumque
pacienter sustinuisset nee a querimonia cessaret, procedente tempore
5 pater dux filium de Italia revocavit. Ipse illo iturus et negocia terre
per se tractaturus filio omne patrimonium et possessiones, quas ex parte
matris habiturus erat, ex integro tradidit.
Anno domini 1164. factum est, ut Guelfo / F. 163' ] iunior propter
prefatam discordiain cum multis principibus et baronibus terre exercitum
10 deduce ret ad castrum Tonigen. In quo exercitu fertur habuisse militum
sive armatorum 2200 vel amplius. Hii omnes 8. Id. Septembris circa
vesperam sabbati non longe a Tonigen castra posuerunt et diem dominicum
in quiete et ocio deducere statuerunt. Cumque die dominico multi de
nobiJibus ct principibus de facienda concordia et pace plus laborarent
15 et orarent, quidam protervi et minus cauti de castris Welfonis eruperunt
et castro Tonigen appropinquare ccperunt. Quibus alii de castro obviaro
processerunt, sicque inito conflictu ortus est tumultus in castris utrimque,
et veloces ad volar e. Quod factum est circa horam nonam diei. Comes
quoque Heinricus de Veringen vexillifer fuit Welfonis, et in com i tat u
20 suo fuerunt cum prefata turma militum tres episcopi , Augustensis,
Spirensis, Wormacensis, Berchtoldus dux deZaringen et alii marchiones
et comites quam plurimi: Berchtoldus b marchio de Voheburch, Her- E. Welf. 46(J.
m annus marchio de Baden, Rudolf us comes de Phullendorf, Adelbertus
comes de Habenspurcb, duo fratres comites de Chalwe, duo fratres
25 comites de Berge, Gothefridus cum R. fratre de Rumesberc, Hart-
ro annus comes de Chili perch, Heinricus comes de Feringen, Conrad us
advocatus Constanciensis cum ceteris terre nostre maioribus in duobus
milibus et 200 armatorum et eo amplius.
In auxilium vero palatini erat Fridericus Conradi regis tilius etChr. I'rsjt.
30 Zolrensis et alii quam plurimi, multum tamen im pares tante adversariorum 355.
multitudini. Inito itaque conflictu de castro super adversaries accla-
matum est et ex firmioribus locis contra eos pugnatum est, ita ut in
fugaiu tanta multi-/" F. 164 J tudo verteretur. Sed neque fugere potuerunt ;
nam dispersi sunt et confusi, ita ut ex eis 900 fere in captivitatem
35 traherentur, et alii nemoribus et speluncis auffugerunt. Ipse quoque
Guelfo ad castrum Achalm duobus vel tribus com i tat us aufugit.
Anno domini 1165. Guelfo senior audito tali infortunio filii sui
de Italia rediit et cum imperatore hoc egit, ut captivi remitterentur.
Facta est pax, que tamen uno tan turn anno duravit.
40 Anno domini 1171. cl ordinantur canonici regulares in Salczeburga. Andr. 57.
At Welfo memord iniurie pristine terram palatini rursum de- Chr. Ursp
populatur duoque castra ipsius, Kelmuntz scilicet et Vilar0, destruit, 355.
in quibus 60 de suis captivavit. Tunc palatinus fractus animo Fridericum
ducem, qui Welfoni pleruraquef adversabatur, interpellavit. Qui eius
45consilio ducem Boemorum cum gente sua sevissima eduxit, qui totam
a Meringen Es. b Berchtoldus — amplius am Rand mit Ein~
fugutigsxeichen. c so Es. d fehlt Es. © so Es. * plerum Es.
1 Vielmehr 1166 ; ist teohl infolye Scht eibfehlers in der Es. un-
richtig.
— 184 —
Germaniam a nemore Boemie per Bavariam et Sueviain usque ad lacum
Lem annum im man iter vastaverunt et suis spurciciiB fedaverunt. Tandem
tamen de prudencia imperatoris factum est, ut dictus palatinus in manus
Guelfonis et potestatem ipsius omnino se traderet apud Ulmam coram
imperatore et principibus Imperator namque exercitum contra Bomanos 5
movere decreverat et ideo in Alamannia pacem reformavit.
Anno domini 1167. Guelfo senior circa epiphaniam domini iam
secundo iter Hierosolimitanum [F.164'] aggreditur et in Italia im-
peratorem reperiens filium suum cum omnibus ad se spectantibus gracie
eius commendans pascba sanctum apud sepulchrum domini peregit. Interea 10
imperator Guelfonem iuniorem multis Ulectum prom issioni bus ad se in
Italiam revocat cum aliis principibus, qui post eum remanserant, qui
stipendiis acceptis ad ipsum pervenerunt non longe a Roma Cumque
mense Julio circa Romam imperator magnam vastacionem et stragem
populorum fat^eret et Guelfo senior reversus esset ad ipsum, hec tanquam 15
detestabilia aspicere non potuit, sed ad propria rediit filium suum
relinquens ibidem. Mox ulcio divina subsecuta est. Maxima enim parsexer-
citus imperatoris mortalitate interiit. Coloniensis, Spirensis, Ratisponensis,
Bragensis , Verdenensis, Leodiensis episcopi, Fridricus dux Suevie,
Guelfo iunior, Berengarius comes de Sulczpach, Heinricus comes de20
Tonigen cum pluribus regni huius maioribus occubuerunt. Translata
sunt autem ossa Guelfonis et in monasterio Staingedeneo a a patre suo
fundato b reposita sunt.
Anno domini 1168. et sequent ibus annis, prout oportunitas temporum
concessit, cepit imperator in partibus Tuscie et terre Romane castra ad 25
se 8pectancia sue potestati vendicare et quedam nova construere, in
quorum presidiis Teutonicos precipue collocavit. In monte siquidem
[F. 165 ] Radicophino eminentissimum cast rum ipse primus construxit.
Ex quibus Romanos adeo perdomuit, ut Alexander verus papa coactus
secederet ab urbe et in partes Francie seu Anglie vel Aquitanie0 s eu 30
Hispaniarum se conferret. Nam exortum scisma durabat in tan turn,
ut mortuo Octaviano Bido in papam eligeretur. Quo defuncto tercius
356. successit Johannes Strumensis d. Quos anti papas imperator fovit et
manu, hell, tenuit in apostolica dignitate.
Cap. 64. 35
Qualiter Hainricus dux Bavarie in indignacionem
imperatoris pervenit et ab eo proscriptus fuerit.
Chr. Ursp. Anno domini 1175. Alexandria obscssa est ab imperatore Friderico.
™ ' In hac obsidione imperator non profecit. Nam Hainricus dux Bavarie
et Saxonie, nepos suus, perfide vel pocius religiose ab eo recessit40
sumpta occasione de excommunicacione imperatoris1 et Scismatis in
a so H8. b fundata Hs. c equitanie Ha. d Frumensis Hs. trie die
Hss. der Quelle.
1 Die Quelle sagt hier wetter: et forte accepta pecunia.
— 185 —
ecclesia. Quern, ut referunt homines, secutus est imperator et ad
ipsum veniens super lacum Cumanum cum magna hu militate postulavit,
ut se non desereret, ita ut videretur pro tali peticione ad pedes eius se
velle demittere a, quod dux discrete recusavit. Quid am autem ipsius
5 ducis officialis Jordanis nomine narratur superbe dixisse: Sinite, doniine,
ut corona im peri a lis veniat vobis ad pedes, quia veniet et ad caput.
Tunc imperator compulsus exercitum suum dimittere cum maximo labore
de Italia in [F.165'] Burgundiam i vit. Tandem veniens in Alemanniam
prefatum ducem de crimine lese maiestatis impetivit Dux siquidem
10 ipsum preveniens in Suevia fecerat conspiracionem contra imperatorem
precipue cum Zolrensibus et Veringensibus et quibusdam aliis comitibuB.
At imperator ipsum ducem frequenter evocat ad curiam ad obiecta
responsurum. Ubi quidam principes et barones fautores ducis more
Teutonicorum, qui sine causa et racione voluntatem suam pro iure
15 statuentes contra imperatorem hoc ius tenere volebant, ut imperator
ducem condemn are non posset vel terras suas abiudicare, nisi infra terra*
ducis placitum statueret. Porro quidam nobilis exurgens in medium 358.
propoeuit, quod lege duellionum, que et lege et racione firmatur, hoc
vellet obtinere contra quemlibet secum pugnare volentem, quod imperator
20 quemlibet principem posset evocare pro iusticia ad locum, quemcunque
vellet, infra term Loos sui imperii existentem. Cumque nullus isti se
offerret ad pugnam, edicto imperatoris prefata sentencia pro iure per-
petuo statuta est, quam non dubium est auctoritate et racione firmari.
Cumque imperator in opido Gmunden in publico consistorio in presencia Ebran 16;J.
25 quorundam principum prefato duci H[einrico] abiudicasset ducatus Chr. Ursp,
8Uos et alia bona, [F.166J singula concessit his, quibus apta erant &d357-
retineudum, anno domini 1180. Sicque factum est, ut ducatum
noricum concederet Ottoni palatino de Witelnspach. Qui fret us auxilio
fratrum suorum, Conradi videlicet Salzeburgensis archiepiscopi , qui
30 ante1 ct postmodum fuit eciam Maguntinensis archiepiscopus, Ottonis
quoque fratris sui, quem effecit palatinum in Witelspach, cuius
filius Otto, heil, postea Philippum regem iuterfecit, necnon et Friderici,
qui dicebatur Barbatus, -- horum, inquam, auxilio ducatum viriliter
obtinuit et ducem H[einricum] de partibus illis expulit. Ducatum
35vero Saxonie contulit cuidam nobilF Alberto b COmiti b de Anhalde,
filio Hainrici b. Huic auxilium prebebant Coloniensis archiepiscopus
Philippus, Maguntinensis et landgravius de Thuringia, qui impugnantes
ipsum ducem in Saxonia infra unum mensem de castris ipsius firmissimis
16 expugnaverunt et ipsum de terra usque ad Brunsvicam expulerunt.
40 De qua civitate nee ipse nee eius progenies adhuc potuit expelli.
Imperator vero bona ipsius multis distribuit preter ea, que Guelfoni
patruo eiusdem H[einrici] et suo avunculo dereliquit, que tamen
omnia postmodum sive hereditaria successione sive fiscal i imperatori
cesserunt.
45 a denuticere Hs. *> auf radierter Stelle Es.
1 Vgl. Conr. Chr. Sehir. 621: primo Maguntinus episcopus.
1 Die Quelle fUhrt fart: Bernhardo de Anhalde, filio sepe dicti
Alberti. ^
— 186 —
Cap. 65.
De fori et pontis in Veringen destruccione et in
villam Munchen per ducem Hainricum translacione.
Hie est ille Hainricus, qui ducatum Bavarie 24 annis
CW.jra(/;tenuit et ultimo ducatus sui in Bavaria anno forum in Venn- 5
-r™s- [F.166 ] gen cum ponte, quod ecclesia Frisingensis a longe retroactis
temporibus principum donacione 2 quiete possederat, destruzit et in
villam suam Munchen tranttulit. Cuius siquidem rei veritatem Albertus
Frisingensis episcopus in imperatoris et principum Ratispone
audiencia 7 legitimis testibus probavit. Quocirca dictus imperator 10
secundum iuris forma m translacionem prefati fori et pontis in vacuum
revocavit ipsumque forum cum ponte et teloneo memorato episcopo
Fri8ingen8i suisque successoribus restituit et privilegio in perpetuum
confirmavit, cuius tenor sequitur et est talis:
Cap. 66. 15
Mandatum imperiale de horum restitucione.
Cod. trad. In nomine sancte et individue trinitatis. Fridericus dei gracia
Fris* Bomanorum imperator et semper Augustus. Que imperiali statuuntur
auctoritate, litteris competit annotari, ne vel transeuncium temporum
antiquitate in oblivionem deveniant vel pravoram hominum fraudulent in 20
machinacionibus indignam sui mutacionem incurrant. Noverint igitur
universi tarn presentis quam post future etatis fideles imperii, qualiter
dilectus noster Albertus Frisingensis episcopus ad maiestatis nostre pre-
senciam accedens humiliter nobis conquerendo significavit, quod nobilis
vir Hainricus de Bruneswic, quondam dux Bavarie et Saxonie, forum 25
in Veringen cum ponte, quod ecclesia sua a longe retroactis temporibus
quiete possederat, destruxit et [F. 167 / illud in villam Munichen violenter
transtulerit. Cuius siquidem rei Veritas, etsi nostre cons tare t serenitati,
ipse tamen septem legittimis testibus in nostra probavit audiencia. Sunt
autein hi : Chunradus Salzeburgensis archiepiscopue, Chuno Ratisponensis 30
episcopus, Berchtoldus march io Hie trie, Gebehardus comes de Sulzpach,
Otto palatinus maior, frater eius iunior, Fridericus burcgravius. Con-
sequenter igitur super eadem causa a principibus nostre curie requisita
sentencia iudicatum est, quod prefati Hainrici factum temerarium in
irritum ducere imperialis deberet auctoritas. Quocirca secundum iuris 35
tenorem translationem predicti fori in vacuum revocantes ipsum forum
cum ponte memorato fideli nostro episcopo Frisingensi suisque successoribus
restituimu8 et presentis scripti privilegio eis et sue ecclesie imperpetuum
confirmamus. Item ad instantem pretaxati venerabilis cpiscopi postu-
lacionem ex indulgencia imperialis clemencie permisimus et benevolo 40
con sensu approbavimus, ut predia, quecunque sumptibus suis ipse con-
quisivit, pro libitu suo ecclesiis vel aliis religiosis locis seu ad altaria
1 Aim dem Text der ais nachstes Kapitel folgenden Urkunde.
2 Vgl. oben S. 116.
3 Arnpeclcs Abschrift Bl. 255. Vgl. die Druckausgaben bet Meichel- 45
beck, Historia Frisingensis i, 2, 365; Mon. Boic. XXIX, 1, 438.
— 187 —
quel i bet posset contradere et de eoruodem prediorum redditibus pro suo
arbitrio ordinare. Et ut bee nostra constitucio in omne evum rata per-
maneat /F.167'] et inconvulsa, presentem paginam in meraoriam facti
scribi fecimus et maiestatis nostre bulla coram uniri. Testes huius rei:
5 Chfinradus archiepiscopus Salzeburgensis, Chuno Ratisponensis episcopus,
Bertoldu8 marchio Istrie, Otto palatinus maior, Otto palatinus iunior,
Gebehardus comes de Sulzpach, Fridericus burcgravius. Item alii testes,
qui eidem negocio intererant : Dietpaldus Pataviensis episcopus , Hainricus
Curiensis electus, Gaffidonius Mantuensis episcopus, Gotfridus cancellarius,
10 Rftdolfus notarius, Romarius prepositus Halberstatensis, Hainricus purc-
gravius, Siboto comes de Neunburc, Hainricus de A 1 tend or f, Deinhart
de Halenstein, Chunrat purcgravius de Nilrnberc, Fridericus de Truhen-
dingen et frater eius Albertus, Amelbrecht de Locbhusen, Hainricus
raarscalcus de Papiubeim , Burchardus camerarius , Atzo came ran us,
15 Regilo camerarius, Rfldolfus de Waldekke, Heinricus felix puer, Adilolt
de Dora bach, Engilwan de Achedorf et frater eius Heinricus, Rtidolfus
de Riede, Hartwicus marscalcus, Bertoldus de Richerhusen, Sibot de
Holzehusen, Wolfher de Holzebusen. Ego Gothfridus imperialis aule
cancellarius [F. 168 J vice domni Christian i Maguntine sedis archiepiscopi,
20 Germanie archicancellahi, recognovi.
Signum1 doinni Friderici Romani imperatoris invictissimi.
Acta sunt hec anno ab incarnacione domini 1180., indictioue 13.
regnante Friderico Romanorum imperatore gloriosissimo anno regni
eius 28., imperii 26. Data Ratispone in solenni curia 3. Id. Julii feliciter
25 Amen.
Cap. 67.
De his, que post hec secuta sunt.
Sane hoc mandato imperiali seu privilegio non obstante
prefatus Albertus episcopus tempore vite sue nee forum
30 nee pontem predictos obtinere potuit. Nam et predictus
Hainricus dux de Braunswica eodem anno a tota Bavaria
expellitur et Otto palatinus de Witelspach in ducatu suc-
cessit. Mirum dictu, licet et ipse in iudicio imperiali et
mandato seu privilegio testis fuerit, non minus tamen forum
35lmiusmodi cum ponte ac teloneo inde proveniente sicut
antecessor suus ipse cum heredibus suis sibi usurpavit.2
Defuncto siquidem dicto Alberto episcopo Otto vir nobilis Cod. trad.
et largus de Diessen oriundus in episcopatu successit, ex matre Gios&Pris*
1 1st in der im Munehener k. AUgemeinen Reiehsarchiv befind-
40 lichen Originaihandsehrift des Conradus Saerista an dieser Stelle bei-
gexeichnet; ebenso in Arnpecks Abschrift davon und hier. Vgl. oben S. 179,
Z. 39.
* Hier hat Arnpeck eigenmdehtig versucht, den Regensburger Spruch
ton 1180 in einen annehmbaren Zmammenhang xu bringen mit der Tat-
45 8 ache j dass der HandeUplatx Miinehen trotx jenes Spruches in der wiiteU-
bachisehen Zeit fortbeslanden hat; vgl. hieruber Baumann in der Archi-
valiechen Zeitechnft, Neue Folge, X% 60.
8 Continuatio prima; Man. Qerrn. hist., SS. XXIV, 323.
— 188 —
de Perge, patre Dietpoldo. Hie sex habuit Alios, duos [F. 168*] laicos,
et quatuor sacris litteris fecit imbui. Quorum primus nomine Dietpoldus
factus est Pataviensis episcopus, alter presul Herbipolensis nomine Hain-
ricus. Item tercius nomine Manegoldus Pataviensem suscepit cathedram .
Quartus vero Otto nomine Frisingensem ecclesiam suscepit regendam. 5
Sed mirum dictu, quod udo die in Verona civitate a summo pontifice
Lucio spirit uali a et ab imperatore Fridrico regalia suscepit, quod ante
nee ulli presuli Almanie accidisse audivi1. Adeptus ergo pontificatus
dignitatem quanta circa pauperes largitas morumque probitas, quanta
in eo fuerit humilitas, non est mee* facultatis evolvere. Sed strennue 10
suam regens ecclesiam murum se firmum pro domo dei firmiter opposuit
et ut vir prudens et sapiens pastor pius suis ovibus benignus prefuit.
Castrum denique construxit et suo ex nomine Ottenburg8
vocavit, ex quo viriliter pugnavit super Monacum pro ecclesie
sue bonis4. Demum convencione facta porcio quedam ex 15
teloneo vel libra in Monaco ecclesie Frisingensi addicta
fuit, que annuatim ad 50 denariorum usualium talenta5 vel
quasi nostris temporibus se extendit.
Not. Utid.* 1180. incept a est ci vitas Monacensis.
Explicit liber quartus. 20
1 audivimus sagt die Quelle.
* nostre sagt die Quelle.
9 Vgl. a a. 0. S. 324. Ottenburg bei Ounxenhausen, Amtsgerichls
Freising.
* Vgl. Baumann, Zur Oeschichte des Lechrains und der Stadi 25
Munchen, in der Archivalischen Zeitschrift N. F. X, 63 ff. Dagegen Riexler,
Stitdien xur dltesten Oeschichte Munchens , in den Abhandlungen der
k. b. Akad. d. Wise., III. Kl., XXIV. 335.
6 Vgl. Schedel CCXXV': Petiitque imperatore m obnixe, ut ex
oppido urbem cum publica via facere posset; qui post varios tractatus 30
consensit ea conditione, ut quotannis 50 libras denariorum ad Frisingam
pereolverent.
8 hvderedorfer Aufxeichnungen, mil Unrecht Ann ales genannt; Mon.
Oerm. hist, SS. X VII, 332. Vgl. Baumann a. a. O. S. 59 und Riexler a. a. O.
S. 327. Arnpeck hat nicht aus der Chronik des Franxiskanerguardians 35
Hermann Sack im Totenbuche des Miinchener Angerklosters, die hier der
bidersdorfer Angabe xu Orunde liegt, geschopft, sondern, tcie auch an
andern Stellen, seine Nachricht aus Ihdersdorf bexogen, und xtcar, wie
unten an einer Reihe von Slellen xweifellos erhellt, aus den chronikalischen
Aufxeichnungen des Indersdorfer Nekrologiums (Indersdorf IM. Nr. 1 im 40
k. Allgem. Reichsarchiv in Munchen) t aus denen der obengenannte un-
geniigende Ausxug der Annates gemacht ist. Ich bexeichne diese Inder*-
dorfer Aufxeichnungen insgesamt als „Notae Undensdorfenseslt.
[F.169] Nunc consequenter videndum est, quomodo ducatus Ebran 107.
Bavarie ad comites Schirenses pervenit. Quorum primus Otto pala-
tinus de Witelspach fuit, post cuius mortem Alius suus
Ludovicus, deinde per successionem ab uno hereditario iure
5 ad alium usque in presentem diem et annum Christi 1493.,
quo sex duces terras Bavarorum regunt seu gubernant ac
in civitatibus seu locis infrascriptis, videlicet Heideberga,
Landshuta, Monaco, Novoforo, Zwainbrugka et Zimeren,
suas ducales sedes possident, qui omnes a prelibato Ottone
10 descenderunt et originem traxerunt. Cuius generacio hactenus
non defecit et altissimo largiente in evum feliciter per-
durabit.
Incipit liber quintus.
Cap. 1.
i5De Ottone duce Bavarie, palatino de Witelspach.
Otto maior palatinus comes de Witelspach, illustrisvir armis Not. Und.
experientissimus , sapiencia preditus, coosilio valid us, donis liberalis,
laudis avidus, felicitate1 et omnium virtu turn probitate coDspicuus, ob
mnlta virtutum suarum insigDia, que in cunctis regni negociis et periculis
20ostendit ac pertulit, quibus semper imperio fidelissimus agon is ta et
assiduus propugnator astitit, postmodum a Friderico imperatore in-
victissimo semper Augusto, cum Heinricum ducem opulentissimum
[F. 169*] ob crimen lese maiestatis de Bavaria expulisset, ducatus eidem
noricus concessus est, quern, dum vixit, summa prudencia paceque rexit,
25 filio nihilominus suo parvulo Ludovico regendum moriens reliquit
Hie pater patrie dum esset in buevia cum imperatore consti tutus, Ann. S.Stepli*
anno Christi 1184. 8 5. Id. Julii diem obivit et inde, ut ipse iusserat,
in Schirense monasterium ductus ibidem cum maximo suorum
planctu est sepultus. Agnes4 de Schiria5 uxor eius.
30 J fidelitate sagt die Quelle.
' Mon. Oerm. hist., SS. X11I, 54.
8 Die Quelle gibt 118.H an.
4 Tab. Schir.193; Andr. 544 ; Fiietr. VU.
5 Vielmehr von Loox.
— 190 —
Cap. 2.
De origine comitum Schirensium et Dachau.
Sed quia prefatus dux Otto de comitibus Schirensibus
ortus haut dubium fore dinoscitur, idcirco hie inserendum
huic opusculo non incongrue reor originem, genus ac gesta5
eorundem comitum, prout altissimus dabit et ingenioli mei
parvitas se extendit. Quoniam quidem antecessores nostri
satis confuse hec descripserunt, igitur previa diligencia,
quantum possibile est, rudi ac incompto stilo depromara,
turn quia rogatus a reverendo in Christo patre domino. N.1 10
abbate Schirensis cenobii, viro utique devotissimo, data seu
promissa fides me ad hoc compellit.
Cap. 3.
De linea recta comitum Schirensium.
Conr. Chr. Temporibus itaque Ludovici orientalis Francic regis, is
Schtr. ''20-Arnolfi cesaris, qui primus, ut fertur, montem Schirensem castro
firmo muni e rat2, filii, illustris dux Leopaldus [F. 170 J in
Otto Fris., Baioaria ducavit. Item anno Christi 905. Hungari aduc pagan i
lr* ' ' commisso cum Baioariis bello, ut Otto Frisingensis in sua cronica
testatur, ducem eorum Leopold urn Arnolfi ducis patrem occidunt, ut 20
supra8 dictum. Ex illo principe christianissimo pro Christi
fide et patrie defensione occiso Schirenses coraites de-
scenderunt4. Leopaldus reliquit duos filios, Arnolfum et
Berntoldum. Arnolfus vel secundum quosdam Arnoldus5,
quod tamen idem est, eo quod propria nomina sunt ad 25
placitum accipienda G , tirannus et impius destructor mo-
nasteriorum, filius ducis Leopoldi, infeliciter in Baioaria
ducavit annis 15. Miserabiliter diem obivit anno Christi 937.
1 Merkwurdig ist, doss Arnpeck hicr nieht den Namen des Abies
von Scheyem anxugeben weiss, dem er das Versprechen gegeben hat, cfoBO
Oesehiehte der Qrafen von Scheyem xu schreiben. Da die obige Stelle
1493 geschrieben ietf kommt tcahrscheinlteh Abt Paulus Preu (1489 — 1505),
vielleicht auchAbt Qeorg Sperl (1467 1489 1 in BetracJU. Ob man ArnpecJcs
Arbeit in Scheyern xu Qesicht bekommen hat, ist xweifelhaft. Wenn jat
schetnt man dort nieht damit xufrieden geicesen xu sein. Denn bald 35
daraufgab sich Abt Johann Turbett damit ab, ut res Schirensis coenobii . . .
Uteris posteritaticjue commendarentur. Tandem id negotii Joanni Aventino
principum historiograph o dedit (Aventinus, Samtliche Werke /, 24).
- Vgl. oben S. 114, Z. 1.
3 S. 114/5. 40
4 Vgl. oben S. 115, Z. 9—11.
6 Vgl. oben S. 117, Z. 10.
8 Vgl Andr. 525, Anm. 1.
— 191 —
relinquens ad minus duos Alios, comites palatinos Arnolfum
et Hermannum1, qui in obsidione S. Udalrici in castello,
quod Mantichinga dicitur, capitur anno Christi 945. 2; post
hec et Arnolfus occisus est. Sane mortuo raisere Arnolfo
5 duce Impio frater suus Berntoldus successit in ducatu Bavarie,
qui ducavit annis 10 et obiit anno Christi 947. H Cui suc-
cessit in ducatu Hainricus dux, frater regis Ottonis I.
Huius Berntoldi suspicor fuisse natos Wernherum et Ekhar-
dum, COmites de Castro Scheyren. Igitur mons et castrum Scheyren Conr. Chr.
lOnon ab uno vel duobus principibus per successum temporis, sed &wfr- 620.
a pluribus communis habitabatur.
Cap. 4.
De comitibus de Dachau.
Nam partem unam principes, [F. 170*] qui et postea de Dachaw Conr. Chr.
15 castro dicti sunt, possederant nobilitatis linea et armis insignes. Horum Scfiir. 620.
antiquissimus comes Arnold us nomine magne prudencie homo. Cuius
Alius Conradus non dissimilis virtu te patri duos filios Arnoldum et
Conradum progenuit monachus tandem factus. Item anno Christi
1142. Hainricus dux Bavarie, filius Leopoldi marcbionis Oth Fris.,
20orientalis, simul cum rege Conr ado castrum Dachaw comitis Conradi Chr. VII, 26 u.
obsidione clausit vastatisque in circuitu universis adiutorio regis \n n.Welf. 467 .
dedicionem coegit et igne succendit4.
Arnoldus comes de Dachau.
Otto comes de Dachaw. Fiietr. 134.
25 Otto adolesccns, filius Ottonis, ab inimicis in venacione inter feet us
in loco Swaig, ubi ecclesiam mater construxit, quam dicunt fuisse Agnetetn
de Lothoringia.
Conradus filius Conradi comitis de Dachaw propter magne Cow. Chr.
virtutis exercicium meruit Croacie et Dalmacie ducatum. Qui et Schir. 620.
30 temporibas Friderici imperatoris in expedicione. quam idem imperator
contra Mediolanense s fecit, apud Bergomum vivendi finem fecit anno Rahew.,
Christi 115 8., eiusque corpus in terrain suam deportatum in monasterio Q-Frid.lV,18.
Schirensi sepultum est. Cuius liberalitas eta in multis probata periculis
animi magnitudo meruit, ut, subtractus ex [F. 171] hac luce, memoria
35 illius longo tempore apud posteros non deleatur5.
Huius filius nomine Conradus optime virtutis iuvenis sine herede Conr. Chr.
decessit et idem apud Scheyren in sepulchro paths, attavi et proavi Schir. I. e.
* fehU He.
1 Vgl. oben 6'. 121, Z. 14 ff.
* Vgl.
40 * Vgl. oben S. 125, Z. 4. Arnpeck richtet hier Verwirrung iiber
Verwirrung in den geneologischen Bexiehungen an.
• Vgl. oben S. 121, Z. 20 ff. Dort wie die Quelle von Krems-
muneter 948.
4 Vgl. oben S. 166, Z. 16—19.
45 * Aueh bet Andr. 548.
— 192 —
sepultus est. Postea castrum Dae haw et omnia sibi attinencia Otto
621. dux Bavarie 10 marcis auri et 800 talentis a domina Udilhilde vidua
defuncti comparavit.
Cap. 5.
De comitibus de Velaia. 5
Fiietr. 137. 'Conradus comes de Velaia genuit Waltherum archiepiscopum
TrevereDsem, Mathildim desponsatam comiti de Moritt, quo defuncto
comiti de Greiffenstain - hec fundavit monasterium Aw, modo Gries
apud Fotzen — et Ottonem comitem de Veleia, qui fuit in curia regis
Francie capitaneus contra regem Sicilie, quern in bello cepit, qui sibi 10
filiam suam Adelheidem desponsavit Hie impetravit a rege Francie
unam spinam S. Martini3 et alias reliquias et fundavit cum Ottone
fratre8 eius monasterium Pernried anno domini 1120., ubi sepultus
est cum uxore Adelheide et filia Adelheide comitissa Goricie.
Sunt eciam idem coraites Otto de Velay et Otto f rater 15
eius fundatores monasterii canonicorum regularium in Augea,
quod iam translatum est in castrum nomine Gries4.
Cap. 6.
De comitibus Schirensibus.
Conr. Chr. [F.17V] Porro aliam partem inter hoe precipui nominis comites 20
Schir. 621. possederant, qui et ab eodem monte Schirenses dicti sunt. Inter hoe
primi fuerant Wernherus et Ekhardus.
Otto Fris., Ekhardus5 comes Schirensis dum incaute Hungaros eductos
Chr. VI, 20. morti exposuisset, ab eis tanquam traditor necatus est. Porro terra
ipsius in fiscum redacta partim a rege Ottone inter ecclesias di visa, 25
partim heredibus cum castro Schirensi relicta.
Conr. Chr. Wernherus comes Schirensis fuit, qui Hungaros anno domini
Schir. 621. 9 5 5.fl in Lici campo dimicaturos adversus regem Ottonem, qui Otto
Magnus dicebatur, apud Augustam duxit, quia hunc idem rex rebus
et patria proscripserat. Qui et nutu dei et S. Udalrici mentis usque 30
ad unum interempti sunt , septem principes eorum apud Ratisponam
1 Arnpeck vergisst hier mitxuteUen, does er iiber dieee Grafen
handelt, tceil sie wie die von Dachau Mitbesitxer der Burg von Seheyern
warm. Entspreehend dem An fang von Kap. 4 htitte er hier die Worte
Konrads von Scheyern (621) verwenden miissen : Aliam partem comites 35
de Grube habebant, qui et postea de castro Valeie nuncupati sunt.
* Bet Fiietr. Sand Marthan. Der hi. Martin war Patron der Kirehe
von Bernried, so doss man nicht, wie Spiller in Fiietr. 138% Anm. 2, an
den irischen Heiligen St. Marthan xu denken braucht.
9 Dieser Zusatx ist offenbar dem nachsten aus unbekannter Quelle 40
stammenden Abschnitt entnommen. Vgl. unten Kap 9.
4 Quelle? Widerspruch mit der Angabe kurx vorher in Zeile 8.
Vgl. unten den Anfang von Kap. 9.
6 Mit diesem Namen wird hier neue Verwirrung gestiftet. Vgl.
Arnpeeks eigene Angaben oben S. 129, Z 16 ff., wo die gleiche Stelle Ottos 45
von Freising beniitxt ist.
6 Vgl. oben S. 128, Z. 11.
— 193 —
in patibulo suspensi, ut clarius supra1 suo loco habetur. Ipee
autem comes auxilio 8. Udalrici evaait periculum, quia hunc de lavacro
aacro susceperat. Ex horum origine pi urea hactenaa tiranni potentes- Otto Fris.,
que viri aurrexer u nt *, qui modo nostris temporibua in Bavaria, ^r* v^»20-
5 in Kheno ac in Westrania potenter dominantur, quia summi Conr. Ohr.
et magni nominis principes in Romano regno primi et precipui e t maxime Sehir. 621.
prudencie et atrennuitatia habentur.
Arnolfua Wernherua Ihb.Sekir.192.
multa pro ducatu passus
10 Otto
Schiren
Arnolfua Otto Conradua
Dachau et Lantsperg Schiren Velai
& Ex his ergo nominatis comitibna velut stipitibus aut
i5arboribus plurimi rami, hoc est valde illustres viri comitilia
generis, aunt exorti famosi eciam in regno Romanorum ac
bellicosi, quorum eciam 84 spectabiles unius progeniei con-
venerunt ad curiam cesaris Ottonis II. habitam in Turego. Iati
gitur comitea iam supra aignati infra apacium trium annorum
20 omnes sunt mortui, ita quod tantum duo superfuerunt, videlicet Arnolfua
in Dachau et Otto in Schiria. Defunctis itaque comitibua de Velaia et
Pal* cum filiisb et nepotibus tunc illorum comitatua ceaserunt ad
comitatum in Dachovia.
[F. 172] Otto comes Schirensis cum uxore cellam
25monachorum in Vischpachaw construxit, ubi moriens primum
humatus fuit anno domini 1079. Sed cum post multorum
annorum curricula cella prefata de Vischpachaw in Eysen-
hofen et deinde in Scheyren auctoritate apostolica trans-
mutata fuisset, ossa prefati comitis Ottonis tanquam primi
30fundatoris de Vischpachaw in Scheyren sunt translata4 et
in medio monasterii honorifice sepulta. Cum autem iliac
adducerentur et ibidem humarentur, vise sunt pulcherrime
avicule dulciter modulantes, que sepultis ossibus disparuerunt;
postea nunquam vise sunt. Hec audivi a quodam sene
35devoto monacho presbytero in monasterio Schirensi.
» der folgendc Abschnitt mii dem vorausgekendm Stommbaum stekt
auf cinem xwisehen Bl. 171 und 172 eingehefteien Zettel. b filii Hs.
1 S. 128.
2 Vgl oben S. 129, Anm. 3.
40 * Die Tab. Schir. sagt: dye von Grub und von Valey. Dagegen
nenni Ebran 93 PUhl und VaUey zusammm.
4 Das seheint aus Fiieir. 141,25 gefolgert xu sein.
Qaellen a. ErGrterangen, N. F. III. 13
— 194 —
Oonr. Chr. Item domina Hatziga anno Christi 1075. nupta fuit Her-
Sehir. 616 u. manno comiti de Castel. Quo deoedente sine liberie copulata est huic
FuMd1 Ottoni, ex qua tres filioa, Ottonem, Pernhardum et Ekhardum, genuit
Fiietr. 141. Ipsa nobilissima comitissa domina Hatziga vidua devotissima multa
bona eccleeiis tradidit. Plena bonorum operum senectute bona 5
quievit in domino anno Christi 1103.
Conr. Chr. Otto comes Schirensis 4 filiis suis, Ottoni, Ekhardo,
Sckir. 621. Werenhero et N. , divisa portione hereditatis sanctum sepulchrum
Fiietr. 134. [F.172'] adiit et in via peregrinacionis feliciter obiit. Agnes de Lotoringia
uxor eius'. 10
Cf.Z.3. Pemhardu s comes Schirensis.
Fiietr. 133.9 Ekhardus comes Schirensis, advocatus ecclesie Frisingensis 4,
vir poten8, arm is experientissimus, multa forcia et laude digna in via
et in terra sancta gessit, dum expedicioni Hierosolimitano intererat.
Hie a vulgo dictus est a culpone Puntschuech a quodam calceo nigro 15
cum tribuB rubei coloris corrigiis, quern de nocte iuxta suum tentorium
erexit sub duce Gotefrido de Lothoringia tempore regis Hainricf IV. 5
anno Christi 1098.
Cap. 7.
De comitibus palatinis de Witelspach. 20
Conr. Ckr. Otto palatums de Witelspach dictus, eo quod ibidem pater
^fr- 621- suus Otto fraterEkhardi excellens castrum construxit et palatinatlim
Conr Chr.in Bavaria institllit6. Hie Heilkam filiam cuiusdam baron is
Schir. 621.de Lengfelt in uxorem duxit, que educata fuerat bonis nun bus et
Not. Und.1 devotis virtutibus instructa in superiori monasterio in Ratispona.25
Hec in terra sui patrimonii raonasterium Ensdorf ordinis
S. Benedicti fundavit8 vel pocius instauravit, eo quod, ut
supra 9 legitur , idem monasterium primum Tassilo dux
1 Neues Archiv XXIV, 676; vgl. Andr. 49.
* Hier schemt wieder die sehon oben S. 191, 26 verwendete Angabe 30
aus Fiietr. 134, 15 hereingemengt xu sein.
3 Liegt hier hauptsdchlich xu Qrunde, wie man aus der Ertodhnung
von drei roten Riemen erkennt; vgl. aueh Tab. Sehir. 191, Andr. 533,
Ebran 94.
4 Ueber Qraf Eckhard von Scheyem als Schirmvogt von Freising 35
vgl. Qraf Hundt, Baynsche Urfcunden aus dem XI. und XU. Jahrhundert,
in den Abhandlungen der k. b. Akademie d. Wiss., Kl. Ill, Bd. XIV,
Abt. U, S. 35.
B Bei Ebran und Fiietr. unter Heinrich III.
H Die Not. Und. sagen: palatinatum circa Renum obtinuit. 40
7 Dort wtrd von Ottos Mutter, die als filia ducis de Saxon i a be-
xeichnet tvird, gesagt, doss sie im Stifte Obermiinster erxogen worden sei ;
als seine Qemahlin wird Agnes filia ducis de Lu tiring genannt: vgl.
unten S. 195, Z. 21.
8 Ueber die Qriindung von Etisdorf, welche hier eine von anderenAb
Darstellungen abtoeichende Sehilderung erfahri, vgl. die bei Riexler, Qc-
sehichte Baierns I, 599 und in den Kumtdenkmdlern des Konigreichs
Bayern II, XV, 37 angegebenen Quellen.
9 S. 84,17,
— 195 —
Baioariorum construxerat, sed Arnolfus dux, tirannus, desola-
verat*. Ipsa denuo erexit.1
De fundacione Undensdorf'.
Hie Otto palatinus deWitelspach in favorem regis Bain- Not. TJnd.
5rici Y.8 anno Christi 1111. captioni pape Pascalia II. interfuit. Ob
quam causam excommunicacionis sentenciam cum prefato imperatore
incidit Deinde, cum foret Christi cultor, eccleeie ferre sentenciam
et condemnacionem non valens studio si us perquirens anime re-
medium, reconciliari cupiens celerius pro absolucione Romam
10ad papam [F.173] Calistum II. misit, qui pro penitencia mo-
nasterium in honore B. Marie virginis canonicorum regularium
S. Augustini fundare sibi iniunxit*. Anno Christi 1126. sub
papa Calixto II. et imperatore Lothario de Saxonia in sua terra
fundare cepit in honorem dei omnipotentis et beate et gloriose virginis
15 Marie necnon BB. Petri et Pauli apostolorum monasterium, cui nomen
Undensdorf imposuit , eo quod uxor sua predicta Ensdorf
flUldaverat, Ut supra5 dictum est. Idem6 quoque Innocencius
papa ad ipsius Ottonis palatini precee primum prepositum prefati
monasterii nomine Budbertum ex quodam monasteriob dicto Marbach
20 postulari et recipi per apoetolica scripta demandavit Huius Ottonis
mater7 nomine Agnes filia ducis Lotharingie f uit8. Oemum illustris
Otto novelle plantacionis sue monasterii Undensdorf anno Christi
1131. confirmacionem a papa Tnnocencio II. impetravit*. Tandem Tab.8ehir.iys.
anno domini 1146. d ictus Otto palatinua diem ultimum clausit cum Not. TJnd.
25 sex personis sue progeniei in Undesdorf sepultus10.
Qui fuit palatinus comes illustrissimus , corporis et
ailimi robore preditus, plurimis c opibus et honoribus pollens ftlior uni-
que generoaa propagine excellenter dilatatus emicuit, quorum quatuor,
Conradum, Ottonem maiorem, Fridericum et Ottonem iuniorem reli-
30 quit, preclarissimos comites, qui germani omnes terre nostre
* desolatus fuerat Hs. b monasterii Hs. c pluribus Hs.
1 Quelle? Die Indersdorfer Aufxeichnungen bexeiehnen ihren Oemakl
Olio ale Qriinder.
* Indersdorf.
35 ' Die Quelle: tercius.
4 Die noeh vorhandene Original- Urkunde dee Papstes ist auch in
den Not. TJnd. abgeechrieben ; abgedr. im Oberbayer. Archiv XXIV, 1. Vgl.
Fiietr. 134, 16—20, der nur verwirrte Kenninis hat.
* 8. 194, 27.
40 6 Vorher nicht genamU. Qedankenlos aus der Quelle ubernommen,
in weleher vorher echon von Innoeenx die Rede war.
1 Nach den Not. TJnd. seine Oemahlin ; rgl. oben S. 194, Anm. 7.
8 Vgl auch oben 8. 194, Anm. 2.
9 Die noeh vorhandene Original* Urkunde ist gedr. im Oberbayer.
45 Arehiv XXIV, 3.
10 Vgl. uber dieee irrtumliehe Angabe — Otto ist xu Ensdorf be-
graben — Kunstdenkmaler des Kbnigreiehs Bay em 11, XV, 44.
13*
— 196 —
primates et barones nobilitate, diviciis, fortitudine, prudencia
et equitate precellere dinoscuntur K De quibus secundum
ordinem dicendum est.
Otto maior dux Bavarie, de quo supra2 dictum est.
De cuius Alio post hec dicendum erit. 5
Not. Cf. Vnd.* Fridericiw palatums comes de Witelspach, vir illustris,
armis strennuus , postquam rediit de sepulchro sane to,
dispersis rebus suis pauperibus et cenobiis , precipue
Schiren, Ensdorf et Undensdorf, anno domini 1183. in die [F. 173']
pasce divina compunctus inspiracione seculo et eius pompis 10
renuncians coram summo altari beate Virginia in monasterio Undens-
dorf gladium deposuit et ordinem induit In quo devote ac
salubriter aliquamdiu vixit feliciter moriens. Ibidem cum
patre suo fundatore sepultus requiescit4.
Conr. Ghr. Otto iunior palatinus comes de Witelspach apud Undensdorf 15
Schir. 622. sepultus.
Not. Vnd. Com itum F [rid eric i] et Ot ton is fratrum uxores erant Margaret a
filia marchionis de Baden et Benedicta filia comitis de Hirsperg.
Gf. Conr. Ghr. Otto palatinus comes* de Witelspach, filius Ottonis iuniori s
Schir. 622. iamdicti, Bambergam accessit, ubi Philippus rex, duxSuevie,20
Chr.Ursp.S70, minucionem sanguinis de utrisque brachiis fee e rat et plurimi de
suis. Tunc dictus sceleratus Otto assumptis militibus episcopi Egge-
berti et marchionis de Andacbse Hainrici fratris episcopi venit in palacium.
Ille vero impius accessit ad ostium camere, in qua rex quiescebat.
Pulsabat, ut intromitteretur. Quern rex iussit intromitti nihil mali 25
suspicatus. Cumque cerneret neminem esse in camera preter regem et
cancellarium et Hainricum dapiferum de Walpurc, qui erant in consilio,
rediens aperuit ianuam camere accipiens gladium a serviente. Quern
vibrare cepit in coll urn regis, sed dapifero exclamante territus yix plagaui
perfecit et parvulum vulnus in collo regis dedit, sed venam organicam 30
amputavit. Cumque dapifer exitum ianue sibi intercludere voluisset,
maxillam ipsius eodem gladio vulneravit. [F.174] Oritur undique
tumultus. Bex quoque paululum procedens, heu, expiravit. Ille vero
* comes aulicus6 am Rand btigesetxt Hs.
1 Vgl. auch Conr. Ghr. Schir. 621. 36
8 S. 189.
8 Die Not. Vnd. (diese Nottx, gedr.) in den Mon. Germ, hist.,
SS. XVII, 332 berichten: Anno domini 1173. Fridericus palatinus dux
Bavarie, amore dei compunctus, duce Spiritu sancto , in die sancto pasce
in hoc monasterio UndernsdorfF coram summo altari gladium deponens 40
secularibus actibus renunciavit et ordinem recepit ; qui eciam hie sepultus
est Ebenso gedr. im Oberbayer. Archiv XXIV, 13. Vgl. Baumanns Kritik
dieser Notix in der Archivalischen Zeitschriftt N. F. X, 89. Daxu Kunst-
denhmiUer a. a. 0. S. 44.
4 Conr. Ghr. Schir. 622, 1 lasst ihn in Ensdorf begraben sein, wohl 45
mit Recht, wie Baumann a. a. 0. darlegte.
6 Dieser Ausdruck ist vielleicht dem die Not. Vnd. enthaUendsn
Indersdorfer Nekrologium entnommen; vgl. die Ausgabe von Baumann in
den Necrologia Germaniae HI, 189 beim 4. August.
— 197 —
malign us Otto ad prefatoe episcopam et marchionem confugit, unde
et illi rei habiti sunt de tali morte. Quod Erina1 audiens regina*,
que erat filia Thureac imperatoris Grecorum, pre dolore moritur, ut Vine. Bell.
ait Vincencius in Speculo hystoriali. Fuit autem occisus 10. Kal -qFu*01*™
5 Julii aono doraini 1208. hac sola de causa, quia, cum desponsasset r ^"
rmam de filiabus suis, antequam adeptus fuerat regnum*, prefato Ottoni,
idem quendam liberum familiarem Ludovici ducis Bavarie patrili
SU1 perfide interfecit. De qua perfidia coram principibus notatus fuit,
et ideo rex filiam suam sibi tradere denegavit et, quam sibi pro-
lOmisit, alteri desponsavit 4.
Insuper dictum Ottonem de lepra apud regemBoemie infamavit, Flor.
cuius filiam idem palatinus ducere debuit in uxorem*, qui viduus fuit.
Intimavit eciam rex uxori sue per litteras notam lepre* Not. Und.
Que littere ante presentacionem aperte fuerant, et sic res
15 patuit. Unde rex Boemie Primislaus ceterique amid et cog-
nati eius de morte talis et tanti principis quam plurimum
condolentes tamque inauditum facinus impunitum transire
non pacientes urbes, castella et omnia, que predicti palentini
esse poterant, diripiendo, concremando devastare ceperunt
20 ipsumque unanimi conspiracione insequentes de loco ad locum
profugum incedere compulerunt \
Quern [F.174'] f acinorosu m Ottonem postmodum brevi spacio Chr. UrspJt 70.
temporifl interiecto eodem anno8, cum Otto Saxo de Braunswic
1 Irene, Tochter des Kaisers Isaak Angelos von Byzanz} Qemahlin
25 PhUipps.
* Vgl Konigshofen 444, 12 und FUetrer 135 1 30, sowie die Not. Und. :
Quo audito regina pre dolore mortua est.
8 antequam bis regnum aus den Flor. ; vgl. unten Anm. 5, daxu
Ebran 95, 11.
30 * Vgl. Conr. Chr. Schir. 622 und Gonr. Sehir. Ann. 631. Ueber
alle QueUen Winkelmann, Philipp von Schwaben S. 537.
b Qrundlage dieser ErxUhlung seheint der in der Slavenehronik
Arnolds VII, 2 sieh findende Beritht von der Werbung Ottos um eine
Tochter des Herxogs Heinrich von Schlesien xu sein ; vgl Winkelmann a. a. 0.
35 8. 540. Arnpecks Quelle sind hier die Flares temporum in der Form,
wie sie elm. 18 776 bietet (vgl. iiber diese Handschrift Riexler in Aventinus,
Stimtliche Werke III, 581). Die oben benutxte Stelle lautet dort f. 146* (sie
fehlt in der Ausaabe der Mon. Germ. hisU SS. XXIV, 240 xtvischen Z. 39
und 40): Qui filiam suam, quam in uxorem sibi tradiderat, antequam
40 adeptus fuerat regnum, repudiavit volens altius uxorare et insuper dictum
palatinum de lepra aput regem Bohemie infamavit, cuius filiam idem
palatinus ducere debuit in uxorem, qui viduus fuit Quern tamen
palatinum amici Philippi, ut dictum est supra (SS.a.a.O. Z. 37—39),
similiter occiderunt Etwas abweiehend in der Ausgabe der Flor. bei
45 Meusehen S. 123.
• Von diesem Brief an die Konigin berichten nur die Not. Und. :
Scripeit regine uxori sue epistolam, in qua prefatum Ottonem de lepra
infamatum notavit Quod ipsum denique comitem minime latuit. Von
dem Konig von Bbhmen ist in den Notae nicht die Rede.
50 7 Quelle?
8 Widerspruch mil der folgenden Zeitangabe.
— 198 —
imperaret, Hainricus de Kalatin prefatus mancallus ob vindictam
domini sui in quadam grangia propeDanubium1 non longe a Batispona
in Oberndorf1 annoChristi 1209. ' glorioee interfecit. 2Cuius corpus
in monasterium Undensdorf ductum per plures annos in-
Not. Und. sepultum super terram permansit.8 Tandem 1216. duxBavarie5
Ludovicufl in dictum monasterium venit et unam curiam in
Witelspach super altare beate Virginia obtulit4 hortans prelatum
et conventum, ut Romam pro sepeliendi licencia mitterent,
quod et factum est. At papa Innocencius III. sepulturam eccle-
siaeticam concessit, quam apud avum6 SUUm, fundatorem eiusdemlO
monasterii, in capitulo recepit anno domini 1216.
Flor* Sane postmodum cum Fridericus II. regnum accepisset,
totam prefati Ottonis palatini progeniem proecriptam de Bavaria
fugavit. Qui undique vagantes usque poet mortem Friderici II. tunc
se mansuroe receperunt circa Westraniam7 ultra Benum et vocantur 15
usque hodie vulgar iter die wilden grafen. Quod si ita sit usque
hodie : non comperi rei huius veritatem. 8
Castrum autem Witelspach per imperium omnino deso-
latum fuit, verum modo ecclesia in honore beate virginis
inibi constructa fore conspicitur. Villam9 autem Sanaceller1020
possident.
1 Aus Oonr. Chr. Schir. 622: anno sequenti apud Danubium;
Conr. Schir. Ann. 632: Ipso anno prope Danubium apud villam, quae
dicitur Oberndorf ; lab. Schir. 193 : zu Oberndorf ; Not. Und. : prope
castrum Oberndorff. 25
* Das Folgende durfte toieder auf Indersdorfer Ueberlieferungen
xuriickgehen.
* Vgl. FUetr. 135 : Der lag lang unbesungen ; zu dem jungsten
besang man in gar erwirdigklich , una ward begraben zu Understorf.
Doch ist nicht, wie Spilter anmerkte, fiir letxtere Angabe, Conr. Chr. Schir. 30
Quelle ; denn an der letxteren SteUe ist nicht von Otto, dem Morder PhUipps,
sondern von Ottos gleiehnamigem Voter die Rede.
4 1217. Vgl. die Urkunde im Oberbayer. Archiv XXIV, 22. Winkel-
tnann a. a. 0.417, Anm. 2.
* Merkwiirdig ist, doss hier nicht ouch sein Voter genannt ist, 35
der, wie oben S. 196, 15 berichtet uurde, zu Indersdorf begraben tcorden
war. Vgl. iibrigens S. 195, Anm. 10.
6 Flores temporum in Clm. W 776 (vgl. Riexler in Aventinus
Samtliche Werke 111, 257 und 581 und oben S. 197, Anm. 5): Philippo
vero Fridericus filius fratris sui succedens in imperio totam progeniem 40
palatini predicti proscriptam fugavit de Bavaria. Qui undique vagantes
usque post mortem Friderici tunc se mansuros receperunt citra West-
valiam ultra Benum et vocantur usque hodie dy wilden grafen. lrn
Drucke der Fbr. in SS. XXIV, 240 xwischen Z. 39 und 40 ist diese
Stelle nicht enthalten; etwas abweicfiend in der Ausgabe von Meuschen S. 123. 45
7 Verbesserung der Quelle.
8 Auch Aventinus (a. a. 0. Ill, 257), der die Flor. des elm. 18776
benutxie, sagte, offenbar Arnpeck folgend: Ego fidem meam non adstringo.
0 Unterwittelsbach.
10 Die SandixeUer; vgl. SteicheU, Das Bistum Augsburg II, 157. 50
— 199 —
[F.17$*] Defuncto Gwelfoae Hainricus frater eius ducatum H.Welf. 462.1
et omnia, que illius erant, obtinuit et po tenter dicioni sue subiugavit.
Qui uxorem iam dudum fratre vivente de Saxonia accepit, filiam Magi-
nonis ducis et Sophie sororis regis Ungarie Colomanni, Wnlfhildem
5 nomine. Erat tamen eadem Sophia antea cuidam de Carinthia copulata,
ex quo genuit Boponem marchionem, qui duas Alias suas, unam Bertolfo
comiti de Andechse, aliam Alberto comiti de Pogen oopulavit. Porro
soror huius Sophie regi Grecorum nubsit. Aliam sororem eius quidam
comes ex claustro quodam sanctimonialium abstractam duxit et ex ea
lOFridericum Ratisponensem advocatum genuit. Ipsa autem Sophia ex
duce Maginone quatuor filias habuit, Wnlfhildem nostram, Haliegam
matrem Albert! marchionis de Saxonia, terciam, quam duxit dux Meronie,
quartam, quam Eggehardus comes de Scheyren a quodam monasterio
sanctimonialium in Ratispona abstulit et sibi matrimonio copulavit
15 0ttonemque expalatinum ex ea progenuit.
[F.175*] Illustris Otto palatinus de Witelepach unacum Gonr. Chr.
uxore sua, dominaHeylkam* nata de Lengfeld, in superiori monasterio ^**rV?f/a
Batdspone educata, monasterium ordinis S. Benedict Ensdorf Batis- Not' Und"
ponensis dyocesis super fluvio Vilsa duo miliaria distans ab
20Amberga construxit vel pocius restauravit, quia olim dux
Tassilo fundaverat, sed per impium ducem Arnoldum de-
structorem monasteriorum vel Hunos omnino desolatum
fuerat.4 Cuius patron i sunt 8. Jacobus apostolus et S. Otto
episcopus Bambergensis. Prefatus itaque Otto palatinus,
25fundator, hec sequencia suo monasterio donavit: Primo cere-
bellum S. Sigismundi regis et martyris5, ex quo populus in
quadragesima certis diebus et in dedicacione cum magna
devocione bibit. Item unum totum ornatum ad missam.
Item unum preciosissimum calicem gemmis et lapidibus
sopreciosis undique circumfultum preterquam in eo loco, ubi
sacerdos ex eo bibit. Item quoddam vitrum perpulchrum
et magnum, ex quo prelatus dat suis hospitibus caris et
* die Vordersette dieses Blattes ist von anderer Hand geschrieben
und gehbrt wohl nteht eigentlieh xu Ampecks Chromic, sondern nur xu
35 seiner Stoffsammlung. Eine spatere Hand bemerkte in der Hs. unten am
Band: difi blat ghert nit daher, sonder hinfur zu den Welphen. Das
ist nicht richtig ; denn das Blatt gehbrt uegen der von Arnpeek selbst
geschriebenen Ructoeite dock Jneher, und ouch die von anderer Hand
geschriebene Vordersette steht in Bexiehitng xu der kier behandelten
40 Qenealogie. Unter der erwahnten Bemerkung hat eine noeh sp&tere Hand
beigesckrieben : Spectat ad cap. 46 (oben S. 161).
1 Vgl. oben S. 161, too fur die gleichen Angaben das aus der Historia
Welforum abgeleitete Cltronicon Urspergense beniUxt ist.
* Der Aecusativ des anders konstruierten Testes der Quelle ist hier
45 und S. 201, Z. 29 beibehalten!
8 Vgl. oben S. 194, Z. 23.
4 Vgl. oben S. 1941195.
* Oefsle, Ber. Bote. SS. I, 588.
— 200 —
raris in conviviis bibere pro eorum solacio ac reverencia.
Habet eciam idem monasterium psalterium in greco et latino
scriptum. Fundavit et aliud monasterium in diocesi Frisin-
gensi idtm Otto, cui nomen imposuit Undensdorf.
Corpus vero S. Sigismundi regis et martyris cum 5
matre et filia in Bohemiam ad castrum Pragensem est
allatum * per Carolum IV. Romanorum imperatorem et regem
Bohemie ex Agauno*2 anno domini 1364. Postea anno
Christi 1424. Sigismundus Romanorum rex et Hungarie,
Alius eius, ob Hussitarum metum in Hungariam in civitatem 10
Baradiensem8 deferri fecit, ubi ipse imperator postea sepul-
tus est4.
Not. Und. [F. 176] Conrad us ecclesiastico ordini destinatus ac poetmodum
Maguntine ecclesie presul effectus magne auctoritatis in regno Romano
Chr.Ut8p354. princeps claruit Scismate autem ortob in ecclesia anno Christi 15
Conr. Chr. 1159. noluit consentire Friderico imperatori pro Octaviano. Idcirco
Schtr. 621. fe se(je sua pulsus^ quam Christianus usurpavit6. Igitur
pro Alexandre III. Romam adiit. Ibi per aliquot temporis spacium
cum Alexandre vero papa moratus ab eo Sabinensi episcopatui pre-
Conr. Sehir. ficitur. Tandem reconciliatis Alexandro papa et Friderico imperatore 20
Ann. 630. interventu fratrum suorum, ad quorum nutum tunc regium pendebat
Vita S. Virg.* consilium, h i c Conradus cardinalis presbyter titul i S.Marcelli Sabinensis
Chr.Schir.l.c* latere legatus sedis apostolice in Almania, in graciam imperatoris
Ann.Sehir.lc. est reversus. AnnoChristill77. in consili o Maguncie 7 habit o Albertus
Alius regis Boemie archiepiscopatum Salczeburgensetn resignavi t, quern 25
predictus Conradus Schirensis recepit et 7 annis rexit. Cuius
tempore in eius presencia corpus S. Virgilii episcopi trans-
VitaS. Fiwy.'latiun fuit anno domini 1181. 14. Kal. Marcii sub papa Alexandro HI.
anno ipeius 19.9, id est ultimo, et Friderico imperatore atque eius
filio Conrado10 rege, Ottone de Witelspach Bavarie ducatum tenente.30
Ann.Sehir.L c. Anno autem domini 1183. Christianus Maguntinus archiepiscopus
u. Chr. Schir. diem obiit, Conradus hfc Salzeburgensis Maguntine sedi, cui olim
'• *• pre fuit, ab ipso imperatore laudabiliter preficitur et Albertus Boemus
c/iCbwr.i&Air.cathedram suam recepit. Item anno Christi 1197. procurante
Ann. 631. r
* auganno Ha. b orta B*. 35
1 Acta Sanctorum, 1. Mai I 88.
2 Agaunum, St. Moritx in WaU%8 in der Scfiweix.
8 Orosswardein.
4 Andr. 497.
5 Quelle vielleicht Herm. AU. (Mon. Qerm. hist, SS. XV11, 384) 40
*. J. 1165 (Ann. S. Rudberti Salts b., SS. IX, 776, x. J. 1166).
• Vita S. Virgilii Salisburgensis ; Mon. Qerm. hist., SS. XI, 88.
7 Vielmehr Venedig.
8 Die Vita nennt den oben angegebenen Tag als den der Auffindung
des Leichnams; Mon. Germ, hist., SS. XI, 88. 45
0 Die Quelle: 21.
10 Die Quelle: Heinrico.
— 201 —
Hainrico imperatore multi alemanni principes in subsidium
Christianorum in terrain promissionis venerunt. Inter quos
nnus precellens fuit Conradus Maguntinus archiepiscopus.
Hie C[pnradus] tempore Philippi regis obiit in ecclesia sua Maguntina Chr.Schir.l.c.
5 cum magno honore sepultus 1201. u. Ann. Sekir.
[F. 176'] Cap. 8.
De arbore comitum Schirensium et de Dachau.
Leopoldus
dux Bavarie
10 Arnoldus
dux Bavarie obiit 937.
Berntoldus
dux Bavarie obiit 947.1
Arnolfus Hermannus Wernherus Ekhardus
comes palatinus comes palatinus comes Schirens. comes Schirens.
Otto
15 comes Schirensis obiit 1079. a
Hatziga uxor
Otto
comes Schirensis
Witelspachll02.
20 Agnes
Pernhardus Ekhardus
comes Schirensis comes Schirensis
liliam Magni ducis Saxonie
a quodam monasterio sanctimonialium
Ratispone abstulit ac sibi raatrimonio
copulavit Ottonemque palatinum ex
ea progenuit.
25
comites Schirenses
Otto
comes palatinus deWitelspach
Otto Ekhardus N.
comes palatinus
de Witelspach, fundator in monasterii in Un-
derstorf , obiit 1146b. Heilkam uxor de Lengfelt.
Wernherus
Beatrix
30
35
Otto
dux obiit 1184.
Agnes uxor
I
Ludwicus
dux Bavarie
a 979 Bb.
Fridericufl Otto Conradus
comes palatinus comes palatinus archiepiscopus
I Maguntinus
| obiit 1201.
Otto
comes palatinus
de Witelspach 1209.
t> iiber die 4 ist 6 geschrieben.
Oben S. 121,23: 948.
[F. 177 J
— 202 —
Dachovia.
Arnoldus
comes de Dachau
I
Conradus
comes de Dachau
Amoldus
comes de Dachau
Conradus
dux
Otto
comes de Dachau
Conradus
comes de Dachau
Otto
comes
10
Conradus
comes de Velaia
Otto
comes de Velaia
Waltherus
archiepiscopus
Treverensis
Mathildis
comitissa
16
[F. 177']
Cap. 9.
De fundacione monasteriorum Pernried, Gries,
Weyern, Paurberg, Diessen.
Fiictr. 137. Pernried monasterii fundatores fuere Otto comes de Velaia 20
Clini Ottone fratre eillS anno domini 1120. sepulti ibidem1. Et
confirmatum est a Johanne XX.3 Sunt eciam idem comites
fundatores monasterii canonicorum regularium in Augea,
quod modo translatum est in castro nomine Gries 3.
Weyern 4 monasterii fundator fuit Seyfridus comes 25
de Newburg5. Qui circa annos domini 1167. a quodam
milite de sua familia in balneo occisus estfi.
1 Vgl. oben S. 192.
' Quelle?
n Vgl. oben S. 192, 15—17, wo sich die gleiche Angabe findet. 30
4 Weyarn an der MangfaM.
6 Sigboto L von Neuburg an der Mangfall; vgl. Rtezler, Oesehichte
Baierm 7, 858.
6 Verweehslung mit Sigboto IV. , tvelcher 1272 von seinem Dienst-
mannen Otto von Praniberg im Bade getbtet worden tat. Vgl. Fund, im 35
Neuen Archiv XXIV, 692 (OefeU, Rer. Bote. SS. II, 338 x. J. 1272), sowie
QueUm u. Erorterungen I, 395.
— 208 —
P&wrbergk monasterium fundavit Otto comes de Iring; anno Andr. 55
domini 1121. papa Catixtus II. confinnavit. u. Fund.1
Annodominice incarnacionis 1132. regnante rege Conrado Fund.*
hii principes : Otto iunior comes de Wolfhartzhausen, fierchtoldus comes
5de Andfichs et Otto dux Meranie, piincipaliores fan dat ores extiterunt
et auctores monasterii be ate Virginia in Diezzen.
De arbore comitum de Wolfradhausen et
de Andachs8.
Leopoldus
10 comes sepultus in
Diezzen cam fratre
Ottone.
Otto
niaior domus de Wolfhartzhausen
obiit anno Christi 1122.
Uxor eius Justicia.
Notoe Diess.*
Rickentza
Maria
Hainricus
Otto
Hainricus
Otto
uxor Lotharii
uxor
episcopus
comes cum
comes
iunior
15 imperatoris
Gre-
Batisponensis
imperatore
obiit 11566.
comes
Romanorum.
corum
annoChristi
Lothario
Qui mult a
de
im-
1155. mo-
Italiam in-
bona predia
Wolf-
pera-
nachus factus
grediens
cum homini-
hartz-
toris.
apud 8. Em-
Papiamvcnit,
bus mon as -
hausen
20
merammuni4
ubi vita pri-
terio in
maior
obiit.
vatus occu-
Dyessen
domus
buit5 anno
contulit se-
obiit
Ghristill36.
pultus in
capitulo.
1141.
25 l Neues Archiv XXIV, 676. Beuerberg.
* Qrundungsgeschichte von Diessen. Vgl. Neues Archiv XXI V, 685.
9 Vgl. hiexu im AUgemeinen die Stammtafel nebst den Belegen bet
Oefele, Qeschichte der Qrafen von Andechs.
4 Wo xu den folgenden beiden Stammb&umen niehts anderes be-
SOmerkt ist, sind Diessener Aufxeiehnungen die Quelle. Und xicar haupt-
sdehlich fur Jahrxahlen das Diessener Nekrologium (Mon. Qerm. hist,
SS. XVII, 324 und Necrol. I, 7), sowie fur den Text der Qenealogien
von denNotae de fundaioribus monasterii Diessensis (a. a. 0. SS. XVII, 328)
die Nota I, III und am meisten die ouch in den Fund. (vgl. Neues
35 Archiv XXIV, 685) enthaliene Nota V.
* Aus Andr. 55.
* Quelle hiefur ist die Historia Welforum Weingartensis, Mon.
Qerm. hist., SS. XXI, 466.
1 Die Diessener Quellen geben 1158 an.
Notae Diess. [F. 178] Fridricus
comes de Andax obi it
1075. in Sewn sepultus.1
— 204 —
Arnoldus
comes
GisuV
Berchtoldus
comes de monte Andachs ex uxore Sophia* filia Ottonis
cuiusdam ducis norici in Amertal cum filio Fridrico
sepulti in monasterio Cartel tempore Hainrici V. im-
peratoris.4 Obiit 1151. sepultus in capitulo Diezzen.
Otto Berchtoldus
epi8copus marchio Histrie
Bambergensis obiit 1188. ex
obiit 1196. uxore Hadwigis
SepultusBa- - obiit 1176. in
benberge. diezzen sepulta
in capitulo —
Machtildis
abbatissa in
Ottlstetten
obiit 1 16 4*.
Eufemia
abbatissa i n
Altenmunster
obiit 1180.
sepulta in
Dyezzen.
Gisiilab
comitissa 10
de Monte.
Berchtoldus Poppo
H i c Berchtoldus dux Meranie, marchio Ystrie, episcopus
comes montisAndfichs, avus S. Elizabet*, fuit Bambergensis
in expedicione primi Fridrici impera- P08'
tons in terra sancta 1181 et obiit 1204. °b»\°*2e4m
Genuit ex Agnete de Austria marchio-
nissa — 1195 Agnes sepulta in capitulo —
Machtildis
comitissa
Goricie.
15
20
Berch-
toldus
patriarcha
Aquileien-
sis obiit
1252.
alias
Ecknnot8
Ekbertus
episcopus
Bam-
bergensis
alias
Aeren-
bertus
obiit 1287.
Otto7 Gerdrudis Agnes Hainricus S.Heg-
dux Mera- uxor regina marchio widisb 25
nie, pala- Andree Francie Ystrie, dueissa
tinus Bur- regi s spinam ultimas de Slesie
gundie, a Hungarie, corone do- Andachs ', in Po-
suis in- que mini dedit obiit 1228. Ionia
toxicatus occisa inmontem Eodem obiit 30
obiit anno est Andachs6; anno de- 1241.
Christi 1212 9. obiit 1250 struxit
1248. \ - — __ castrum*.
Agnes
uxor imperatoris*
Fridrici If. », quam 1236.
tamquam cognatam suam
repudiavit, quam post
Ulricus dux Karinthie
duxit uxorem.11
8. Elizabet
uxor lantgravii Thuringie
Ludovici 6 obiit 1231.10
translate 1235. a Gre-
gorio IX.9
Steffanus
rex Hungarie
Bela
rex Hungarie. " 35
Elizabet
uxor Hainrici ducis
in f erioris Bavarie. ' *
40
• van spdterer Hand durchstricken, welehe xu Fridrici beischrteb:
ducis Austrie ultimi. b so Hs. 45
Anmerktmgen siehe S. 205.
— 205 —
[F 178'] Cap. 10.
De monte Andachs et S. Elizabet.
In monte Andachs olim erat castrum a Francis constructum l. Ghron. And.
In quo babitabant illnstres comites dicti de Andachs per annos quasi
^217.' Ex quibus orte sunt plures persona abrenunciantes seculo et
religionibus se asstrinxerunt. Quarum quedam per ecclesiam sunt
canonizate.
Item S. Otto episcopus Bambergensis, films Berchtoldi comitis
de Andachs 1196.*, qui sacramentum in montem Andfichs misit.
10 Item S. Elizabet, uxor Ludovici lantgravii Thuringie, filia Andree
regis Hungarie et regine Gerdrudis tUie Berchtoldi ducis Meranie,
marchionis Ystrie, comitis montis Andachs, nata 1207.; 1221. duxit;
4 annis vidua. Que S. Elizabet tarn in statu maritali quam
coniugali, quinimmo in vita et in morte multis misericordie
15 Antnerkungen xu S. 204.
1 Diese Notix findet sich weder in den Diessener noeh in den An-
dechser Aufxeiehnungen. Das um 1164 angelegte Nekrologhtm des Klosters
Seon, elm. 1048, enthtilt auf Bl. 50 von einer Hand des 14./15. Jhdts. den
Einirag: Anno 1075. obiit Fridricus comes de Andex et hie iacet (Man.
20 Bote. U, 160; A/on. Qerm. hist, Neerol. II, 227). Dorther oder aus einer
davon abgdeiteten Quelle stammt toohl Arnpecks Angabe.
2 Wohl identiseh mit der Z. 9 folgenden Gisila.
3 Ueber ihre Abslammimg vgl. Oefele, Oesehichte der Qrafen von
Andechs S. 16.
25 4 Quelle fur die Angaben iiber Sophia ist Andr. 534, tcelcher seiner-
setts die ha*tler Reimchronik beniUxt hat. Oefele a. a. O. hat jene Veber-
lieferung ubersehen. Arnpeck verwendet die Naehrichten seiner Quelle
undeuilieh. Noeh der Kastler Reimchronik ist Sophia die Mutter Bereh-
tolds und die Qrossmutter des Bisehofs Otto von Bamberg, so doss der
30 obige Satxteil ex uxore etc. eigentlich bei Arnoldus comes stehen soUte.
* Noeh den Diessener Quellen 1160.
6 Quelle hiefur ist das Chron. And.
7 Bier sind xtcei Otto, Voter und Sohn, xusammengeworfen.
8 Bei Fuetr. 155,3: Egkunot.
35 9 Die Fund, geben me der unten S. 206 beniitxte Andr. 1200 an;
die Jahrxafd 1212 diirfte der ungarisehen Chronik des Johann von Thuroex
entnommen sein.
19 In den Fund. 1234 ; vorgexogen ist die Angabe 1231 der Andeehser
Chronik.
40 n Quelle fiir diesen Absatx ist Herm. Alt. 392; aus irrtumlicher
Verwendung des Quellentextes erklart sich die Vertcechslung Friedriehs
von Oesterreich mit Kaiser Friedrieh sowie die unriehtige Angabe der
Jahrxahl.
l* Quelle diirfte Andr. 58, 34 und 70, 4 sein.
45 Anmerkungen xu S. 205.
1 1st, trie unser Quellennaehweis xeigt, keine originate NachriclU
Arnpecks, als welche sie Kempfler, Abstammung und attests Oesehichte
der Qrafen von Andechs im Oberbayer. Archiv 52, 222 imrichtigenceise
betrachtete.
50 * Diese Angabe seheint verderbt xu sein aus den Worten der deutschen
Quelle : ir XVIII nach einander.
* Todesjahr nach den oben S. 204, 12 xur Stammtafel benutxten Fund.
— 206 —
operibus ac miraculis claruit ', ut perlucide liber, qui de
Chr. And. eius vita inscribitur, attestatur. Obht autem fcliciter anno
24. etatis sue in Marpurg x anno Christi 1231. translate et canonizata
a papa Gregoiio IX. anno Christi 123").
Hie de parentibus S. Elizabeth dicendum est. Pater 5
Thurocxi vij*. eius Andreas II., filius Bele III. regis, in penthecoste in regem Hud-
Chr. And. garie coronatus est. Mater regina domina Gerdrudis filia predicti
Thurocz I. e. Berchtoldi ducis de civitate Meronia etc. De qua genuit Belam,
Coloniannum, Andream et B. Elizabet. Sed proch dolor, humani generis
inimico procul dubio suadente ab Hungaris occisa est anno domini 10
Andr. 58.* 1212 *. Causa autem, [F. 179] quare occisa sit, sic se habet: In despon-
ftacione 8. Eli*abet filie sue — hoc* non videtur verisimile, quia
1221. fuit desponsata et ipsa 1212. occisa — , que nupta
fuit Ludovico lantgravio Thuringie, nupcie in Buda civitate Hun garie
celebrate sunt, quibus Berchtoldus patriarcha Aquileiensis, f rater regine 15
Gerdrudis, interfuit Qui videos quandam comitissam regni valde
pulchram earn convenit et oppressit. Dum vero comitissa hoc malum
marito suo conquesta esset, patriarcha querimoniam vilipend ens ad pro-
Thuroexi viii. pria remeavit. Temporibus igitur paucis elapsis predictus comes Petrus *
Andr. I. c. Banckbanus magnificus vir de genere Bor oriundus suspicionem sinistram 20
habuit, quod regina conscia fuerit et consensum prebuerit buius mali,
quod uxori sue acciderit. Unde tempore sibi congruo convenit quosdam
maleficos pro pecunia, qui nocturno tempore regine cameram in g res si
et ipsam strangulantes suspenderunt. Quo facto omnes hi m alefici
membrorum contraccionem inciderunt et mane familiaribus intrantibus 25
omnes muti inventi sunt uno excepto, qui omnem rem, ut gesta
erat, narrabat. Qui omnes ob hoc malum suum sequenti nocte*
penam mortis subierunt. Hcc et alia signa apud reginam claruerunt
Herm . Alt ah. quj episcopus Strigoniensis misit in epistola amphy boloica b i s t a
•?#"• verba: Reginam nolite occidere timere bonum est; si omnes consenciunt, 30
ego non contradico. Cuius corpus humatum est6 in monte
Oainnino 7, vulgariter auf Chains, in [F. 179'] capella castri
a hoc — occisa am Rand hinxugeschrieben. *> amphyloica Hs.
1 Quelle vielleicht Herm. Alt. 393.
* Andreas giebt (wie die Fund.) [S. 205, Anm.9] 1200 an, Thurocz 1212. 35
3 Naeh den in den Fund, enihaltenen Diessener Aufxeichnungen ;
der Text dee Andr. ist hier vorgezogen.
4 Dieeer Vorname, den Thurocx nieht angiebt, ist aus Herm. Alt. 386
entnommen, wo es heisst : a comite quodam Petro trucidatur.
5 Diese Zeitangabe aus Herm. Alt. I. c. 40
6 E. Frh. von Oefele, der in seiner Oeschichte der Orafen von Andechs
die Begrdbnisorte der einxelnen Olieder des Hauses angab, schtceigt (S. 36)
merhwiirdigertreise gerade bei Qertrud. Bei Katona, Historia eritica
regum Hungariae stirpis Arpadianae V, 214 ist berichtet, doss ein Teil
Hires Leichnams in Lelecx begraben worden sei, ein andercr in demib
Zisterxienserkloster PUis in ungam. Die obige Naehricht von dem Be-
gr&bnis Uertruds in der Zenoburg bei Met an ist eine Fabel. Wie sic
hieher gelangte, ist nicht festxustellen. Das Oleiche gilt von der Angabc,
doss Qertrud in Meran geboren sei.
7 Vgl. obm 8. 60, Kap. 17. 50
— 207 —
Zennburg J . apud civitatem Merouam *, de qua Bata fuit,
apud Tirolis, ubi quondam S. Corbiuianus primus Frisingensis
ecclesie episcopus cum SS. Zenone et Valentino episcopis
hlimati f uerant 8. Pro cuius nece vox flebilis insonuit in tota Pan- Thuroex i vii.
5nonia, et in omni genere Bankbani* execrabilis et horrenda sanguinis
effasio subsecuta est Post hec rex Andreas terrain sanctam visitavit
ad roandatum domini pape. Quod man datum acceperat, dum esset
adnc dux, sicut habetur extra de voto et voti redempcione licet universis,
quia ipse complevit et redemit votum patris anno Christi 1217*. Et
10 ibi in terra sancta super exercitum Christianorum contra soldanum
Babilonie capitaneus et dux preficitur et mox victor efficitur gloriosus
cum duce Austrie4. Mansit autem ibi tribus mensibus. Regali denique
thesauro exposito diversorum sanctorum reliquias acquisivit. In
regnum suum est reversus cum sponsa sua 5, fliia marchionis
i5Estensis, ex qua fllium Andream0 posturaum genuit. Migravit Thuroex l. *.
autem rex Andreas ad dominum anno domini 1235., 30. anno regni
sui. Cuius corpus in monasterio de Egrus feliciter requiescit.
Cap. 11.
De S. Hedwige.
20 'Item 8. Hedwidis filia predict! Berchtoldi ducis Meronie et Vita S. Hedw.
Boror regine Gerdrudis matris 8. Elizabet, in puerili aduc etate
litteras didicit in monasterio Kitzigen [F.180] inFranconia auctore
spiritu sancto vixitque pie et iuste. Postmodum copulata
Hainrico duci Slesie cognominato cum barba in matrimonium
25a lege domini et ecclesie nunquam discessit. Cum quo habuit
3 filios et 3 filia 8, inter quos Hainricus dux patris fuit successor.
Qui contra Tartar os se pro Christ o constanter in bello opposuit et
a blankbani Hs.
1 Zenoburg. In der Oeschichte der Zenoburg bei Stamp fer, Schlosser
SOund Burgen in Meran und Umgebung S. 19—27 ist nichis von dem oben
Berichteten xu finden. In der Kapelle der Zenoburg wurde, une Stampfer
S. 23 mitteilt, die hi. Qertrud besonders verehrt. SoUte aus diesem Umstand
unter falscher Bexiehung des Nam en 8 Meranien auf die Stadt Meran in
Tirol ein Zusammenhang mit Qertrud von Andechs- Meranien, der Ungarn-
35 konigin, hergeleitet warden sein? Bei dem Interesse, welches Ampeck wegen
des Freisinger Bistumspatrons Korbinian fur Meran und die Zenoburg
hatte, ware es nicht unmoglich, doss die obige Fabel von ihm selbst herrffltrt.
? Meran; vgl. S. 206,8.
9 Vgl. oben S. 65, 18 und 84, 28.
40 4 Zusdtxe xu Thuroex nach Hcrm. Allah. 387.
5 Jolanthe, cine griechische Prinxessin, die 1232 atari ; erst darnach
vermaklte Andreas sick mit Beatrix von Este.
6 Vielmehr Stefan.
1 In dieser St. Hedwigs-Legendc finden sich viele AnkUinge an den
45 Text der Vita maior (das Verxeiehnis der Druokstellen in der Bibliotlieca
hagiographiea latina 1,562); doth schcint hier eine sclbstdndige kiirxere
Fassung der I/egende Quelle xu sein.
— 208 —
in loco, qui diciturBellstat1, prope Legnitz glorioso martirio
occubuit anno domini 1241. 5. Id. Aprilis. Postquam autem
genuerat predictos heredes 8. Hedwidis, Sanctis et piis
monicionibus necnon continuis precibus pulsabat aures due is
niariti sui, ut publico cum ea in manus episccpi voveret per- 5
petue continencie castitatem. Quod et factum est. Nam facto
voto fere per 30anDoe habuerunt thorum sequestratum. Deinde
Cf. Schedel maritus eius construxit monasterium Trebnitz, Cisterciensium
CCXVl. or(|{njSj qU0(j Constetit 30 milia marcarum. Ediflcatum est
autem idem monasterium anno domini 1203. tectumque est 10
undique plumbo, quod apparet in hodiernum diem. In quo
eciam deo obtulit filiam suam Gerdrudim cum 100 monialibus,
quibus omnia necessaria ordinavit usque in hodiernum diem.
Ipsa namque humilibus vestimentis induta in monasterio
de licencia mariti se locavit, in magna humilitate, frequentil5
oracione ac inestimabili paciencia vixit. Denique maritus
Fund. eius anno Christi 1237. diem obivit, ipsa autem 1241s.
Chron. And. [F. 180' J Item Machtildis soror 8. Ottonis abbatissa in Otelsteten.
Item Eufemia similiter soror 8. Ottonis episcopi Bambergensis
abbatissa superioris monasterii Eatispone8 alias Altenmunster. 2o
Item comites de AndSchs in giro eiusdem montis infra 4 miliaria
10 monasteria in remedium animarum suarum fundarunt.
De Eazzone comite4.
Chr. And. u. Inter que Francus illustris comes Rasso monasterium sancti
Fund, salvatoris Jeau Christi et 88. Jacobi et Philippi apostolorum 13 per- 25
sonis ordinis 8. Benedicti in Werdea iuxta Ambram fluvium construxit
in pede sui castri Razzenberge Augustensis diocesis, quod 8. Udalricus
episcopus consecravit et illic monachos coadunavit. Insuper dictus
comes Rasso multas reliquias sanctorum ex terra sancta, Constantinopoli
et Roma ac diversis mundi partibus attulit in monasterium suum. 30
Reversus enim de dictis terris abrenunciavit seculo et induit habitum
ordinis 8. Benedicti. In suo monasterio perseverans in finem obiit anno
Christi 954., ubi est sepultus miraculis coruscans.*
De destruccione monasteriorum.
Chron. And. ^ane prefata 10 monasteria ab hostibus 6 omnino desolata sunt 35
et bona eorum militibus distributa. E quibus dumtaxat Diezzen reedi-
ficatum est, ubi sepulte sunt 16 6 persone orte de AndSchs. In quo
* am Rand ist xu diesem Abschnitt beigeschrieben : vaccat, quia supra.
1 Wahlstadi bei Liegnitx.
7 Die Vita gibt 1243 an, die Not. Diets, der Fund. 1241. 10
3 Quelle?
* Vgl. oben & 128.
6 Nock der Quelle war dieser Feind der wyeste vnd vnselyg hertzog
Arnolff.
* In der Quelle: sibenzehen. 45
— 209 —
bellorum turbine eciara Razzonis raonasterium omnino destrnctum est.
Cuius religiosi fuga elapsi ornatus, calices, libros et precipue reliquias
[ F. 181] sanctorum ex longinquis terris per dictum comitem Rassonem
allatas secum ad montem Andachs * detulerunt
5 Cap. 12.
Dp duabus hostiis montis Andachs S. Gregorii.
Legitur quidem temporibus 8. Gregorii Magni Eliura regina Chron. And.
Hysponie causa devocionis Rom am veniens, adieus et deprecan* S. Ore-
gorium papam, ut ab ep eukaristie sacra men turn acciperet. Qui annuens
10 mi ssam in ecclesia sancte crucis in Hierusalem in presencia dicte regine
celebravit. In qua missa in canone arma Christi in spiritu vidit. Interim
regina de sacra men to eukaristie vehementer dubitavit. Quod in spiritu
vir dei cognoscens oravit, ut per visibile signum deus huiusmodi du-
bietatem b a corde regine expelleret. Quod et mox factum est Nam
15dum hostiam consecratam secundum morem in altum elevaret, regina
Christum in forma crucifixi vidit, et sic a mente eius omnis dubietas
expulsa fuit. Dum vero idem sanctua pontifex Grwgorius porrigeret
eidem mulieri parvam hostiam ab eo consecratam, conspexit earn in
formam digiti conversam in manu 8. Gregorii eius oracione ad con-
20firmandam regine et plebis fidem. Qua stupefacta in priorem formam
miraculoae mutata est. Sanctus autem Gregorius easdem duas, magna m
et parvam, hostias a se consecratas conservari cum sliis reliquiis fecit,
quia divinitus est revelatum, quod futurum foret, quod [F. 18V] per
eas dominus veniain et auxilium in tribulacione populo suo largiretur.
25 Que Rome in magna reverencia conservate sunt.
Quomodo tres hostie hec in Bambergam venerunt.
Multis siquidem annis transactis, dum Hainricus III. regni Citron. And.
gubernacula possidebat, facta est magna tribulacio in Almania, turn
quia fames et pestis tarn hominum quam iumentorum vigeret, turn quia
30 turbulencia pacis terram suam devastaret. Quare papam Leonem IX.
nacione Almanum1 consuluit. Qui com pass i one motus personal iter
in Almaniam circa annum domini 1052. l transiens secum tres hostias
ad imperatorem Hainricum detulit, duas, quas 8. Gregorius, terciam,
quam divinitus iussus consecravit. Quas christianissimus imperator
35 Hainricus in terris suis circumferri devotissime fecit, et pre missa tribu-
lacio continuo cessavit. Hec tres hostie Bamberge permanserunt
Qualiter dicte tres hostie in montem Andachs
venerint.
Temporibus siquidem tercii Conradi regis vel primi Friderici Chron. And.
40 imperatoris 2 in territorio Berchtoldi comitis de Andachs et filii sui
Berchtoldi mare hi on is Histrie fulmina, grando, tonitrua, coruscaciones,
ft so Hs. b dubeitatem Hs.
1 Diese Angaben wohl nach Andr. 46.
1 Quelle?
Quellen a. Erfrterangen N- F. III. 14
— 210 —
fames, karistia et mortalitates tarn hominum quam iumentorum pro-
vincial eorum devastabant. Ea propter S. Otto Bambergensis [F. 182 ]
episcopus ad preces predictorum Berchtoldi comitis de Andachs, gen i tori s
sui, et Berchtoldi marchionis Histrie, fratris sui, compassus tres pre-
dictas hostias consecratas a predictis summis pontificibus in montero 5
Andachs misit hortans, ut reverenter susciperent, quia divina ordinante
disposicione contra mortalitates aliasque tribulaciones profuture erant.
Unde devotissime suscepte et in fin i bus eorum circumducte; tribulacio
cessavit. Et sic in in on tern Andachs pervenerunt.
Quomodo hoc sacramentum in Wolfhartzhausen 10
miraculose in montem Andachs devenerit.
Chron. And. Sane successu* temporis fama miraculorum sac ram en ti prefati
propalata marchio Histrie Hainricus ! ultimus comes de Andachs,
eo quod reus interfeccionis regis Philippi suspicabatur, per imperatorem
Ottonem IV. terra pulsus in terrain sanctam ivit. Otto itaque maior 15
domus de Wolfhartzhausen devotione ad hoc sacramentum ductus a
fratribus ordinis 8. Benedict] et capellanis montis Andachs ac a filio
suo Hainrico comite de Wolfhartzhausen, prefecto seu provisore in ab-
sencia Hainrici comitis de Andachs prefati iam exulis castri in monte
Andachs, precibus et minis dictum sacramentum obtinuit. Elapsis autem 20
aliquibus diebus cum in die ascensionis domini ad nonam in altare in
Wolfhartzhausen ponerent, aperta capsella nihil inveiierunt, et , sacra-
mentum huiusmodi cum aliis reliquiis in monte Andachs repertum est.
Cap. 13.
De institucione processionis annue in montcm25
Andachs.
Chron. And. [F. 182'] Dictus vero comes reversus ab exilio seculo abrenunciare
intendens instinctu divino instituit in c&pella montis Andachs fratres
ordinis S. Benedicti capellanos, quibus multa predia cum litteris suo
eigillo sigillatis tradidit. Insuper ordinavit, ut infrascripte ville et feuda : 30
Weilham et que circa Amersee, Memehing, Moring, Scheyring, Weyl,
Kaufering, Pirring, Schwiffting, b Waletzhausen, Geltendorf, Dinzeipach,
Pridarchingen, Winckel, Eglingen et que super Lech rein, populi cum
suis plebanis annuatim feria tercia penthecostes processionaliter veniant
ad dictam capellam et singule parrochie candelam et quilibet hominum 35
unum denarium usualem offerat ac omnes coloni circa S. Michaelis
festum siliginem tribuant, quisque plus a lit minus, secundum quod colit.
Acta sunt hec anno domini 1228.* sub Hermanno episcopo Augustensi.
Hec omnia Sifridus episcopus Augustensis unacura Hainrico comite
ultimo de Andachs con fir ma v it. Prefatus siquidem comes Bferchtoldus] 40
abrenuncians seculo demum induit ordinem S. Benedicti in mona*terio
hewn Saltzeburgensis diocesis. Cum autem cum dictis hostiis et aliis
reliquiis cum suis famulis iret in Sewn, equi eorum immobiliter steterunt.
Quare compunctus ibidem dimisit hostias cum reliquiis.
* succensu Hs. b hier fehlen vier in der Quelle stehende Namen. 45
1 Die Quelle : Graff Berchtoldt.
2 Die Quelle: 1128.
— 211 —
Cap. 14.
De confirmacione dictarum hostiarum et de ultimo
comite de Andachs.
[F. 183] Hec miracula comites Berchtoldus de Andachs et Otto Chron. And.
5de Wolfhartzhausen Romam pape Innocencio II. intimarunt. Qui con-
firmavit dictas hostias cum aliis reliquiis ibidem perpetue manere, et
ut nulli hominum omnino liceat eas alienare sub pena eterne male-
diccionis, ac maledixit loco, quo deportate fuerint, adiunctis indulgenciis.
Item Otto maior domus de Wolfhartzhausen a filia sua Maria
10 imperatrice Giecorum a Constantinopoli multas attulit reliquias, eo
quod in eodem monte educata fuerat et in raemoriam sue parentele
illuc donaverat.
Item Agnes regina Francie, filia comitis de Andachs Berchtoldi
marchionis Hystrie, partem corone Christi misit in dictum m on tern.
15 Item S. Eliza bet lantgravia Thuringie orbata marito in hunc
montem cum multis reliquiis venit, quaa ibi reliquit.
Item Hainricus ultimus comes de Andachs tempore imperatoris
Friderici II. de Roma corpora sanctorum Felicis et Adaucti CUIU COn-
firmacione dictarum hostiarum et reliquiarum auctoritate aposto-
20lica deportavit. Insuper omnia, que genitor suus marchio Berchtoldus
ad dictam capellam ft, sub sigillo Sifridi episcopi Augustensis confirmari
fecit. Item providit dictam capellam duobus capellanis dictis Ysaac et
Jacobo [F. 183'] ordinis S. Benedicti ex monasterio Sewn, ut monasticam
vitam ibidem inciperent secundum intencionem genitoris sui Berchtoldi,
25 quibus in usum et pro eorum sustentacione omnia, que antecessors sui
dederant, tradidit. Quinymmo castrum suum Andachs destruxit, ne de
cetero aliquis comitum suorum consanguineorum sibi usurparet, et eodem
anno, videlicet Christi 1228., obiit. Sequenti itaque anno multa bella,
devastaciones et combustiones insurrexerant in Bavaria. Quare dicti
30 fratres timore perculsi prefatas hostias cum cedulis, in quibus scrip turn
erat: Sacramentum Gregorii. Sacramentum Leonis, in vasculum plum-
beum posuerunt, in superficie autem eius scripsernnt : Agne dei, miserere
mei, qui crimina tollis, volventes in tunicam 8. Elizabet cum aliis reli-
quiis in serin io ligneo cum litteris sepelierunt in capella subtus a 1 tare
35 sapienti usi consilio anno Christi 1229., ubi quasi 159 annis absconse erant.
Cap. 15.
De invencione reliquiarum.
Anno domini 1388. temporibus Steflani, Friderici et Johannis Chron. And.
fratrum, ducum Bavarie, predicte reliquie indice mure, qui de loco, ubi
40 abscond ite erant, ad altare cedulas scriptas detulit, hoc signo prodite
per professum b in Ebersperg1 quendam Jacobum capellanum montis
einsdem feria 3. post octavas penthecostes, que erat in eras ti no S. Urbani,
a Verbum fehlt. b professum — Ebersperg spater hinxugefiigt.
1 Quelle? 1st icohl nur gefolgert aus der daran sich schliessenden
45 Encdhnung eities in der Quelle namenlosen Abfes von Ebersberg.
14*
— 212 —
invente sunt1. Eodem anno, quo invente sunt dicte hostie et reliquie,
N. abbas Eberspergensis ordinis S. Benedicti consenciente duce Steffano
prefatas [F. 184] reliquiae in suum deportavit monaaterium. Bed cum
eciam intenderet predictas consecratas hostias auferre, licet coram eo
essent in altari, videre tamen non potuit. Quo comperto ex iussu pre- 5
dicti ducis easdem reliquias illuc reportavit. Sequenti igitar invencionis
anno sepedicte hostie et reliquie cum magna devocione circa festum
S. Nicolai in Monacum sunt deducte et in capella ducum reverenter
collocate, eta 1390. die 18. mensis Marcii8 ostense foerunt in
opido Monacensi. Interea edificabatur in monte preciosa ecclesia 10
in bonore S. Nicolai. Que cum consumata fuisset, duces reliquias pre-
sentare distulerunt. Idcirco terribilia signa super Monacum apparuerunt
Quare cum magna pompa et reverencia diet as hostias et reliquias in
montem Andachs reduxerunk His peractis illustris dux Fridericus
consensu fratrum suorum Steflani et Johannis unam spinam coronel5
Christi in cast rum suum Landshuet detulit. Eadem nocte terremotua
factus est magnus, ita ut vix dictus dux expectaret, usque dum
dies i 11 usees cere t, et mox eandem spinam in montem Andachs
remisit
Chron. And. De fundacione prepositure in Andachs. 20
Anno domini 1438. Ernestus dux Bavarie auctoritate sacri concilii
Basiliensis consenciente filio suo Alberto, confirmante P. b 3 episcopo
Augu s ten si circa festum nativitatis Johannis baptiste instituit in prefato
monte collegium sex canonicorum cum preposito cum litteris suo sigillo
roboratis et post paucos dies in commemoracione S. Pauli 4 25
obiit.
Cap. 16.
De mutacione prepositure in cenobium ordinis
S. Benedicti et consecracione ecclesie.
Chron. And. [FA841] Anno domini 1451. Nicolaus de Cusa cardinalis legatus 30
sedis apostolice a latere per Alraaniam, episcopus ttrixnensis, qui eo
tempore doctissimus habebatur, in quadragesima Monacum venit et
hortatu ducis Alberti cum eo in montem Andachs persona liter ivit ac
hostias consecratas et reliquias ac omnia alia singulariter conspexit.
Cum quo prefatus dux suos honorabiles nuncios ad papam Nicolaum V. 35
misit, ut eius auctoritate collegium canonicorum extingueretur et monas-
* et - Monacensi amRande hinxugeschrieben mit Einfiigungsxeichen.
k p. A.
1 Vgl unten Buck V} Kap. 67.
1 Quelle? 40
* Die Quelle nenni keinen Namen; Arnpeek gibt den Anfangsbuck-
8taben dee Namens dee Augsburger Bisehofs Petrue von Schauenburg an,
wdcher 1439 die Stiflung von Andechs bestdtigte; vgl die Urkunde in
Man. Bote. VIII, 597.
4 30. Juni. Quelle? Herxog Ernst starb am 1. oder 2. Juli 1438; 45
vgU Baeutle, Qeneahgie dee JStamtnhaueee Wittelsbach, S. 24, Anm. 1 und
Riexler, Qeschichie Baierne 1II% 329.
— 213 —
terium ordinis S. Benedicti edificaretur et institueretur. Cuius precibus
papa motu8 petita concessit, ut patet in bulla papali desuper con fee ta
ac data anno incarnacionis dominice 1453. Id. Aprilis. Qua bulla per-
cepta mox incepit studiose construere monasterium illustris dux Albert us,
5 cui papa Kicolaus 3000 florenorum in subsidium donavit. Perfectis
igitur locis regularibus, dormitorio, refectorio, coquina, Armaria et
aliis necessariis ad instanciam dicti ducis Alberti Wiihelmus abbas in
Beyren ordinis S. Benedicti, commissarius apostolica auc:ohtate, pre-
sentibus prefato duce fundatore, 4 abbatibus ordinis S. Benedicti,
10 videlicet de Tegernsee, Ebersperg, Scheuren et Wessesprunn, ac 3 pre-
positis canonicorum regulariura, Ray ttenpuech , Dyeasen et Pollingen,
aliisque notabilibus person is preposituram suppressit ac extinxit et
ordinem S. Benedicti erexit. Acta sunt bee in refectorio monas-
terii montis AndSchs anno domini 1455. die 17. [F.185] mensis
15 Marcii. Eodem anno ad preces prefati ducis fratres religiosi 7 de Tegernsee
in idem monasterium ad incipiendum ordinem S. Benedicti venerunt.
Anno domini 1458. ad firmiorein perpetuitatem prelibatus dux
Albert us illustris consenciente primogenito suo, duce Johanne, unacum
uxore sua Anna de Braunswica ac aliis liberis suis consilio religiosorum
20virorum ac doctonim cuncta, que pater suus dux Ernestus ad pre-
posituram donavit adiunctis aliis multis prediis et bonis ac privileges
in scriptis confirmavit, tradidit ac suo sigillo roboravit et munivit.
Predicto anno dominica ante Jacobi apostoli consecratus est Eber-
hardus primus abbas dicti monasterii et quidam fratres de Tegernsee
25 firmati. Item dominica post1 S. Jacobi festum ecclesia cum altaribus
est reconciliata et capella in ambitu dedicata.
Anno domini 1460. Albertus dux Bavarie superioris et in-
ferioris et comes in Yoburg ultima die mensis Februarii diem
uhimum clausit, fundator monasterii montis Andacbs ordinis
30S. Benedicti in eodem monasterio sepultus , relinquens 5 filios,
Jobannem, Sigismundum, Albertum, Cristoferum et Wo If gang um, ac
3 filias. Hec et quedam alia supradicta per anticipacionem
dixi, ut dictorom ordinatior continuacio servetur. De quibus
tamen per singula posterius deo largiente dicetur suo in
35 loco, maxime de iamdictis ducibus.
Cap. 17.
De fundacione monasteriorum Paring, Kor,
Piburg et Raittenhaslach.
Monasterium Paring2 fundatum est a quodam comite
•40de Rayng nomine Hainricus tempore Fridrici imperatoris
circa annos domini 1240.
1 Die Quelle : an sannt Jacobs tag.
' Paring, Augustiner-Chorherrenslift im Bistum Regensburg% Be-
xirksamts Rottenburg, wurde van den drei Briidern Qebhard, Konrad und
45 Heinrieh von Boning 1141 gestiftet. Vgl. Janner, Oesehiehte der Bischbfe
von Begensburg 11, 72; iiber die Qrafen von Boning Biexler, Qeschichte
Baierns 1, 857.
— 214 —
[F. 185' J Item Ror1 monasterium canonicorum re-
gularium ordinis S. Augustini fundatum est a quodam nobili
viro nomine Adalbertus dictus de Ror circa annos domini
1133.*
De fundacione monasterii Piburgensis.8 5
Item Piburg monasterium ordinis S. Benedicti anno
gracie 1133. fundatum est per Eberhardum comitem de
Hilpolstain consilio et auxilio fratris sui et Ottonis episcopi
Bambergensis. Qui Eberhardus primum canonicus Bam-
bergensis, deinde monachus professus in Proffering propelO
Ratisponam, postea electus in abbatem in Piburg et paulo
post electus fuit in archiepiscopum Salczeburgensem post
obitum Conradi de Abensperg et sedit annis 18 et obiit
1164. feliciter et claret miraculis.4 Mater autem eius
nomine Berchta, cuius nutu et beneplacito eadem facta est 15
fundacio, quinymmo velut fundatrix colitur principalis.
De fundacione Raittenhaslach.
Conradus de Abensperg audax et prudens 1106. electus
in archiepiscopum Salczeburgensem sedit annis 42, incepit
ordinem canonicorum S. Augustini in ecclesia Salzeburgensi 20
1121., edificavit cenobium monialium in ecclesia parrochiali
Cf. Vita et fundavit monasterium Rottenhaslach. Pulsus a sede sua
hunr* 7Q\)er novem annos Obiit 1147. Episcopus quoque Gurcensis6
33* imitatti8 est dominum. Prefatus archiepiscopus habuit avum
nomine Babo, qui genuit 30 filios et 8 filias, omnes de liberis matribus. 25
Quos filios omnes presentavit ante conspectum imperatoris
Hainrici IV. adiuncto cuilibet milite et famulo uno.T
Anno autem Christ i 1485. ultima Februarii prope
Frisingam Nicolaus ultimus de Abensperg et Burchardus
de Rorbach, viri strennui, interfecti sunt.8 30
1 Rohr bei Abensberg in Niederbayern.
9 VgL Mon. Germ, hist., SS. XV, //, 1084.
a Biburg bei Abensberg in Niederbayern. VgL die xwei Griindungs-
geschichten von Biburg in den Mon. Germ, hist., SS. XV, II, 1085 ff.t die
unter sich verschieden sind und auch von der vorliegenden Griindungsnotix 35
abiceichen.
* Der hi. Eberhard war 1147—1164 Erxbischof von Salxburg.
6 Vita Chunradi archiepiscopi Salisburgensis, in Mon. Germ, hist.,
SS. XI.
6 Hildebold. Vita Chunr. a. a. 0. : Episcopus quoque Gurcensia 40
huiufl viri virtutem emulatus.
7 Die Nachricht von Babo und seiner Nachkommensohaft ist — aus
der gleichen Quelle — schon einmal oben S. 160 aebracht. Hier an der
xtcetten Stelle ist wieder auf den Text der Quelle selost xuruckgegriffen, tcie
die Wotte liberis matribus siatt der oben gebrauchten liberis uxoribus xeigen. 45
• Riexler, Geschichte Baierns III, 493.
— 215 —
[F.186] Anno domini 1113.1 vel citra, parum postquam Cf.Tab.Sckir.
illi nobiles viri comites de Scheiren dicti cum sua prole, que dei 526 17 uFUetr
gracia et nature mirabiliter fuit aucta et crevit, aunt secundario 139/40.
per diversos coroitatus et dorainia divisi* propter ipsorum pluralitatem,
5 non tamen minus OmneS. Ymmo quilibet ipsorum partem hereditatis
in illo primo castro Scheyren3 et eius usuagiis ac prediis habebat
expectare. Medio tamen tempore illud castrum quotidie in edificiis
ruinam paciebatur notabilem, et nemo ipsorum quitquid ibi addere4,
sed plus decerpere pro suis curabat heredibus. Habebant
10 insuper ibi castellanos seu iudices et prefectos, qui vix
stipendiis suis contenti fuerunt, nil instauracionis edificiis
impendebant vel impendere curabant. Et quia iam plus
200 annis steterat, in diversis locis turpiter pendebat. Qua
de re inter aliquos eorum de progenie cum sermo in medium
15 venisset, ut stipitem sui nominis et paterne hereditatis non
sic deperire sinerent in confusionem omnium ipsorum, qui
viri preclari habebantur et multa in diversis locis et terris
magnifica castra edificaverant et comitatus, placuit, ut diem
inter se certum ac determinatum assignarent pariter et
20 convenirent determinaturi, quid de sede paterna facerent
pro futuro, ex quo nullus eorum delectabatur personaliter
ibi residere [F. 186'] nee afficiebantur illi loco amplius, ut
vel ad ipsorum omnium communes expensas edificia instau-
rentur aliquatenus , presertim cum omnium antecessorum
25 corpora et nomina notabiliter ibi haberentur recondita.
Constituta ergo die convenerunt iliac cuncti proceres de
Scheyren, ut ilia historia loquitur dicens, quod dux Bavarie,
quia seniorem vocant alii ducem, alios comites et barones illius
progeniei convocaverit b ac cum ipsis dietam habuerit in castro
30 Seu COmitatu Scheyren. Et tunc communi omnium consilio fuit
decretum, ut ex castro illo monasterium fieret in honore virginis gloriose
illorumque sanctorum, quorum reliquie ibi habebantur aut
alias aut ab antiquo ibidem patroni extiterant capelle ibi
a principio edificate. Sicque unusquisque eorum, qui aderant,
35 1 Die Tab. Schir. gibt 1124 an. Ueber die Verschiedenhetten der
Ueberlieferung des Qrundung&jahres von Scheyem vgl. Mon. Qerm. hist.,
SS. XVII, 622, Anm. 91.
* Tab. Schir.192: Do dye grafen all tailten und dye her zogen,
ain tail auf das Norgawe, ainer gen Witelspach, ainer gen Valey, ainer
40 gen Andachz, ainer gen Voburck . . .
8 Dasdbst : dye hetten dennocht all tail an der burck zu Scheyren.
4 Daselbst : und das haus wolt niemand pessern noch pawen.
5 Tab. Schir. 193: Da besannt hertzog Otto von Bayren all dye
fureten, dye tall daran hetten, und ward mit in u be rain, daz sy ain
45 closter darauz raachten.
— 216 -
suarn partem seu orane ius hereditarium, quod ibi eum con-
cemebat, libere et integre resignavit virgini gloriose Marie1, quam
omnes in futurum ibi patronam et dominam esse volebant.
Udu8 autem ex predictis comitibus iunior etate, morum eciam
honestate vanus ac frivolus totusque mundialis, ut audivit5
ac vidit, quia ceteri sic faciliter tanta bona proiecissent
quasi in nihilum, ut ipse putabat, quia nihil devocionis in
sanctos gerebat, extracta [FA87] cyrotheca de manu frivole
in conspectu omnium exclamavit, ut dicit ilia historia, et dixit:
Seth hiu, her teufel, habt euch mein tayl an dyser purgk. Et mox 10
affuit dyabolus et illam proiectani cyrothecam omnibus videntibus* subleva-
vit et abiit.3 Post hec autem, mox ut consilio eorum ac volun-
tate fuit decretum ibi ammodo sanctorum fieri domum et
memoriam, 15 4 barones aduc viventes unacum devotis suis uxoribus
operam dederunt, ymmo notabilem manum adiutricem adhibuerunt 15
edificio illius monasterii, presertim domina Beatrix vidua relicta
domini Wernheri cum filio suo Ottone duce atque uxore eiusdem
domina Agnete et Conradus et Otto ccraites de Tachovia, Otto comes
palatinus de Witelspach, Otto, Eckhardus et Pernhardus 6 de Andachs
et Wolfratzhausen. Ultimate interfuerunt consecracioni illius 20
ecclesie cum suis largis muneribus et ibidem suam sepulturam
de novo elegerunt.*6
[F 188] Satis de his supramemoratis comitibus magni-
ficis in plerisque Baioarie castris habitantibus dictum reor
quo ad presens, licet aduc plures fuerint, quorum egregia25
facinora per eos fortiter gesta ad me hactenus non per-
venerint. Nunc vero ad historiam, unde multum nee tamen
inutiliter egressus fueram, turn quia sepenumero de prefatis
et aliis Baioariorum comitibus mentio apud vetustos ver-
satur, turn quia ipsa Baioariorum provincia et aliquando30
regio eorundem comitum presencia illustrior claruerat, re-
grediens, siquidem repetens, ubi dimiseram, incipiens videlicet
a F. 187' ist leer.
1 Daselbst : und also gaben sy all auf unser frawen jedermann
seinen tail. 40
3 Fuetr. 139: zu gesicht aller menschen.
3 Tab. Schir. : hertzog Arnold der gab seinen tail dem teufel und
warf a in en hantschuch auf und sprach: sett hin, her teufel, des mein
des suit ir gewaltig sein ; und also chom der teufel und fiirt den hand-
schuch hin, das in chain mensch nimmer mer gesah. 45
4 Daselbst: ir funfzehen mitainander stifffceten do Scheyren das
closter.
6 Die Tab. Schir. sagt von diesen dreien : dye rechten Scheyrer.
6 Tab. Schir. : und erwelten inen da ein ewigen grebnflz.
- 217 —
a Ludovico Ottonis palatini de Witelspach filio in hunc, qui
sequitur, modum.
Cap. 18.
De Ludovico duce Bavarie, filio OttonTs
5 de Witelspach.
Ludovicus itaque parvulus g en i tori suo Ottoni, qui te rcio Conr. Chr.
cum dimidio sui ducatus anno de medio fuerat sublatus, in d u c a t u Schir. 621.
successit. Qui puer parvus Fridrici quondam palatini et tuin» Ottonis
palatini de Witelspach consilio ducatum rexit , attamen instigante
10 invidia conspiracione principum quam plurimum impugnabatur. Sed
inter hec fortuna arridente puero persona diviciis dignitate mirabiliter
accrescebat et consilio et factus est locuplete iocu- [ F 188* J plecior et
potente potencior, et fortitudo principum terre istius ad solum principem
respectum habuit. Denique omnia castra, possessiones, marchio-
15 natus, palatinatus, comitatus, castella, villas, predia, terri-
toria culta et inculta cum aquarum iluentis ac cuncta cum
suis attinenciis, que possederant illustres marchiones Cam-
benses, dicti vulgariter de castro Voburch1, et montis
Andachs, palatini de Witelspach, preter que imperium de-
20struxerat, resb domus deWolfhartzhausen, comites Schirenses,
Landspergenses 2 et deVelaia, ipsis decedentibus hire heredi-
tario hie Ludovicus acquisivit3. Castrum vero Dachaw et omnia Conr. Chr.
sibi attinencia dudum pater suus dux Otto, ut Supra4 habitum Sckir. 620.
est, 10 marcis aure et 800 talentis a domina Udilhilde vidua Co nradi
25ultimi comitis de Dachaw comparaverat.
Ea tempestate 6 illustrissima domina Ludmilla comitissa
in Pogen, filia W. regis Boemie, sed secundum fratrem
* cum 27s. b res — Wolfhartehausen spater hinxugefiigt Us.
1 Herm. Alt. 382; vgl oben S. 176, 45.
30 * Vgl Ebran 93, 12.
8 Dasetbst 110, 6.
4 S.192, 1—3.
6 Zu Riexler, Qeschichte Baierns //, 42 ist xu betnerken, doss die
folgende romantische Qeschichte in der bayerischen Chronistik sich nicht
35 erst bei Arnpeck, sondern schon bet Fiietrer 164 findet. Fiietrers Er-
xahlung ist lappisch und unwahrscheinlich, tceil dort die gemalien Hitter
xunachst gar nicht sichtbar sind, sondern erst durch Wegnahme eines
„ Umbhangs" enthuUt tcerden, wahrend dann hinter einem udteren „ Umb-
hang" die lebendigen Bitter stehen. Arnpeck hat Fiietrers Text xtoeifels-
AOohne beniitxt, da er xu einem grossen Teil damit ubereinstimmt ; doch
tee ist seine Erxahlung gegenuber jener Fiietrers gerade entgegen dern eben
getadelten und in einigen weiteren Funkten andere treffendere selbstdndtge
Ziige auf. Das die Qeschichte behandelnde deutsche Qedicht, uelches in
dent der Mitte des 15. Jhdts. (vgl. rneine Ausgabe des Andreas von Iiegens-
45 burg S. XXIX) angehbrigen elm. 9711, f. 315 handschriftlich iiberliefert
und daraus in den Mon. Boic. XII, 92 gedruckt ist, ist kaum Arnpecks
Vorlage getcesen, da es wiederum in einigen wesentlichen Punkten anders
berichtet. Ich bexweifle darum auch, doss es Fiietrers unmittelbare Quelle
war, wie Spiller unbedenklich annimmt.
— 218 —
Andream de S. Magno Ratisponensem nata de ducatu Sweid-
Fiietr. 164. nitz ft *, SUbtili astucia sua Ludovicum ducem, ut earn matri-
monialiter duceret, cum tali facesia induxit Defuncto siquidem eius
primo mar i to Alberto illustri comite de Pogen, cum esset pulchra
nimis, timens deum et moribus, ut assolet, clarissima, dictusS
dux sepius earn visitavit. Demum apud earn pro illicito amore dulcibllS
verbis, Ut moris est, vehementer solicitavit. Quod ipsa caute ac
provide recusavit, attamen eidem certura diem, quod ad tha-
[F. i<S5/lamum suum veniret, preflxit. Interim ipsa arte
pictoria in velo ante lectum eius pendente, quo dormirelO
SOlebat, tos milites depingi perpulchre fecit et ipso die prefixo
alios tree vivos familiares suos milites sub eodem velo abscond it. In-
gress us igitur princeps putans earn ibi fore solam more suo de
illicito coucubitu instetit. Que ait: Si de present! ducitis me in
uxorem data bona fide sub testimonio istorum trium militum, faciam, 15
que cupitis. Quod ille illico parvipendens tres depictos milites promisit.
At ilia velum deponens inquit : Sitis itaque vos, strennui milites, testes
huius rei ! Bene, domina graciosa, audivimus. His auditis dux per-
plexus cameram concito exivit nee in anno integro ad earn revertitur,
nimirum finito anno nupcias magnifice celebravit et earn solenniter20
in facie ecclesie christiano more in uxorem duxit.
Sed quia hie mencio facta est de comite de Pogen,
advertendum est igitur, quod predicta domina Ludmilla
ex suo primo coniuge duos genuit Alios Albertum2 et
Berchtoldum. Qui dum virilem attigissent etatem, pacis25
inquieti, quietis impacientes, omnes offendentes, nulli par-
centes, pontifices, prelatos, barones, milites ac cives circum-
quaqut in gyro impugnantes, depredantes et ferociter an-
gustiantes ac miserabiliter tribulafttes 3 demum ab eis victi
terra pulsi4 in Italia se receperunt. Ex quorum genere5ao
a Sweinnutz am Rand Hs.
1 Irrtiimliches Zitat; Andreas 545 sagt: filiam regis Bohemie, nach
ihm ebenso Ebran 110 und Fiietr. 164.
* Mit diesem starben 1242 die Qrafen von Bogen aus. Die folgende
Erxahlung von dem Zusammenhang der Qrafen von Bogen und der Qrafen 35
von Arco ist eine unbegrundete Fabel (vgl. Riexler in Aventinus, Samtliche
Werke III, 228), welche dutch Arnpeck hier in die Liter atur eingefuhrt
icurde. Die von Karl Anton Qrafen von Arco verfas8tet 1883 anonym
erschienene „Chronik der Qrafen dee hi. rom. Reichs von und xu Arco
genannt Bogen" htiU die Fabel aufrecht, ohne tvissenschaftlichen Beueis, 40
lediglich die „Familien-Ueberlieferungu da fur ins Feld fiihrend.
8 Vgl. Herm. Alt. 372 u. 374, Andr. 544 und Fiietr. 164.
4 Ebran 112 berichtet van einer Vertreibung der Qrafen von Bogen
durch Herxog Otto II. : etlich sprechen , er hab die grafen von Pogen
vertrieben in welische land und die grafschaft besessen. Darnach Fueir. 164 : 45
umb das wurden sy paid vertriben.
6 In der folgenden Stammtafel und unten in Kap. 19 toird der 1242
verstorbene Qraf Albrecht von Bogen richtig ah der letxte bexeichnetf
— 219 -
aduc nostra etate, videlicet anno salutis 1487., dum illus-
[F. 189' ytrissimus excelsusque princeps Sigismundus archidux
Austrie comesque Tyrolis bellum contra Venetos feliciter
ageret, duo fratres superfuerunt quedam castra in confinibus
BItalie et comitatus Tyrolis possidentes, dicti de Arcu,
quorum unus Venetis coniunctus, alter vero predicto archi-
duci Sigismundo viriliter adhesit. * Expulsis itaque prefatis
comitibus de Pogen a Baioaria duces Noricorum terram
eorundem conquisierunt. Hec incidentaliter dixi.
10 » Circa anno a Christi 1124.* monasterium Superius AlteFundS
Lniciatur et sub papa Honorio II. libertati traditur a Friderico Rat is -
ponensis ecclesie advocato cum consensu coniugis sue et Adelberti4
com it is de Wind berg et uxor is sue filiorumque eorundem, scilicet
Perchtoldi et Albert i, admodum parvulis, ad quorum dicionem idem
15 locus hereditario iure pertinebat.
Albertus Andr. 56 u.
comes in Pogen obiit 1147., fundavit 545
Windberg 1142. Hedwigis5 uxor.
Hartwicus Perchtoldus
20 obiit 1208. u. 59
Albertus
obiit 1198. Uxor LudmUla obiit 1240. u. Herm. Alt.
^ y 384
Leopoldus Perchtoldus Albertus u. Andr. 59,
obiit 1218. 6 ultimus comes de Pogen 62 u- &*5.
25 obiit 1241.,
dedit tertiam partem. 7
Anno Christi 1203. tota pene provincia Bavarie incendio, Oonr. Schir.
rapinis periclitatur et multis malis subiacuit propter guerram inter Ann. 631,
Herm.AU.386
u. Fund.9
a der folgende Abscknitt ist an den Rand geschrieben.
30 ! Nach der ertvalinten Ckronik der Qrafen von Arco S. 62 warm
die beiden damaligen Qrafen von Arco, Andreas und Odalrich, mit Herxog
Sigmund von Tirol verbUndet.
1 Oedr. Oefele, Rer. Bote. SS. II, 332 und 333 xu den Jahren 1104
und 1125. Vol. Neues Archiv XXIV, 697 und 714.
35 * Die Quelle gibt 1104 ale Orundungsjahr an.
4 Richtiger miisste es heissen : Adelberto n. s. w.
5 Vgl. Herm. AIL 373.
• Andr. 59 unriehtig 1208.
7 Namlich fori in Pogen ecclesiae Superioris Altach; vgl. Andr. 62.
40 • Text der von tnir festgestelUen kleinen bayerisehen Annalen, gedr.
Neues Archiv XXIV, 686. Auch bet Andr. 59 verwendet, dock ist oben,
uie das Wort incendio erkennen l&sst, auf den Text der Fund, xuriick-
gegriffen.
— 220 —
Conradum Ratisponensem et alios Bavarie episcopOS et ducem
Ludovicum. Quam ob rem mala morte ultimo obiit.
Herm.Alt386. Anno domini 1204. ci vitas in Landshut incept a est et
castrum a Ludovico duce.
Andr. 59. Eodem anno defuncto predicto Conrado Ratispo nensi 5
episcopo 9. Kal. Maii1 Conrad us II.2 Frisingensis ecclesie propositus
Ratisponensi ccclesie preficitur episcopus. Hie vir iustus et per omnia
religiosus et castus vendito patrimonio suo septem milibus librarum,
cum esset ex antiqua et nobili prosapia, filius Hainrici comitis de Fran ten -
hausen, hospicium pauperum in ponte Danubii fecit et possessionibua 10
extulit; castrum Deyspach, Werd, Kunigswardt et alteram Pewren
episcopatui adiecit.
Herm.AU386. Durante siquidem prefatoa bello duxLudovicus Bavariam
395. immaniter igne et preda vastavit; destruxit castrum TezeUpach b '
et incepit construere castrum Dingolfing4 et castrum in Landshuet 15
[F. 190] Anno Christi 1204. dux Ludovicus in Monaco,
quia inter Mospurgam civitatem et opidum Dingolfing multe
violente depredaciores et spoliaciones committebantur nee
securum iter aut tutus locus inveniebatur, construxit in
monte, quo modo castrum Landshut consistit, ligneam do- 20
munculam vulgariter kasten et collocavit illuc quatuor clientes
ad custodiendam viam, ut homines tute in aquis et terra
pertransire possent, et ex hoc nomen habet Landshut quasi
provincie custodia. Sane homines videntes ibi esse terram
bonam et superficie amenam ac pascua pro educandis hominibus 25
animalibusque uberrima tres swaigas erigunt; deinde propter
terre fertilitatem domus edificare ceperunt. Quod prefatus
dux percipiens eisdem edificantibus plura privilegia dedit,
maxime ut, postquam hunc locum attingerent, securi essent
contra omnes suos creditores propter debita. Supervenit30
denique quidam Judeus, qui incolis pro usura pecunias ac-
comodavit. Deinceps dux ammota lignea domuncula in eodem
monte castrum firmum erigere cepit. Et hoc modo civitas
Landshut inicium sumpsit nee unquam villa aut forum fuit,
sed mox cepta vehementer crevit 'nee immerito, quia pro 35
tocius terre [F. 190' J republica et bona intencione inchoata
altissimi largiente gracia mox vehementer excrevit. Est
a pre facto Hs. *> von spdlerer Hand am Rand: Teyspach.
1 Das Todesdaium Konrads III; aus Herm. Alt 386.
* Vielmehr IV. ; vgl. Janner, Oeschtehte der Bischofe von Rtgens- 40
burg U% 234.
• Irrtum; aus der Notix bei Herm. Alt. 395: 1251. castrum in
Teispach a Ludwico duce (Ludwigs I. Enkel !) destruitur.
4 Eben falls In turn; Herm. Alt. 395 berichtet xum Jahre 1251:
Otto dux castrum et oppidum in Dingolvinge construere cepit. 45
— 221 —
itaque Landshuta civitas metropolis inferioris Bavarie Celebris
inter principura urbes in Germania, sed et in Bavaria nomina-
tissima, et si inter novas fore coraputetur, perpulchris tamen
structuris multas alias superat. In loco etenim uberrimo
5 ad ripas Isare fluvii limpidissimarum aquarum posita *, que
grandem inhabitatoribus civitatis conferunt utilitatem, turn
quia ibi tot raolendine sunt, que non solum civitati, sed et
aliis per girum habitantibus ad miliare teutonicum vel duo
quasi sufficiunt, turn quia ibi tot piscatores, id est ad minus
10 70 exceptis famulis, existunt, quot vix in aliqua Almanie
civitate reperiuntur. Est ibi insuper ex septentrionali parte
vallis adeo fertilis, ut vulgo fovea butiri cognominetur.
Hinc est quod eadem civitas omni feriata die ad minus
bis, semel ante prandium ad horas duas vel tres et ante
I5cenam quasi horas duas, forum lactis habet, ubi venale lac,
butirum, ova, casei, caules, rappe diversarumque herbarum
genera et cuncta pro temporis qualitate ad usum hominum
necessaria habentur in medio civitatis et ante sancti spiritus
ecclesiam. Habet denique eidem contiguum verticem montis,
20 in quo fortissimum/F. 191] ac opulentissimum ducale castrum
pro urbis custodia constructum fore dinoscitur. Extat in
ea divi Martini episcopi miro modo ornatum, utiliter testudi-
natum a , candelabro stagneo precioso ymaginibus salvatoris
et 12 apostolorum arte fusoria insignito ac ymagine crucifixi
25magni precii, cui similis vix in orbe reperitur, necnon et
pavimento ex quadris expolitis marmoreis lapidibus rubei
et albi colorum adeo decoratum, ut tanta preciositas animos
adventancium in admiracionem ducat. Taceo de turris subli-
mitate nondum perfecta, que omnes, cum ad perfeccionem
30 venerit, tocius Germanie turres transcendet. Ornatur quoque
templo beatissimi Christi confessoris Iudoci, cuius reliquiarum
pars non modica ibi continetur. Qui non solum inhabitantes,
verum eciam exteros suis meritis et precibus miraculorum
insigniis illustrat. Nimirum sancti spiritus ecclesia minim
35 in modum perpulcherrima, quinymmo testudinatab noviter,
nova erecta ibi concernitur. Sunt quoque modo in civitate,
licet olim extra earn constructe fuerant, antequam ipsa
* destudinatum Hs. b destudinata lis.
1 Hier finde ich Anklange an Ottos von Freising Schilderung
40 Fret8ing$t wo es heisst (Chron. Vf 24 ; vgl. oben S. 62, S3) : in pulcherrimo
et amoenissimo loco posit us, limpidissimarum aquarum ac precipue Ysarae
rapidissimi fluvii cursu con epic u us.
— 222 -
civitas ampliaretur, due domus celeberrime in sacellis, edificiis,
ortis ac cunctis pro dei servicio et humana necessitate
[F. 19V] proficuis decorate, quas viri religiosi fratrum mendi-
cancium de observancia ordinum predicatorum et minorum
populum plurimum edificantes inhabitant. Insuper in pre- 6
urbio ad aquilonem trans Iseram in diocesi Ratisponensi, licet
ipsa principalis civitas sit in diocesi Frisingensi, preciosum
sanctimonialium ordinis Cisterciensis sub stricta clausura
cenobium consistit, ubi duces inferioris Bavarie sepulturam
suara habent. Potenciores autem tocius Almanie principeslO
in ere, frumentis ac aliis diviciis earn inhabitare consueverunt.
Idcirco omnium artificum magistri mechanici in ea subtiles
reperiuntur. Est namque sepedicta civitas Landshuta aere
salubris, flumine iocunda, facie leta, arborum et omnium
frugum fecunda. Cuius septentrionalem partem fluvius Isara 15
circumfluens vino, lignis, calce aliisque quam plurimis mercibus
adiacentibus regionibus advectitus abundantissimam reddit.
Hinc est quod populus, qui earn inhabitat, est devotus,
clerus honestus, cives veraces et adeo circumspecti, ac si
legibus divinis pariterque humanis eruditi fuerint, fratres20
vero mendicantes in vinea domini soliciti, ut post hanc
vitam eternum attingamus bravium. De aliis autem sacellis
S. Lazari, sancte trinitatis, sancte crucis ac S. Sebastiani mea
etate erectis pro presenti silendo brevitatis causa supersedeo. *
Chr. Teg* [ p. J894 *] 1206.8 Ludovicus dux Bavarie et Otto comes de Velay 25
523. Hainricum marchionem Ystrie invadunt bello, advocatum monasterii
in Tegemsee, incendio et rapioa et omni gencre desolacionis ultra
modum.
Herm.Alt.387 [F.192] Anno Chris ti 1218.4 Straubing a duce Ludovico con-
u. Andr. 50.8truitur. 30
Andr. 61. Anno domini 1210. castrum Abach dux edificat Ludovicus.
Conr. Sehir. Anno domini 1215. prefatus dux Ludovicus captivatur. Cum
Ann. 632. quo omnia Bavaria captivata est; divites, pauper es, nobiles et ignobiles
steura data s e 6 redimerunt.
Ann.S.Steph. Anno Christi 1217. cometa visus est et fames valida per 35
56\6totam Bavaria m, Austriam, Moraviam7 et Hungariam invaluit.
a am Bande der Hs.
1 Vgl. xu dem vorausgehenden Abschnitt Heigels Einleitung xur
Landshuter Ratschronik in den Chroniken der deuischen Stadte XV, 247 ff.
* Ckronicon monasterii Tegernseensis; Pex, Thee, anecd. HI, 3, 497 ff. 40
8 Irrtum; vgl. Oefele, Qeechickte der Orafen von Andeche, S. 99y
Anm. 1.
* Herm. Alt. xum Jahr 1218, Andr. (bexw. die Fund.) 1208.
6 Ungeschicht statt hunc der Quelle.
* Annalen von Weihenstephan bei Freising; Mon. Germ, hist, 45
SS. XIII, 60 ff.
7 Die Quelle: Marchiam.
— 223 —
Eodeni anno civitas Frisingensis et maior ecclesia atq u e Conr. Schir.
S. Andree domusque canonicorum igne conflagratur» et ab episcopo Ann. I.e.
Ottone II. eodem anno renovatur.
Anno domini 1220. Fridericus II. Rome in basilica 8. Petri Chr. Ursp.3 79
5 Clim UXOre sua, Ludovico duce Bavarie aliisque principibus presentibus ti'o?erm' ^'
de mandato domini Honorii pape per ministerium domini Hugulini
tunc Hostiensis episcopi, post mod um apostolici, in imperatorem coronatur.
Anno Christi 1221. pestilencia et fames in Bavaria
ingruit.1
10 Anno domini 1222. et annis sequentibus templarii et hospitalarii Chr.Ursp380.
Hierosolimitani adiunctis sibi quibusdam principibus Alamannie et
populo christi an o pergunt navigio ad capiendam quandam civitatem
Sarracenorum nomine Damiatam, ut earn poesiderent in recompensam
communem civitatis Hierosolimitane et terre sancte. Fuit autem
15 civitas ilia sita super unum bracbium Nili fluminis versus septentrionem
et erat muris et situ loci munitissima, ubi portum habent Sarraceni b
in mari magno; merces quippe de mari rubro venientea ab India, ex
Perside et Arabia illuc deportantur et nihilominus ex Egipto. [ F. 192' J
Post multas denique pugnas obsessa est civitas tarn in terra quam in
20 flu mine quam in mari, ut nullus possit ingredi vel exire. Illi quoque,
qui in terra erant, vaJlo firmissimo et meniis, sicut poterant, se cinxerunt,
ne soldanus aut Sarraceni, qui exterius erant, posse nt facere impetum
in eos, quod eciam septus Sarraceni attemptarunt. In bis conflictibus
Colonienses etFresones et alii de inferioribus partibus se strennuissimos
25 et laudabiles exhibuerunt. Fama itaque divulgata, quod obsessa esset
civitas, quotidie crevit exercitus christianus ; nam multi adventabant.
Inter quos bone memorie Sifridus Augustensis episcopus et comes de
Vobeburc et alii quam plures advenerunt. V id ens autem soldanus, 381.
•quod ab obsidione non posset eos vi repellere vel suis auxilium conferre,
30cepit de pace tractare. Volebat autem reddere Cbristianis civitatem
Bieroeolimam et earn reparare in muris et edificiis, sicut erat quondam,
quando pater suus soldanus cepit eandem. Insuper omnem terram, quam
ohm possidebant Christian i, exceptis duobus castris volebat restituere,
quatenus recederent ab obsidione. Quam composicionem Pelagius c *
35 legatus sedis apostolice, qui aderat, et templarii et alii rectores exercitus
pro sua superbia admittere recusabant. Ideo contigit, ut ad modicum
letificati gaudium, quod stulte de prospero successu acceperunt, infeliciter
perderent. Cumqued civitas diu obsideretur et obsessi nunc fame nunc
peste perirent et portas [F. 193] undique muris obstruxissent , pre
40 * conflaguntur Hs, b sarrani Hs. c am Rand mil Einfiigungs-
xeiehen. d Cunque Hs.
1 Quelle Y Vielleicht irrtiimlich aits den Ann. S. Steph. 55, welche
— jedoeh xum Jahre 1211 - berichten : Hoc anno pestilentia magna et
fames valida per totam Bawariam facta est. Die vorxiigliche Zusammen-
45 stellung der mittelaltet lichen Nachrichten iiber Elementarereignisse bei
Ourschmann, Hungersnote im Mittelalter, fiihrt S. 188 beim Jahr 1221
keine Quellenstelle aufy in der von Pest und Hungersnot in Bayern im
Jahre 1221 berichtet tcird.
* Der Name, der im Chr. Ursp. fehlt, ist icohl aus Conr. Schir.
50 Ann. 632 genommen.
— 224 —
anxietate magno silencio tota civitas conticuit Sane quidam in exercitu
christiano cum quibusdam occulte consilium iniit, ut in quadam parte
civitatis elanculo de nocle scalas adveherent, per quae primo diluculo
muros civitatis ascenderent; nam vigiles iam conticuerunt. Sicque
factum est Cumque ascend issent muros civitatis, exclamaverunt captam 5
esse ci vita tern, sicque timor et fuga facta sunt intra muros, extra vero
tumultus undique irruencium in ipsam ci vita tern sive per muros ascen-
dencium sive portas et muros infringencium, factaque est intra civitatem
cedes maxima Sarracenorum tarn virorum quam raulierum quam par-
vulorum e t ita, ut esset miserabile spectaculum eciam ipsis Christianis 10
rectis corde et flexis humana compassione. Iam expelluntur Sarraceni,
et Christiani possident civitatem et firman t earn undique. Multi quoque
principes quotidie adveniebant in ipsam civitatem pro defensione ipsius
contra Sarracenos. Inter quos advenit Ludovicus dux Bavarie, qui
iam dudum fuerat cruce signatus Cumque possessa esset civitas 15
a Christianis iam usque ad secundum annum vel amplius et prefatus
dux advenisset et populus excrevisset in civitate, factum est de consilio
prefati ducis, ut aiunt, et legati sedis apostolice et aliorum recto rum
populi , ut multi cum eisdem egrederentur de civitate [ F. IDS'] ad
occupandum quendam locum pro construenda ibidem nova civitate contra 20
Sarracenos. Erat autem locus ille inter duos fluvios in angulo situs, ubi
quidam torrens de montibus Arabic cadebat in Nilum fluvium. Cumque
audiret sold an us ibidem demorari principes et exercitum Christianorum,
fecit aquas ipsius torrentis in quadam concavitate et valle moncium
retineri, ut ibidem excrescerent in maxima quantitate. Cumque Christiani 25
fixissent tentoria sua et menia posuissent in prefato loco, sold an us rex
cum exercitu suo cepit ad v en tare et de nocte iussit demitti aquas
torrentis super castra Christianorum. Surgentes itaque de mane tarn
homines quam equi steterunt in aquis profundis. Tunc coangustatos
ipsos cum exercitu circumdedit soldanus. Fugam vero non invenientes*30
neque copiam resistendi habentes tanquam in morte positi pro vita
retinenda humiliter supplicabant. Quibus soldanus tanquam pius et
bonus vitam concessit et reditum ad sua tali condicione, quatenus
Damiatam restituerent, et, ne viderentur Christiani in possessionem
eiusdem civitatis intrasse sive hire belli sive alio quocunque iure, statu it, 35
ut singuli homines christiani, qui essent in ea, pro exitu et liberacione
sua solverent starlingum unum. Sicque factum est, ut exercitus christianus,
qui prius in superbia et in abusione elatus absque deo in suis viribus
confidens fiduciam habebat inanem , confunderctur et tarn Damiata
[F.194] quam terra sancta aduc perdita invenirentur. PluribllS hauc40
civitatem et eius situm ac obsessionem et expugnacionem
verbis describit abbas Urspergensis in sua cronica, que, ut
paucis agam, Obmitto. Perdita autem fuit sepedicta civitas
Damiata anno domini 1224. Predictam* autem expedicioneni
pro tanto inserere huic opusculo curavi, ut sciatur dictum 45
Bavarie ducem Ludovicum pro liberacione terre sancte
mare transivisse.
Herm.Alt.38 7. Eodem anno Landau construitur a Ludovico duce Bavarie.
a Preditam Hs.
— 225 —
Anno Christi 1225. Ludovicus dux Bavarorum curator regis Chr.Ursp.38L
Hainrici in rebus tarn propriis quam imperialibus in Alemannia efficitur.
Ea tempestate fames valida et pestilencia in Alemannia fuit. Cf.Oonr.Schir.
1225.* His diebus Leopold us dux Austrie cum consensu Ludovici Ann. £32.
5ducis Bavarie const ruxit castrum in Scherding. Herm.AU.38 7.
Anno salutis 1226. pax et concordia facta est inter Con- Gonr. Schir.
radum episcopum Ratisponensem et Ludovicum ducem Bavarie.1 Ann. 633.
Eodem anno combusta est tota civitas Frisingensis, tarn ecclesie Ann. S. Steph.
quam domus, maior ecclesia et S. Andree, minores capelle et domus £# w. Chunr.
10 canonicorum, adeo ut in monte vix domus una remaneret fyo*' ^Wl*
1327. b * in nocte Valentini8 martyris tercia pars
civitatis Monacensis igne consumpta est et hospitale.
Anno domini 1228. Otto films Ludovici ducis Bavarie apud Herm. Alt. 391
Straubing presente regeHainrico et multis aliis principibus etbaronibusw. Fund.
15 gladio accingitur militari4 in festo penthecostes.
Anno Christi 1229., dum guerra inter papam Gregorium IX. Ann. S. Steph.
et imperatorem Fridericum II. differretur, Heinricus rex A lmanie, 56.
imperatoris filius, Ludovicum ducem bello impeciit et fines Bavarie
devastavit.
20 [F. 194'] Hie dux Ludovicus armis Strennuus multas ex- Cf.Ebranl08.
pediciones animose perfecit. Ipse comites de Klingberg a Bavaria Ebran 110.
expulit in Hungariam.
An no domini 1231. Ludovicus dux Bavarie in Kelhaim insidiis Herm.Alt.391.
regis Hainrici6 presente familia sua a quodam ignoto pagano cultro
25 percussus diem ultimum clausit 16. Eal. Octobris, sepultus Apud Andr. 545 u.
patrem in monasterio Schirensi, relinquens filium Ottonem. Ebran 111.
» 1225 — Scherding am Rand. b am Rand mit Einfugungsxeichen
auf diese Stelle.
1 Diese irrtiimliche Nachricht scheint mir aus den Worten der
30 Annalen Konrads von Scheiem xum Jahr 1226 : Eo vivente pax inter
ipsum et ducem Bavariae fuit fcUschlichertceise hergeleitet xu sein.
• Die Notix isty der Stelle in der Handschrift nach, urn 100 Jahre
xu friih eingesetxt. Quelle? Vielleicht besteht ein Zusammenhang mit der
Chronik des Angerklosters xu Miinchen, welche meldet : Anno domini 1327.
35 in gallicantu vigilie S. Valentini martyris factum est incendium civitatis
Monacensis incipiens iuxta dominas S. Clare destruens chorum et ecclesiam
S. Petri et hospitale et totam vallem et partem castri et vere terciam
partem civitatis et ultra triginta persone hominum per ignem interierunt.
Unde versus :
40 M ter C viginti septem nocte Valentini
Tercia Monaci pars corruit igne voraci.
8 14. Februar.
4 Dieses Wort lasst erkennent doss neben Herm. Alt. die Fund,
(die hier die Osterhofener Annalen wiedergeben; vgl. Mon. Germ, hist,,
45 SS. XV H 544) benutxt sind.
5 Hermann von Altaich, dessert Worte in diesem Sat* beniitxt sind,
sagt jedoeh: insidiis domini Friderici imperatoris. Als Anstifter des
Mordes bexeieknen den Kaiser auch andere Quellen Arnpecks, die Tab.
Schir. 194, nach dieser Andr. 545. Arnpecks Chronik ist die erste bayerische
50 Geschichtsquelle, welche den Konig Heinrich als Urheber nennt.
Quellen a. Erirterangen. N. F. III. 15
— 226 —
Eodem anno tanta caristia sive fames fuit, ut una
scaffa siliginis pro 5 libris denariorum venderetur.1 Hie
Ludovicus ducavit annis 47.
Felicisvallis.
Ebranlll. Deinoeps domina Ludmilla uxor eius vidua cepit fun dare eto
construere monasterium Felicisvallis prope Landshutam ordinis Cister-
cien8ium, anno Christ i 1233. visitavitque in propria persona urbem
Bomanam pro indulgenciis et reliquiis ad dictum suum monasterium.
In quo tandem devote religioseque degit et feliciter moriens
Fund.9 sepulta est 1240. 10
Tab.SMr.194, j^ insUper advertendum, quod dicti ducis Ludovici ex-
'equiarum solennia diu sunt dilata Ottone* filio eius plurimum
conturbato cum omni parentela et caris amicis plurimis.
Et fere tota Bavaria est commota ob dolosam necem tanti
viri et principis omnibus predilecti. Tandem autem magnificel5
sunt celebrate presentibus archiepiscopo Maguntino , Eberhardo
archiepiscopo Saltzeburgensi, Conrado Frisingensi 4, Sifrido Ratis-
ponensi et Pateviensi4, Eistetensi ac Augustensi episcopis, abbate
Secoviensi, abbate Chiemensi et prelatorum, principum, comitum, baronum,
militum et aliorum cleri coram laicorumque turba [F. 195] innumerabili b. 20
Eodem die dux Otto filius eius decimas et predia plura cenobio Schirensi
ob animarum patris et progenitorum suorum perpetuum
remedium donavit.
Cum autem secundum quosdam, ut iam infra dicetur,
hie dux Ludovicus dignitatem comitatus palatinorum Reni25
adeptus sit, queritur, qui et quot comites palatini Rheni
fuerint, antequam talis dignitas ad duces Bavarie pervenerit.
Hoc facile dicere nequeo, presertim cum sepe de una
progenie ad alteram transferebatur talis dignitas, utputa
quia legitur in historia Hernesti et legenda B. Adelheidis30
» Ottone — predilecti am Rand mit Einfiigungsxeichen. b in-
numerabili — donavit war xuerst auf f. 197 geschrieben, tcurde dann
dart ausgestriehen und, nachdem f. 195 und 196 neu eingejiigt warm, auf
f. 195 nochmals eingetragen.
1 1231 war in der Tat eine Teucrung in Bayern und Oesterreieh ;35
vgL Gurzchmann, Hungersnbte im Mittelalter S. 172. Arnpeek scheint hier
au8 einer verlorenen Quelle xu sckopfen, deren Angaben mil jenen der
Cont. Saneruc. I (Mon. Oerm. hist., SS. IX, 627) : Item facta est caristia ;
Patavie dabatur modius frumenti pro quinque talentis sick declcen.
* Diese Angabe wohl aus Herm. Alt. 391, der die Oriindung aber 40
xum Jakr 1231 berichiet 1233 nennen als Orundungsjahr die auch sonst
beniitxten Annates Seldentalenses (Mon. Bote. XV, 554).
3 Darnach Andr. 545.
4 Die Bisehofe von Freising und Passau hat Fuetr. 166 hinxugefiigt.
— 227 —
imperatricis,1 quod filing eiusdem B. Adelheidis nomine Ernestus Of. Fiietr. 148
dux et comes Wezelo propter iniuriam et inimicicias callide per Hain- ~~*50-
ricum comitem palatinum apod imperatorem Ottonem Magnum sibi
factas ac malicioee ex invidia illatas eundem Heinricum palatinum Beni
5 interfecerunt.
Item Sigefridus pater S. Kunegundis eciam fuit pal at in us Of- VitaHenr.
et fuit filius Ottonis, qui fuit nepos Arnolfi imperatoris.8 ni) 2*
Item Hermannus comes palatinus de Rheno magnus
imperii princeps. Unde in cronica Urspergensi4 legi, quod
10 Arnold us Mag un tin us archiepiscopus et Hermannus Rheni palatinus Otto Fris.,
comes graviter [F.195'] inter se bellantes anno Chrieti 1 156.6 O.Frid. 11,46.
in natali* domini Wormacie Fridericus I. eosdem concordavit6>
quia ambo rei invent! sunt debita pena plectendi.
Conradus comes palatinus Rheni, frater imperatoris
i5Friderici I., habuit uxorem nomine Irmergardem b. Ex qua
genuit Agnetem, quam in matrimonium duxit Heinricus filius
Heinrici Leonis. Hie Conradus anno Christi 1198. dominium
Stalberg et advocaciam in Bachara in feudis ab archiepiscopo
Coloniensi accepit.7 Et obiit idem Conradus et sepultus est in
20Schonga8 prope Heidelbergam ad duo miliaria, ubi est mo-
nasterium monialium. Et circa eius sepulchrum sic scribitur9:
Anno domini 1204. obiit Conradus comes palatinus Rheni,
frater imperatoris Friderici.
Aulice de Reno comes, heu, Conrade, Novembris
25 Idus obis quinto10 statuens hie abdita membris c.
Spiritum det luce frui 8chonaugicad cura
Pacificum recolendo ducem precem non moritura.
* natale Hs. b so Hs. c menbris Hs. d Schonongica Hs.
1 Diese Quellenangabe ist meiner Meinung nach kaum auf ettvas
30 Anderes xu bexiehen als auf die Qeschichte von Herxog Ernst, urie sie bei
Fiietr. 148-151 erxahlt ist.
* Schon oben S. 138,2 benutxi.
8 Quelle?
* Bier irrt Arnpeck: Die Uraperger Chronik weiss nichis davon;
35 er hat es bei Otto von Freising gelesen, dessen Ausdriicke vencendet sind.
* Vielmehr 1155.
6 Das ist nicht der riehtige Ausdruck fiir jenes Strafgericht, iiber
welches vergl. Simonsfeld, Jahrbiieher des Dtutschen Reiches unter Fried-
rich Lt 1, 402 f.
40 7 Stahleek und Bacharach. Vgl. Freher, Origines Palatinae I
fed. II.)t 92.
8 Schbnau.
9 Freher a. a. 0. 79; Scheid, Origines Onelficae III, 186; Hdusser,
Qeschichte der rheinischen Pfalx I*, 60; Huffschmid in der Zeitschrift
45 fur die Qeschichte des Oberrheins, N.F. VU, 76.
10 9. November.
15*
— 228 —
Item Heinricus comes palatinus, filius Heinrici Leonis
expulsi a Bavaria, frater Ottonis imperatoris IV., habuit
flliam predicti Conradi nomine Agnetem, [ F. 196 J ut superius
iam dixi, et propter hoc factus est comes palatinus. Obiit
et eciam sepultus est in Schonga, ubi tale eius epithavium l 5
continetur : Anno domini 1214. obiit dominus Heinricus dux
Saxonie, comes palatinus Reni, gener Conradi et Irmergardis.
Princeps magnificus, comes aule, gloria Reni,
Junior Heinricus2 iacet, ecce, favilla feni.
Migrat abhinc senis Maii post 10 Kalendis3. io
Quern, deus, a penis et ab omnibus erue flendis.
Item defuncto prefato Heinrico Ludovicus dux Bavarie
adeptus est dignitatem comitatus palatinatus, quia eius
filiam habuit nomine Gertrudem, prout* in historia Saxonum4
continetur. Sed hoc non placet, sed pocius, ut infra iami5
dicetur.
Herm.AlU391. 1229. Agnes ducissa Bavarie Id. Aprilis peperit filium, qui vocatus
est Ludovicus.
Frut. 207. Heinricus palatinus comes obi i t 1095 . b
[F.197] Cap. 19. 20
Ann. S.Steph. Qe duce Ottone filio Ludovici excommunicato.
56.
Andr. 544 u. Otto successit patri suo in ducat u. Hie duxit in uxorera
545. Agnetem filiam Hainrici comitis palatini Reni, filii Hainrici ducis
de Brunswic, qui olim de Bavaria et Saxonia pulsus fuerat.5
Ebr an 111. Yost cuius mortem comitatum c palatinatus hie Otto consensu Fri-25
derici II. imperatoris hereditavit, et sic ad duces Bavarie devenit, qui
possident usque in hodiernum diem, secundum quosdam.
Frater vero Andreas6 ait, quod anno Christi 1215. dux
Bavarie Ludovicus adeptus sit dignitatem palatinatus Rheni
a pro Hs. *> F. 196' ist leer. c comitatus Hs. 30
1 Vgl. Freker a. a. 0. 80; Huffschmid a. a. 0.
* So toeit die Verse auch bet Freher a. a. 0. Die Tatsache, doss
die Verse bei Arnpeck vollstdndig sick finden, ist den pfUlxischen Forsehern
(vgl. Huffschmid 79) unbekannt geblieben.
8 XVI. Kal. Maii <= 16. April. Arnpeck iiberliefert damit den bis 35
jetxt (Huffschmid a. a. 0. 77, Anm. 5) unbekannten Todestag Heinrichs.
4 Diese Quelle, aus der die vorausgehenden Angaben geschopft xu
sein 8cheinen, konnte nickt festgestelU tcerden (vgl. oben S. 106, Anm. 1).
* Vgl. oben Z. 1/2.
6 hrrtiimliches Zitat. Auch Andreas berichtet von dem Uebergang 40
der Pfalx an Bayem durch Ottos Heirat mit der Tochter des Pfalxgrafen
Heinrich. An der obigen Stelle seheint , da keine der iibrigen Quellen
Ampecks in Betracht kommt, die Z. 14 genannte Historia Saxonum xu
Orunde xu liegen.
— 229 —
defuncto Hainrico fratre Ottonis imperatoris. Potest forte
esse, quod Ludovicus primum obtinuerit et Alius eius Otto
in feudum perpetuum ab imperatore accepit.
Huius* Agnetis soror erat Rynegarda1 comitissa Baden sis Cf.Herm.AU.
5 que genuit Hermannum ducem Austrie, com item Baden s em. 393.
Anno Cbristi 1233. Hainricus rex Bavarian? secundario beUo Ann. S. Sieph.
intra vit Hie dux Otto primum strennuus iudex erat; una die 50 pre- 56.
dones in Werenpach* decollari fecit. Ebran 111
Anno domini 1234. Conradus episcopus Frisingensis dictus^, Sehtr.
lOToltznar8 propter guerram inter eum et ducem Ottonem exortum £nn ,& mSteph.
divina per totam suam diocesim suspendit. 56.
Anno domini 1237.* Fridricus imperator proprium filiumHerm.Att.393.
suum Hainricum regem Almannie pro eo, quod contra ipsum cum
Longobardis conspiraverat, captivavit et in exilium in Apulia m de-
15ducens, [F.1971] ubi eciam vitam in brevi carceris squalore6
finivit. Ea tempestate cum rebellaret Fridricus dux Austrie et Herm.Att£92.
in curia Auguste per sentencias principum esset depositus, Fridericus
Augustus babens secum in sua expedicione inter quam plures
principes eciam Ottonem ducem Bavarie Austriam descendens du-
20 ca turn occupando usurpavit, quern tamen post paucos annos
idem dux Austrie post imperatoris recess um recuperavit.
De morte ultimi comitis de Pogen.
Anno salutis 1242. Albertus ultimus comes de Pogen 18. KaLHerm.Ali.394.
Februarii obiit. Hie ad terram sanctam in obsequium crucifixi trans i re Andr. 62.
25 volens monasterio Superioris Altacb terciam partem fori in Pogen
cum omnibus attinenciis et iure forensi dedit Sunt qui dicunt comites Ebran 112.
de Pogen per ducem Ottonem terra pulsos. Qui se in ltaliam rece-
perunt, ut proxime supra dictum est sub duce Ludovico,*
et sic dux Otto terram eorum sibi usurpavit.
30 De desponsacione Elizabet.
Predicto annob 7 Otto dux Bavarie filiam suam Elizabet Con- Jhb.Sckir.194
rado regi Siciiie 8 et Hierusalem filio Friderici imperatoris desponsavit. u. Andr. 545.
a Huius - Badensem am Rand. b 1246 am Rand.
1 Lrmengard; bei Herm. Alt: Iringarde.
35 * Die Tab. Schir. : Verabach. Den VorfaU berichtet Herm. Alt. 392
xum Jahr 1234. Der Ori ist Kloeier Formbaek.
» Vgl. oben S. 61, 39.
4 Die Quelle: tunc temporis.
6 VieUeiehi nach Kbnigshofen 445 : in der gefengnisse oder nach
40 Andr. (Pez, Thes. aneed. IV, 3, 530): in carcere.
6 Oben S. 218, 30.
7 Die Tab. Schir. xum Jahr 1246. Unten S. 231, 5 tcird das Jahr
1241 genannt.
8 Aus Andr. (Tex, Thee, anecd. IV, 3,531): qui fuit rex Siciliae
45 et Hierusalem.
— 280 —
Andr. 65. Que poet obitum mariti sui comiti Tirolis Meinhardo nupsit, ut infra
post pauca dicetur.
Cf.Herm.Alt. Anno Christi 1245. Innocencius papa IV. in consilio Lug-
394,Flor.l240,dunen si Fridricum imperatorem imperiali dignitate et nomine ordine
Ebr °U2 ^ur^s servato privavit, condemnavit et excommunicavit, similiter 5
" [F.198] Conrad um regem Sicilie et Hierusalem ac Ottonem due em
Bavarie tanquam fautorem eorum.
Herm AU.393. Sane mortuo Friderico duce Austrie sine filiis feria
" 6. ante8 8. Viti 3246. Otto Bavarie dux filium suum Ludovicum cum
exercitu in Austriam mi sit. Qui sibi civitatem Lintz et Anasum 10
cum magna eiusdem provincie parte subiugavit. Nihilominus Otho-
carus marcbio Moravie, filius Wenczeslai regis Boemie, ducatum
Austrie potenter obtinuit.
Ann. S. Sieph. Anno domini 1247. divina sunt suspensa in Bavaria, Suevia
56. et omnibus terris Ottonis ducis Bavarie ac regis Conradi duo's 15
Suevie et omni eorundem fautorum propter Fridericum imperatorem
Andr. 62* depositum et excommunicatum, et interdictum positum a papa per
septem annos duravit, ita quod nee divina nee sepulture fiebant nisi
Ebran 112. eisi <lui cruce declarabant se scismati tali non favere. Propterea Otto
dux clericos odivit et eis multa mala intiilit, quare 4 et mala 4 morte 20
mortuus est, ut iam dicetur.
Herm.AU.395 Anno siquidem Christi 1253. Ludovicus et Hainricus duces
u. Fund.6 Bavarie apud Otingam militari gladio accinguntur.
Anno eciam predicto inceptum fuit hospitale in Monaco,
et ecclesia in 15 annis consumata fuit, ut hodie stat, et25
dedicata dominica Letare 6 et dotata a duce Ottone teloneo
sub porta Ysare.7
Herm.Alt.396. Eodem anno genitor eorum dux Otto cum de sero fuiseet
let us cum uxore et familia sua, de mane in vigilia S. Andree subi-
tanea morte percussus excommunicatus sine sacramentis diem 30
Tab.Schir.194 .obivit sepultus in Schiria.
Ebran 112. [F.198'] Item Otto dux reliquit duos filios et unam filiam,
Ludovicum, Heinricum et dominam Elizabet reginam Hierusalem,
Andr. 545. de quibus nunc dicendum erit, attamen primum de domina
Elizabet et eius marito, filio et secundis nupciis. 35
1 Mon. Germ, hist, SS. XXIV, 240; auch bet Andr. (Pex, Thes.
anecd. IV, 3, 529).
* Die Quelle hat richiig: festo.
8 Nach einer unbekemnten Regensburger Quelle ; vgl. Andr. a, a. 0.,
Anm. 1. 40
4 Hermann von Nieder-Altaichs Worte (396): vitam subitanea
morte finivit, trie auch Andr. 545 sagt und was Ebran 112 iibersetxt : und
verschied eins jahen tods, sind so verandert.j
6 Oefele, Her. Bote. SS. II, 337.
8 18. Marx 1268, nicht 2., wie im Oberbayer. Archiv XXI, 52 an- 45
gegeben ist. Nach der Oeschichte des Spitalea x. HI. Oeist in Munehen
von Huhn S. 45 ist die Kirchweihe 1257 erfolgt.
1 Quelle?
— 231 —
Cap. 20.
De domina Elizabei filia ducis Ottonis.
Elizabet filia ducis Ottonis desponsata fuit filio imperatoris Friderici Tab.Schir.194
Conrado regi Sicilie1 et Hierusalem ac duci Suevie*, ut supra3 dictum u- Andr. 545.
5 est, 1241. HicConradus vir pacificus etiustus iudex* anno domini Herm.AU.395.
1251. circa nativitatem Christi Ratispone fuit, vocatus a civibus. u. Andr.62.
Ubi quia iam possession es episcopi et ministerialium Ratisponensimn
incendiis vastaverat, dum proxima nocte post festum innocentum in
monasterio S. Emmerammi incaute dormiret cum suis, Conradus de Herm.AU.395.
10 Hohenfels et alii ministeriales Ratispone5 quasi media nocte in suam
cameram irruerunt, et cum per exploratorum dicta non pi u res quam
regem et quatuor in ipsa dormire putarent, duobus occisis et tribus
captis credebant se occidisse ipsum regem.6 Bed noctu sextus super- Chr.p.e.i.Rat.
veniens fortuitu a et casu Suevus quidam dictus de Vilbach fidelis regis, u. Flor.
15 alias 7 Fridricus de Ebenshaim, percurrens, ut rex se velociter abscon-
deret, persuasit, pro ipso morti se exposuit et sponte se in lectum
regis posuit, ubi loco regis est interfectus. Bex autem latitans sub Herm.AU.395.
scampno valde miraculose imminens periculum mortis evasit. Propter
a et casu fortuitu Ha.
20 * Vgl oben S. 229, Anm. 8.
2 Nock S. 230, 15.
9 S. 229, 31; vgl. dori Anm. 7.
4 Herm. Alt 396, 32 : homo pacificus et iudex severus. So auch
unten S. 232, 9.
25 6 Die Quelle: Ratisponenses.
6 In den aus Herm. AU. entnommenen Text ist im Folgenden eine
Stelle eingeschoben, welche sick auch in einer Regensburger Bearbeitung
der Flores temporutn findet. Die selbstandigen Teile dieser Bearbeitung
Hnd unter dem Titel lie chronico pontificum et imperatorum Ratisponensi
30 in den Mon. Germ, hist, SS. XXIV, 285 ff. gedrucH. Dort lautet die
Stelle im Anschluss an den auch dort vorher und nachher benutxten Text
des Herm. AU.: Bed noctu sextus superveniens fortuitu et casu Swevus
quidam dictus de Vilibach clam regem abscondens pro ipso morti se
exposuit, quia in lecto loco regis se posuit, et loco regis est interfectus.
35 Ob Arnpech diese Quelle mittelbar oder unmittelbar beniitxt hat, ist nicht
festxustellen.
1 In den Flores temporum, wie sie elm. 18776 darbietet (vgl. oben
S. 197), ist berichtet (die Stelle fehlt in den Ausgaben des Textes der Flor.
bei Eccard, Corp. hist. med. aevi 1, 1625 und in den Mon. Oerm. hist.,
40 SS. XXIV, 241; sie findet sich aber dhnlich in der Ausgabe der Flor.
[Hermannus Gygas] von Meuschen S.127): Anno domini 1254. incaute
ad 8. Emmeramum cum sex armigeris eum custodientibus, ut putabat,
veniens a Conrado episcopo, qui dictus fuit de Hohenfels, in noctis
crepusculo invasus est, occulte volens regem occidere cum hiis, qui in
45 camera cum ipso erant. Hoc intelligens quidam fidelis ipsius regis
Fridericus de Ewenshaim percurrens, ut rex se velociter persuasit abscon-
deret, ipse vero sponte se posuit ad lectum regis et occisus est cum
sex servis, et sic rex vix mortem evasit. Item in crastino universo
populo vivus est cum gaudio demonstratus, quia cives metuebant eis
50 imputari insidiosam deperdicionem. Sed adhuc idem rex propter episcopi
insidias maxime molestavit et depauperavit ecclesiam predictam.
— 232 —
quod factum quia Ulricus abbas in e odem suspectus habebatur, [F. 199]
dictum monasterium rex et dux in prediis et edificiis multipliciter
offenderunt. Venerant namque ministeriales cum Alberto1 episcopo
euo, qui episcopus foras* muros & cum multis armatis even turn rei solicitus
Flor. * expectabat. At rex in crastino universo populo vivus cum gaudio est 5
demonstrate, quia civee metuebant eis imputari huiusmodi insidiosam
iferw*. iitt.305. perdicionem. Interea mors imperatoris propalatur et rex Conradus ad
Rheni partes festinat. Eodem anno Conradus rex in autumpno intrat
Apuliam et ibi fere totum regnum paternum possedit homob pacificus
et iudex severus8 Innocencio papa IV. tunc Perusii commorante nee 10
prohibere valente.
396. Anno domini 12 5 3. Conradus rex cum susciperet regnum
Sicilie capta et expugnata Neapoli, muros eius funditus prostrav it.
Flor. 241. Sequenti anno in vigilia ascensionis diem clausit extremum iuxta
Her m. Alt 3 96. patre m in Fungia sepultus. Dec cuius obitu Teutonici, Apuli et Lorn- 15
bardi preter illos, qui erant ex parte ecclesie, dolore nimio sunt turbati,
Andr.4 et dicunt qui dam , quod dolo fratris Manfredi venenum a medicis
Herm. Alt. 396. cum medicina sumens periit. Quo mortuo Innocencius papa cum
magno exercitu5 fines regni Sicilie est aggressus et usque ad Neapolim
obtinuit. In qua civitate moritur 7. die Decembris et ibidem sepelitur. 20
Conradus igitur predictus electus aduc vivente patre
post mortem eius regnavit annis duobus vel quasi et obi it
Andr. 62. excommunicato , et interdictum positum a papa per septem annos
Andr. 7 duravit, lit habetur supra.6 Iste Conradus rex retiquit filium Con-
Herm.Alt.396. radum alias Conradinum ultimum ducem Sue vie.8 Manfredus25
igitur Fridrici quondam imperatoris illegitimus9 filius tenuit regnum
Sicilie10 magnifice annis 1311 [F.19.9] et ipsam terram in Apulia
potenter defendit nomine Conradi parvuli, qui aduc cum matre sua
Cf. Schedel Elizabet in Bavaria morabatur. Ideo primo a papa Alexandre IV.
CCXIII. excommunicatu r , post contra ipsum ma gnu 8 exercitu 8, sed in 30
Flor. 248 u.nullo proficiens mittitur. Deinde papa Urbanus IV. exercitum
Andr.12 Sarracenorum, quern Manfredus in patrimonium Mathildis adduxeratd,
per crucesignatos f ugavit et Carolo comiti provincie, fratri regis Francie,
regnum Sicilie ut a Manfredo detentore eius recuperaret, contulit.
Qui in Apulia bello campestri Manfred um superans interficit anno35
Christi 1266.
a fortis inter muros Hs. b homo — severus am Rand. cDe — turbati
am Rand mit Einfiigungsxeichen. d fehlt Hs.
I Der bei Herm. Alt. fehlende Name wohl aus Andr. 65.
* Vgl. den Text in der vorletxten Anmerkung. 40
3 Vgl. oben S. 231, Anm. 4.
4 Fez, Thee, a need. IV, 3, 531.
6 cum magno exercitu aus Andr. bei Pex a. a. 0.
6 S. 230, 17.
7 Pex, Thes. anecd. IV, 3, 531. 4f>
8 VieUeicht nach Schedel CCXVI: Post buius Conradi mortem
ducatus Suevie . . . defecit.
0 So Flor. 248.
10 Andr. bei Pex a. a. 0.
II VieUeicht aus Schedel CCXIU: et 13 annis regnat 50
" Pex, Thes. anecd. IV, 3, 542.
— 233 —
Item anno domini 1255. Conradus Alius regis Conradi, n epos Sticks. Welt-
Fridrici imperatoris, regnum Sicilie sibi usurpavit et 14anniscAr0W,kf
per patruelem suuirl et per se regnavit. Et annorum 14 erat,
dum Teutricus marchio Missnensis sibi filiam * suam desponsavit, et
5 curiam in Choburgk babuit. Ubi Ludovicus dux Bavarie, sororius suus,
et multi principe* convenerunt.
Hie Conradus alias Conradinus8 diu a Longobardis et Apulia Her m. Alt. 40 6.
invitatus ac a Gibellinis contra Guelphos in Italiam vocatus anno Joe. Ph. Berg.
domini 1268. cum maximo Alemannorum suoruin exercitu patruelem/. XIII, f. 130.
10 suum Manfredum vindicare volens4 Veronam primum, deinde
Papiam venit indeque per Carratensium oppida ad Genuensium mare
transiit ac inde Pisana classe in agrum Lucensem perductus magnam
ibidem vastitatem fecit. Ibique maiore ex Lumbardia et Bomandiola
Gibellinorum exercitu comparato adiuvante eta Guidone [F. 200]
15 Ferentano 5 comite, qui ad eum magnas copias adduxerat, statim mare-
scalcum Caroli regis apud Arecium prelio superatum interfecit Quo
mortuo Romam concessit Erat enim pontifex Clemens Viterbii.
Qui cum transeuntem adolescentem vider e t , propbeiica voce dixit ipsum
tanquam agnum ad cedem perduci. Quod et factum est. Cumque
20 Romam appropinqua ret, Heinricum senatorem, regis Caste] le f rat rem,
ad pontem Milvium cum populo Romano obviam babuit et ab eodem
tamquam imperator receptus in capitolium perductus estb dimissoque
Rome Guidone Ferentano cum Heinrico et cum omni exercitu in Re-
gium c properavit ac cum Carolo campestri loco pugnavit, multisque
25 utrimque cesis tandem Conradini exercitus funditur. Henricus autem
senator cum cedem maximam videret, Roman is deducentibus ad tuta
1 oca confugiens evasit. Conradinus vero et Fridricus dux, filius Her- Herm.Alt.406.
mani quondam marchionis de Baden, ducis <* Austrie, de quo spes non
modica fuerat, quod deberet aliquando paternos ducatus, Austrie videlicet
30 et Stirie, obtinere, servorum habitu fugientes ad Auscuram pervenerunt.^ac-^- Berg.
Ubi post oct&vum diem cogniti captique et ad Carolum perducti ab^* Cm
eodem securi percussi vitam cum multis nobilibllS finivere anno Berm Mt.406.
domini 1269. 4.® Kal. Novembris feria 2. In prefato Conrado-Sac/w. Wchr.
geneologia Friderici f imperatoris i u x t a prophe c i a m pap e terminavit. 32 7.6
35 Sane domina Elizabet filia Ottonis ducis Bavarie, regina Roma- Herm.Alt.400.
norum, Hierusalem et Sicilie, post obitum mariti sui regis Conradi " - fndr- °5 u-
545.
* ei Hs. b perduxit Hs. c Regnum Hs. d ducis — obtinere am
Rand mit Einfiigungsxeichen. © 4. — 2. am Rand. ' Frideri Hs.
1 Erste bayerische Fortsetxung, Mon. Qerm. hist, Deutsche Chroniken
±011,327.
* Sophia, Tochter des Markgrafen Dietrich des Weisen von Meissen.
Die Eheberedung fund xu Koburg tcahrscheinlich im Sommer 1266 statt;
die Ehe tcurde nicht volhogen; vgl. Posse, Die Wettiner, Taf. 4. Dagegen
erklarte Waitx in der Ausgabe der Sachsischen Weltchronik diese An-
45 gaben fur eitel Fabel.
8 So bet dem im Folgenden benutxten Joe. Ph. Berg.
4 Quelle wohl I Bayer. Forts, der Sachs. Weltchronik 327: Do
wart erslagen her Meinfride . . . Ditz wolt recben der jung Chun rat . .
5 Quelle: Feratrano, an der folgenden Stelle: Ferentano.
50 e I. Bayerische Fortsetxung: An dem zergie kaiser Fridericbs
geslaeht. Nach pabst Urbano wart Clemens der vierde . . . Dovon het
er vor gewissagt, als an dem chunich Chnnrat ergangen ist.
— 284 —
Herm. I o. Meinhardo comiti Tirol is et Goricie nupwt 1259. a in octava S. Micbaelis
apud Monacum Dupciis celebratis, domina Agnete matre predictorum1
tunc apud filiam Sophiam comitissam de Hirsperch manente, que priori
Andr. 73. feria 4. peperit filium Domine Qerhardum, qui sine heredibus de cess it
65. 1 3 0 4. Ex qua2 genuit Otton e m , Ludovic u m , Albert umduces Karinthie 5
Cf.Chr.Stams.* ac Heinricu m re gem fioemie et Polonie, due em Karinthie, comitem
Andr. &5. Tirolis et Goricie, [F.200'] et Elizabet, quam Albertus dux Austrie,
postea Romanorum rex, uxorem duxit.
Chr. Stams. Item anno domini 1273. monasterium in Stambs constractum
est a predicto comite Meinhardo et ab Elizabeth conthorali sua, que 10
fundatrix obiit eodem anno in die S. Dyonisii in eodem cenobio
sepulta. Denique dictus comes Meinhardus anno domini 1286. in
ipsa die nativitatis domini creatus est dux Karinthie in Augusta a Ru-
dolfo rege Romanorum. Anno domini 1295. in vigilia omnium sanctorum
obiit sepedictus Meinhardus dux Karinthie, comes Tirolis et Goricie 15
Aquileiensis, Tridentinensis et Brixinensis ecclesiarum advocatus, vir
spectabilis et preclarus, fundator monasterii in Stambs, in quo
est sepultus, et films suus Hainricus rex Boemie, Polonie, dux
Karinthie, comes Tirolis et Goricie, obiit 1330. in die 8. Ambrosii
ibidem sepultus et sua prima uxor Anna filia regis Boemie 1313 20
similiter inibi humata.
Hec de Elizabet comitissa Tirolis, filia Ottonis ducis
Bavarie, et eius marito, Alio et secundis nupciis modo
sufficiunt. Sequitur nunc de Bavarie divisione in superiorem
et inferiorem Bavariam per duos fratres, Ludovicum scilicet 25
et Hainricum duces, et postea consequenter de eisdem
ducibus secundum ordinem.
Divisio Bavarie.
Andr.* 63 u. Anno domini 1255. Ludovicus et Hainricus duces Bavarie, fill
545- ducis Ottonis, Bavariam dividunt. Ludovico, qui maior natu [F.201]^
fuit, cessit Bavaria superior cum comitatu palatinob Rheni et civitate
Monaco, Hainrico Bavaria inferior cum civitate Landshut.
a 1259. - 1304. am Rand mit Einfugungsxeichen. b palatini Hs.
1 Fluchtig iibernommen; die Quelle sagt vorher : Elysabeth, sororem
Ludwici et Heinrici ducum Bawarie ; darauf bexieht sieh dann dori 35
predictorum.
2 Elisabeth.
8 Breve chronicon monasterii Stamsensis, gedr. bei Pex, SS. Her.
Austr. 11,457.
4 Wenn Mayr} Zur Kritik der alteren Fiirstenf elder Qeschichts- 40
quellen, S. 34 einen gewissm Zusammenhang xtoischen dem obigen Ab-
schnitt Arnpecks und dem Anonymi Furstenfeldensis breve Chronicon
Bavariae, wie Oefele (Rer. Boie. SS. 11, 555) jenes nicht unwichtige Brtteh-
stuck nannte, vermtUet xu haben seheint, so ist an dieser Sidle wenigstens
ein unmittelbares VerhaUnis xtoischen Arnpeck und jenem Bruehstuek 45
(wieder herausgegeben als Notae Furstenfeldenses de ducibus Bavariae in
den Man. Qerm. hist, SS. XXIV, 74 nach der Abschrift in den Fundaiiones)
nicht anxunehmen, da Arnpeck an dieser Stelle den Andreas ausschreibt,
der hier von den Worten des Bruchstucks xiemlich abweichU Der von Mayr
vermutete Zusammenhang besteht xtoischen Andreas und jenem Bruchstiick. 50
— 235 —
Cap. 21.
De Ludovico comite palatino Rheni, duce
superioris Bavarie.
Ludovicus comes palatinusRheni, duxBavarie superior is, Herm.Alt.394.
5vivente aduc patre suo Ottone anno Cbristi 1247. bellando TabJSchir.194.
expulit comitea* de Wasserburg in Halls.8 Fund.1, Ebran
Hie Ludovicus comes palatinusRheni dominam Mariam primam zreLn au qqj
uxorem suam, sororem Heinrici ducis Brabancie, cognatam S. Elizabet 4,
suspectam babens de adulterio in suevico castro6 Werdensi mora n tern
10 in furore 8 decollari precepit. Miserat enim ipsa litteras neinrico comiti Andr. 63.
hirsuto&, que ex errore marito presentate fuerant. Que sepulta e&tFund. 1 u.
inWerdea anno domini 1256. 15. Ka lend is Februarii in monasterio Herm.Alt.397.
Mangoldstain 8.
Hie Ludovicus montem oppositum pontib Ratispone, qui Geyrsperg Andr. 63.
15 dicitur , invitis civibus incastellavit ac ipeum cast rum Landeskron
appellavit.
In super Ludovicus hie castrum Friburg10 contra episcopum et Tab. Schir.
cives Augustenses construxit anno domini 1260. 194 y u. Fiietr.
Eodem anno dominam Annam filiam Conradi ducis Polonie in 169.
20 uxorem duxit VOII der mass11. Ex qua Agnetem et Ludovicum ¥^A}\ t°°
egregie indolis virum genuit. (Fund.).
c 1262. in die S. Georgii martyris Agnes comitissa palatina ftem, tfot.Und.1*
ducissa Bavarie, viduaOttonis, de consensu filiorum, videlicet Ludovici
« hirsuco Hs. b monti He. c der folgende Abschnitt F. 200* am Rand.
25 l Oefele, Rer. Bote. SS. II, 337.
• Herm. Alt. und Fund.: Cbunradum comitem de Wazzerburcb,
Tab. Schir.: den graufen von Wasserburg, Ebran (bei Ludwig 1.) : die
grafn von Wasserburg und Eiingberg.
8 Quelle?
30 4 Diese Angabe ist wohl dem unten S. 237 folgenden „Epitaphium"
eninommen.
6 Herm. AH.: in Swevico Werde; /• Bayr. Fortsetxung d. Sachs.
WeUchr.326: zu Sbfibisch Werde auf der purg; Tab. Schir. 194: ze
Verd auf der purg; Fund.: in castro Werdee.
35 6 Fiietr. 167 : durch seinen gahen zorn.
7 Oefele a. a. 0. 33S.
8 Vgl. unten S. 237,17 und 25.
9 Zum Jahr 1257. Darnach ohne Jahresangabe Andr. 546 und
Ebran 113; Fiietr. 169 xum Jahr 1260.
40 10 Friedberg.
11 Den Sinn dieser deutschen Worte vermag ich nicht xu erklaren.
J* Vgl. oben S. 188 , Anm. 6. In dem im k. allgemeinen Reichs-
archiv xu Munchen befindlichen Kodex lautet der Eintrag: Anno domini
1262. in die S. Georii martyris Agnes comitissa palatina Reni, ducissa
45 Bavarie, de consensu filiorum suorum, videlicet Ludwici et Heinrici,
illustrium comitum palatinorum Reni, ducum Bavarie, tempore Ulrici
propositi curiam in Holtzhausen et huebam in Waltenshausen cum
omnibus suis appendiciis ad altare 8. Marie ecclesie Undensis obtulit,
pro quibus litteras suorum predictorum filiorum sigillis habemus roboratas.
50 Die Urkunde ist gedruckt in den Mon. Boic. X, 250.
— 236 —
et Hainrici, curiam in Holtzhausen et hubam in Waltenshausen cum
omnibus suis append iciis ad altare B. >£arie ecclesie Undensdorf ensis
obtulit cum litter is sub sigiltis predictorum filiorum suorum roboratis.
Furstenfelt.
Fund.1 u. Anno domini 1263. fundatum est monasterium Campi-5
•principum iuxta Pruck 3 per Ludovicum Bavarie ducem pro
Tab.Schir.195. emenda coniugis sue Marie de Brabancia occise. Et tunc ablata
[F. 20V] fuit sepultura principum a cenobio Scbirensi. Nam Ludovicus
dux Bavarie superioris in Furstenfelt, sed Hainricus f rater buus,
inferioris Bavarie dux, in monasterio Felicisvallis prope 10
Tab.Schir.195. Landshuet4 sepultura s suae elegerunt*. Quorum progenitores, duces,
com i tea de Scheiren et Dacbau, series ac iuvenes 42 cum uxoribus in
Schiria humati fuerunt. £a tempestate domina Anna uxor Lu-
dovici viam universe carnis ingressa est.6
Herm. Alt., Anno domini 1273. principes imperii rege Boemie exceptO 7 15
Cont.Alt. 408. a(j eligendum regem Romanorum circa octavam Michaelis in Franck-
Andr. 67. fordia convenerunt. Ubi dum concordare non possent, vota sua in
hunc Ludovicum ducem Bavarie superioris transtulerunt. A quo
Ann. Ost. 548. Rudolfus comes de Habspurg est electus et Aquisgrani a domino
Engilberto archiepiscopo Coloniensi cum uxore coronatus. Et20
Cont.Alt. I. c. aduc existens in palatio Aquensi duas filias suae huic Ludovico duci
u. Andr. 546. u nam nomine Macbtildim et alteram duci Saxon ie desponsavit Re-
Ann. 0$*.54#.bellante autem Otbokaro rege Boemie, duceAustrie, Rudolfus
rex contra eum expedicionem versus Austriam movit8 1276. euntibus
Cont. Alt. 410. secum cum all is principibus Ludovico et Hainrico fratribus,25
duci bus Bavarie, et aliis nobilibus multis etc. ct eorum auxilio
ducatum Austrie obtinuit etc.
Ann. Seld * Anno domini 1286.10 in civitate Monacensi Bavarie ob neceni
cuiusdam pueri a Judeis occisi concremati sunt utriusque sexus Ju-
deorum 140. 30
1 Notae Fiir8tenfelden8es (vgl. Notes Archiv XXIV, 686) in den
Man. Germ, hist., SS. XXIV, 75.
* Darnach Ebran 112 und Fuetr. 169.
3 Fiirstenfeld bei Bruck an der Amper.
4 Hainrich ze Landshut, sagt die Tab. Schir. 35
6 Vgl. die Notae Furstenfeldenses der Fund, a. a. 0. 75, 14 : elegit
locum sepulture.
6 Not. Fiirst. a. a. 0. 75, 21: obiit anno domini 1271, 5. Kal. Junii.
7 Als sein Bevollmachtigter erschien Bischof Berthold von Bamberg.
8 Der gleiche Wortlaut in den Ann. Aldersbacenses , Mon. Germ. 40
hist.t SS. X VII, 536 und darnach in den Ann. Osterho femes, das. 549,
welch' letxiere hier und an anderen Stellen benittxt xu sein scheinen, wie
aus Ausdriicken, welche nur ihnen eigen sind, hervorgeht.
9 Annates Seldentalenses, Mon. Bote. XV, 557 (darnach Bohmer,
Fontes rer. Germ. Ill, 529). Vgl. meine Ausgabe der Annates Caesarienses 45
in den Sitxungsberichten der k. b. Akad. d. Wiss., phUos.-philol. u. hist.
Kl. 1910, Abhandl. 7, S. 32.
10 Die Quelle: 1285.
— 237 —
[F.202] Epitavium1 Marie ducisse Bavarie in
Werdea Suevica 1256.
Post bis sexcentos iam annos numero tentos
Ac quinquagenos verbigene bis ter post
5 Sub Februario mense sonant cum ter quinque Ealende,
Generose sub lapide conduntur hoc ossa Marie.
Ducis hec genita Brabancie stirpe preclara
Processit ex sanguine, avie ut neptis sit alrae
Elizabet quippe nate hec filia ipsa beate.
10 Jungitur eximio Bavarie duci Ludovico.
Durant connubia temporum curriculo parvo;
Nam fidei thorum fuscavit nugax lingua malorum,
Nephanda cuius cura sunt rupta coniugum iura.
Heu, verbo parens invidi turbatus animi Ludovici
15 False subiecta sceleri necatur ense mariti.
Hanc post virgo vadit, cum pari sub nece cadit.
Vite predantur astro truncate Mangolstain castro
In Werdensi sito petra hec perficitur plaga tetra.
Ex hoc evo sic evectis dona, Christe, cum electis
20 Tue lumen claritatis ast perhenne trinitatis
Semper in aspectu frui cum splendore vultus tui.
Monasterium in Werdea Suevica.
Anno domini 1026. primus fundator nomine Mangoldus
comes de Kyburg fundavit primum monasterium monialium
25 in castro Werd Mangolstein dictum. Secundus fundator
iterum fundavit monasterium monalium in loco, ubi nunc
situata est capella S. Nicolai episcopi.
[F.202'] Hohenwart monasterium sanctimonialium.2
Per nos fundata sit, Christe, domus tibi grata.
30 Cernis in his natis, perlector, opus pietatis,
Qui, velut acta ferunt, comitum de stirpe fuerunt,
Virgo Wieldrudis Ortolfi fletibus udis
Ossa reportavit et, ut hie patet, incineravit
1 Ein ahnliches, jedoch im Einxelnen vielfaeh abweichendes lateinisches
35 Qedicht, welches wohl spdterer Zeit angehort und das hier von Arnpeck
mitgeteilte xur Orundlage hat, ist gedruckt bet Rader, Bavaria sancta
IT, 312 und Konigsdorfer, Oeschichte des Klosters xum HeiL Kreutx in
Donauworth I, 410. An leixterer Stelle 411 ist auch eine deutsche , wie
Konigsdorfer sagt, jedoch ganx freye Uebersetxung desselben" mitgeteilt.
40 Dieses deutsche Qedicht ist aber, wie ich hier fests telle, nicht eine Ueber-
setxung der an den ebengenannten xicei Stellen gedruckten Verse, sondern
des hier von Arnpeck uberlieferten t,Epitaphiumsu. Letxterem fehlen ein
paar in dem deutschen Qedicht sich findende Angaben.
* Vgl. Steichele, Das Bistum Augsburg IV, 855 ff., wo merkwiirdiger-
45 weise Ampecks Ueberlieferungen iiber Kloster Hohenwart nicht verwertet sind.
— 238 —
Contemptisque bonis fit asilum religionis,
Cincta fide Christi domui sua seque dat isti.
Istis orator ne tardas esse, viator,
Indigine die mereantur ut esse sophie,
Rappoto quippe pater fuit illis Hemma quoque mater 5
Nobilitate pari non his minus ordine clari.
Wieldrudis comitissa virgo prima abbatissa et fundatrix
monasterii Hohenwart ordinis S. Benedicti obiit anno domini
1081. sepulta ibidem cum fratre suo Ortolfo comite, patre
Rappoto comite de Thauren et matre Hemma ducissa Austrie. 10
De filio eius.a
Not. Fiirst. u. [F. 203] Ludovicus bone indolis filius senior Ludovici ducis
Andr.69u.546. Bavarie superioris cum ludo hastarum Nuremberge intenderet, lancea
Fiietr.1 169. cuiusdam baronis de Hohenloch gutture tact as paulo post occubuit
Not. Fiirst. 1290.*> 7. Id. Januarii. Quern pater inde transvectum in hac domo2 15
presentibus quam plurimis principibus et episcopis iuxta matrem suam,
que obiit anno domini 1271. 5. Kal. Junii, cum bonore maximo sepelivit.
Sepultus in monasterio Furstenfeld.
De morte patris.
Herm. AIL, San e Ludovicus comes palatums Rheni, dux Bavarie superioris, 20
Cont.Rat.41 7. elector, ducavit annis 41. Diem obivit anno domini 1294.
Andr. 70 u. sepultus in claustro Furstenfeld, quod ipse fundaverat, relinquens
546. duos filios ex tercia sua con th oral i Mach tilde, Rudolfum et Ludovicum,
Ebran lis ' u. ae nUibus dicetur descriptis tamen prius Bavarie inferioris
Fuetr. 169. , .? ,. x , . ... . . .,. ^
Not. Fiirst. ducibus, aliosc autem quam plurimos liberos, qui omnes in puenh 25
mortui sunt etate et in domo Furstenfeldt positi sunt in sepulcbro
parentum suorum.
Herm. Alt., 1295.d s Ludovicus obiit in partibus Reni aput Heidelberch in
Cont.Rat.417.e& camera, ut dicitur, ubi natus fuit.
Cap. 22. 30
De ducibus inferioris Bavarie et primo
d£ Ha in ri co.
Andr. 546. Hainricus dux Bavarie inferioris in uxorem duxit Elizabet
filiam Bele Hungarie regis, fratris 8. Elizabet, ex qua tres filios,
Ottonem, Ludovicum et Steffanum, genuit. 35
a diese Ueberschrift stelit noch auf F. 20V. b 1290 — sepelivit
am Rand mit Einfugungsxeichen. c alios — suorum am Rand mit Mn-
fugung8zeichen. d 1295 — fuit am Rand.
1 Fuetrer icirft Herxog Ludwig den Strengen und dessen im Niirnberger
Turnier totlwh vencundeten Sohn Ludwig irrig in ei?ie Person xusammen. 40
* In Furstenfeld. Die Furstenfelder Noten selbst, in denen man
den Ausdruck : in hac domo vermuten wiirde (stand er vielleicht in deren
Origi)ialtext?)f sagen: in Furs ten veld.
8 IHe Quelle gibt kein Jahr an; der in ihr vorhergehende Abschnitt
aber behanddt das Jahr 1294. 45
— 239 —
De bello.
Ad do domioi 1258. Othokarus rex Boemie quintus1, dux Herm.AU. 399
Austrie etc., iuvenis etate, audacia persuasus ac sua iniqua rabieM- Ann. S.
coucitatus sine provida deliberacione consilii, que bellicis rebus summe ^ePn- £ 7?
5 necessaria est, cum expedicione armatorum per Pataviensem civitatem Herm. L e.
terrain Bavarie hosti liter est ingressus iactans se tamquam diviciis et
potencia preditum velle et posse contra omnium vol unta tern ad igno-
miniam ducis Haimici et terre sue ante muros civitatis vel castri Lands-
huet pot enter opera milicie exercere; nam tunc ibi dictus Hainricus
10 cum domina Elizabet uxore sua raorabatur. Sed cum per pagum,-qui
dicitur [ F. 2034] Chuntzingen » , per vallem Vilse fluminis incendi o
vastando plurimas villas et ecclesias usque iuxta castrum Frawnhofen
pervenisset, ecce, memoratus dominus Hainricus dux, licet vix quinque
dies ante introitum predicti regis in Bavariam talium inimiciciarum litteras
15 recepisset, celeri volatu nunciorum et litterarum circumquaque currencium
convocatisque suis hominibus et amicis tamquam animosus princeps,
qui de sua iusticia et dei misericordia confidebat, cum exercitu valido
equestrium et pedestriumb ad campos contra suos audacter egreditur
inimicos. lam eciam supervenerat cum paucis Ludovicus dux f rater
20 8uus de partibus Rheni vclociter evocatus, in cuius absencia prefatus
rex sperabat se sui propositi desiderium adipisci. Itaque prefatus rex
cernens animositatem ducum et bavarice gentis timuit congredi cum
illis. Et in festo S. Bartholomei, quod tunc occurrebat in feria 6.,
treugis per ilium diem petitis et impetratis in nocte ac subsequenti
25 aabbato fugit cum omnibus suis versus Muldorf. Ubi dum vexilla
victricia nobilium ducum dorsa fugiencium sequerentur, pons ibi per
Enum fluvium traiectus strepitus tot hominum et equorum certatim
et impetuose transire volencium ferre non valens sub hostibus ruit, et
sic plurimi sunt submersi. Videbantur ibi electi milites in equis et
30 armis natantes, quorum aliqui fluvium transierunt, aliqui, adverse partis
littori vicimores dum applicare nituntur, volentes se pocius captivitati
[F. 204] dare quam morti per lanceas et sagittas littus tangere pro-
hibentur. Sed et hi, qui remanserant circa flumen, receperunt se in
suburbio sub turri quadam fugere non valentes. Qui omnes cum
35 equis optimis per indignacionem subitam domini Ludovici ducis incendio
aunt cremati. Tunc itaque in aqua et igne quasi 400 homines perierunt.
Keliqui vero omnes preter regem, qui cum n obi I i bus transierat, in pre-
die to oppido sunt inclusi, obsess i et capti. Inter c obsessos autem hi
f uerunt nobiles de Bohemia : Wocho de Rosenberg, Zimlo de Leuhtenburch,
40 Wichardus de Tyrnach, Schazla de Fridlam, Wilhalmus de Gordebrat,
Ibis de Schechnun 3, Beneis deYalchenstain,Burchardus de Clingenwerch,
a so E8. t> pedestrumiife. <* Inter - Piber amRandm.Einfiigungsxeichen.
1 Nach Herm. Alt. 410, 18.
9 Diese xum Jahr 125 7.
45 3 In der Originalhandschrifl der Niederaltaicher Annalen ist hier
auf radierter Stelle ein anderer Name: Bohuslaus de Bork eingesetxt
und in alle Abschriften iibergegangen. Den von Arnpeck an dessen Stelle
mitgeteilten obigen Namen iiberliefem allein die Annates Osterhofenses 54 7
ah Ibis de Schechni; ihre Benutxung litest sich auch sonst nachiceisen.
50 In den Niederaltaicher Annalen stand wohl an Stelle des spdter eingesetxten
Bohuslaus de Bork urspriinglich der von den Osterhofener Annalen iiber-
lieferte Name.
— 240 —
Ulricas pincerna de Ellnpogen , Jenezo purchgravius de Gratz , Zinil
f rater Wochonis, Havie cognatus Wochonis , Dlohonil de Nabzdan,
Styporius dictus Caput, Ulricas de Rosental ; de Austria vero Albertus
et Heinricus de Chunring, Ulricus de Lobenstain, Ulricus de Capella,
Ludwicus et Albertus Zelkingarii, Sighardus dictus Piber. Qui omn e s 5
nona die ab obsidione eorum per clemenciam ducum predictorum sub
quadam forma composicionis cum equis ac rebus, quas tunc habebant,
ad propria sunt remissi*
Herm. Alt. Anno domini 1266. Othokarus rex Boemie , dux Austrie,
405, Fund. , cum magno exercitu in trans Bavariam Rengstauff, Nittau et pluralO
Andr. 68. CSBtr& destruxit, sed facta pace repatriavit.
Anno Christi 1270. Conradus comes Silvester, Frisin-
gensis episcopus, Non. Augusti1 hospitale sancti spiritus in
Landshut exemit et a matrice divisit ac privilegiis dotavit.
Herm. Alt. Anno domini 1271. domina Elizabet ducissa Bavarie, filia Bele 15
406, Andr. 70. Te^B Hungarie, in die 11000 virginum2 obi it.
Fund* Hie Hainricus fundavit monasterium fratrum predicatorum
in Landshut 1286.
Fund.* Anno Christi 1275. fratres minor um fecerunt monasterium
in Ingolstat. 20
Hie Hainricus quamvis primum egre tulerit eleccionem
Cf. Herm. Alt., regis Rudolfi de Habspurg, attamen postea consensit et cum
Cont. AU. 410. e0 a<j obtinendam Austria m descend it 1276.
[F. 204'] Item 1277. duces Bavarie Ludovicus et
Hainricus fratres provinciam suam igne et ferro vastabant.25
Cont. AU. 411. Sequenti 6 anno dominus Albertus de Hals sua virtute et stren-
nuitate meruit a Rudolf oRomanorum rege honoreet nomine comitis insigniri.
Fund." Item anno Christi 1280. monasterium fratrum minorum in
Landshut fundatur, quiab ipse dux Hainricus dedit ordini
S. Francisci aream cum fonte et aliis attinenciis.7 30
« reversi; am Rand: remissi Hs. b quia — attinenciis am Band
mit Einfugungsxeiehen.
1 5. August. Vgl. Meiehelbeck, Historia Frisingensis II, 1, 74.
9 21. Oktober. Herm. AU.406 gibt dagegen an: 9. Kalendas No-
verabri8 = 24. Oktober. 35
8 Clm. 14594, f. 68: Anno 1286. fundatum est claustrum predi-
catorum fratrum in Landeshut temporibns Heinrici ducis. Oedr. Oefele,
Rer. Bote. SS. II, 339; vgl. Neues Arehiv XXIV, 701 [wo in Anm. 6 1287
Druckfehler fiir 1286; und 715. Unten S. 241 ist die Notix, bei wekher an
der obigen Stelle die Worte Heinrici ducis temporibus in Hie Heinricus 40
fundavit verwandelt sind, unverandert nochmals verwertet. Vgl. gegen die
Angaben in der ver Under ten Form Meiehelbeck, Historia Frisingensis II, 1, 70
und Heigel in den Chroniken der deutsehen Stddte XV, 249, Anm. 3.
* am. 14594, f. 54*. Oedr. Oefele, Rer. Bote. SS. II, 338 und
Neues Arehiv XXIV, 693. 45
5 Die Quelle: Eodem anno xum Jahr 1280. Zu letxierem ouch
die Fund.
0 Clm. 14 594, f. 54. Oedr. Oefele, Rer. Boie. SS. II, 339 und Neues
Arehiv XXIV, 693.
1 Vgl. Heigel in den Chroniken der deutsehen Sttidte XV, 249. 50
— 241 —
Anno domini 1285. comes de Mospurg ultimus moritnr acC/". Cont. Alt.
dominium eius dictus Hainricus dux Bavarie inferioris ab^#
Enichone Frisingensi episcopo in feudum accepit* Et sic
deinceps unus post alium in feudum recepit usque ad tem-
spora nostra. Dux Hainricus genitor Ludovici, huius ducis
Georgii avus, eciam recepit in feudum ah episcopo Nicodemo
de la Scala. Ludovicus autem et Georgius supersederunt
in periculum animarum ipsorum non modicum, licet Johannes
episcopus Frisingensi s dictus Tuelbeck sepenumero Ludovicum
10 ducem de recipiendo huiusmodi feudo monuerit. Qui semper
cum pietate respondit: Una dierum. Qui dies dilatus fuit,
donee vitarn* suamR cum morte commutavit.
Anno Christi 1286. Rudolf us rex curiam Auguste celebravit Ann. Ost.549.
et in die nativitatis f ilium suum primogenitum Albertum com item
15Habspurgensem ducem creavit et ei Austria m et Stiriam in
feudum dedit ac Meinbardum comitem Tirolis ducem Karinthie fecit,
cuius conthoralis Elizabet filia Ottonis ducis Bavarie relicta
quondam Conradi regis .Almanie fuerat olim8, presentibus
pluribus principibus. I bidem in epipbania domini rex Rudolf us re-
20formavit amiciciam inter Rudolf um archiepiscopumSaltzeburgensem
et Hainricum ducem Bavarie inferioris [F. 205] facta compromissione
in honorabiles sex viros super questionibus, si quas inter se habuerint,
decidendis. At dux opidum Mtildorf, quod armis ceperat,
domino archiepiscopo restituit.
25 1286.b fundatum est claustrum fratrum predicatorum in Landshut Fund.*
temporibus Hainrici ducis.
Anno Christi 1290. 2.c Non.c Februariic, die 9.6 Febniarii Berm. Alt.,
Hainricus dux Bavarie inferioris multac contricionec bono fine apud Oont, Alt. 415 .
Burckhausen diem ultimumclausitetJ pro omnibus, in quibus se
30 timuit ecclesiasticas personas seu ecclesias seu quoscunque alios indebite
ofiendisse , constituit in presencia et cum consensu filiorum suorum
dominum Heinricum Ratisponensem episcopum et fratrem Wernherum
lectorem fratrum minorum© Ratisponensium indempnitati lesorum et
ealuti sue anime providere. Ordinavit autem, quod duo filii sui Ludo-
35 vicus et Steffanus per 4 annos continuos permitterent f terram Bavarie
subesse dominio et ordinacioni domini Ottonis senioris fratris eorum
a vita sua Hs. b 1286 — ducis am Rand von F. 204'. c am Rand
Hs. d et — iuramentis am Rand mil Einfiigungsxeiohen. « brum ff3.
* permittere Hs.
40 * Zum Jahr 1281. Daraus die Ann. Osterhofenses, am diesen die
Fund, und daraus Andr. 68.
* Die Urkunde, nieht von 1285, sondern von 1284, bei Meichelbcck,
Historia Frisingensi* H, 1, 93.
8 Vgl. oben S. 233, 36.
45 4 Vgl. oben S. 240, Anm. 3.
6 Vielmehr am 3. Februar. Vielleicht ist durch das Wort Non.
der rbmischen Tagesbexeichnung die unrichtige Angabe entstanden.
Quollen u. ErOrterungon N. F. III. 16
— 242 —
Dec ad ahquam divisionem vel particionem terre ilHs 4 annis durantibus
deberent procedere. Et hoc confirmatura extitit ipsorum fratrum ac
Ebran 113. Dobilium patrie iurainentis. Sepultus in1 monasterio Felicisvallis. Ducavit
annis 25 2 tres relinquens filios, Ottonem, Ludovicum, Steflanum, et
Elizabet sanctimonialem Felicisvallis.3 5
Ut autem ordo huius opusculi lucidius servetur, lineam
ducum inferioris Bavarie ad finem usque prosequar. Deinceps
ad comites palatinos Rheni et Bavarie superioris principes
iuxta sui ordinem revertar.
Cap. 23. 10
De duce Ottone rege Hungarie.
Ottonis ducis Bavarie inferioris, primogeniti Hainrici,
Konigsh. 455 i^V^OVlhw^ anno domini 1298. electores principes ad ducem Austrie
(bextc.453 u. Albertum inimicum regis Adolfi unanimiter electi et legitime COronati
'• miserunt, ut ad eos Magunciam veniret, ut regem ibidem deponerent 15
et eum in regem eligerent. Congregati igitur electores omnes demptia
archiepiscopo Treverensi et Rudolf 0 comite palatino Reni, quantum
in eis fuit, Adolf um regno privaverunt et Albertum in regem eligentes
Herm. Alt. sibi iuraverunt. Idcirco Albertus dux Austrie, filius quondam Rudolfi
Cont. Rat.418. Romanorum regis, circa medi a m quadragesime cum favore d i c t i Ottonis 20
Ann.S. Steph.&u™ Bavarie inferioris transivit per Bavariam et in monasterio
58. Weihen Stephen cum sex milibus pugnatorum pernoctavit habens
Cont. Rat. I. c. secum in exercitu paucos Australes cum Hungaris [F. 205* ] et
Bohemia. Ad partes Rheni veniens in vigilia Johannis baptiste4
unacum Gebehardo5 archiepiecopo Maguntino, Argentinensi ac Con- 25
stanciensi episcopis et quibusdam nobilibus ibidem maiorem fortitu-
Sdchs. Wchr.* dinem collegit contra regem. Quo comperto Adolfus rex similiter
Cont. Rat. grandem exercitum collegit. Albertus dux Renum transivit. A t rex
ducis Ottonis predicti Rudolfi que comitis palatini atque quarundam
imperii ci vita turn, puta Wormacie, Spire, auxiliis iuvabatur. Eidem 30
duci Austrie, qui iam nomen regis assumpserat, post multos circuitus
Sachs. Wckr. hinc inde habitos in loco, qui dicitur HasenbGhel », non expectans
Cont. i?o/. auxilium suorum principum cum modico exercitu, cum propera
Siiclis. Wchr. festinacionc, que in rebus bellicis et raagnis exercitibus non expedit,
aiiimosus et furibundus occurrit. Dux primum fugam simulans, deinde 35
a HasenhGbel Hs.
1 Die Cont. Alt. nur allgemeiner: Landshut. Vgl. oben S. 236,10.
8 Vielmehr 35.
8 Arnpeck weiss von ihr wohl aus dem die von ihm verwerteten
Annates Saeldentalenses mthaltenden Seligenthaler Nekrologium; vgl Mon. 40
Germ, hist., Necrol. Ill, 365 %um 8. August (auch S. 362 und 367}.
4 Naeh Konigsh. 455, 28: an sant Johans obent.
6 Der Name aus Konigsh. 456, 22, wo er eben falls Gebehard statl
Gerhard lauiet.
6 7. bayer. Fortsetzung, Mon. Qerm. hist., Deutsche Chroniken II, 330. 45
_ 243 —
in eum copioso exercitu exiliens. Bell antes itaque acerrime quasi
mediam diem. Et predictis ducibus Bavarie in prima acie dimicantibus ConL Rat.
per novum bellandi genus, per gladios preacutos omnes eorum dextrarii
sunt occisi, adeo ut ipsi duces Bavarie unacum multis suis nobilibus
5 equis privati, adhuc virtute animi non fracti, super interfectorum hominum
equorumque stantes cadavera longo tempore dimicarent; propter occi-
sorum enim equorum aggerem hostes equites eos accidere ft non valebant,
quia et ipsi viceversa equos per stragem similem perdiderunt. Prima
igitur acie dimicante ipse rex volens cum sua turba eisb succurrere et
10 precedendo suam aciem, in qua [F.206] re c peritissimus erat, ordinan do
equo suo cadente ex infortunio ante ingressum ad bellum cecidit et ab
eodem equo gravissime est concussus, adeo ut, dum a suis restitueretur
equo, minime sui compos esset, et sic amens ad bellum veniens, quia
et galeam pre debilitate ferre non potuit, hostibus se minus caute ex-
1 5 posuit, cum aliis multis ex utraque parte subito occisus est et sero Konigsh. 456.
nudus, ut ex utero matris exivit, inventus, qui mane potens rex erat. Sachs. Wchr.
Predictis autem Bavarie ducibus aduc locum suum tenentibus rege Cont. Rat.
mortuo ipsi se apud Heidelberg receperunt in die Processi et Martiniani
martyrura. Otto tamen dux erat tribus gravibus vulneribus v u 1 n e rat us
20 in tantuin, quod mortis periculum vix evaderet. Qui eciam Otto dum
predictum exercitum insequeretur ad partes Rheni, castra metatus
est. Comes autem Albertus de Hayrloch avunculus Alberti predicti
ducis Austrie ipsum Ottonem improvise invasit cum longe maiori equitum
et peditum copia, quam ipse dux habebat eadem bora. De quo tamen
25comite idem dux et fere 400 de suis et comite occisis triumpbavit.
Cap. 24.
De introduccione Ottonis ducis Bavarie in regnum
Hungarie contra puerum Carolura et de coronacione
eiusdem, de corona et captivitate.
30 Anno domini 1305. quidam baronet* regni Hungarie Ottonem Thurocxkiiij.
ducem Bavarie inferioris, filium domine Elizabet filie regis
Bele1 IV., in regnu m Hungarie contra puerum Carolum subintro-
ducunt. Qui veniens Hungariam coronam regni a Wenceslao rege
Boemie ablatam petivit sibi dari ac secum ferens cum copiosa ac Fiietr. 167.
35 splendida milicia ab Hungaris honorifice suscipitur. [F.2061] At
Hungari videntes suam nobilem milicia m1 dixerunt: Domine mi,
mittite miliciam vestram in Bavanam et au denier confidite de nobis;
omnem enim honorem vest re serenitati impendamus. Quibus nimium
credulus miliciam suam ad propria remisit, Albam regalem civitatem Thurocz I.e.
40 peciit. Quern Benedictus episcopus Vesprimiensisd et frater Antbonius
Cbanadiensis in regem Lnunxerunt et coronaverunt. Inde Budam veniens
* occidere Hs. b ei Hs. c rex Hs. d Vespuniensis Hs.
1 Chron. (Clm. 903> f. 105) und Andr. 546: nepos ex matre
Bele regis.
45 * Chron. (Clm.903, f. 105) und Andr. 546: cum forti et nobili
militia.
16*
— 244 —
et in die solenni in decore regio coronam sanctam habens in capite
per omnes plateas et vicos incedebat eques cum populo copioso, ut
cunctis Be esse regem legitimum publicaret.
De invencione regalis corone in via amisse.
Cum autem sancta corona per dictum Ottonem ducem ad Hun- 5
gariam portaretur, propter timorem bostium fecit illam per artem torna-
toriam in flasconem includi. D urn autem equitaret cum suis sub noctis
silencio in strata publica, in qua plurimi viatores transibant, casu de
sella corrigiis, quibus erat fiasco a ligatus, resolutis quasi vas vinarium
nullo vidente collapsus est. Postmoduro vero luce clarescente dum 10
vi dissent non adesse thesaurum ilium preciosum, quo cicius potuerunt,
timore percussib retro celeriter cucurrerunt atque coronam inter multos
transeuntes in terra iacentem in medio publice strate inventam a nemine
reperierunt. Forsitan ceciderat in prima vigilia noctis , reinventa est
autem sequenti die [F. 207 J circa tempus non dubium vespertinum, 15
quia dux ille usque ad vitam suam portare non potuit, et a nullo in-
vents, ne Pannonia data sibi corona ab angelo privaretur.
Hec in cronica Hungarorum.
De captivitate et expulsione regis Ottonis.
Fiietr. 167. Hie Otto coronatus in brevi terrain Erd el n censuit visitare. Ubi 20
Thurocx I. c. Ladislaus Way voda c ipsum captivavit et in castro suo multis diebus
Of. Chron.105, vinculatum tenuit, quia eius filiam ducere noluit, sed aquodam
Andr. 546, servo liberatus est. Qui tarn miserabili fortuna sibi occurrente de
F^?n /«7' regno exPeUifcur Hungarorum.
Thurocx I. c.
De secunda eius captivitate et liberacione eius25
per nupcias et reversione.
Ebran 120 u. Deinde per Walacbiam, Rusciam, Prusiam, Poloniam ut servus
Jfuetr. 167. cucllrrjt e^ Bratislaviam venit.1 Ubi a quodam milite cognitus a duce
Polonie d secundo captus. Qui Agnetem 2 filiam suam sibi desponsavit
et honorifice cum sua milicia ad propria remisit. Ex qua postea genuit 30
Ckron. und Hainricum iuniorem ducem de Naterberg dictum a castro, in quo
Andr. 75. nutritus fuerat. nee unquam in Hungarian! est reversus.
Ebran 120. _ . ' . , . *
Dominae Agnes ducissa Bavane.
* erat nochmals Hs. *> perculsi Hs. c Waynoda Hs. d Swidnutz
(durchgestrichen) de Eyffen am Rand Hs. « Domina — Bavarie am 35
Rand Hs.
1 Arnpeck verwendet hier nicht den laieinischen Text des Andreas,
sondern iibersetxt den deutschen Ebrans und Fiietrers.
* Andr. und Ebran nennen keinen Natnen; Fuetrer sagt : frawen
Machthilden. In Wirklichkeit hiess Ottos Gemahlin, trie Arnpeck (Fiieirer 40
verbessernd) oben ricktig angibt, Agnes (nicht Elisabeth, wie bei Riezler,
Qesch. Baierns 77, 167 und darnach bei Spiller, Fuetrer 167, Anm. 2 xu
lesen steht).
— 245 —
De castri Newnburch expugnacione.
Anno domini 1310. Otto coronatus rex Hungarie, dux Bavarie Fund.1
inferioris, castrum Newnburckh expugnavit. At incole in eodem
fugam inierunt et dictum castrum in cineres verterunt'
5 De obitu eius et testamento.
Anno domini 1312. predictus Otto in die S. Gorgonii diem Andr. 75.
extremum clausit sepultus in monasterio Felicisvallis, relinquens filium Fund.9
fere 13 dierum Hainricum, qui postea a castro, in quo nutritus erat, Ebran 120.
vocabatur dux [F.2071] de Naterberg. Dum autem predictus Otto Andr. 75.
10 mortem sibi imminere sensit, filium suum Hainricum et fratris sui *
ducis Steflani filioe Hainricum et Ottonem, quorum primus fere
8 anno rum erat, alter citra 4 vel 5, civibus de Landshut et Straubing
commisit eos iuramento publico contestans, ut liberos predictos et
principatum eorum nulli alii committerent quam patruo suo Ludovico
15 in Monaco tunc duce superioris Bavarie, postea rege Romanorum.
Quod et fecerunt, non tamen sine magna inter se differencia et
iactura principatus. Nam fere omnes nobiles et curie eorundem
attinentes nitebantur pueros predictos unacum principatu ducibus
Austrie com mend are. Hac igitur de causa per totum eorum dominium
20 et principatum non potuit locus tutus et pacific us reperiri. Deinceps
anno domini 1313. in die S. Theodori martyr is publico et forti bello
iuxta villam Gamelsdorf commisso discordia prefata est complanata.
Ubi Australibus pluribus occisis dux Ludovicus triumphans omnes
nobiles, qui supererant, cepit et suo dominio subiugavit. Et sice/. Ebran 119,
25 prefatos liberos et eorum principatum in sui tutelam4 s\xb-19.
cepit.
Item 1300. in die Mathei5 Otto et Steffanus duces
Bavarie inferioris dominium et castrum Kransperg 6 demptis
nobilibus in eoFrisingensi ecclesie donarunt seu impignorarunt
30 mediante privilegio eorum sigillis roborato. Hie eciam Otto
anno suo ultimo clero et ecclesie Frisingensi utilia privilegia
libtraliter donavit.7
1315. consecratus eat chorus fratrum minorum in Landshuta in Fund.*
honore Petri et Pauli et aliorum apostolorum a Nicolao epi-
35 scopo Ratisponensi.
1 Oefele, Rer. Bote. SS. II, 341.
9 Statt verterunt sagt die Quelle: est redactum.
3 Oefele a. a. O.
4 Ebran a. a. O. : und macht im das land underthenig als einem
40 vormundt.
6 21. September.
6 Kraniberg, Amisgerichts Freising.
7 Vgl. Meichelbeeky Historia Frisingensis 1I} /, 106.
8 Nicht bei Oefele. Oedr. Neues Archiv XXIV, 693.
— 246 —
[F.208*] Pro maiori supplemento dictorum.
Chron.1 Postmortem dicti regis Otton is Alramus acAlbertus comites
de Hals et Ebronius de Degenberg tunc vicedominus, Hartlibus Puech-
perger de Wintzer et Albertus de SchSnstain et fere omnes ministeriales
ac milites castellati nitebantur predictos pueroe unacum principatu 5
ducibus Austrie commendare. Predicte igitur civitates et omnes alii
tocius principatus viriliter resistebant nobilibus prefatis etdictos
pueros Ludovico predicto ac se ipsos presentarunt et commendarunt,
ut promisor ant Ottoni principi eorum iam morituro. Nobiles igitar
tocius ducatus reputantes se per hoc a civitatensibus contemptos 10
ceperunt civitatum homines et res crudeliter persequi et vastare rapinis
et cedibus, ita quod per totum principatum vix aut ne unus paci-
ficus angulus posset reperiri. Duravit autem dissensio tarn din,
quousque nobiles et civitatenses in villa Gamelstorf per forte bellum acris
eciam verberibus sunt invicem complanati. Igitur post hec comites 15
de Hals et eorum complices supradicti necnon et ceteri barones
Bavarie»> indigne ferentes contumaciam [F. 208'] et insultus
civitatum, simul et dominium due is Ludovici superioris Bavarie,
quia civitatensibus0 benignus, ipsis vero austerus existeret,
habitO COnsilio, congregato notabili ac forti exercitu auxilioque20
ducum Austrie non modi co exierunt et castra metati sunt
volentes armata manu a suo dominio et iure ex ire. Quibus
Ludovicus dux oportuit occurrere, ne terra desolaretur ab eis
et acceptis hinc inde stipendiariis consilio civitatum et auxilio,
quanto potuit, forti manu occurrit apud Gamelstorf et conserta25
ibidem forti pugna durissime est aliquando diu bellatum ex
utraque parte multis occisis. Tandem dux Ludovicus cruentam
obtinuit victoriam et dispersis hinc inde nobilibus quosdam
cepit, quosdam occidit, alii fugati ad sua castra redierunt,
sicque omnes suo dominio postmodum subiecit. 30
Sed quia cives Landshutenses in hoc bello se fideles,
strennuos ac fortes exhibuerunt, idcirco predictus dux Ludo-
vicus postea rex clipeo et armis, quibus usque in presens
utuntur, eosdem privilegiavit pro sua audacia.2
» dieses Blatt ist nachtraglich eingefiigt. *> hier feJdt das Wort 35
inferioris der Quelle. c civitatentibus Hs.
1 Oefele, Ber. Boic. SS. I, 40. Nachdem oben der Text des Andr.
wiedergegtben ist, folgt hier der betreffende Abschnitt aus des Andr. Quelle,
aus der letxterer nur einen kurxen Ausxug geliefert hatte. Die Aus-
schmiickung des Textes hier diirfte von Ampeck selbst stammen, ohne doss 40
man etna xu vermuten hat, class der Text des Chron. ursprunglich die
hier sich findende ertcciterte Form hatte.
2 Ampeck ist der Erste, der diese Wappensage erxaJdt. Vgl. Heigel
in den Chroniken der deutscheti Sicidte X V, 250, Anm. 1.
— 247 —
1313.1 construe ta est nova Straubinga, que 1283. ex ignis voragine Andr. 59.
in profesto 8. Pantaleonis martyris est consumpta. Fund.*
[F. 209 J Item Otto et fratres sui multis nobilibus, clericis Ebran 120.
et aliis in Bavaria inferiori iurisdiccionem, absque tamen causa
5 sanguinis, vulgariter hofmarckgcricht, in suis villis et dominiis
vendiderunt.
Cap. 25. 0
De Ludovico duce inferioris Bavarie, qui obiit
sine liberis, et de Steffano duce inferioris Bavarie.
10 Ludovicus dux Bavarie inferioris sine heredibus ab ^oc Ebran 120.
eeculo migravit anno domini 1294.8 Cui fratres sui Otto et
Steffanus in hereditate successerunt.
Sophia uxor eius>
Steffanus dux Bavarie inferioris decedente archiepiscopo Herm. Alt.,
15 Salczeburgensi Rudolf o 1290.* 3.* Non.a Augusti* in arcbiepiscopum est Oont. Alt. 415.
concorditerb postulates *>. 8ed nunciis Romam missis, videlicet Courado Fund.* und
Laventino episcopo et magistro Heinrico prothonotario6 cum Andr. 70.
multis aliis, super confirmacione eiusdem Steffani do minus papa ipsum
reprobavit propter o defectum etatis, quia iam 21. annum habuit, etGont. Alt.
20 dictum Conradum Laventinum archiepiscopum ordinavit e t magistrum Fund.u.Andr.
Hainricum protonotarium , canonicum Salczeburgensem iurisperitum,
similiter ordinans ecclesie Laventine episcopum constituit.
De uxore eius Uta.
flic dux Steffanus Geuttamd7 filiam ducis Polonie dee Swid- Herm. Alt.,
(\\tki Alt A. 9/1
nttcze in uxorem dux it, ex qua duos filios, Hainricum et Ottonem, ^bran 120 8
25genuit et* tres fill as, Elizabet ducissam Austrie, Beatricem q* ; /rttfkj *
com it is 8am Goricie et Ague tern, que virgo aput monasteriumFelicis-
* an den Rand der Hs. geschrieben, offenbar urn die im Text stehende
Zahl 1288 xu berichtigen. b am Rand mit Einfugungsxeichen. c propter —
habuit am Rand hinxugefiigt. <* Jutam am Rand. e sp&ter hinxugefiigt.
30 f et — degit am Rand mit Einfugungsxeichen.
1 Diese Jahrxahl scheint mir irrtiimlich entstanden xu sein aus
der Angabe 1213 der Handschriflen derRexension A der Ckronik des Andr.
» Zu 1288. Oedr. Oefele, Rer. Bote. SS. U, 339 und Neues Arehiv
XXIV 694.
35 t% Vielmehr 1296; Eaeutle, Qeneahgie 8. 104.
4 Ludwig II L starb unvermahlt; Haeutle a. a. 0.
6 Oefele, Rer. Bote. SS. II, 339 und Neues Arehiv XXIV, 689.
4 Von Arnpeek wohl eigenmdehtig aus dem folgenden Text geschlossen.
1 Judith, Tochter des Herxogs Boleslaus III. von Schweidnitx in
40 Sehlesien.
9 bei der bett er zwen sun, Heinrichen und Otten. Vgl. Atidr. 76, 3.
9 Auf dem Utnschlagpergament (Innenseite des V order deckels) von
Clm. 14 594 (gedr. Oefele, Rer. Bote. SS. II, 341; vgl. Haeutle, Genealogie
S.106, Anm. 4 und Neues Arehiv XXIV, 702) : Stephanus genuit(Frider[icum]
45 uber geschrieben) Ottonem, Hainricum, Ludovicum, Elizabeth, quam duxit
dux Austrie, Beatricem, quam duxit comes Goricie, et Agnetem, que
virgo permansit, et Jutam.
— 248 —
vallis degit.1 Et mortuus est ante fratrem suum Ottonem
regem anno domini 1309.* Cui et Alios et provinciam suam
commendavit.
Anno Christi 1322. in vigilia Michaelis Hainricus dux
Bavarie inferioris cum sua milicia bello, quod apud Ampfing 5
exactum est, interfuit.8
Cap. 26.
[F.209'J De dissensione trium ducum et divisione
inferioris Bavarie.
Chron.1 u. His eciam temporibus, id est anno Christi 1331. facta est 10
Andr. 83* u. magna dissensio inter principes inferioris Bavarie, videlicet Hainricum
seniorem, qui habebat in uxorem Agnetem6 filiam Johannis regis Bohemie,
ex una et inter Ottonem fratrem eius et Hainricum iuniorem, patruum
eorum, parti bus ex altera. Imperator igitur Ludovicus, cuius auxilium
principes iuniores invocaverant, et Johannes rex Boemie, socer sen i oris 15
Hainrici, ac burggravius Nurembergensis 7 cum mult is principibus et
nobilibus p repot en tibus Ratisponam venerunt, ut predictos principes
ad concordiam atque pacem reducerent. Sed cum mediis et viis
multis attentatis nihil proficere se viderent duricia principum con ten -
dencium obsistente, tandem beneplacitum fuit illis , ut principatus 20
inter eos divideretur. In eadem autem divisione Hainrico seniori Lands-
hut, Straubing, Scharding, Pfarrkirchen cessit et plura his adiacencia.
Fratri autem suo Ottoni cessit Burckhausen, Oting, Trawnstain, Hall
cum pluribus adiacen tibus usque ad Salczburgam et in montana.
Porro Hainrico iuniori, patruo predictorum, cessit Dingolfing, Landaw, 25
Vilshofen, Deckendorf, Cham, Pogen, Kelhaim et plura adiacencia.
Facta est autem hec inferioris Bavarie divisio circa festum Bar-
tolomei apostoli transactis a priori divisione8, qua ducatus
Bavarie in superiorem et inferiorem Bavariam dividebatur,
annis 76. 30
De bello trium ducum inferioris Bavarie.
Chron.0 u. IF. 210 J Anno domini 1332. in die cinerum cepit Hainricus
Andr. 83 u. senior, dux Bavarie, fratrem suum Ottonem et patruum suum Hainricum
548."
1 Vgl. Necrologium Saeldentalense (Mon. Oerm. hist., Necr. Ill, 367)
xum 29. Oktober, dazu Mon. Boic. XV, 550. 35
* Vielmehrl310, wie Arnpeck dem Seligenthaler Nekrologium fa. a. 0„
S. 308 xunx 20. December) hattc entnehmen kbnnen.
a Quelle hiefiir ist wahrscheinlich Chron. 41: Ludwicus habens in
com i tat u suo . . . patrueleni suum Heinricum ducem inferioris Bavarie.
4 Clm. 903, f. 108. 40
5 Die Texlvergleichung ergibt, doss hicr so wo hi Andr. wie dessen
Quelle, das Chron., beniUxt sind.
6 Yiclmehr Margarete.
7 Fiir diese Angabe ist Fiietr. 177 Quelle; vgl. das. Anm. 1.
8 Des Jahres 1255. 45
» Clm. 903, f. 108.
10 Wie Anm. 5.
— 249 —
cottidianis preliis, incendiis et rapinis impugnare. Qui se defendendo
seu vindicando totam ex utraque parte terrain a die cinerum usque ad
festum S. Johannis baptiste nulla interim inter eoe pace habita, niisera-
biliter devastaverunt. Verum iuniorea videntes se seniori resistere non
5 posse imperatoris Ludovici auxilium tarn for titer implorabant, quod
cum forti exercitu Straubingam civitatem Hainrici senioris potenter
obsedit et circumdedit feria 2. post festum S. Udalrici. Et fecit pontem
i ux ta dialers * 1 ultra Danubium et mansit in obsidione usque ad 5. feriam
ante 3. Bartholomew festum. Quanta *> autem tunc egestas pauperee Chron. 108'
10 et ecclesias angebat et alia innumerabilia mala inferiores ho-
mines opprimebant, nemo scribere potest. Non solum exercitus im-
peratoris, sed eciam parcium civitatis sibi invicem contigue studebant
alterutrum se v as tare incendiis. Et quamvis civitati nullam vim inferre u. Andr. 83.
potuerit, mansisset tamen diucius et severius labora&set, si Joannes rex
15 Boemie non venisset et tarn imperatorem cum duce Hainrico quam
principes inter se concordasset.
De obitu ducis Hainrici de Naternberg.
Hainricus iunior dictus de Naterberg, dux inferioris B&.Andr. 548.
varie, filius Ottonis quondam regis, anno domini 1333. diem
20obivit anno ducatus eius 2. sepuitus in monasterio B. Marie Gf* Ebran
..-«,..„. . ... 124,10.
VirglMS Fehci8valli8 cum buis maionbus.
De obitu ducis Ottonis.
[F.2101] Otto dux inferioris Bavarie, f rater Hainrici Andr. 548.
senioris, anno ducatus eiUS 4. Vivendi finem fecit sepuitus Cf. Ebran
25 in monasterio Felicisvallis anno domini 1335. Beatrix UXOr eius.2 '
Richardis de Juliaco uxor eius. Sachs. Wchr.3
Cap. 27.
Qualiter imperator Ludovicus Hainricum seniorem,
ducem Bavarie inferioris, procuratorem regni
30 constituerit et mox revocaverit.
Hainricum ducem Bavarie inferioris eod em anno dominus Ludo- Andr. 84}
vicus imperator regni procuratorem per Alemaniam bono c zelo c con-
stituit et super hoc suas patentee litteras sibi dedit. Mox igitur idem
Hainricus vir pot ens et dives ad partes Rheni se trans tu lit, ubi pro
35 « so Hs. *> Quanta — incendiis am Rand mit Einfiigungsxeichen.
c am Band mit Einfiigungszeicken.
1 Kagers, Dorf an der Donau oberhalb Straubing. Die Any a be ist
den Straubinger Annalen der Fund. (vgl. Neues Archiv XXIV, 694) etit-
nommen: et fecit pontem in Chabers {so) ultra Danubium.
40 * Unrichlig. Ottos Oattin war die im Folgenden erwahnte Richardis
von Jiilich. Vgl. Baeutle, Qenealogie 106.
8 ///. bayer. Forts., Mon. Oerm. hist., Deutsche Ohroniken II, 343.
4 Die TextvergUichung ergibt, doss hier der Text des Andr., nicht
jener des Chron., der Quelle des letxteren, veruendet ist.
— 250 —
ostensione glorie Rue multa pecunia expenaa civitatem Aquensem et
quasdam alias attentare cepit oon per se, sed per interpositam personam,
regem videlicet Bohemie, ut eum litteras imperatoris habentem suscipereot
et ei tanquam domino fidelitatis facerent iura men turn. Mox igitur civitates
in termino, quern ad respondendum acceperant, ad imperatorem miserunt 5
suum super tali proposito consilium requirentes. Qui expavescens
non solum prohibuit, sed et litteras ad omnes regni civitates festine
direxit, quibus litteras de procuracione regni duci Hainrico datas
seriosius revocavit. Et sic princeps, qui pro magna gloria acquirenda
exierat, i n glori u s ad propria est reversus. Mox igitur ut in terram suam 10
reversus est, imperatorem quotidian is incendiis et rapinis infestare cepit.
Que inde bella secuta sunt.
Chron.l08tu. [F.211] Anno Christi 1336. Johannes rex Boemie Avinionem
Andr. 84.1 Veniens domino pape Bfcnedicto XII.2 est conquestus, quod imperator
Ludovicus magnam duci Hainrico genero suo, quern filium appellaverit*, 15
iniuriam fecerit, eo quod litteras de procuracione regni sibi datas tarn
subito et sine causa debita in eius confusionem revocaverit. Super
quo diversis consiliis hinc inde habitis multisque a papa promocionibus
promissis promisit se velle imperatorem in anni spacio ipsi apostolico
aut vivum aut mortuum assignare. Quo imperator comperto Bavariam 20
inferiorem cum milicia copiosa, queb ad mille milia corona to rum
galearum plane estimabatur,* intravit et in campestribus civitatis Landaw
adc aquilonem0 quasi in medio eiusdem terre castra metatus est
iuxta fluvium Isaram. Cuius profunditatem si transire potuisset, libenter
ac secure versus Boemiam festinasset. Cum autem ibidem per aliquot 25
dies graviter ob victualium penuriam adversaries expectasset, venerunt
Johannes rex Boemie et dux Hainricus cum exercitu4 iuxta Isaram
fluvium ex opposito exercitus imperatoris. Imperator autem cum ad
eos hostes transire non posset et ipsi per octo dies ab eo ad pugnandum
expectati non transirent vel transire formidarent, penuria victualium 30
coactus a loco recessit et secundum ripas fluviorum Isare et Danubii
Pataviam descendit Ubi hominibus et iumentis revocillatis curribusque
eorum victualibus on us tat is omnia inter fluvios Eni et Isare preter
civitates de-[F. ^ii'Jvastantes nemine eos molestante.5 Cum d eni que
Ann. S. Staph, ad propria redierunt, accidit in autumno die translacionis S. Bud- 35
59. berti, ut per imperatoris exercitum 400 galeatorum totum monasterium
» so Hs. b que — estimabatur am Rand mil Einfugungsxeichen.
c am Band mit Einfugungsxeichen.
1 Wis die Vergleichung ergibt, dienten fiir diesen AbsckniU beide
Texte als Quelle. 40
* Die Quellen sagen : Johanni XXII.
* Vgl. Andr. 84, Anm. 4. Arnpeck beniltxi dessen Quelle.
4 Vgl. Andr. 84t Anm. 5. Arnpeck beniiixt hier nicht dessen Quelle,
sondern den Text des Andr.
6 In den Quellen lautet dieser Saix vollstdndig : ad propria redierunt. 45
Arnpeck verwendet diese Worte im ndchsten Satx, ohne die Konstruklion
des nun verstiimmelten vorausgehenden xu andern. Diese Unbeholfenheit
wider kg t die ettca auftauchende Vermutung, doss die folgende Nachricht
einer Handschrift des Chron. eigen gewesen sein konnte.
— 251 —
Weihenstephen intufl et extra omnimode devastaretur ac spolia-
retur, ita quod eciam sacerdotes omnino denudaren tur. Bex Chron. 109 u.
autem Boemie et dux Heinricus in eo loco, ubi imperator et ipsi castra Andr. 84.
metati fuerant, ad triduum permanserunt, quasi imperatore fugato gloriose
5 triumphaverint. Unde ipse rex Boemie volens se de promissis pape, ut
supra dictum est, excusare domino apostolico sub sigillis quorundam
principum Sclavorum et aliquorum in Bavaria prelatorum scrips it, quod
sibi imperatorem, si quantocius non fugisset, aut vivum aut mortuum
obtulisset
10 AnnoChristi 1337. Judei martirizaverunt Christum in specie Andr. 95.
pan is in opidb Deckendorf.
De obitu ducis Hainrici.
Anno domini 1338. 7. Kal. Beptembria Hainricus dux Bavarie Chron. 42 u.
inferioris diemobivit sepultus in monasterio Felicisvallis, reliii quern Ann. S. Steph.
15 filium Johannem, quern ex Agnete 1 filia Johannis regis Boemie uxore\y* Ebranl24
sua genuit. Qui sibi in ducatu inferior i s Bavarie successit. Chron . u.
Eodem siquidem anno pridie Non. Octobris3 Judei in Andr. 83,11.
Straubing nee n on in Deckendorf cremati sunt. Ebran 132.
Eodem anno circa S. Afire festum locuste innumerabilea ab oriente**™* 1Q
20 per totam terram Bavarie in Frankoniam venerunt etc. Andr. 86.
Fund* Flor.*
Cap. 28.
De Johanne duce inferioris Bavarie.
/ F. 212] Johannes dux Bavarie inferioris def uncto genitore suo Ebran 132 u.
Hainrico totam Bavariam inferiorem possedit. Duxit in uxorem domi nam Fuetr. 177.
25Elizabet6 filiam domini Ludovici imperatoris nee diu supervixit; jL™11* sunh
nam in tlore iuventutis sue sequenti anno post patrem viam universe §g J, Andr. '
carnis ingressus est. 54$.
Ebran 132 u.
De predicatoribus in Landshut; occasione Fuetr.177.
inventa ceperunt canere.
30 Defunctis denique ducibus Hainrico et filio Johanne cum Chron. 109 u.
iam principatus inferioris Bavarie in manus Ludovici ce saris Andr . 85.1
venisset, dum fratres ordinis predicatorura in Landshut ad
tempus siluissent, astutoa usi consilio et subtili fallacia
• cum quodam duce de Decke clam durchstrichen, dafiir astuto
35 — clam Hs.
1 Vielmehr Margarete ; vgl. oben S. 248, Anm. 6.
' Straubinger Annaien; Neues Archiv XXIV. 694.
• 6. October.
4 Neues Archiv XXI V} 694.
40 6 Ausg. v. Eccard J, 1634 ; Meuschen S. 137 1 venerunt ... in totam
Franconiam.
6 Vtelmehr Anna; vgl. Haeutle, Genealogie S. 107. Wie Atnpeck
tcohl xu dem Nam en Elisabeth kam, lasst sich aus Anm. 5 daselbst
schliessen.
45 7 Wie die Vergleiehung ergibt, ist der Wortlaut beider Quellen beniUxt.
— 252 —
cum quodam satrapa de Deck, qui eciam nouien ducale l et digni-
tatem adeptllS, clamcoraposuerunt, utviolenciam minitando* occasionem
vel excusacionem eis pararet divina publico celebrandi. Quod et ita
factum est. Cum i t a q u e imperator in Landshut esset, tunc quadam
die dictus dux de Dekke cum accensis faculis in monasterium ipso rum 5
predicatorum venit claniitans, ut dicitur, quasi i rat us et nimium furi-
bundus, ut sine mora publico divina can ta rent aut sue ecclesie et
omnium rerum suarum in instanti periculum paterentur. Qui mox,
sicut fertur, occasione excusatoria inventa, absolucione papali non
expectata divina publice celebrare ceperunt. 10
[F. 212' 1 Hec de Bavarie inferioris ducibus dicta quoad
presens sufficiant; alia etenira eorum gloriosa facinora ad
me hactenus haut pervenerunt. Nunc vero ad comites
palatinos veniendum est, quibus expeditis ad duces superioris
Bavarie demum revertendum iuxta ordinem erit. Quoniam 15
quidem, ut supra2 tactum est, Ludovicus comes palatinus
Rheni, dux Bavarie superioris, elector, frater Hainrici ducis
inferioris Bavarie, moriens reliquerat duos filios, Rudolfum
et Ludovicum, Rudolfus successit patri in comitatu pa-
latinatusb Rheni, de cuius linea iam dicetur, Ludovicus 20
autem in ducatu Bavarie superioris, qui postea regnum
adeptus est, de quo demum adiungetur et de eiusdem
heredibus. c
[F.214J Cap. 29.
# De palatinis Rheni comitibus et primo 25
de Rudolfo.
Not. Fiirst. Rudolfus comes palatinus Rheni, elector, dominam Mathildim
u. Andr. 91. filiam regis Adolfi uxorem duxit; que multas postea lites temporibus
Sachs. Wchr.s Ludovici regis suscitavit. Ex q u a tres filios, Rudolfum, Rupertum et
Andr. 91. Adolf um, progenuit. $0
Andr. 72. Anno Christi 1302. Rudolfus palatinus, dux Bavarie,
Machtildim4 filiam regisRudolfi, matrem propriam, de suspecta
familiaritate cuiusdam militis dicti Otlinger nimis notabiliter diffamavit
et ipsum militem decollari precepit.5
a incitando Hs. *> palatinus Hs. c F. 213 ist leer. 35
1 Wohl aus der liexeichnuny dux tin fotgenden Text geschlossen.
2 S. 238.
* /. bayer. Fortsetxung, Mon. Oerm. hist, Deutsche Chroniken II, 330.
4 Vgl. oben S. 236, 22 und 238, 23.
hVgl. Herm. Alt. Cant. Ill (Mon. Oerm. hist., SS. XXIV, 57), 40
tcelehe aber sonst nicht beniitxi erscheint, xum Jahr 1302: Et in die sancte
Margaret© predictum Conradum de Oteling decollari fecit propter quandam
infamiam.
— 253 —
Hie Rudolfus precipui nominis in regno videbatur
Romano. Unde cum rex Albert us anno Christi 1308. in festoC/". Andr. 73.
Philippi et Jacobi apostolorum gladio f ratruelis sui corruisset,
principes, quos auctoritas respicit eligendi, cum pro alio
5 ydoneo regni rectore non multo post sagaci studio laborarent,
papa Clemens V. ad peticionem pariter et exbortacionem
.N.1 regis Francorum, quia tunc ipsum apostolicum et caput
mundi cum cardinalibus causante malicia Aomanorum in sua
tenuit 2 potestate, id est in Francia, domino Rudolfo illus-
10 trissimo duci Bavarie cum honestis nunciis subnotatas
litteras destinavit. Qui tunc inter alios electores ab omnibus
potencior et famosior habebatur.
Tenor litterarum8 apostolici.
Clemens episcopus servus servo rum dei. Dilecto filio, nobili viro
15 Kudolfo duci Bavarie salutem et apostolicum benediccionem. De acerbe
mortis occasu, quern pertulit clare memorie Albertus rex Romanorum,
euro auditui nostri apoetolatus innotuit, presertim propter casus horri-
bilitatem doluimus et expertes [F. 214'] aduc esse doloris huiusmodi
non valemus. Propterea* nobilitatis tue novit circumspecta prudencia,
20 quod Aleroanie regni provisio precordialissime nos et ecclesiam Romanam
contingit, et ut de persona utili provideatur, non modicum dinoecitur
oxpedire. Propter quod profundis meditacionibus asaiduisque solicitu-
dinibus excitamur et desideramus ab intimisb cordis nostri, ut talis ad
dicti regni regimen eligatur, qui di scree ion is providencia preditus, consilii
25 maturitate conspicuus, magnanimitate sublimis et precellens virtutibus
habeatur quique mentis ocuiis erectis ad deum et in suis proceesibus
previum habeas altissimum erga ipsum et memoratam ecclesiam splendore
sue fidelitatis eluceat et precelse devocionis efferveatc puritate earn que
studeat sicut matrem et dominam filiabus studiis revereri et regni
30 ecclesias memorati ecclesiasticasque personas affectu propicio earumque d
libertateso et iura nedum* quod* iUibata conservet, verum eciam tan-
quam princepe catholicus favorabiliter potenti brachio tueatur sueque
virtu tis operaciones indesinenter adiciat, ut eiusdem regni ac tuus et
a Preterea Hs. *> internis Tolner. c efferbeat Hs. <* eorumque Hs.
35 e liberalitates Hs. f non modo Tolner.
1 Philipps IV. des Schbnen.
* Vgl. Sachs. Welichtonik, L layer. ForUeixung 334: Also behielt
er den pabst und die cardinal in sinem lande.
» Wis Arnpeck xu dem Texte dieses papstlichen Briefes ham, lasst
40 sieh nicht feststellen. In den sonstigen von ihm benutxten QueUen findet
er sieh nicht Oedruckt ist der Brief bet Tolner, Codex diplomattcus
palatinus, S. 82. Vgl.Bdhmer, Regesta imperii 1246— 1313, S.344; Heide-
tnann in Forschungen xur deutsehen Qeschichte XI, 50; Thomas, Zur
Konigswahl des Qrafen Beinrich von Luxemburg, S. 9 und 83; Riexler in
tbAventinus, Samtliche Werke 111, 382; Kraussold, Die pohtischen Be-
xiehungen xtciselien Deutschland und Frankreich wdhrend der Regierung
Heinrichs VII., S. 26.
— 254 —
aliorum priDcipum ipsius regni status prospere conservetur et exaltetur
deo propicio felicibus increments ct magnificis honoribus attollatur, et
qui terre sancte tribulacionibus et pressuris divino excitatus spiritu,
pio affect u compaciens tamquam fortis athleta domini et pugil strennuus
crucifixi ad recuperacionem ipsius, ad quam desideria nostra vebementer 5
aspirant, operam efficacem impend at et solicitis et oportunis studiis
elaboret. [F.215] Eapropter opus est, ut tu, qui unus de electoribus
eiusdem regis fore dinosceris , super hoc ingeniuni acuas mentis tue,
animi virtutes exerceas et R cum exacta diligencia et cautela provideas
ac debita consilii maturitate consideres, qualiter id valeat deo volente 10
ad effectum debitum pervenire. Quare nobilitatem tuam rogamus, monemus
et hortamur attencius, quatenus premissis diiigenti meditacione pensatis
de huiusmodi persona attencione solicita studeas cog i tare et, priusquam
ad eleccionem procedatur, nobis cogitacionem huiusmodi et deliberacionem
super hoc omni occasion e postpoeita celeriter in ti mare procures b. Nos 15
etiam cogitaraus et cogitabimus super hoc meditacione solicita et in-
tencionis nostre propositum, ut per illud caucius exietas premunitus,
tibi deo propicio curabimus intimare. Bic igitur in premissis te reddas
providum et attentum, sic solicitum et diligentem exponas, quod tua
fructuosa operante virtute nostris in hac parte desideriis satisfiat et20
preter retribucionis eterne premium tibi exinde proventurum nostram
et sedis apostolice benediccionem et graciam plenius consequaris. Datum
Pictavii 13. Kal. Julii pontificatus nostri anno 3.1
Cf. Andr. 75. Sanetunc Hainricus comes Luczelburgensis in regem est
elect us. Denique prefatas litteras apostolicas huic opusculo25
inserere curavi, ut ex eis honor aut gloria huius principis
clarius elucescat.
Hie Rudolf us utilia privilegia anno Christi 1315. ecclesie
Frisingensi liberaliter donavit.-
Fund* Insuper cum fratre suoLudovico in Monaco monasterium 30
fratrum heremitarum S. Augustini fundavit anno Christi 1301.
Fiietr. 1 71. Porro mortuo imperatore augustissimo [F. 215'] Hainrico de
Luczelberg duo fuerunt p e r e lee to res delecti, Ludovicus dux Bavarie
superioris et Fridricus dux Austrie. Cui Rudolf use comes palatinus
Keni votum suum dederat et eidem iuravit ac constanter ad- 35
hesit, non autem fratri suo camali, sed pocius ei semper rebellis
fuit. Cum itaque post multorum aunorum curricula Ludo-
vicus imperator iam diu fratrem suum predictum Rudolfum
comitem palatinum Rheni tollerasset nee ulterius conturoacem
sustinere nequiret, maxime cum omnes imperii principes*0
Andr. 549 u. sibi ad nutum Obtemperarent, forti manu inRhenum se contulit,
Fiietr. 177} '
* ut Tolner. *> fehlt bei Tolner. c Rupertua Hs.
1 19. Juni 1308.
* Oemeint ist wohl die bei Meichelbeeky Historic Frisingensi s 11 ' 7, 123
abgedruckte Urkunde Rudolfs. 45
* Vgl. unten Kap. 45.
4 Der letxtere Text ist hier vorherrschend beniiixt.
— 255 —
eum a sua terra fugavit. Qai in Angliam fugiens ibidem in exilio diem
obivit. Tree autem filii eius genitore exiliato profugi apud principes 178.
hinc inde se iuvantes, ubi et quomodo poterant. Quoa imperator aud i ens
esse viroe strennuos eos ut ben i gnus pater in pace et gracia
5 convocavit inquiens: Filius non portabit iniquitatem patris, et princi-
patum patris eorum in Rheno eis restitu it cum aliquibus civitati-
bus in Norico, videlicet Amberga, Cham, Novoforo, et castris quibusdam.
Hec divisio facta est in Pavia feria 6. ante Oswaldi martyr is anno
domini 1329.*
10 Sequitur de his tribus fratribus secundum ordineni.
Qui principatum suum multum augmentarunt et ditarunt, maxime Ebran 121.
Ropertus Ruffus.
[F. 216] Alibi sic scribitur: Rudolf us et Rupertus
Ruffus dictus, fratres, filii Rudolfi comitis palatini, fratris
15 imperatoris Ludovici, ac Rupertus filius Adolfi fratris
eorundem provincias cum Ludovico cesare in Reno, Bavaria,
Suevia et Austria diviserunt in Pavia feria 6. ante Oswaldi
anno Christi 1329.b
Cap. 30.
20 De tribus fratribus.
De Ruperto Ruffo comite palatino Rheni.
Rupertus dictus Ruffus, eo quod rufFos crines1 habuerit, n & iuz Aiidr. 98 u.
est anno domini 1300. in die Cosme et Damiani in castro Wolf! artz- 545.
hausen et fuit con firm atus in die S. Remigii anno etatis sue 10. Hic^wnd.*
25erexit in Heidelberg studium generate. Obi it sine liberis. Duxit^^-^-
filiam comitis de Gulch8; secunda uxor de Monte.4 NoLFurst
De Adolfo comite palatino Rheni.
Adolf us comes palatinus, dux Bavarie, natus est anno Fund.1
domini 1306. in die S. Ciriaci. Qui fuerat baptizatus ct confirmatus
30 in vigilia assumpcionis beate Virginia Marie per reverend issi mum
Conradum episcopum Ratisponensem , com item de Luppurgk.6 Hie Not. Furst.
duxit in uxorem Irmigardem filiam comitis de Oting, ex qua genuit Andr. 91, 549
Rupertum, qui et Adolf us. Et obiit inc etate iuvenili ante fratres u- 552'
suos Heidelberge 7 humatus.
35 a 1339 corr. 1329 Hs. b 1339 Es. c in — iuvenili am Rand mil
Einfugttngsxeichen.
1 Andr. 98: rufos crines; 549: rufam barbam.
» Qedr. Oefele, Rer. Bote. SS. 11,340; Neues Archiv XXIV, 676
und 715.
40 a Vidmehr von Namur; Haeutle, Qenealogie S. 19.
4 Beatrix, Tochter Herxog Wilhelms I. von Berg ; Haeutle a. a. O.
6 Oefele und Neues Archiv a, a. O.
6 Aus Andr. 72, 7.
7 Vielmehr in Schonau bei Heidelberg ; Haeutle, Qenealogie S. 9.
— 256 —
De Rudolfo comite palatino Rheni.
Fund.1 Rudolfus comes palatinus Rheni, dux Bavarie, ortus
est anno do mini 1309. in die Primi et Feliciani martyrum, con-
firmatus anno 10. a per Conradum episcopum Frisingensem. Hie non
genuit filios, exb . . ,c filia Caroli 2 regis Hungarie, patriss
Andr. 549. Llldovici regis, sed unicam filiam... <>, qua in duxit in uxorem
Carolus3 marchio Moravie, postea rex et imperator. Hie d
Not. Furst. primum duxit filiam ducis Karinthie dictam de Saerenten.
[F.2W] Cap. 31.
De Ruperto comite palatino Rheni. io
Andr. 549. Rupertus comes palatinus Rheni, dux Bavarie, duxit in
uxorem . . -c filiam regis Bicilie. Ex qua genuit Rupertum cogno-
Ebran 4 124 men to Klemm. liic bellum habuit cum duce Saxonie. Unde accidit,
u. Fuetrer 181 u t quadam vice armata manu pot enter Saxon i am intraret. Cui dux
occurrit, et factum est prelium magnum in die ilia, et palatinus bis 15
u. Andr. 556. victoriam obtinuit uno die, sed tercia vice superveniente quieto exercitu
succumbens captus est a duce Saxonie, et licet multi mediatores inter-
cessissent, tamen diu a captivitate liberari non potuit. Demum ipse
dux dedit eum regi Bohemie captivum. Tandem post multas dietas
et collaciones6 hinc inde habitas* Carolus marchio Moravie . . .°20
filiam Rudolfi patrui sui in uxorem duxit Cui dominus Rupertus
palatinus tarn pro sua liberacione quam pro dote in Norico ante
nemus bohemie urn castra et civitates pi urea dedit.
Ftietr. 182. Huic Ruperto comiti palatino Rheni, dum bellum ageret cam
liga suevica et renensi, rex Carolus Francie, gener Steffani ducis 25
Bavarie, exercitum armatorum transmittere voluit. Ipse respondit inquiens :
Ego bel la tores armatos sufficientes habeo ad resistendum civitatibus in
liga, dumtaxat desidero, ut ipsi mecum congrediantur. Sed ipsi nolebant
Cap. 32.
De Ruperto Klemm postea rege. 30
Andr. 118. [ F. 217] Rupertus comes palatinus, dux Bavarie, orthodoxus, man-
suetus, in rebus bellicis strennuus et in defensione oppressorum sollicitus.
119. Hie cognomento vulgo d ictus est Chlemm, quod interpretatum latin e
pressura sonat. Quod nomen eum quidam dicunt accepisse a patruo
a XL Hs. b ex — regis am Rand mit Einfugungsxeicken . c ieere 35
Stelle Hs. d Hie — Saerenten am Rand Hs. © colluciones Hs. f habitis
H8. trotx geanderter Konstruktion wie die Quelle.
1 Oefele a. a. 0. S. 341 und Neues Archiv a. a. 0.
* Rudolfs II. erste Qemahlin Anna war vielmehr die Tochter des
Herxogs Otto 11. von Karnthen; Haeutle, Qenealogie S. 15. 40
3 Vgl Ebranl24t23 und Fiietr. 177, 35.
* Zum Folgenden ist der Wortlaut Ebram , dann Fiietrers und
ausserdem auch des Andreas vertcendet.
— 257 -
suo Ruperto, qui dictus est Buffua, eo quod prim am pressus paupertate
parum habuit. Alii dicunt eura sic vocatum, eo quod fortiter hoste*
reipublice presserit.
De liga.
5 Anno Christi 1382. cum civitates1 Romani imperii de diversis Andr. 112.
incomodis Wentzeslao regi Romanornm etBoemie conquererentur,
cum eis ligam fecit. In qua erant omnes civitates Romani imperii per
Alemaniam e t archiepiscopus Salczeburgensis et civitas Ratispona. Dum
autem invasores reipublice per ligam huiusmodi graviter urgerentur et
10 civitates quodammodo de hoc intumescerent, suspicati sunt principes, "
quod per hoc ipsorum potestas turbari posset. Succedentibus igitur
ibi invicem malis Wentzeslaus rex civitates iuvare dissimulat.
Ea tempestate civitates dc liga exercitum 800 arm atom m apud Fuetr. 182.
Spiram collegerunt. Quo comperto comes palatinus Rupertus iunior
1") occurrens cum eis conflictum habuit, licet minor numero fuerit, 200 tamen
ex eis interfecit gladio et 300 vel quasi captivavit gloriose triumphans.
Erant autem inter captivos 40 in una societate, qui multa mala incendiis
et rapinis exercuerant, qui nunquam comprehendi poterant pluribus
stipendiis et sumptibus pro eis ex posit is. Quibus dux ait: Vos furtive
20 in nocte incendiis me molestastis, ego autem clara die vobis talionem
reddam. [F.217'J Qui illico in fornacem accensam, ubi lateres urebantur,
proiecti miserabiliter consumpti sunt.
Item Pilgerinus archiepiscopus Salczeburgensis in monasterio Andr. 112.
Raitenhaslach a duce Fridrico capitur. Idcirco interdictum
25 per totam suam provinciam observabatur. Et cum remisse
custodiretur, pedester evasit et in opidum suura Tittmaning
pervenit,2 ubi cum processione solenniter suscipitur. Sane Andr. 112.
lis inter civitates Romani imperii et omnes principes Alemanie concitatur.
Hie Rupertus comes palatinus Reni, qui et postea rex Romanorum,
30 in monte ex opposito civitati Ratispone contra ipsam castra metatur.
Cast rum Stauff a ducibus Friderico de Landshut, Steffano de Ingolstat
eiusque filio Ludevico, Johanne de Monaco eiusque filio Ernesto, Alberto
de Straubing necnon predicto Ruperto obsidetur.
Item 1387. civitates imperiales* incendiis et predis ab Augusta Ebran 128.
35 usque A bach Bavaria m pertransierunt po tenter usque Ratisponam,
sed in reversione in campo Lici per Steffanum ducem de Ingelstat *
sunt profligati.
Anno domini 1388. forus Ratispone 6 assultu impetitur et ob- Andr. 112.
tinetur. Congregacio principum per obsidionem impugnato, sed non
40 ' Vgl. unten Kap. 63, wo derselbe Text verwendet ist.
* Vgl. Mitteilungen der Qesellschaft fur Salxburger Landeskunde
XXV III, 37.
8 Die gleiche Erxdhlung unten in Kap. 63.
4 Die Quelle sagt: von den furs ten.
45 6 Das ist ein Irrtum Arnpechs. Andr. sagte : forus ibidem, wobei
letx teres Wort sirh auf Castrum Stauff (vgl. oben Z. 31) bexieht. Der
Markt zu Donaustauf wurde eingenommen , nicht der xu Regensburg.
Unten Kap. 63, wo der namlielie Text noch einmal beniitxt ist, hat Ampeck
den richtigen Wortlaut iibernommen.
Qaellen u. ErSrterungon N. F. III. 17
— 258 —
expugnato dicto castro dissolvitur, preurbium Ratisponense a Ratis-
ponensibus subvertitur, et hoc erat damnum non reparabile monasterio
S. Magni ; erat enim iam in meta, ut dictum monasterium subverteretur,
113. quod tamen divina clemencia non est factum. Fit denique eodem anno
in die S. Briccii a quibusdam de militibus principum et Ratisponensibus 5
in campo ante portam S. Jacobi prope montem dictum Purgerperg con-
flictuB, ubi postremo a Ratisponensibus triumphatur. Post hec 1389.
principes et civitates de liga demptis quatuor civitatibus
per electores imperii concordati fuerunt.
Andr. 559. [F. 218'] Hie Rupertus ex uxore sua Elizabet filia burgravii 10
Nuremberg en sis genuit sex filios, Ludovicum, Rupertum Pipan,
Fridricum — hii duo sine liberis1 discesserunt — , Johannem, Stef-
fanum et Otto n era, et tres filias, Margaretam ducissam Lothoringie,
Chr. Statns.* Elizabet, quam duxit Fridricus dux Austrie, comes Tirolis, que obiit
in die S. Silvestri anno Chris ti 1409. in monasterio Stambs sepulla, l^
Andr. 559. et Agnetem uxorem Adolfi comitis de Clivis, quern rex Sigismundus
p os tea ducem creavit. ;
Konigsh. 854. Anno Christi 1396. cum Sigismundus rex Hungarie circa festum
S. Michaelis8 in campo castri maioris Nicapolis vulgariter Schiltaw
Andr. 558 u. nuncupati stragem a Turcis perpessus a c Johannes Burgundie dux cum 20
Ftietr. 183. multis Christi anis captus fuisset, Rupertus Pippan difficulter evasit
et misere ad propria rediens in brevi defunctus ac Amberge sepultus est.
Hecahystoria clarius ponitur in cedula:
Andr. 117. [F. 217a] Anno domini 1396. factum est passagium contra Turcos,
tuncque Johannes dux Burgundie cum magna multitudine per Bavariam 25
venit contra ipsos paganos. Quem muiti de nostratibus sequebantur,
inter quos precipuus erat dux Rupertus filius Ruperti comitis palatini
Reni, ducis Bavarie, qui et postea rex Romanorum. Item Cristan b
Frawnberger vom Hag, Georgius de Frawnhofen, Stefianus
Schmiherc ad Ratispona in Danubio descenderunt pluresque30
alii milites, .N.° Charamerstainer, .N. Reichhaltinger etc.,
predicante contra Turcos crucem domino Johanne de Eugubio
ordinis predicatorum a latere legato. Ubi dux Johannes cum
multis capitur, ceteri omnes aut submerguntur aut interficiuntur aut
fugantur Hungaris terga vertentibus.4 £ quibus dux Bavarie 35
cum magna penuria revertitur et statim post Amberge moritur et ibidem
sepelitur. De captivis multi capitis detruncacione necantur. Dux
« Hec — cedula Randnotix aufF.218; die cedula ist F.217°,
tin xwischen F. 21 7 und 218 eingekeftetes Blatt. b Georgius corr. Cristan
H8. c am hand: miles creatur. d a - descenderunt am Rand. ° .N. — 40
Reichhaltinger am Rand mit Einfiigungsxeichen.
1 Nach Ebran 147, 16 und 17.
9 Pex, SS. Rer. Austr. 11, 459.
8 Die Schlacht von Nikopolis (Schiltau) fand am 25. September
1396 statt. 45
4 Wohl auf Ot und der S. 259, Z. 7 folgenden Stelle hinxugeseixt.
— 259 —
vero Burgundie reservatur et paulo poet ex pacto a captivitate solutus
in Burgundiam revertitur et multis annis postea dominatur, postremo
tamen a delphino occiditur. Causa huius magne intericionis exercitus
Christianorum quid am dicebant esse peccatum Francorum propter lubricam
5et inordinatam ipsorum vitam, cum terras nostras pertranairent, alii
dicebant animositatem ipsorum, eo quod in acie belli se Hungaris pre-
ferebant, alii dicebant o b fugam ipsorum Hungarorum cum rege ipsorum.
Hie tamen fertur dixiese: Hungaros in acie belli constituite; quod si
non feceritis, de iuvamine ipsorum certoe vos reddere non valeo. Quid
10 horum interfuerit, novit ipse, quern latere nihil potest. Sed et hoc
notum est, quod sola Cbristi cruce duce unus fugat mi He.
[F.217«*] Johannes Galeacius Vicecomes primus dux Mediolanensis ^°£ PJ}. B&9>
1395. creatus est. Johannes Maria Vicecomes secundusdux. Philippus j55 £ffm ° '
Maria AngeluS tercius dux. Franciscus gener quartus dux. Galeatius /. XV, f. 170,
15 Maria Vicecomes quintus. Johannes Maria Vicecomes sextus. 174*, 179.
[F.218] His temporibiiH re gnavit Wentzeslaus Roman o rum Andr. 113.
et Boemie rex, homo effrenis, inutilis et incompositus, qui nee in- Konigsh. 495.
tollerabile scisma, quod per multos annos in ecclesia cum multo eiusde m
discrimine duravit, intercipere curavit, sicut regis huiusmodi sedare et
20 compescere interest, nee fuit augmentator imperii, sed pocius dissipator.
Quinymmo propria manu1 interfecit, submersit, combussit et crudeliter
martirizavit multos venerabiles dominos, prelates, clericos et religiosos 496.
sine culpa contra iusticiam, iniquas sentencias tulit atque iniusta
iudicia fecit, de quibus omnibus et multis aliis pluribus fuit
25 communis vox et fama, si fama mereatur dici. Quare sepius per
principes electores monitus et avizatus, ut vitam suam in melius mutaret
[F. 218*] et pro sancte ecclesie pace et unitate laboraret ac ecclesias
et monasteria instauraret. Hec monicio sepissime facta non
pro fecit in eo. Unde electores ad eum deponendum et ad melius regno
30 providendum convenerunt in Franckfordia tres archiepiscopi, Maguntinus,
Treverensis, Colon ien sis, Rupert us comes palatinus Rheni et dux Saxonie
ac Leopold us dux Austrie et multi alii principes et domini de omnibus
civitatibus Reni et consiliis multis initis nil effecerunt. Deinde con-
venerunt in Marpurg, postea in Maguncia, deinceps in Franckfordia et
35nunquam se concordarunt nee qnidquam fecerunt. Novissime electores 497.
scripserun t regi Wentzeslao citantes eum peremptorie premissacanonica
ammonicione, nt in crastino S. Lanrencii personaliter compareret
coram eis in opido Leinstein super Reno responsurus articulis sibi
Qfciciendis, alias regno privaretur et alius in locum suum eligeretur
40 et subrogaretu r. Anno domini 1400. convenerunt igitur ad prefixam
dietam prefati tres arch iepiscopi et Rupertus palatinus et multi principes
alii et domini et ambasiatores ac proenratores civitatum imperii. Rex
antem et dux Saxonie ac marchio Brandenburgensis, licet sint electores
et vocati fuerint, non tamen venerunt. £t postquam 10 diebus regem
45 expectaasent et nee ipse aut aliquis legitimus eius procurator eius
loco veniret, prefati tres archiepiscopi et palatinus eundem Wentzeslaum
mediante iusticia deposuerunt et eum regno et omni dignitate
1 Hier hat aueh Ebran 133 Konigshofen beniitxt ; Arnpeck getit auf
letxteren xuriick.
17*
— 260 —
privaverunt ob sunm pessimum regimen et absolverunt* a fidelitate et
/ F. 219] iuramento omnes imperii subiectos mandantes, ut nullus sibi
obediat. Hec sentencia publice coram omni populo 20. die raensis
August! est lecta, ac sequenti die prenominati electores bunc Eupertum
palatinum Reni elegerunt, et in die S. Egidii1 Aquisgrani 5
1. XI? f. 155 COronatus est regnavitque annis 10 bomo sane cbristianissimus et
u.Schedel236. iusticie cultor.
Andr. 119. Anno Christi 1401. tempore Bonifacii IX. in octava S. Augustini
Ratisponam venit, ubi cantato responsorio: Sains nostra, cum reliquiis
a clero et populo honorifice suscipitur. Postea eodem itinere cum 10
exercitu magno intravit Italiam pro imperiali benediccione Rome a Bon i -
Jae. Ph. Berg, facio IX. accipienda. Quem Florentini propter ipsius animi magni-
fy •%*?> t* ^^tudinem contra Johannem Galeacium Mediolani primum9 ducem
u. Seheael 23 6. QYiim& desperacione ducti auxiliatorem sibi in Italiam *> vocaverunt,
hac tamen condicione, ut non prius promissam pecuniam acciperet, quam 15
Jac. Ph. I. r. Galeacii ducatum attinge ret. Quod et factum est. BrLxianum itaque
agrum cum exercitu ingressus partem pecuniarum a Florentinia accipiens
cumGaleacio pugnare cepit, sed ab ipsoGaleacio statim superatus
et profligatus atque prorsus dissipatus Triden turn cum paucis
profugit et rem Florentinam in magno discrimine reliquit20
instauratoque exercitu Patavium cum eodem veniens a Francisco
Carario comite exceptus fuit. Venecias deinde accedens a Venetis
honorificentieeime susceptus cladem receptam lamentabi liter exposuit.
Veneti autem eo audito multis donis e t policitacionibus, ne in German iam
rediret, retinere eum annixi sunt, sed minime potuerunt. 25
Andr. 119. Anno domini 1402. ad propria est reversus. Causa autem invidie
ducis Medio- [F. 219*] lani fuit, quia Wentz.eslaus rex Jo-
Andr. 12 7, h an n em Galeaceum Vicecomite m ducem creavit et dedit ei Lambardiam,
Konigh. 495 que fuit et est sacri imperii; quod rex Rupertus rati fi care noluit,
U' EZdr Sf" SJCUt neC debuit- 3°
Ebranl34. Hie Rupertus rex fortiter bellavit contra Wentzeslaum regem
Andr. 113. Bobemie, qui se aduc scribebat regem Romanorum, et civitates, opida
Ebranl.c.et castra plura in Norico ante nenius bohemicale in dedicionem
accepit
Andr. 131. c 1409. in conciliod Pisano Gregorius XII. et Benedictus XIII.35
depo 8 i t i sunt et Alexander V. electus est. Rex Rupertus appellacionem
123 u. Schedel interposuit et in obediencia Gregorii permansit. Quare Johannes
Maguntinus cum suis suffraganeis et aliis insurrexerunt
contra eum. Bellum autem futurum, quod maximum puta-
batur, per mortem regis mox terminatum et sedatum est. 40
Andr. 123 Anno Christi 1410. rex Rupertus in proposito suo contra
concilium Pisanum in obediencia Gregorii in Oppenhaim moritur et
« absouerunt Hs. b Italia Hs. c der folgende Abschnitt am Rand.
4 consilk) Hs.
1 1. September. Vielmehr am 6. Januar 1401 und nicht %u Aachen, 45
iondern in Kbln.
8 Vgl. oben S. 259, 12}
— 261 —
Heidelberge ad sanctum spiritum 16. mensis Maii sepelitur. Sequeati
vero anno mortua est coniunx suaElizabet filia burggravii de Nurem-u. 559.
berg — videtur * , quod fuerit soror Friderici, qui creatus est
marchio Brandeburgensis — relinquentes superetites quatuor filios,
5 Ludovicum, Johannem, Steffanuni et Ottonem.
Cap. 33.
De Ludovico comite palatino Rheni, duce Bavarie,
electore, ceco.
Ludovicus comes palatinus, dux Bavarie, elector, possedit Ebran 147.
10 principatum patris Slli lit Senior, fratres suos contentavit civitatibus,
opidis et castris aliis hinc inde. Hie Ludovicus duas UXOres
habuit; prima1 filia regis Anglie, ex qua genu it Rupertu m , Andr. 466.
qui etatis sue 20 in penthecoste anno do mini 1426. obiit; secunda
uxor fuit Mathilde b filia coraitis Subaudie, ex qua genuit tres Ebran 148 u.
15 filios, Ludovicum, Fridricum et Ropertum, et duas filias, Machildim, ^-
quam duxit Ludvicusc comes de Wirttenberg, quo defuncto
accepit earn in uxorem Albertus dux Austrie, frater Fridrici
imperatoris, et sepulta est Heidelberge;2 aliad3 intravit
ordinem S. Clare. Similiter et predicte due [F. 220] uxores
20 Heidelberge humate sunt.4 Hice Ludovicus cum uxore sua
Matbilde oravit omnes horas canonicas. Ad cuius induccionem
reformacionem introduxit ad Heidelbergam fratrum minorum
anno Christi 1426.
Item anno domini 1415. Johannem papam XXIII. per con- Andr. 148.
25 ciliumConstanciense depositum Sigismundus Romanorum rex, Romane
ecclesie advocatus dictique concilii protector et defensor, huic Ludovico
comiti palatino Reni ad servandum sub custodia tuta in aliquo loco
honesto, quamdiu dicto sacro generali concilio pro bono unionis ecclesie
videretur, committit, quia ipse de obediencia Gregorii XII. erat. A 139.
30 quo ductus in cast rum Reni Monheim nuncupatum honeste ab eo, sicut
diffioitum erat, tractatur. Tandem Martinus papa raisericordia ;j^,
mo tus eundem a captivitate absolvit et cardinalem fecit.6 Qui
a videtur — Brandeburgensis am Rand Ha. b am Rand Hs.
c am Rand mil Einfiigungsxeichen. d alia — Clare am Rand mit Ein-
35 fitgvngsxeichen. c Hie — 1426 F. 219' am Rand.
1 Blanka, Tochter Konig Heinrichs IV. von England.
2 Mcchtilde starb 1482 %u Heidelberg und tvurde xuerst in der
Kartause Guterstein an der Seite ihres ersten Gethahls beigeseixt; 1555
trurden beider Uebcneste nach Tubingen iibertragen; Haeutle, Genealogie S. 29.
40 8 Margareie.
4 Nur Mechtilde; Blanka ist in Neustadi a. H. begraben.
6 Fur die Abweiohung vom Texte des Andr. liegt wohl Jac. Ph. Berg,
lib. XIV, f. 157 xu Grunde: Martinus . . . Baldessarem ipse e carceribus
liberavit . . Martinus autem ea humilitate com mot us . . . ipsum in numerum
45 cardinalium assciscens . . .
— 262 —
Balthasar de Cossa die tug pro expensis dedit Ludovico prefato comiti
palatino 40 miliar florenorum.
148. ^fcem idem Sigismundus rex profecturus in legacione conciiii *
ad Arrogoniam ad Benedictum XIII. eic in sua obediencia nuncupatum
Ludovicum hunc palatinum Beni protectorem conciiii constituit. Quod 5
ipse Ludovicus solticite protexit.
47£, AnnoChristil431. comes Bidamontensis1, c u i dux Burgundie
auxilium ferebat, ducatum Lothoringie, quern soror huius Ludovici
comitis palatini Reni tenebat, invasit. At vero idem comes pal at in us
habens exercitum collectum, qui paratus erat venire contra Bohemos 10
hereticos, eundem exercitum in auxilium sorori sue misit His itaque
bello congres8is Burgundiones victoriam obtinent, a c comites, militds et
Ebranl47. nuKtwre* m prelio occiduntur. Que c lades comiti palatino mult is
temporibus damnosa fuit.
Andr. 490. His temporibus, puta circa annum domini 1435., hi c Ludovicus 15
comes palatinus Beni, elector, Alius Ruperti regis Romanorum, propter
debilitatem visus, quia [F.220*] apertis et Claris oculis parum aut nihil
videbat et quia largus erat, procurante eius uxore per consiliarios ipsius
potestatem administrandi desiit habere. De hoc dixit quidam se audisse
subscriptam historiam. 20
Quadam die predictus princeps Ludovicus, dum esset in ecclesia,
vocavit ad se coram populo filium suum aduc puerum et primum ei
blandiens magnam dedit alapam. Cui films: O pater domine, dicite,
cur me ceditis? In quo nam vos lesi? Ad hec pater: Volo, fili, ut
per hanc alapam memor sis iniuriarum, que mihi a matre tua inferuntur. 25
De morte eius.
Andr. 495. Anno domini 1437. 4. Kal. Januarii sabbato post nativitatem
domini obiit prefatus Ludovicus inclitus comes palatinus Reni et dux
Bavarie, filius Ruperti regis Romanorum, sepilltus b Heidelberge b
tree relinquens Alios, Ludovicum, qui ei success it in comitatu, Fridricum 30
Ebran 148,V\TXim Strennuum et bellicOSUIll2 acRupertum postea archiepiscopum
156 u. i^z.coionienge^ guperstites et duas filias.3 De quibus per ordinem
iam dicetur.
Cap. 34.
De Ludovico palatino electore. 35
Ebran 156. Ludovicus comes palatinus Reni, dux Bavarie, elector vir
laudabilis probitatis, duxit in uxoreni Margaretam filiam Amodei
ducis Subaudie vulgariter Soffey, qui in concilio Basiliensi in
papain contra Eugenium IV. electus est et dictus Felix V.
* feJilt Bs. b am Band hinxugeschrieben. 40
1 Diese Bexeichnung nach Ebran 147,22: der graf von Bidamund.
Andreas sagte : cuidam comiti ferens auxilium. Es war Anton von Vaude-
mont, der Neffe des verstorbenen Herxogs Karl I. des Kiihnen von Lothringen.
* Vgl. Ebran 3, 21 : des mandlichen held und streitpern fiirsten.
8 Vgl. S. 261 15. 46
— 263 —
1444. quedam gens Francigenarum, vulgariter dicti Lirer k &.1
die armenjacken, adeo ferox, ut eius timor et tremor omnes
Germanie invaserat, cuius capitaneus delphinus dictus fuerat,
proprios Gallie terminos exiens, Germaniam hostiliter in-
svadens, multas provincias* devastans usque ad Argentinam et
Basileam pervenit, ubi in leprosorio foris civitatem [F. 221] Basileam
1500 Sui tenses occiduntur.* Dum autem ad propria redirent, Schletz-
statenees maiorem partem ex eis occiderunt.8
Anno domini 1448. in die omnium sanctorum in crepusculo noctis
10 commissum est bellum apud opidum Esslingen, ubi comites de Wirtten-
werg victoriam obtinuerunt et Waltherus Ehinger4, Jeronimus Popfinger
de Nordlingen, capitanei ci vita turn, et multi alii ex utraque parte oc-
cisi sunt
Hie Ludovicus comes palatinus Reni, dux Bavarie, Fiietr. 198.
15 elector, anno domini 1451.5 in civitate Wormacie anno ducatus
sui 14. diem obivit relinquens uxorem suam graviter impreg-
natam. Cum autem sentiret sibi mortem imminere, vocavit
fratrem suum ducem Fridricum et commisit ei, si in quantum
uxor eius filiam pareret, quod eandem educaret et, cum ad
2oannos nubiles perveniret, desponsaret, ipse vero provinciam
suam iure hereditario possideret, si autem filium, quod esset
tutor eius. Factum est autem, quod peperit filium, qui dictus fflran 156.
est Philippus,6 qui aduc superstes est, cuius laus per totam
redolet Almaniam. Ipsa vero domina Margareta vidua primum
25habuit Ludovicum regem Sicilie, deindeb hunc Ludovicum
palatinum, demum earn duxit Ulricus comes de Wirttenberg,
et sepulta est in Stuedgardia.7
c Inter Tbeodricum Maguntine ecclesie presulem et Lodovicum e. Silvio,
com item palatinum Rheni crebre dissensiones fuere, et sepius ad arma Europa g 3.
30 ven turn est totaque circum regio rapinis atque incendiis vastata, cum
* provincians Hs. b deinde — palatinum am Itand mil Ein-
fiigungsxeichen. c der folgende Abschnitt ist am Rand von F. 220* cm-
geiragen mit Einfiigtingsxeichen auf F. 221.
1 Schwabische Chronik des Thomas Lirer von Ranhceil, xitiert
Zbtiach den Signaturen de* Inkunabeldruclces von Konrad DinckmtU xu
Vim 1486.
* Schlaeht bei St. Jakob an der Birs am 26. August 1444.
3 Oemeint ist der UeberfaU im Labertal am 18. Marx 1445 ; vgl.
Witte, Die Armagnaken im Elsass (Beitrage xur Landes- und Volkeskunde
40 von Elsass-Lothringen, Heft XI), S. 143.
4 von Ulm setxt die Quelle daxu.
b Vielmehr 1449. Aueh Fiietr. 198 gibt unrichtig das Jahr 1451 an.
6 Philipp ist am 14. J14H 1448t also noeh xu Lebzeiten seines Voters,
geboren. Die obige Qesehichte ist demnach sine Fabel. RiclUig ist nur.
4f> doss Pfalxgraf Friedriek nock dem Tode des Karfursten Ludwig, seines
Bruders, nach dessen Wunseh die Vormtmdschaft uber Philipp ubernahm.
7 Vgl. Haeutle, Genealogie £. 31.
— 264 —
Magna tino marchiones Badensea et Brandenburgenses opem f errant,
palatino Jacobus Treverensis antistes et nonnuJle civiUtes assisterent.
Mortuo palatino, qui relictam Lodovici regis Sicilio 1 uxorem duxerat,
filium ex ea natum, infantem aduc Fridericus frater eius consencientibus
terre optimatibus arrogavit, gubernacionem provincie tamquam dominus 5
accepit, electorem imperii se dixit, celibatum, id est sine UXOre
esse, i m perpetuum promipit, ne arrogato filio uxorem ducens preiudiciura
faceret. Rogatus papa Nicolaus V. id genus adopcionis confirmavit;
recusavit Fridericus im per a tor sepemultum requisite.
Cap. 35. 10
De bellicoso Friderico comite palatino Rheni,
duce Bavarie.
Fridericus conies palatinus Reni, dux Bavarie, post
mortem fratris sui Ludovici electoris et postquam uxor eius
filium nomine Philippum pepererat, provinciam suam in 15
dedicionem accepit. Unde Amberga a et alie civitates, oppida
et castra eidem ut tutori [F. 22V] iurarunt. Postea peciit,
ut sibi tanquam vero domino iurarent, non ut tutori. Quod
nolebant. Ipse anno domini 1453. suos consiliarios misit
in Ambergam, quendam nobilem dictum Landschad et quendam20
doctorem8, qui sabbato in die Mathie apostoli et sequenti
1 Enea Silvio: Cipri.
* Ausser Arnpeck, der hier als Augenxeuge tcichtige Mitteilungeti
macht, kommen als Quellen fur die hier erxdhlten Ereignisse hauptsUch-
lich in Betracht : 1. des Matthias von Kemnat Chronik Friedrich* I. des
Siegreichen, in Quellen und Erorterungen xur bayerischen und deutschm2f)
Oeschichte 11, 26; 2. dee Leonhard Panholtx von Opperkofen Fortsetxung
der Chronica de principibus terrae Bavarorum des Andreas von Regensburg
(vgl tneine Ausgabe der Samtliehen Werke des letxteren S. LXKIII), hsg.
von Freher 1602, S. 146, die betr. Stelle von Freher abgedruckt in seiner
Ausgabe der Res gestae Friderici palatini Victoriosi des Johannes Trithemius 30
(Heidelberg 1602), S. 10; 3. die im I. Bande von Mone, Quellensammhmg
der badischen Landesgeschichte abgedruckte Speyerische Chronik S. 411;
4, des Johannes Chrafft, Predigers xu Cham, Zusdtxe xu seiner Abschrift
der Chronica pontificum et imperatorum Romano rum des Andreas von
Regensburg, gedr. in meiner Ausgabe der Samtliehen Werke des letxteren 35
5. 710; 5. Anonym i Farrago historica rerum Ratisponensium (von
Rugamer, Der Augustinereremit Hieronymus Streitel S. 23 als Werk des
letxteren nachgewiesen), gedr. bet Oefele, Rer. Boic. SS. II, 514; 6. Sebastian
Minsters Kosmographie (Basel 1550), S. 766 (mit selbstandigen, anderswo
nieht erhaltenen Nachrichtett). Die' alteren Amberger Lokalhistoriker kennen 4u
diese Quellen xum Teil gar nicht inul bringen icenig Wesentliches bei ;
vgl. Schtcaiger-Lipoicsky, Chronica der Stadt Amberg S. 25 und 99, Wilt-
maister, Churpfdlxisehe Kronik S. 229, Lbicenthal, Oeschichte von dem
Ursprung der Stadt Amberg S. 345, Schenkly Neue Chronik der Stadt
Amberg S. 237. 45
3 Matthias von Kemnat 26 : ... do unterstunden die burger eu*
Amberg in Beiern dem vornemen zu widen tehn mit eigenem wilfen
und woken kein gruntlich underrichtung boren und uberlieffen seiner
— 265 —
domifiica1 in ecclesia S. Martini de quadrtiplici a consciencia
predicavit volens per hoc communem populum inducere ad
iurandum. Deinde sequenti die lime2 convocatus fuit con-
sulatus et tota communitas civitatis in maiorem stubam
^castri, vulgariter turnutz.8 Ubi prefatus doctor* surrexit
publice declarans, quod bona consciencia iuramentum prestare
possent Friderico duci Bavarie ut vero heredi, quia ipse
dux vellet promittere, quod non duceret uxorem, sicut nee
fecit, ut ambe provincie permanerent iuniori principi Philippo.
lOlnsuper postquam iunior ad pubertatis annos perveniret,
unam ex illis provinciis sponte dare vellet. Sed communis
populus hec capere non potuit. Meo sibi ut naturali domino
iurare recusarunt. Idcirco dicti consiliarii multas practicas
cum aliis opidis, castellis et castris attemtarunt.5 Eadem
15 quadragesima festum annunciacionis beate virginis erat sab-
bato ante ramosb palmarum.6 In vigilia autem eiusdem festi7
infra 10. et 11. horas vigil in turri S. Martini in prefata
civitate Amberga populo in foro stanti intimavit se videre
exercitum equitumc armatorum. Quam ob rem communis
20 populus cucurrit in ecclesiam predictam volens maiorem
campanam pulsare pro omnium civium convocacione, sed
tintinabulum ex ea ablatum invenit. Quare in sedicionem
« quadruci Bs. b ramie Hs. c equitem Hs.
gnaden trefiliche redte (Rate), geistlich und weltlich, mit gewapenter
25 bandt und uppigen schmelichen wonten , den wirdigen herren und
meistera Hans Ernsten, Hans Landtschaden mit ihren knechten und
andern mehr.
1 24. und 25. Februar.
* 26. Februar.
30 8 Ueber diese tfDiimitzu im Schlosse xu Am berg vgl. Die Kunst-
denkmaler des Konigreichs Bayern //, XVI, 116. Die obige Erwahnung
durch Arnpeck scheint mir ein dort nicht vetuerteter, icichtiger Beitrag
xur Baugeschiehte des Schlosses xu sein.
* Leonhard Panholtx 147 : ... mi&it eis consiliarios suos. Inter
35 qucm doctor iuris ouidam certis articulis nitebatur asserere eoe nequa-
quam J a be huiusmodi afrlci, sed hoc faciendum omnino expediret, illaesas
etiam congervaturos conecientias. Ad articulos vero eosdem mechanic us
quidam respondit, nodos prudenter abeolvit ac rationes add net as penitus
enervavit, na quod super his, cum eo tempore studii causa essem Haydel-
40 bergac, doctissimos admirari audivi.
b Panholtx 14? : . . . sollicitantes apud alias, quae reeponderunt,
quicquid Ambergenses tan quam principales facerent; idem et ipsi facerc
non abnuerent.
8 Das Fest Maria Verkiindigung (25. Marx) fiel in jenem JaJire auf
45 den Palmsonntag, tcurde aber ansckeinend am Samstag vorker gefeiert.
1 Also am Freitag den 23. Marx. Chrafft 710: feria 6. in vigilia
annunciacionis B. Marie; quod tunc erat in sabbato ante palmarum
(Chrafft gibt aber irrtumlich 1454 siait 1453 an).
— 266 —
versus singulas civitatis portas clausit et pre-/F. 222]d\ctos
dicti principis consiliarios iara calcariatos ac armatos capti-
varunt1, videlicet .N. doctorem et armigerum Landschad*,
Gregorium Alhat civem et iudicem provincialem3. Ferebatur
itaque, quod eadem nocte auxilio provincialium , quos ad 5
Hanbach4 pro eadem nocte convocaverant, et Nurember-
gensium quilibet iamdictorum voluit unam civitatis portam
occupasse vi et sic dictam civitatem astute cepisse. Quod
per huiusmodi sedicionem et capcionera impeditum fuit. Sed
quia prenominatus doctor sacerdos erat, ideo plebanus civi- 10
tatis, canonicus Bambergensis , interdictum tenuit5, et in
vigilia beate virginis nee completorium nee salve et in festo
nee missa, similiter nee in dominica palmarum nee palme
consecrate sunt. Quidam tamen palmas suas ad diocesim
Eistetensem per unum miliare ad benedicendum tulerunt. 15
Interim nuncius velox ad Ratisponensem episcopum6 pro
huiusmodi interdicto solvendo mittitur. Qui illico auctoritate
sua suffraganeum7 suum et Johannem Fager canonicum
Ratisponensem, licenciatum iuris, in Ambergam misit. Qui
sepedictum doctorem e captivitate liberarunt per placita. 20
Et sic vespere eadem dominica palmarum cantate sunt in
ecclesia S. Martini, quibus ego tunc scolaris ibidem interfui
et predictum magistrum Johannem Fager agnovi, quem
dudum cognoveram, dum erat canonicus S. Andree montis
Frisingensis.8 25
1 Panholtx 147: Oranes consiliarios eoedem ceperunt taraquani
civitatis proditores in vincula conicientes. Et nisi quidam de consulatu
intervenissent, omnes exitio finali addicti fuissent. Speyerisehe Chronik
411: und batten dar vor by einem balben jar hertzog Friderichs rette
gefangen und in thorn geleyt 30
* Vgl. das Regest bei Kremer, Qeschichte des Kurfursten FriedrichsL
von der Pfalx, S. 54, Anm. 5.
8 Konrad von Eglof stein xu Reichenech, Landrickter. In dem er-
tcahnten Regest tcird ausserdem noch Oeorg von Riechen, Landschreiber
von Amber g, genannt. 35
4 Hahnbach, Dorf nordlich von Amberg.
* Chrafft 710: . . . et habitum fuit interdictum ab hora captivi-
tatis usque ad secundas vesperas palmarum propter detencionem magistri
Johannis Ernesti.
6 Friedrich von Plankenfels (1450—1457). 40
7 Johann. Janner, QesMchte der Bischofe von Regensburg 111, 500.
8 Johannes Fager erscheint 1450 urkundlich als Chorherr xu
St. Andre in Freising; vgl. Prechtl, Das Kanonikatstift St. Andre auf
dem Domberge xu Freising (Beitrdge xur Qeschiehte der Stadt Freising VI) ,
A 78. In dem daselbst S. 113 mitgeteUten Verxeichnis der Kanoniker 45
fehlt Fager merkumrdigerweise , toenn er nicht irrtumlich als f,Jager
Johann 1450* aufgefiihrt ist. Fager ist wohl ouch identisch mit dem
Johannes Feger -canonicus Ratisponensis, welcher in dem Liber eon-
— 267 —
Eodem anno circa festum S. Udalrici x prefatus Frid-
ricus dux Bavarie inflammatus cum exercitu forti Ambergam
venit. Et cum clerus cum reliquiis et populus devote sibi
occurrerent, per eandem portam noluit intrare, sed per
5 aliam introivit. Tunc [F. 222'] Ambergenses cives oportuit
sibi iurare et magnam steuram dare.2 Interea ipse dux in
eadem civitate suos traditores habuit clam, et quicunque
virorum aliqua contra ducem cum vino vel cerevisia aut in
foro fabulabantur, necabantur. Signati autem 60 capti sunt.
10 Quos preces mulierum liberarunt usque 12, quorum 8 pro-
scripti* sunt a Bavaria ultra quatuor nemora et 4 decollati
sunt. 8
HicFridricus armis experientissimus multa bella gloriose
perfecit cum Ludovico4 duce Bavarie, comite Veldencie,
l5patruo suo, et cum comitibus de Leyningen ac aliis.5 Item
cum anno domini 1458. Ludovicus dux Bavarie de Lands-
* proscripsi Us.
froternitatis B. Mariae de Anima xu Rom eingeschrieben ist; vgl. Alois
Lang, Studien xum Bruderschaftsbuche und den dUesten Reehnungs-
20 biichern der Anima in Rom, in Romische Quartalschrift, Suppl.-Heft XII,
S. 125.
1 4. Juli 1453. Diese Angabe ist nieht richtig ; vgl. Menxel, Regesten
xur Geschichie Friedrichs des Siegreichen, in Quellen und Erorterungen
11,247 und 249. Der Zug fiel vielmekr in das Jakr 1454: Matthias
25 von Kemnat nennt kein Datum, PanhoUx sagt : anno domini 1454. tempore
carnisprivii (5. Marx), die Speyerische Ghronik: do man zalte 1400 und
54 jar vor fastnacht, so doss Menxel a. a. 0. S. 249 den Zug in den
Februar setxte. Streitels Farrago (vgl. unten Anm. 3) nennt xwar falschlivh
das Jahr 1456, das Tages- Datum ipeo die S. Agathae (5. Februar) fur
30 die Hinrichtung der Burger diirfte aber Vertrauen verdienen, xumal es
sich auch bei Chrafft 711 und xuar mit der richtigen Jahrxahl findet.
Was bei Chrafft die ueitere Zeitangabe in feria 4. proxima ante festum
con version is S. Pauli (23. Januar) besagen soil, ist unklar. Die Einnahme
der Stadt seheint in der Nacht auf den 3. Februar erfolgt xu sein; vgl.
35 Kremer, Oeschichte des Kurfiirsten Friedrichs I. von der Pfalx S. 58.
* Kremer a. a. 0. S. 60, Anm. 7.
8 Die andern Quellen stimmen in der Angabe von 5 Hingerichteten
ubtrein ausser Miinster, uelcher 3 angibt. Matthias von Kemnat 27:
. . . und wurden der burger ... 11 gefangen und tiff den niarkt gefurt,
40 der worden funff entheubt, die andern abegebetten. PanhoUx 147 \ ...
quorum decern producti in publicum ; ex his quinque precibus erepti
et quinque capitibus plexi. Speyerische Ghronik 411: ... und lies ir wol
funff vangen, den lifie er die kopffe mitten in der stat abe hauwen . . .,
und 4 betten die frauwen abe. Streitel, Farrago 514: 1456. ipso die
45 S. Agathae quinque sunt truncati capite Ambergae in fori medietate ad
mandatum Friderici palatini Rheni eo praesente et vidente, quinque
tamen ob petitionem mulierum ex gratia fuerunt dimissi. Miinster 766 :
. . . liefi funff auA der gemein fahen unnd derselben drey enthaupten.
4 Ludwig I. von Zweibriieken- Veldenx ; vgl. Ebran 160.
50 8 Vgl. Ebran 152.
— 268 —
hut Werdeam Suevicam in dedicionem acciperet,1 dictus
Fridricus in propria persona presens erat.' Similiter cum
Novam Civitatem in Franfconia idem obtineret,8 hie presens
fuit 1461.
hirer k 9. Anno Cbristi 1462. in discordia erant duo archiepiscopi in 5
Maguncia, .N. de Ysenberg et Adolf US de Nassaw. Hie de Ysenberg,
TheodricusR, infeliciter pugnavit cum Fridrico comite palatino.
Qui Fridricus in bello inultos nobiles et ignobiles captivavit et interfecit,
et sic concordati sunt, et ipse palatinus iuvit cum contra Adolfum
de Nassau. 10
Fiietr. 198 u. Huic Fridrico comiti palatino, quia semper rebellis
lAter I. c. Fri(JericO imperatori fuit, ideo multa beUa sibi suscitavit indirect e
imperator*> ipse b. Unde accidit, quod Oarolus raarchio Badensis et
f rater suus episcopus Metensis ac Udalricus comes de Wirtten-/ F.223J
berg concorditer simul forti manu intrarent terram dicti Fridricil5
Fiietr. 198. palatini earn devastando. Quo comperto illico congregavit auxilio
de Ysenberg archiepiscopi Maguntini exercitum et imperter-
199. ritus ivit contra suos adverearios. Cuius exercitum cum ipsi vidissent,
vilipendebant, eo quod putabant parum esse. Cum autem pedites de
equis descendissent , multum territi sunt, quia ipse sic ordinavit, 20
quod quilibet eques secum in equo tulit peditem. Insuper poetquam
fluvium transiesent, ipse pontein nbigere precepit. Commissum est igitur
hirer I. c. prelium magnum, in quo prefati tres principes capti* et quasi 500 nobiles.5
Fiietr. 200. Obtenta igitur gloriosa victoria misit Heidelbergam precipiendo,
ne aliquis hominum predictos principes, cum introduccrentur, subsannaret 25
aut derideret, ne ex hoc turbarentur. QuOS captivos quasi 11
mensibus tenuit. Ulricus comes de Wirttenberg dedit 100
milia florenorum, Carolus marchio Badensis similiter tot,
frater autem eius, episcopus Metensis, 70 milia florenorum
et graciam pape et imperatoris ei impetrare cogitur.6 Acta 30
est autem hec victoria anno domini predicto, videlicet 1462.,
in die commemoracionis c S. Pauli.7
* sp&ter am Band hinxugefiigt. b am Hand mit Einfiigwigsxeichen.
o commemoracione Hs.
1 Am 19. Oktober; vgl. Biexler, Qeschichte Baierns 111, 383. 35
* Vgl. Kluckhohn, hudwig der Beiche 6'. 91, Anm. 3.
8 Neustadt an der Aisch mtisste sich dent Herzog hudwig von
Bayern am 18. September 1461 ergeben ; vgl. Khickliuhn , hudwig der Beiclte
S. 197 unci Biexler a. a. O. S. 407.
4 Fiietr. 199 jdhrt fort: mit andern iren herren, rittern und 40
knechten.
6 hirer : und wol funff hundert ritter und knecht
6 Kremer, Qeschichte dee Kurfursten Friedrichs I. von der Pfalx
S. 337.
T 30. Juni; rich tig. Fiietr. 199 (vgl. daeelbst Anm. 1) gibt fdlechlich 45
an: an dem m on tag Margarete (12. Juli).
— 269 —
Quia igitur hie Fridricus feodalia seu regalia nunquam FHetr. 198.
accepit et semper rebellis erat Friderico imperatori et peremp-
torie citatus ad personaliter comparendum Auguste non
comparuit, ideo iudicio principum ducat us ei abiudicatur et
5 proscribitur. Facta sunt hec Auguste in publico consistorio
anno domini 1474. de mense Junio. His vero non obstantibus
provinciam suam viriliter [F 223'J defendit et potenter
usque in finem vite sue possedit,1 quam et multipliciter per
sua bella augmentavit.2 Ludum* scacorum optirae scivit.
io Anno domini 1476. 12. die mensis Decembris Fridricus
hie comes palatinus Reni duxque Bavarie religiosissime diem
obivit, quoniam ante finem vite sue habitum ordinis fratrum
minorum induit. Sepultus Heidelberge ad sanctum spiritum.
Cui nepos ex fratre successit Philippus.
15 Cap. 36.
De tertio fratre Roperto archiepiscopo
Coloniensi.
Ropertus nacione dux Bavarie comesque palatinus Reni, Ebran 157.
frater predictorum Ludovici ac Friderici, archiepiscopus Co-
20loniensi8 electus et contirmatus anno domini 1471. in magna
principum dieta Ratispone feodalia seu regalia ab augustissimo
cesare Friderico recepit.
Anno domini 1474. orta est grandis dissensio inter capitulum Ebran 15 7.
Colon iense et Roperturo archiepiscopum, fratrem legitimum Frid-
25rici comitis palatini Rheni. Qui cum eum sufficienter non
posset b iuvare, Carolus dux Burgundie potentissimUS allectus
per predictum Rupertum archiepiscopum mense Augusto3 sua
potencia hostilibus conatibus obsidione oppidum Nusiam cinxit.
At Colonienses quendam Hermannum canonicum, lantgravium
30 Hassie, in suum erexerunt capitaneum, qui pro posse fortiter
restitit. Que omnia utrum licite an secus acta sint, mei
non est discutere c , sed dumtaxat historias iuxta numerum
annorum domini narrare; supra viresd enim meas hec sunt.
a Ludum — scivit am Rand mit Einfugungsxeichen. b possit Hs
35 c discuttere Hs. d viros Hs.
1 Vgl. Fiieir. 198: Er besass gewaltigklich seine land . . . £r hett
vil kriegs von menigen berren . . . Er erwert sich ritterlich als ain held
aller seiner veindt.
* Vgl. Ebran 157: und het die Pfaltz gemert und gereicht.
40 8 Die Belagerung der Stadt Neusa begann am 29.Jidil474; vgl.
Chroniktn der deutschen Stddte XX, 510 ; Schmitx, Der Neusser Krieg
S. 43.
— 270 —
Eodem anno 24. mensis Septembris * imperator Fridricus iterum
ex civitate sua Augustensi iter ad Renura [F.224J arripuit
ac sequenti epiphauiarum festo Carol urn Burgundionum ducem
Nussiam obsidentem hostera diiudicat.2 Inductus itaque per
Colonienses litteras diffidencie prefato duci Carolo transraisit5
et se in propria persona cum imperii principibus et civitatibus ad
expedicionem pro Nussie defensione transtulit 6. die Maii3
anno domini 1475. adiunctis sibi Adolfo archiepiscopo Ma-
guntino, .N.4 archiepiscopo Treverensi, .N.5 Monasteriensi,
.N.6 Herbipolensi et ceteris episcopis, Alberto marchione 10
Brandenburgensi, capitaneo imperialis exercitus, Alberto duce
Saxonie, E. et E. comitibus7 de Wirttenberg, marchionibus
Badensibus ac comitibus de Nassau et Hennberg aliisque
pluribus principibus, comitibus, baronibus et nobilibus castra
metatus est prope Nussiam contra ducem prefatum. Qui nee ob lr>
hoc territus, sed forti sua potencia in predicti oppidi obsidione
ferme anno integro permansit muTOSque eius f regit nee capere sua
fortitudine valuit, quia cives et nobiles in opido existentes pro
eius defensione strennue et fldeliter sibi restiterunt, licet eos
maxime angariaverit et eis multa incomoda intulerit. Interim 20
dictus dux plura mala per Switenses in terra sua perpessus
est; nam earn intrantes plures civitates et opida ceperunt.
His malis crebrescentibus Sixtus IV. pontifex maximus duos
legatos8 a latere ad prefatos imperatorem et ducem misit,
qui huiusmodi bellum multis induccionibus ac laboribus inter- 25
positis sedarunt. Sed ut concordia inter prefatos principes
perpetuo servaretur, matrimonio [F. 224'] est flrmata. Soluta
denique obsidione Nussie sepedictus Carolus in signum vere
amicicie ad ostendendum potencie sue divicias grande con-
vivium9 imperatori et suis principibus ac nobilibus cum 30
magna pompa die Jovis S. Francisci 10 in monasterio Maximini
1 Schmitx a. a. 0. S. 71.
2 Am 7. Jan. 14 75. Vgl. Chroniken a. a. 0. 591 ; Schmitx a. a. 0. S. 82.
8 Chroniken a. a. 0.; Schmitx S. 116.
4 Johann von Baden. 35
5 Heinrich von Schwarxburg.
6 Rudolf von Scheerenberg.
7 Graf Eberhard der Aeltere und der Jiingere ; vgl. Stalin, Qes chichi e
Wirttembergs S. 578 , Anm. 3.
8 Vielmehr nur einm, Bisehof Alexander von Forli; Schmitx S. 115. 40
9 Hier liegt tin grober Irrtum vor; es handelt sich um ein vor
dem Neu8ser Krieg liegendes Ereignis ; gemeint ist das beriihmte Oastmahl
von Trier 1473.
10 Unrichtig ; es miisste heissen die Jovis post festum B. Francisci,
also am 7. October 1473. Vgl. iiber das richtige Datum Rausch, Die 4b
burgundische Heirat Maximilians I., S. 209.
— 271 —
extra urbem Treverensem fecit, de quo infra.1 Post hoc
singuli ad propria redierunt.
Deinceps anno domini 1478. in capite ieiunii * preli-
batus Ropertus archiepiscopus Coloniensis, comes palatinus
SRheni duxque Bavarie, una cum duobus suis famulis prope
Drieddorf8, proprie auf dem Herreich, ab Heinrico lantgravio
Hassie de Margkberg4, fratre Hermann i gubernatoris Co-
loniensis diocesis, captus est et in castrum Blanckenstein
ductus, ubi usque ad eius obitum in vinculis tentus est.
lOldeo divina in eius diocesi suspensa sunt. Demum anno
domini 1480. in carceribus ad astra migravit6 et in Bonna
extra cimiterium sepultus. Et adversarius suus Hermannus
gubernator, lantgravius Hassie, Coloniensi ecclesie archi-
episcopus preficitur.
15 Hec de predictis fratribus modo sufflciunt.
Ludovicus Cecus reliquit eciam duas filias.6 Quarum
una intravit ordinem S. Clare. Mathtildis nupta fuit Ludo-
vico comiti de Wirttemberg. Que genuit Eberhardum cum
barba. Quo defuncto copulata est Alberto archiduci Austrie,
20 ex quo non genuit liberos. Quo defuncto vidua permansit
sepulta Heidelberge.
Cap. 37.
De Philippo palatino, electore.
[ F. 225] Philippus comes palatinus Rheni, dux Bavarie,
25 elector, postumus filius primogenitus Ludovici nepotis regis
Roperti, a patruo suo Friderico paterae educatus, moribus et
septem liberalibus artibus egregie imbutus duxit in uxorera
Margaretam filiara ducis Bavarie Ludovici in Landshut. Cuius
nupcie solennes anno domini 1474. ina Amberga circa carnis-
30 privium 7presentibus pluribus principibus, comitibus, baronibus
» im 27*.
1 In Kap. 73.
* Vgl. Rommel, Qeschichte von Hessen HI, 1, 59 and daseWst
Anmerk. S. 32.
35 • Driedorf.
4 Marburg.
5 Vgl. Ebran 158, 14 : Diner bischof Rfiprecht ward gefangen von
dem landgrafeD von Hessen, und er starb in vancknus.
6 Vgl oben S. 261, Antn. 2 und 3.
40 7 20. Februar.
— 272 —
ac nobilibus magnifice celebrate sunt.1 Sed subito conversum
est gaudium in merorem, dum Wolfgangus Frawnberger
baro voni Hag iniqua Saxonum versucia exigente hastiludio,
proch dolor, periit\2
Anno salutis 1486. dominus Fridericus Romanorum 5
imperator gloriosissimus causas ob varias ac eraergcntes
electoribus ac aliis regni sui principibus dietam statuit in
Franckfordiam ad diem S. Sebastiani4, que taraen per dies
aliquot dilata fuit. Quo cum venissent Albertus march io
Brandeburgensis, princeps elector, 23. Januarii, Albertus 10
Saxonie 26. eiusdem mensis, postera vero luce Ernnstus
princeps elector, Saxonie dux, cum Fridrico et Johanne
filiis eius, die penultima Januarii invictissimus imperator
Fridericus unacum inclitissimo principe Maximiliano eius
nato unico, ultima Januarii Bertboldus archipresulMagantinus, 15
princeps elector, 1. Februarii archipresules Johannes Tre-
verensis, Hermannus Coloniensis, 5. Februarii dominica
Estomihi, cum sol medium conscenderat igneus orbem, venit
illustrissimus comes ipse [F. 225'] palatinus Philippus equitibus
fere cum 500, armorum, vestium equorumque decore ac 20
venustate mirum in modum redimitis. Cui et omnes principes,
qui tunc aderant, imperatore dempto obviam venerunt et
in hospicium usque suum conduxerunt. In comitiva autem
sua fuerunt Caspar dux Bavarie, comes Veldencie, episcopus 5
Wormacensis, episcopus6 Spirensis, magister Teutonicorum, 25
Ludovicus dux Bavarie , comites et barones 28 et multi
milites etc. 14. vero die Februarii in die S. Valentini
martyris, qua erat feria 3. post Invocavit, publico in con-
spectu structura lignea in foro alcius elevata iraperialis
ipsa maiestas investivit archipresulem Maguntinum Berch-30
toldum, Philippum comitem palatinum, ducem Heinricum
de Brunswigk ac episcopum Wurmacensem et ipsis eorum
regalia magna cum pompa ac plausu electoribus et debito
* de Hana* am Rand Hs.
1 Vgl. Buehner, Quellen xur Amberger Hochxeit von 1474, t'm35
Archiv fiir Kulturgeschichte VI, 385 ff. und Derselbe, Die Amberger Hoch-
xeit (1474), in der Zeitschrift fiir die Qeschichte dee Oberrheins, N. F.
XXV, 584 ff. und XXVI, 95 ff.
» Vgl. Zeitschrift a. a. 0. XXVI, 115.
8 Soil das vieUeicht der Eigenname des Sachsen sein, welcher lien 40
Tod de* Frauenbergers verechuldet hat?
4 20. Januar.
6 Johann von Dalberg.
6 Ludtcig von Helmstadt.
— 273 —
in suo astantibus habitu reliquisque concessit. 16. vero
eiusdem mensis in ecclesia collegiata S. Wartolomei ab
omnibus electoribus dempto rege Boemie Wladislao absente
Maximilianus ipse archidux Austrie, Burgundie in regem
5 Romanorum est delectus. Die autem 9. Aprilis, que fuit
dominica Misericordia domini, Aquisgrani coronatus divi
Caroli Magni gladio milites creabat, et primum serenissimos
comitem palatinum Philippum, Ernnstum Saxonie principein,
.N.1 ducem Juliacensem a , ducera 2 de Clivis, marchiones de
10 Baden duos3, [R226] comites, barones nobilesque quam
plures quorumque omnium numero plus quam 300 fuere.
15. Aprilis rex Romanorum et comes palatinus hasta simul
luserunt, rexque ipse tunc cecidit.
Huic illustrissimo Philippo, cuius laudes alteri ad
15 scribendum commendo, ex uxore sua Margareta, quam unice
diligebat et magno prosequebatur honore ac reverencia con-
digna, plures liberi infrascripti procreati sunt:4
Ludovicus natus est 2. Julii anno Christi 1478., Philippus
4. Maii 1480. Ropertus genitus est 14. Maii 1481. ; canonicus b
20 Frisingensis est postulatus in administratorem futurum epi-
scopum 1495. 1. Augusti.5 Fridericus est ortus 9. Decembris
1482. Georgius natus 1487. .* . mensis Februarii. Hainricus,
Johannes, Elizabet, Omelia, Appolonia, Barbara, Helena. c
[F.228] Cap. 38.
25 De duce Johanne filio regis Roperti.
Johannes dux Bavarie, secundus filius, quern Ropertus Ebran 148.
rex Romanorum reliquit, princeps religioeus, horas quotidie ut
clericus orabat, furibundus, Bed honestissimus, vicedominus seu tutor
ad plures annos fratris d sui Ludovici Ceci in Amberga 6 fuit, Cf. Andr.466.
30dominam Katherinam ducissam Pomeranorum, sororem Ericii1
regis Dacie, in uxore m d ux it. Ex qua Cristoferum genuit Fiieir. 195.
» am Rand tnit Einfugitngsxeichen statt der xuerst gesehriebenen
Worte de Gulch. * canonicus - A uguati 'sptiter hinxugefiigt. c F.226'—227'
8*nd leer. d iratri Bs.
35 * Wtihdm.
1 Johann II.
1 Christoph und Albrecht.
4 Vgl. Fiieir. 213.
* Anfangs 1496 ubernahm Ruppreckt die Administration des Hoch-
40 siiftSy am 24. Juni 1496 tourde er inthronisiert. EaeiUle, Oenealogie S. 37.
9 Vgl. Fiieir. 195 : Item hertzog Johanna . . . safl zu Amberg.
7 Erich* I., Konigs van Dtinemark (1412-1439).
Quellen u. Erirtwnnffen N F. HI. 18
— 274 —
De bello.
Andr. 151. Anno domini 1421. dum magna lis inter principes Bavar ie,
Ludovicum de Ingolstat, Hainricura de Landshut patruum
eius, quern p lures principes iuvabant, grassaretur, per hunc
- ducem Johannem castrum Pen tzen stain prope Harspruck situm totaliter 5
rumpitur, ipseque Johannes dux cum adiutorio Friderici march ion is
Brandeburgensis , qui sororius Hainrici predicti ducis erat, obtinuit
civitates Weyden, Freinstain *, Stain, Lauffen castraque Flozz, Pargstain
et p lu ra alia uno anno.
De morte prime uxoris. 10
Andr. 466. Anno domini 1426. 4. Non. Marcii Katherina ducissa Pomeranorum ,
soror Ericii regis Dacie, Norwegie, Suecie etc., uxor huius
ducis Johannis, obiit, in Novoforo primum tumulata. Hec est
fun datrix monasterii Montis gracie de ordine salvatoris, qui et S. Birgitte
dicitur, non multum inde d is tan tie, quo (lemum OSSa eillS Slint 15
delata.1
De secundis nupciis eius.
Andr. 467. Anno domini 1427. hie Johannes dux Bavarie circa fee turn
S. Egidii venit in Rietenburg, ubi sibi a Johanne episcopo Ratisponensi
Beatrix relicta Hermanni comitis de Cilia, filia Ernesti ducis 20
de Monaco, in uxorera legitimam copulatur presentibus patre eius
Ernesto et f ratre Alberto ducibus Bavarie de Monaco.
Cf.EbranU8. Hie dux Johannes multa bella cum [F. 228'] triumpho contra
Andr. 4 76. Hussitas Bohemos hereticos peregit. Anno domini 1431. in 4. generali
expedicione, licet infausta, in Bohemiam Johannes dux Bavarie 25
479. signifer regis Romanorum Sigismundi erat. Sequenti anno circa
festum exaltacionis sancte crucis ex ordinacione Johannis ducis Bavarie
castrum Reichenstain in silva Bohemorum, quod Hussite per tradi-
tamenta occupaverant, obsidetur et for titer impugnatum tandem per
placita obtinetur. 30
De bello contra Hussitas.
Andr. 482. Anno domini 143 3. feria 4. 16. mensis Septembris Hussite de
obsidione Pilsen in Bohemia miser unt partem exercitus numero duorum
milium virorum in Bavariam, qui a feria 4. predicta usque in feriam
2. sequenti b septimane, in qua erat festum S. Mathei ewangeliste, in- 35
cendiis, spoliis et captivorum catholicorum captivitatibus terram
Bavarie crudelissime perturbabant. Tunc temporis ipse Johannes dux
Bavarie person aliter in opido New burg consti tutus contra filios perfidie
spiritu dei accensus cum filio suo Cristofero cum eisdem hereticis paratus
erat inire bellum. Bed prohibitus a milicia cum tot mala videret, con- 40
fisus in deo, a quo omnis victoria, equestres paucos, quosb habuit,
minus, ut dicebatur, ducentis cum plebe rusticana ad pugnandum cupida
* so Hs. b fehlt Hs.
1 VgL Haeutle, Qenealogie S. 128.
— 275 —
contra illos hereticos per fid os misit. Et factum est donante domino
omnium bonorum distributore, ut cominisso prelio victoria de hostibus
obtineretur hereticis occisis 1400 viris, ut putatur, vel eo amplius.
De catholicis autem, ut estimator, citra 10 interierunt. Huius con-
5 f lie t us capitaneus fuit Hainricus Pflueg, vexillifer autem Wilhelmus
Paulsdarfer sagitta graviter [F. 229] vulneratus. Interfuit huic prelio
Johannes Zanger miles septuagenarius strennuus preliator.
Hie devotissimus princeps ab omnipotenti deo suis precibus Ebran 148 u.
victoriam de inimicis suis obtinuit. Nam conflictus 4 cum Hussitis Ftietr. 195}
lOgloriose peregit, quod nulli alteri factum videtur. Et in Hilckerereut •
1800 in uno loco interfecti sunt, et hec fuit pocior victoria. Nam cum
bell urn ingredi disponeret, secundum suam consuetudinem per modum
crucis se ante altare prostravit misericordiam dei implorando. Ideo
semper contra hereticos triumphavit; nam oraciones devote plus vale nt
15quam arma.
Quadam die dum ipse dux Johannes Amberge in curia sua
cum consiliariis suis pro causis audiendis sederet, venerunt due sorores
virgines conquerente3 in iudicio, quod ipse dux quedam sua paterna
bona ipsis a suo genitore relicta suis cubiculariis et camerariis pro suis
20 obsequiis in feodum concessisset et eas eisdem privasset, speran'es tamen
de iure per consiliarios eis huiusmodi bona restitui. At princeps in
iure responsurus ait : Hec bona sunt feodalia, et quia mulier non potest
deservire, ideo, quod bene fecerim prout de iure, committo causam con-
siliariis decidendam. At consiliarii singuli secundum ordinem sentenciam
25 fe rentes » , quod dominus princeps his virginibus pro huiusmodi paternis
bonis nil deberet, excepto uno, qui noluit talem ferre sentenciam. Ideo
tacuit. Et hie erat Zenger de Sneberg. Quem tamen princeps nullo
modo voluit supportatum esse, quin ferret sentenciam. Qui coactus
ait: Ego dico de iure, quod ipse dux et vasalli ac consiliarii sui, qui
30 hanc sentenciam tulerunt, sunt omnes [F.229' ] ipsius dyaboli in eternum.
At ipse dux Johannes furore vehementer inflammatus exiliens inquit:
Zengar, tu confudisti me et consiliarios meos; ideo graviter est puniendus.
Quo audito omnes generaliter perterriti sunt. Illico Zengar velociter
abscondebatur. Sui eciam consanguinei ac fau tores suadebant eum
35 fugere e civitate. Ipse autem nolebat. Paucis autem elapsis diebus
post qu am ira principis mitigata fuerat, prefatus dux consiliarios suos
et ipsum Zengar vocavit dicens: Zengar, impertinentem sermonem contra
me et consiliarios meos dixisti. Edissere, quare nos sic confudisti et
quod est misterium verbi tui. Respondit Zengar dicens: Sermonem
40 quem locutus sum, verus est. Poterant enim prefate virgines cum bonis
suis paternis cum honestate desponsari et salvari. Que si privantur
huiusmodi bonis, necesse est, ut una Ratisponam et alia Nurembergam
ad lupanaria vadant, et omnia peccata, que fecerint, in vos et con-
siliarios vestros redundant. At ipse princeps prefatus post modicum
45 eilencium daliberatus ait: Vere, divina Veritas et iusticia ex ore tuo
prodiit. Accersitisque prelibatis duabus virginibus omnia paterne here-
ditatis bona sine diminucione eis restituit.
a so Hs.
1 Beide Texie sitid beniitxt.
18*
— 276 —
Hie devotissimus dux Johannes moriens reliquit unicum filium
ex prima uxore nomine ChriRtoferum et sepultus est in Newburg
ante silvam Bohemorum.1
Cap. 39.
De eius filio Cristofero rege Dacie. 5
Ebran 158 u. [F. 230 J CnatoieruB comes palatinus Re ni, duxBavarie, filius
Fuetr. 196. ducis Johannis, nepos Ruperti regis Romanorum, mitis, liberalis
ac famosus princeps, anno domini 1439. defuncto Ericio rege
Dacie factus est rex Dacie, Norwegie, Suecie etc., quia mater sua
domina Katherina predicti regis Ericii soror erat. Quo 10
facto hereditatem suam in Bavaria, videlicet Novumforum,
Newburch2, Aurbach cum suis attinenciis et cuncta, que
ante nemus Bohemorum possidebat, Ottoni duci Bavarie,
patruo suo de Mospach, donavit.
Quadam vice, ut ostenderet divicias glorie regni sui, 15
multis bonis ac nobilibus stipatus de regno suo Dacie in
Bavariam ire disposuit, naufragium passus8 est et ipse rex
cum sua navi vix evasit ; in regnum suum retrocedere cogitur
ac in brevi post anno domini 1448.4 sine liberis diem obivit
Dacie in Koppenhag5 sepultus. 20
Huius regis uxor domina Dorothea6 vela Anna* filia
Johannis7 marchionis Brandeburgensis, fratrisa Alberti*8,
duxit Cristanum quendam comitem in maritum, qui modo9
regnat in Dacia. Qui dum quadam vice Eomam devocionis
causa iret, in reditu anno domini 1474. Fridericum imperatorem 25
Romanorum in civitate Augustensi accessit, cum quo aliquam-
diu moratus in regnum suum feliciter est reversus. Genuitb
ex ea quatuor Alios, unam filiam.
* am Rand spater hinxugefiigt. b Genuit — filiam spdter hinxu-
geschrieben. 30
1 Neunburg vor dem Wold.
* Neunburg.
» VgL Ebran 159, 31.
4 Fuetr. 197, 18.
6 Christoph starb in Helsingborg und liegt in Roeskilde begraben. 35
€ So richtig.
7 Johanna des Alchimisten.
8 Des Kurfiirsten Albrecht Achilles.
9 Konig Christian I. von Danemark, vorher Qraf voti Oldenburg
und Delmenhorst, starb schon 1481. Sollte aus obiger Sidle gesehlossen 40
werden diirfen, doss Teile der Chronik sehon vor Christians Tod aus-
gearbeitet waren?
— 277 —
[F.230'] Cap. 40.
De duce Steffano comite Veldencie, tertio filio
regis Ruperti, et de eius filiis. Tercia linea.
[F. 231] Steffanus dux Bavarie, conies Veldencie, tercius
5 Alius regis Ruperti, possedit quasdam civitates, opida et
castra in Westrania et super Naw et Wassgeno et curiam
suam habuit in Maysenhaim et Zwainbrugka. Huius uxor
filia fuit comitis de Veldencia *, de qua hereditavit comitatum
Veldencie. Ex qua genuit quinque filios2, Johannem, Ru-
lOpertura, Ludvicum Nigrum, Fridricum et Steffanum, quorum
tres spirituales effecti et duo secular es permanserunt. De
qui bus erit dicendum.
De Johanne archiepiscopo Maidburgensi,
filio eius.
15 Johannes filius ducis Steffani episcopus Monasteriensis. Fiietr. 195.
Quem episcopatum cum per aliquot annos optime rexisset,
postulatus est in archiepiscopum et primatem Maidburgensem
in Saxonia, ubi defunctus8 et sepultus est.
De Ruperto episcopo Argentinensi, eiusdem filio.
20 Rupertus natus predicti Steffani ducis Bavarie episcopalian 161 u.
Argentinensis ibidem sepultus.4 Fiietr. 195.
De Steffano preposito Coloniensi.
Steffanus prefati ducis Steffani filius prepositus Co-
loniensis, similiter prepositus Argentinensis5 et magister
25fabrice, sepultus Colonic
Cap. 41.
De eius filio duce Friderico et filiis suis.
[F.23V] Fridericus dux Bavarie, comes in Sponhaim,
curiam tenuit in Simeren auf dem Hundsrugk. Multos filios
30 genuit infrascriptos ex uxore6 ducissa Gelrensi.
1 Vgl. Ebran 160.
• Vgl. Fiietr. 195.
9 Johann starb am 13. Dexember 1475 auf dem Schlosse Oiebichen-
stein an der Saale und wurde im Dome zu Magdeburg bestattet.
35 4 Rupprecht liegt in der ehemaligen Stiftskirche xu Elsasszabern
begraben.
6 Vgl Fiietr. 195, 6.
• Margarete.
— 278 —
De filio eius duce Johanne.
Johannes dux Bavarie, comes in Sponhaim, filius ducis
Fridrici, sedit in Siraeren. Hie quadam vice erat in curia
Fridrici imperatoris in Wienna, et dum ascenderet ad pro-
pria, in oppido Landshutensi quid am miles, magister curie 5
sue, defunctus est. Cuius corpus ad suum dominium de-
portatum fuit. lam regit. l Uxor * filia comitis de Nassaw
in Bredo.8
De Ruperto episcopo Ratisponensi.
Rupertus filius ducis Fridrici de Simeren ad instanciam 10
Georgii et aliorum ducum Bavarie factus est adiutor Hainrici
episcopi Ratisponensis. Quo defuncto in die Jacobi apostoli4
anno Christi 1492. confirmatus est in episcopumRatisponensem
per papam Alexandrum VI. Hica anno Christi 1494. per-
secucionem cum suis plebanis aliquibus a complicibus ducis 15
Alberti perpessus est.
Hainricus.5
Wilhelmus sine uxore in adolescencia obiit.6
Wilhelmus similiter in iuventute obivit diem.7
Steffanus filius ducis Fridrici prefati decanus maioris20
ecclesie Coloniensis.
Fridricus natus Fridrici ducis canonicus Coloniensis
et Argentinensis.
[F.232] Cap. 42.
De Ludovico duce nigro et eius filiis. 25
Ebran 160. [F.232'] Ludovicus dux Bavarie, comes Veldencie, filius
ducis Steffani, dictus est Niger. Hie cum iactura et detriment*)
diu bellavit cum duce Fridrico comite palatino Reni, patruo suo.
Hie Ludovicus nuncupatus vulgo dux niger, cum papa Pius II. Theo-
dricum de Ysenburg archiespiscopum Maguntinum deposuisset30
et Adolfum comitem de Nassaw in locum eius subrogasset et
a Hie — est spiiter hinxugeschrieben.
1 Er starb 1509.
* Johanna.
» Breda. 35
4 25. Juli ; naeh Janner, Qeschichte der Bischbfe von Regensburg
111, 600 starb er jedoch am 26. Juli.
6 Ein Sohn Heinrich des Pfalxgrafen Friedrieh I. von Simmern-
Sponheim ist nicht bekannt.
6 Wilheim 1. starb 145S. 40
7 1481 starb Wilheim 11.
— 279 —
COnfirmasset, eidem Adolf o auxilio fuit et sibi in favorem civi-
tatem Maguntinam sua industria vi in dedicionem accepit aliquibua Of. hirer k9?
ex clericis et civibus interfectis et quasi omnibus depredatis et bonis
•uis privatis in die apostolorum Syraonis et Jude 2 anno domini
5 1462. Hie ex uxore sua3 dea Croe in Francia vel Burgundia
multos et ad minus infrascriptos filios et 6 Alias 4 progenuit.
Quorum nomina sunt:
Caspar dux Bavarie, comes Veldencie. Cui genitor
suus Ludovicus dux niger principatum assignavit, et post
10 aliquantulum deposuit. Insuper iam viduus apud patruuir.
suum Philippum comitem palatinum Heidelberge obsequitur
non habens liberos. Postea hunc frater suus Alexander
incarceravit.5
Alexander iuvenis pulcher, dux Bavarie, comes Veldencie.
15 Johannes obiit.6
Philippus obiit.
[F. 233] Jeronimus 7 dux Bavarie , comes Veldencie,
adolescens spectabilis, obiit.
Lazarus8 dux Bavarie, comes Veldencie, natus Ludovici
20 Nigri, iuvenis venustissimus, de habitaculo columbarum cadens
defunctus est.
Fridricus dux Bavarie, comes Veldencie, adolescens
subtilis, obiit.
Hainricus dux Bavarie, comes Veldencie, iuvenis in-
25geniosus, Alius Ludovici ducis nigri, obiit.
Albertus.
Wolfgangus.
Due filie9 sunt moniales in monasterio 10, quod aput
Besell in Reno.
30 a de — Burgundia am Rand mit Einfiigungsxeichen.
1 Item do man zalt von der geburt Cristi tausent fier hundert
und LXII jar, ward Mentz eingenommen von hertzog Ludwig bei Rein,
genant Schwartzhertzog, und ward sackman do gantz gemacht und
pfaffen und burger geschetzt und erstochen.
35 • 28. October.
3 Johanna, Toehier Anions von Croy.
4 7 Sohne und 5 Toehier.
* 20. Dexember 1490.
" Johann Ubte xur Zeit der Niederschrift der obigen Stelle noch;
40 er starb erst 1513.
7 Ludwig I. von Zweybrucken - Veldem haite keinen Sohn dieses
Namens, ebensowenig solche mit den im Folgenden genannten Namen
Friedrich, Heinrich und Wolfgang; dagegen ist hier David nicht genannt.
8 Vielmehr Samson; vgl. Haeidle, Qenealogie S. 148, Anm. 3.
45 B Johanna und Anna.
19 Marienberg bei Boppard. Besell ist Oberwesel.
— 280 —
Omelia1 uxor Johannisa comitis de Nassaw in Sarr-
brlickg.
[F.2331] Cap. 43.
De duce Ottone quarto filio regis Ruperti et de
filiis suis. 5
Andr. 500. [E. 234] Otto comes palatinus Reni, dux Bavarie, filius regis
Ruperti ultimus, pro paterna hereditate hec oppida: Suns-
haim2, ubi babitabat, Mospach, Hilspach, Eberpach, Wissen-
pach accepit. Ad temp us Ludovici palatini ceci, fratris sui,
Andr. 467. in Amberga tutor erat. Anno doniini 1427. Johannam filiam Hainric 10
ducis Bavarie in Landshut duxit uxorem , ex qua infrascriptos
liberos habuit. Huic Ottoni Cristoferus dux Bavarie, post-
quam in regem Dacie etc. est electus, quicquid habuit in
Bavaria, Novumforum, Newburch, Auerbach etc., ad possi-
Ebran 150. dendum dedit.8 Dum Albertus marchio Brandeburgensis, burggravius 15
Nurembergensis, cum cWibus Nurembergensibus et aliis imperii civitatibus
bellum ageret, hie Otto ei Tiriliter astitit et Nurembergensibus
plura incomoda intulit. Hie Otto principatum suum, ut deo
liberius serviret, filio suo Ottoni resignavit, ipse vero in
monasterio Eeicbenbach multo tempore devote degit. Dum 20
autem quadam vice in diebus canicularibus vicinas mulieres
pro solacio in quendam ortum invitasset, nimium lac et
merusas comedit. Sequenti die de mane in lecto defunctus
Ebran 150 u. repertus 4 relinquens filios 4, Ottonem, Rupertum, Johannem et Albertum
160-eA 3 filias, quarum una desponsata est comiti de Mors5, 25
altera comiti de Hanaw, tertia Philippo de Rinegk comiti.
b . . .6 abatissa in Hocheim.
. . .7abbatissa inLiebenaw apud Wormaciam auf dem gaw.
Hie Otto sepultus est in eodem monasterio.8
* darunter Philippi Bs. *> von kieran bis gaw spater hinxugesckrieben. 30
1 Vidmehr Elisabeth; sie verm&hlte sich 1492 mit dem Orafen
Johann Ludwig L von Nassau- Saarbrucken. lhre Schwester Margarele
war mit dem Orafen Phihpp von Nassau- Wiesbaden verheiratet; vielleicht
hat die irrtiimliche Korrektur Philippi darauf Bexug.
9 Sinsheim, Mosbach, Hilsbach, Lberbach, Wiesenbach. 35
* Vgl. oben S. 276, 10 ff.
* Vgl. Andr. 567, 34.
* Die alteste Tochter Margarele heiratete den Orafen Reinhard 111.
von Hanau-Munxenbergt die ztceite, Amalia, den Graf en Philipp von
Rieneck, die drei jiingeren, Dorothea, Anna und Barbara, tcurden Kloster- 40
frauen.
6 Anna war Priorin des Klosters Himmelskron xu Hochheim.
T Dorothea.
* Nam Itch in dem vorher Z. 20 genannten Reichenbaeh in der
Oberpfalx. 45
— 281 —
Cap. 44.
De duce Ottone filio eius et fratribus suis.
[F.234'] Otto dux Bavarie possedit Novumforum, ubi habi - Ebran 160.
tavit1, etMospach cum omnibus attinenciis, filius ducis Ottonis,
5 Hungariam, Bohemiam ac regnum Neapolitanum perlustravit
ac in terra sancta pro milicia fuit. Uxorem non habuit; ideo
liberis caruit. Provinciam suam aduc in vita sua filiis
Philippi* palatini resignavit.
b1493. hie Otto et frater eius Albertus episcopus
10 Argentinensis in quadragesima Landshute cum duce Georgio
fuerunt.2
1494. in die Affre8 Otto cum Georgio in Ebersperg
peregrinati sunt.
De duce Ruperto administratore ecclesie
15 Ratisponensis.
Rupertus filius Ottonis, administrator ecclesie Ratis- Efrran 160.
poneusis, eo quod minor annis erat et futurus episcopus, in
negocio ecclesie sue Austriam descendit, ubi in opido suo
Pechlorn in adolescencia sua preclarac diem obivit.4 Ratispone
20 coram summo altari in choro sepultus. Hie, cum Ludovicus
dux Bavarie in Landshut magnam steuram contra libertatem
ecclesie in terra sua imposuisset, primus fuit inter episcopos,
qui reclamavit non obstante, quod eum ad episcopatum
promoverat.
25 De duce Johanne preposito Augustensi.
Johannes natus ducis Ottonis, nepos regis Ruperti, Ebran 160.
prepositus Augustensis et Argentinensis, transivit in terram sanctam
devocionis causa et in Hierusalem diem obivit. In montc Syon
sepultus apud fratres minores anno domini 1486.
30 De duce Alberto episcopo Argentinensi.
Albertus filius ducis Ottonis senioris, nepos Ruperti Ebran 160.
regis Romanorum, episcopus Argentinensis. Hunc una cum
fratre suo duce Ottone Landshute vidi anno domini 1493.5
a Georgio fi so am Rand. b die beiden nachsten Sdtxe sind spaler
35 eingetragen. c am Rand beiyeschrieben.
1 Wohl nach Fiietr. 197, wo es von Pfalxgraf Otto 1. heisat : sass
zu dem Neuenmarckt.
1 VgL unien Z. 32.
9 7. August.
40 4 Nach Hacutle, Oenealogie S. 131 vu Ybbs.
• VgL oben Z. 9.
— 282 —
[F.235] Supra1 dictum est, quod Ludovicus comes
palatinus Reni, duxBavarie superioris, elector, frater Hainrici
ducis inferioris Bavarie, moriens reliquerat duos filios ex
tercia uxore, Rudolfum, cui comitatus palacii Reni cessit,
de cuius linea hactenus dictum est, et Ludovicum, cui cessit 5
in divisione paterae hereditatis Bavaria superior. De quo
et eius linea sive heredibus dicendum nunc erit.
Cap. 45.
De Ludovico duce superioris Bavarie.
Sachs. Wchr? Ludovicus dux Bavarie superioris, filius ducis Ludovici, nepos 10
Ebran 173. regis Rudolfi ex filia, frater Rudolf i palatini comitis, duas
Fund.9 uxores habuit. Prima dicta fuit Beatrix filia ducisa Polonie, que
illustris regina obiit anno Chris ti 1323. feria 4. post Wartolomei
Ebran 113. apostoli sepulta Monaci apud beatam virginem in choro, secunda
Margareta filia potcntissimi . . .* comitis Holandie etc. 15
Andr. 82. Hie Ludovicus et genitor suus Ludovicus, duces Bavarie, dicuntur
fundatores monasterii sanctimonialium in Pettendorf ordinis predicatorum
fuissc.
Fiend.* u. Insuper Ludovicus hie et frater suus Rudolfus in Monaco
Andr. 82. monaster! um Augustinensium fun da runt 1301. 1341.b chorus ibidem 20
fuit consecratus per episcopum Polenensem Augustinum vicarium in
pontificalibus episcopi Frisingensis Johannis. Quinymmo Lu-
dovicus iste monasterium in Windespach prope castrum Fiirstenberg
fundavit illucque fratres de ordine S. Wilhelmi collocavit.
Fund. 1309.c circa annunciacionis Marie hie dux Ludovicus obsedit 25
castrum Fiirstenberg prope Ren urn, quod tamen non expugnavit.
Annis bis quinque tribus annis mille
Tria C, quando, Theodore, lux tua fulsit,
Nobilis L. dux hostes prostravit, Australes superavit
In Gamelstorf villa; non fuit apcior ilia. 30
Andr. 76* Hie gloriose triumphavit7 in bello publico iuxta villam
Gamelsdorf contra Australes et quosdam nobiles Bavarie in-
ferioris pro tutela ducum trium iuvenum admodum anno
a regis, daxu ducis am Rand Hs. b 1341 — Johannis mit Ein-
ftigungsxeichen am Rand, c 1309 — ilia mit Einfugungsxeichen am Rand. 35
1 S. 238,22; vgl. S. 252,16.
2 /. bayer. Fortsetxung ; Mon. Oenn.hist., Deutsche Chronikenll, 335.
» Vgl. Neues Archiv XXIV, 676, Z.4. Qedr. Oefele, Rer. Boic.
SS. H, 341.
4 WiUtelms 111., Orafen von Holland. 40
6 Gedr. Oefele a. a. 0. II, 340; vgl. Neues Archiv XXIV, 676 u.
715. S. auch oben S. 254, 30. Auch Andr. 82 hat die Nachrichten der
Fund, beniitxt, doch gekiirxt. Arnpeck geht hier auf die alter e Quelle
xuriick, aber auch Bentitxung der Worte des Andreas ist bemerkbar.
6 Wis aus der Vergleichung hervorgeht, ist weder das Chron. 106 45
noch Andr. 54 7 Quelle, sondern Andr. 76.
7 Vielleicht nach der Sachs. Weltchr., I. bayer. Forts. 335, 13.
— 283 —
#
domini 1313. in die Theodori, ut supra1 sub Ottone rege Hungarie
dictum est.
De eleccione eius in regem et coronacione.
[F.235'] Sane defuncto in Italia anno Christi 1313. die Joe. Ph. Berg.
5 22. 2 mensis AugUSti imperatore Hainrico VII. de Luczelburga** XIIJ'>f-J38-
vacavit imperium anno uno. Post quern inter electores discordia sue -139.
cessit, ita quod alii bunc Ludovicum Bavarie superioris ducem
oba probitatem, fidem et mirandorum actuum excellenciam,
alii Austrie ducem Fridricum Alberti regis Romanorum filium eligerent. Andr. 78.
10 Electores Ludovici fueruntPetrus archiepiscopusMaguntinus, Ealde- Sachs. Wchr*
winus frater olim Haiurici imperatoris, archiepiscopusTreverensiSjW. FlorS
Walderamus marchio Brandeburgensis et Jobannes rex Boemie, Alius
prefati imperatoris Hainrici. Electores vero ducis Friderici erant
Heinricus arch iepiecopus Coloniensis, Budolfus comes palatinus Reni,
15 frater6 dicti Ludovici ab aliis quatuor electi, Johannes dux
Saxonie et Hainricus dux Karinthie COinesque Tirolis, qui se regem
Boemie asserebat, eo quod a parte electus demum a predicto
imperatore Hainrico deiectus fuerat et regnum Boemie Alio
SUO Johaoni Obtinuit. Hec eleccio facta est 1314. in Franckfordia Konigsh. 465.
20 in presencia multorum principum et aliorum. Ipsa autem ci vitas Franck-
fordia adherebat Ludovico, et 8 ibidem diebus cum honore permansit. S. W., I. b.
Deinde Aquisgranum ivit, ubi eum Petrus archiepiscopus Maguntinus F. 335
in regem cum UXOre domina Beatrice coronavit. Dux autem u. Konigsh*
Fridricus cum exercitu suo ultra Humeri vulgar iter Mayn contra ipsam ^°- u.Futr.l 71.
25 civitatem Francofordiensem castra metatus est. Ubi dux Austrie
Leopold us frater suus ingenti cum exercitu ad eum venit, sed propter
flu minis profundi tatem7 dicti electi reges congredi non poterant. Ludovicus
vero postb [F.236] coronacionem suam Aquisgrani factam
Spiram pervenit et Judeorum cimiterium cepit.8 Deinceps dictus Fiietr. 171.
30 a ob — excellenciam am Rand mit Einfiigungsxeichen. *> fehlt
Hs. ; von spaterer Hand hinzugefiigt.
1 S. 245, 20 und 246, 14.
* Vielmehr am 24.
3 1. buyer. Forts., Mon. Qerm. hist., Deutsche Chron. 11, 335.
35 4 Ed. Meuschen S. 132.
6 Vgl. hiexu Fiietr. 1 71 : der pfaltzgraf Ruedolf , der doch hertzogs
Ludwigs brueder was.
8 1st deutlich hier Quelle, tcird aber in mancher Bexiehung ver-
anstaltet und unrichtig wiedergegeben. Fuetrer, der seiner setts sich auf
40 Kbnigshoftn und die Sachs. Weltchronik stiitxt, ist eben falls herangexogen ;
auch letxtere erscheint unmittelbar beniitxt.
7 Konigsh. : und m5htent nut zusamene (darnach Ebran 114 : das
sie nit zusamen mohten). Fuetr. : Do ward das wasser so gross, das sy
nicht zusamen mochten nach der S. W.y I. b. F. 335, 24 : Daz wazzer
45 was groz, dovon mohten si niht zesamen chomen.
8 Konigsh.: do floch Ludewig ... in der Juden kirchof. tf. W.
11. bayer. Forts.: Do entwaich im der kunig in einen Judenfreithof ze
Speier. Fiietr. : Do kam darnach kunig Ludwig zu Speyr und nam den
Judenkirchhof ein.
— 284 —
S. TV., I. b. F. Fridricus Bunne ab Heinrico Coloniensi archiepiscopo in regem
33J>- unctus est. Cui Rudolfus palatinus, germanus regis Ludovici, magnum
r exercitum armatorum misit. At frater suus dux Leopoldus omnes '
villas apud civitatem Spirensem combussit.
a Ludovicum elegerunt N. rex2, N. Tre[virensis] 3, N.5
Maguntinus4 et iunior dux Saxonie6, qui se dicebat esse
electorem et non fratrem suum seniorem, Fri[dericum]
Ru[dolfus] palatinus, Coloniensis6 et dux Saxonie senior7,
qui in episcopum Patfaviensem] 8 a sede apostolico deputatus
nondum tamen eandem sedem ascenderat. Sciens se fru- 10
stratum in eleccione et . . .b iunioremque ducem fratrem
suum timens eligere velle ducem Bavarie superioris nomine
Ludovicum occasione eleccionis gracie apostolice renunciavit
et, quia senior erat, illico abilis fuit eligendo ducemque
Austrie cum reliquis sublimavit. 15
Fames.
Andr.82. Huius Ludovici regni anno primo, Christi autem 1315. facta
est fames et caristia adeo magna, ut scaffa siliginis pro 5 libris 9
60 denariis9 Ratisponensis monete venderetur.
Quarto regni Ludovici anno, Christi vero 1319. Walde-20
marus marchio Brandeburgensis diem ultimum sine liberis
Ebran 118. clausit. A t rex Ludovicus marchionatum Brandeburgensem filio suo
seniori auctoritate regia concessit.
De bello apud Esslingen.
Flor.1* Elapsis itaque aliquibus tern poribus Fridricus prenomi- 25
natus rex civitatem Esslingen obsedit, quia Ludovicum recepit;
omnes enim civitates inferiores usque Argentinam Ludovicum pro rege
receperunt, sed superiores per Alsaciam et lacum Bodonicum c
Fridricum, civitates autem per Sueviam fere omnes excepta Ulma
a der folgende Abschniit findet sich auf einem xwischen F. 255 30
und 236 lose liegenden Zettel. *> ein paar Worte unleserlich und teilweise
weggerissen. c am Rand mit Einfiigungsxeichen.
1 So Fuetr.y seine Quelle Kbnigshofen erweiiernd.
* Konig Johann von Bohmen.
8 Erxbischof Balduin von Trier. 35
4 Erxbischof Peter von Mainx.
4 Johann von Sachsen-Lauenburg.
6 Erxbischof Heinrich.
1 Rudolf von Sachsen- Wittenberg.
• Quelle? Rudolfs Sohn Albert wurde 1320 von Papst Johann XXII. 40
xum Bischoft von Passau ernannt.
9 Wie man nach diesen Wortformen vermuien mochtet ist auch
hier der Text von Andr. Quelle, den Fund., mitbeniitxt worden. Vgl.
Neues Archiv XXIV, 694.
10 Ed. Meuschm 133. 46
— 285 —
aliisque paucis Ludovicum. Nimirum Fridricus 1318. in vanum
laborans de obsidione Esslingen infeliciter recessit. Sequenti
denique anno Fridricus rex congregate) exercitu de sua
potencia confidens et de Ludovici regis invalitudine pre-
5sumens iterato dictum oppidum Esslingen obsidione cinxit.
Verum rex Ludovicus auxi]ian-^F. 236* Jtibua eum Baldewino archi-& W.t II. b.
episcopo Treverensi, Johanne rege Bohemie et Hainrico duce inferioris p/* , u'
Bavarie admodum adolescente grand i cum exercitu ei occurrens
po tenter sibi restitit. Accidit denique quadam die, ut utriusque
lOprincipis exercitus conflictum faceret prope fluvium Necarum. Ubi
ex utraque parte multi nobiles capti et interfecti fuere, et am bo reges
sine victoria de certaminis loco cesserunt.1 Uterque si quid em se regem Andr. 78.
Romanorum nominabat et scribebat. Idcirco quotidianis incendiis
et rapinis ac multis incomodis se invicem precipue in metis per-
15 sequebantur.
De fuga Ludovici regis apud Mttldorf.
Anno Christi 1320. dictus Fridricus ex Austria per opidum Andr. 82}
Muldorf cum exercitu forti et copioso maxime Hungarorum9 Bavariam
intravit. Cui rex4 Ludovicus ibidem occurrit et. iuxta idem opidum
20 contra eum tanquam viriliter pugnaturus castra metatur. Baronibus
autem eius pocioribus pecunia, ut ferebatur, corruptis Bavari decepti
in fugam versi nullo penitus persequente. Quod cum duces6 Austrie
cognovissent , ultra progredientes cum suo exercitu omnes villas et
pauperum ediculas usque ad Ratisponam rapinis et incendiis vastarunt, &?.
25attamen cast rum nullum quantumvis vile obtinere poterant. Cum
autem prope Ratisponam venissent, a civibus pecierunt, ut sibi ad partes
Reni tendentious per eorum civitatem cum exercitu transeundi daretur
copia. Quod cum eis quodam pre pot en te [F. 237 J cive Gumperto
dicto procurante contra multorum voluntatem fuisset denegatum, omnibus
30 itineri suo adiacentibus devastatis ad Austriam sine omni molestacione
reversi Ratisponensibus multa damna et pericula i 1 1 a t i s a , vestiaria ec i am
eorum, que Wienne habebant, miserabiliter spoliando. Deinceps Ludo- Eiietr. 1 71.
vicus rex ingenti cum exercitu Rhenum ascendit usque ad fines Argentine.
Quo comperto illico Fridricus cum fratre suoLeopoldo duce insequitur
35 et circa festum nativitatis Marie apud flumen Pruscha apud Schaffticz-
hoven, Achenheim et Wickerhaim castra ad versus invicem posuerunt.
Episcopus Argentinensis auxilio fuit Friderico, sed cives Argentinenses
cum Zolrensi et multis nobilibus Ludovico. Nihilominus regalia seu
feodalia ab ambobus susceperunt et Ludovico alimenta miseruut sicut
40 * 80 Us. statt intulerunt.
1 Vgl auch Konigsh. 465, Ebran 114, Fiietr. 17 L
* Wie die Vergletchung ergibt, dorther, nieht aus dessen von Arn-
peck 8onst auch beniitxier Quelle, dern Chron. 41.
3 Zusatx aus Fuetrer 172,4; vgl auch Ebran 114, 14.
45 * Das Chron.: dux, Andr.: dux eciam Romanorum regem se
scribens.
6 Vgl Andr. 82, Anm. 8.
— 286 —
Mulheim Fridrico,1 cui magnus populus adveniebat. At Ludovicus rex
Konigsh. 466 campo cessit. Post hec Fridricus in Austrian) descendit et anno 13 21.
u. Fiietr. 172. ad vastandum Bavariam cum magna multitudine contra Ludovicum
S. W. II. b. F. ascendit et multa incomoda misere Bavarie usque ad Ratisponam in-
337. tulit. Ludovicus vero dumtaxat in castris permansit. 5
Konigsh. 466^ a 1321., regni vero sui nono anno, rex Ludovicus libertates dedit
a iure canonico et civili a Romania pontificibus aut imperatoribus seu
regibus predecessoribus suis toti clero in terra ducat us sui Bavarie citra
et ultra Danubium constitute taliter, qualiter in privilegio desuper a
predicto rege Ludovico edito patet. 10
Andr. 82. 1320.3 Fridericus bellicOSUS et dlirus etc. tamquam viriliter
(Chron.) pUgnaturus.»> Et duin diu more bellancium colluderent, vice
quadain conferta pugna satis dura Bavari in fugam versi
terga dederunt.4 At Australes fortiter instantes totum
Ludovici exercitum dissipaverunt fugando, mactando, capti- 15
vando atque diripiendo, ita ut eciam rex vix effugeret, ne
comprehenderetur.
Cap. 46.
De felici bello in prato apud Ampfing, in quo
capti sunt Fridricus rex et frater eius Hainricus20
dux.
Konigsh. 467 Anno a nativitate Chris ti 1322. 5 Fridericus rex maximum
et fortissimum exercitum in Austria et ex Hungaria et aliis
u. Ebran 114. terris [F. 237'] collegit. Nam Carolus6 rex Hungarie 2200 equitum
et 4000 sagittariorum cum a re u bus7 peditum Hungarorum et Turcorum8 25
ei miserat, quia tunc rex Hungarie bene habuit cum Turcis
et e converso. Ideo multos Ungaros et paganos habere
* die folgenden xicei Abschnitte sind auf einen xwischen F. 236
und 237 eingehefteten Zettel geschrieben. b so notixenhaft H.
i Wit Spiller, Fiietr. 171, Anm. 3 feststelUe, hat hier Fuetr. seine 30
Quelle Kbnigshofen gam missverstanden. Arnpeck, der Konigshofen an
anderen Stellen, insbesondere unmittelbar im Folgenden, benutxte, hat hier
Fuetrers Irrtumsr ubernommen. Br vermeliri sie sogar : das Oeschleeht
der Zoren von Strassburg (Kbnigshofen 466, 9), welches Fiietr. als die
vonZorn bexeichnet, icird bei Arnpeck fiilschlich xu einem Zollern, Zolrensis / 35
* Zum Jahre 1322. Oedr. Oefele, Rer. Bote. SS. II, 341; vgl. Neues
Archiv XXIV, 676, Anm. 2.
8 Vielmehr 1319.
4 Ruckxug von Miihldorf; Riexler, Qeschichte Baierns II, 325 j 6.
6 Konigsh.: 1323, eine Angabe, die Arnpeck nach seinen anderen 40
Quellen verbessert hat.
6 Dieser Name diirfte der unten S. 287,26 verwendeten SteUe aus der
Summa des Antoninus Florentinus entnommen sein oder ouch aus der
Chronik des Johannes von Thurocx.
7 Konigsh.: schfltzen; Ebran: pogenschutzen. 45
8 So gibt Arnpeck Konigshofens Ausdruck : und us der heiden-
schaft icieder.
— 287 —
poterat. Ascendit itaque cum Fridrico archiepiscopus Salcze- Ebran 114.
burgensis, Albertus episcopus PataviensU et frater suus HainricusS. W.,II.b.F.
dux A us trie, qui1 1800 equitum et 24000 peditum habuit, in 337.
Bavarian* in manu forti earn omnino vi opprimere et subvertere
5 incendio, cede et rapinis intendens. Et dum ibi presumptuose Flor.7
castra metaretlir expectans fratrem suum Leopoldum ducem cum
copioso exercitu de Alsacia et Suevia super venire, rex Ludovicus Ebran 114 u.
cum fortissimo exercitu advenit adiuvantibus eum Johanne rege ~* **•» "• °- *•
Boemie, BaldewiDO archiepiscopo Treverensi et Hainrico duce Bavarie
lOinferioris et comite de Hen n berg », qui miserant sibi 1500 et 800
equites et 68000 peditum, quia solus3 rex Boemie 1500 equites et Konigsh. 467
30000 peditum ei miserat. Hi duo asserti reges convenerunt*** ^*^r- I?2.
inter o p p i d a Muldorf et Otingam prope villam Ampfing in prato, quod Andr. 78.
vulgo die vehwis appellatur apud Dornberch4 in vigilia Michaelis. Sed Konigsh. 467.
15 quia Fridericus noluit fratrem suum ducem Leopoldum ex Alsacia
venientem amplius saltern per unum diem expectare, idcirco eo die
bellum durissimum inceperunt. Ipse enim Fridricus furibundus et
vir animosus erat; ideo primum bene habuit. Attamen superveniente
seniore b Fridrico b burckgravio Nurembergensi cum quieto exercitu in
20 auxilium Ludovici Hungaric fugamc inieruntc a mane usque sAFlor.*
vesperam [F.238J bello durante. d Quod bellum ab ortu solis usque Anton. Flor.*
ad occasum eius continuatum est. Et ita asperum et horrendum© fuitXXI, IV, 13.
certamen, quod ultra 4000 bellatores equites simul ex utraque parte
occisi sunt in eo et ultra 6000 equorum. Unde gentes Friderici pene
25 omnes vel interfecte vel capte sunt Inter quos remanserunt capti
2000 Hungarorum, quos miserat Karolus rex Hungarie in adiutorium
Friderici.
Ludovicus gloriose triumphavit. Remansit* dominusf cam pi f Andr. 78 u.
pluribus Australibus, Hungaris et paganis interfectis. Rex Fridericus Ant. Flor. I. c.
30 et germanus suus Hainricus dux cum suis baronibus, militibus et
nobilibus ex Austria et Stiria circiter 1300 capti sunt. Quod Konigsh. 467.
* comes de Hennberg nochmals am Rand. b am Rande hinxu-
gefiigt. c mit Einfiigungsxeichen am Rand. d von hter an bis xum
Schlusse des Abschnittes an den Rand geschrieben. e borridum Hs. ' am
35 Rande hinxugefiigt.
1 Ebrans Angabe iiber die ganxe Streitmacht ist hier unricJUig und
irrefiihrend verwendet.
8 Es erscheint sotcohl der Wortlaut des bei Meuschen S. 133 ge-
druckten Testes wie auch der von letxterem abweichende der Flor. in der
40 Form, wie sie elm. 18776, Bl. 155 gibt, wo es heisst : et dum ibi pre-
sumptuose maneret expectans insuper fratrem suum ducem Leopoldum
cum exercitu copioso de Swevia ad se venturum . . .
8 Konigsh. : der kfinig von Behem und der bischof von Triere,
Fiietrer : der kunig von Behaim.
45 * Diese Angabe aus der Sachs. Weltchr., II. bayer. Forts. 338, 3:
dacz dem Dora berg oder den Fund. ( Oefele, Rer. Boic. SS. II, 341) : apud
Dornberg.
* Ausser dem Texte des Druckes bei Meuschen ersclieint auch der
des elm. 18776, Bl. 155: a mane usque ad vesperam conflictu durante,
50 e Weltchronik des hi. Antoninus, Erxbischofs von Florenx.
— 288 —
tamen forte non fuisset factum, si fratrem suum Leopold um ducem
Fiietr. 172. expectassent. Audiens hec idem Leopold as contristatus a est valde et
omnis exercitus suus cum illob tristis repatriavit.
Anton. Flor. c Leopoldus * veniebat in auxilium Friderici cum 1500 bellatoribus
XXI, IV, 13. bene armatis. Sed cum appropinquasset ad 15 miliaria, audivit rem 5
gestam et ultra non progress us est. Quia nimis con fid it Fridericus in
sua potencia contemnens vires h ostium, ex sui exercitus inordinacione
devictus est et captus. Deinde mense Marcii rex Ludovicus congregatis
proceribus suis in Alemannia fecit parlamentum. Et facta concord ia
inter ipsum et Fridericum ducem Austrie cum certis pactis et con- 10
vencionibus iuramento flrmatis, ut non nominaret se regem Roman or una
nee foret sibi adversarius, a carcere eum liberavit. Sed tamen postea
Fridericus iurata minime servavit. Hec All[toninus] Flo[rentinus] 4.
Ebran 116.* In hoc bello capitaneus sum m us Sifridus Schwepferman erat
Ludovici regis. Quern cum rex diu expectasset et tandem superveniens 15
adversariorum exercitum sollicite conspexisset, movebantur pedes eius
in strepis, ita ut calcaria sonarent. Quod videntes quidam iuvenes
milites yronice aiebant: Tarn diu rex hunc militem expectavit I Putatisne,
ducibus Austrie damna inferet? Nihilominus industria et strennuitate
huius militis exigente rex triumphavit. 20
Satlern.
Tercia vero die3 idem rex in Landshutam divertens
venit in locum, qui vulgo Griental nuncupabatur, non longe
a Vilspiburg. Ubi equus regis cecidit et adeo immobilis
permansit, ut nee ipse equus d nee ipse rex de loco eodera 25
moveri possent. Quo perspecto marscalcus eius Parcival
Spornecker4 monuit regem, ut ex hoc omine in signum
tante victorie sibi divinitus date ecclesiam edificaret in
eodem loco. Quod rex illico fieri precepit et ad hoc per-
ficiendum equum, gladium, ornamenta, vestimenta et alia 30
bona in honore beate virginis contribuit. Quam ecclesiam
Satleren5 vocavit, eo quod de sella equi in aliam mutaverit
sellam.
* am Rand, b ilia Hs. c der ganxe folgende Abschnitt am Rand.
d am Rand mit Einfilgungsxeichen. 35
1 Die Quelle nennt ihn Lupodorus.
* Ebran tit der Erste, der die obige Sage mitteilt ; vgl. Roth a. a. 0.
Anm. 3, bexw. S. 115, Anm. 4.
* Am 3. Tage nach der Schlacht, dem 1. Oktober, urkundet Ludwig
xu Regensburg; Bbhmer, Regesta imperii 1314-1347, S. 28. 40
4 Sparrenecker, Spamecker.
6 Vgl. Bavaria J, 299 und 333. Schoppner hat die Sage in seinem
Sagenbuch der bayerischen Lande leider nicht gebracht. Nach Janner,
Qeschichte der Bischo/e von Regensburg III, 179 ist jenes Satleren Frauen-
sattling bei Vilsbiburg. 45
- 280 —
[F.2384] Sane peracto tam felici triumpho multi nobiles et Ebran 115 u.
quasi in sedicionem versi gloriabantur se Fridricum regem captivasse. Fuetr. 172 >
Quibus ipse ait: Si viderem clenodia seu arma bellica, quibus usi est is
in prelio, perfecte ostenderem detentorem meum. At illi illico ut in
5bello se induentes* quibus ait: Poatquam omnibus restiti, huic vacce
ori resistere non valui, quia ille nobilis, qui eum captivaverat, Rings-
maul appellabatur.
Tandem Hainricus dux Austrie Johanni regi Boemie pe- Flor. 133.
cuniis exonerandus traditur. Fridericus autem rex, frater eius, in Andr. 78.
lOcastrum, cui nomen Drawsnitzch a, ductus est.
Ubi advertendum, quod Ludovicus cesar quendam vicedorainum Andr. 78.
habuit Weigel Vicztura vulgo nuDCupatum, qui, quamvis non esset geaere
nobilis , ob virtu tern taracn animi nulli secundus habitus est Fuit
namque in rebus bellicis, prout eventuum qualitas se obtulit, vir valde
15 strennuus et famosus. Hie edificav i t castrum, cui nomen Drawsnichtz
iraposuit, quod ab oppido Nappurg circiter unura miliare distal.
Huic vicedomino Fridricus dux tanquam captivus commissus fuit
atque ab ipso rege Ludovico triumph a tore prinium in Ratisponam
ductus in domum cuiusdam civis Gumprecht an der haid dicti, eo
20 quod idem Gumpertus ipsi regi Ludovico ex tunc, ut se terramque
Buam defenderet, magnam pecuniar urn summam mutuaverat. Deinde
prefatus Fridericus rex a dicto vicedomino eductus ad castrum suura
Drausnichtz. Ad quod cum appropinquaret princeps, inquit: Quod
[F.239] nomen est huiuscastri? Vicedominus respondit: Drausnichtz.
25 Ad quod ipse princeps Fridricus vulgo dixit: Es haist billich
Drawsnichtz, wann ich sein nit entrawt hete, das ich in solcher mass
scholt b hergefflrt werden. Dum igitur aliquamdiu quasi pertriennium
cum dimidio* in hoc castro esset detentus, plurimas hostis antiqui
humani generis insidias pertulit agente hoc, ut dicebatur, per in-
30 cantaciones uxore sua, propter quod ferree cruces in fenestris omnibus
prefati castri, prout hodie apparent, sunt facte.
Porro rex Ludovicus castrum Burgovia in Sue via contra ducem S. W., H. b.
Leopoldum obsedit, sed obtinere non potuit. F. 338.
De concordacione eorum.
35 Tandem prefati principes Ulme concordati fuere et in Andr. 79.
signum pacis eukaristiam sumpserunt. At rex Ludovicus sine omni
pecuniarum exaccione more liberalis principis ipsum Fridricum pristine
reddidit libertati nihil aliud accipiens ab eo et suis successoribus, ducibus
Austrie, quam quod, quocienscunque aliquis ducum Bavarie equalia
40 vota in eleccione cum duce Austrie haberet, quod ipse dux
Au strie eleccioni cederet, recipiens super his in litteris ab-
renunciacionem. At Fridricus obedienciam et subsidium contra & jp jj 0% jr
338. ''
a so Hs. b holt Hs*
1 Man bemerkt die Verwendung beider Texte.
45 * Diese von andern abweichende Angabe ist aus den Flor. (ed.
Meiachen 133) entnommen, tcoesheisst: per tres annos et fere dimidium.
3 Arnpeck scheint merktciirdigerweise die Dialektform scholt der
Quelle fiir solt nicht verstanden xu haben.
Quellen u. ErOrterungen N. F. III. 19
— 290 —
Ebran 115 u. oranes imperii rebelles usque ad mortem iuravit. Barones insuper
Fiietr. 137} ducat us Austrie oportuit sua regalia a duce Bavarie recipere, quorum
feodalium plura burggravio Nurembergensi dono dedit cum aliis pri-
vilegiis.
Hennberg. 5
Item Ludovicus rex quendam com item de Hennberg principem
creavit, eo quod strennue in supradicto bello egerit.
Ebran 116. Prefatas litteras Ludovicus dux Bavarie [F.2394] senior de
Ingolstat, cum dux Ludovicus Gipposus, eius Alius, sibi repugnaret,
Fridrico III., regi Romanorum, duci Austrie, restituit, nullani tamen 10
utilitatem ex hoc consecutus est.
Andr. 79. Sane sepedictus dux Fridricus in Austriam reversus pro-
missionis sue immemor se regem Romanorum nominabat et scribe bat,
sicut antea fecerat. Inde eciam post aliquot annos a pediculis
devoratus est. 15
Jac.Ph. Berg. Bell urn autem inter prefatos principes duravit annis 8 vel
/. XIII, f. 139. quasi.* Sed tandem Friderico superato Ludovicus hie solus regnum
obtinuit. Qua victoria elatus absque Romane ecclesie auctoritate se
regem3 appellavit et Matbeum vicecomitem unacum filio Galeacio ita
fovit, ut Mediolano omnino contra Turrianos potiretur. Romam igitur 20
profecturus vicecomites omnino sibi benivolos fecit, ut eis ad-
iuvantibus imperii titulos facilius consequi posset At vero
Johannes XXII. pontifex maxim us, Philippus rex Francie in
140. Ludovicum conspirarunt. Galeacius vicecomes anno Chris ti 1322.
Matheo patre defuncto eidem cum Marco fratre successit, viri* ambo25
singulari eloquencia et magnanimitate ac urban it ate preclari; pos
patrem vixere annis sex.
De excommunicacione.
Jae. Ph. Berg. Audiens papa idem in Avinione vicecomites Mediolano potitos
/. XIII, f. 139. sepedictum Ludovicr.m regem et eos, quia quam maxime Guelphos 30
Flor. 133. ubique opprimebant, ad Avinionem citavit, ubi curia habebatur
quo timore et periculo mortis ire propter inimicorum insidias ei im-
minent es non potuit. Idcirco sequenti anno, videlicet Chris ti 1323.,
Bern. Quid. Ludovicum4 [F.240] regem predictos et vicecomites6 cum omnibus
> viro Bs. 3&
1 Man erkennt in der Uebersetxung die Verwendung beider Ibxte.
2 Kdnigsh. 467: 9jor; Ebran 117: bei 9jarn; Fiietr. 172: von
dann als man zalt 1313 bis man zait 1322.
3 Die Quelle sagt: imperatorem.
4 lm Folgenden erscheint eine nette Quelle bentiixt, de* Bernardus 40
Qui donis Chronica imperatorum Romanorum, die (vgl. Potthast, Biblio-
theca rnedii aevi P, 151) im ganxen noch ungedruckt ist. Die obige SteUe
findet sich jedoch aus der tatikanisclien Handschrift Nr. 2043 mangelhaft
gedruckt in des Baynaldus Annates ecclesiastici, torn. XV, ao. 1324, P. 21.
Der Text in der Handschrift lautet nach einer Photographic, welche sich 45
der Freundlichkeit des Berrn P. Ehrle, des Prafekten der vatikanischen
Bibliothek verdanke, F. I79r : Tandem dorainus Johannes papa XXII.
multis factis processibus contra predictum Ludovicum cum iuris ordine
observato et premissis citationibus cum terminis peremptoriis et public is
— 291 —
suis fautoribus iuris ordine servato premissis citacionibus cum ter minis
peremptoriis et publicatis ediclis 5. Id. Julii * excommunicavit * anno *
Cbristi* 1323. » et omni iure, quod sibi competebat aut compecierat
i n Romano imperio racione eleccionis de eo facte, quia ante confirmacionem
5 et antequam sua persona per sedem apostolicam esset approbate, sibi
titulum regii nominis et Augusti usurpavit et quia adhesit et favit
rebellibus et adversariis ecclesie Romane, Mediolanensibus et Ferrariensibus
et quibusdam de Mediolano pro crimine heresis damnatis. Insuper Flor. 133.
totam terrain suam ecclesiastico supposuit interdicto. Isti processus
10 a quibusdam rate tenebantur, a plerisque quasi invalidi nihil cura-
bantur, quia in Praga8 et Parisius examinati a doctoribus theologie
et utriusque iuris i nfirmi et invalidi4, ut dicitur, sunt iudicati.
Ymmo Johannem papam multi et magni theologi sciencia et vita
probati dogmatizabant esse bereticum propter opiniones suas erroneas,
15 quas tamen die obitus sui revocasse tepide fertur. Quas nimirum
opiniones successor suus fienedictus XII. publico ut hereticas dam-
navit. Et propter predictos processus crudelissimum scisma inter
regnum et sacerdocium usque ad obi turn Ludovici in ecclesia
subortum est. At tarn en solennes nuncios Avinionem ad papam pro S. W.,H.b.F.
20 venia et absolucione misitb offerens se ad omnem obedienciam, 338.
sed non obtinuit.
c 1323. obiit illustris regina domina Beatrix uxor Ludovici Fund.*
regis feria 4. post Bartolomei et sepulta est in Monaco apud beatam
virginem in choro relictis duobus filiis, Ludovico et Steffano,
25 et una filia Machtilde nomine, quara tradidit in coniugium
marchioni Misnensi6. Et maiorem fllium suum Ludovicum
pater promovit in marchionem Brandenburgensem 7 iuncta
a mit Einfiigung8%eichen am Rand. t> fehlt Es. c der folgende
Absehnitt am Rand mit Einfiigungsxeichen.
30edictis, cum ipse Ludovicus non duceret comparendum, privavit eum
in publico consistorio V. Ydus Julii anno domini 1324. omni iure, si
quod sibi competebat aut competere poterat (dieses Wort am Rand) in
imperio racione electionis facte de ipso in discordia, quia ante con-
firmacionem elect ion i 8 sue et antequam persona sua esset per sedem
35 apostoticam approbata, usurpavit sibi titulum regii nominis et augusti
et quia adhesit et favit rebellibus et adversariis ecclesie Romane Me-
diolanensibus et Ferrariensibus et etiam quibusdam pro crimine heresis
condempnatis de Mediolano. Potthast nennt falschlich a. a. 0. eine
Munchener Handschrift , tvelche aber nieht den Bernardus Quidonis,
40 8<mdern den soq. Bemardw Norieus enthdlt.
5 Joe. Ph. Berg. a. a. 0.
Anmerkungen xu S. 291.
1 11. Juli, jedoch 1324, wie auch Bern. Quid, hot, wahrend die Flor.
1323 angeben.
45 ' Flor. a. a. 0.
8 Statt in Praga steht in der Quelle Bononiae.
4 nullius valoris sagt die Quelle statt infirmi et invalidi.
* Vgl. oben S. 282 \ Anm. 3.
6 Markgraf Friedrieh II. von Meissen.
50 T Vgl. oben S. 284.
19*
- 2d2 -
sibi copula maritali filia regis Danorum1. Minor autem
Alius eius duxit filiam regis Sicilie 2. Ipse autem rex Ludo-
vicus filiam comitis de Holandia dominam Margaretam
accepit in uxorem 3. De qua tres 4 parvulos habuit, Ludo-
vicum, Wilhelmum etAlbertum, et filiam nomine Margaretam 5. &
Schedel "^e coronac*one *n Mediolano.
CGXXV Revereus autemLudovicua rex ex Italia in Qer-[F. 240']m&ni&m
u. Joe. Ph. ad exercitum congregandum paulo post cum maximis copiis denuo ex
Berg. I. XIII, Aim ania profectus Tri ten turn venit et inde magnis Gibellinorum pre-
f- 139- cibus Mediolanum rursua peciit atque ibidem anno Christi 1325. in 10
festo penthecoBtes 6 a Guidone Petramala episcopo corona ferrea coro-
Jac. Ph. I. c. natus est. Cumque pecunia indigeret et earn a populo exigere vellet,
a Galeacio Mathei filio prohibit us est. Cuius rei gracia Ludovicus,
Galeacium cepit et unacum fill is in carcerem coniecit. Quibus
incarceratis cesar 24 cives delegit, qui nomine suo rempublicam 15
admin istra rent, quibus et ipse prefectum suum addidit.
Interdictum.
Konigsh. 469. Cum autem papa Johannes prefatus procurante Leopoldo
duce Austrie "' et Rudolfo 8 comite palatino R e n i , fratre cesaris
interdictum posuisset in omnibus civitatibus, que Ludovicum regem20
receperunt, suborta fuit magna discordia ac disaensio inter civitates et
sacerdotes. Nam multus clerus non cantavit, et maior pare et quasi
omnes ordines sicut Augustinenses et ceteri in Argentina et alibi per
470. 18° annos siluerunt. Predicatores autem et minores Argentine cantaverunt
per plures annos a principio contra papam, demum noluerunt continuare. 25
Tunc Argentinenses eis dixerunt, si prius cantassent, quod et nunc
can tare deberent aut civitatem exire. Et sic monastcrium suum exierunt
et vacuum quasi per triennium et dimidium reliquerunt. Scisma eciam
magnum in clero fuit. Nam aliqui canonici et monachi in uno collegio
aut monasterio [F. 241] cantaverunt, in alio vero siluerunt. Cesar 30
tamen adeo benignus fuit, quod in nullo paupere clerico se vindicavit,
episcopos tamen et prelatos oportuit feodalia seu regalia ab eo rccipere.
De morte Leopoldi ducis.
Konigsh. 471. Ea tempe state Leopold us dux Austrie Argentinam venit, ubi
morbo correptus et demum freneticus absque omnibus sacramentis diem 35
1 Margarete, Tochler des Konigs Christoph II. von Danemark, Lud-
wigs des Brandenburgers erste Qemahlin.
2 Elisabeth, Tochter des Konigs Friedrichs II. von Sizilien, Stepkans
erste Qemahlin. 40
» Vgl. oben S. 282,15.
* Vielmehr 5 Sohne und 5 Tochter.
* In diesem Abschnitt scheint mir ein Quellentext vorztdiegen,
welcher den Familienstand Ludwigs des Bayer n nach 1336 und vor 1340
aufgexeichnet hat. 45
6 Jahres- und Tagesangabe aus Flor. 133.
7 Konigsh. 470, 14.
8 Fiietr.175.
9 Die Quelle: 17.
— 293 —
obivit io media quadragesima1 anno Christi 1326. Alii eciam duces
Austrie Hainricus et Otto fratres sui sine filiis defuncti sunt excepto
Alberto.2
Deinde relicto Mediolano rex Ludovicus cum iu Brixianos Joe. Ph. Berg.
5exercitum duxisset, apud Urceas oppidum aliquamdiu stetit anno' . XIII, f. 139.
Christi 1327. misitque iterum solennes nuncios in Avinion e m Konigsh. 469.
ad dominum papam, utRomam veniret ad eum coronandum aut alicui
poteslatem daret. Quod tamen papa noluit, sed conventu habito anno Joe. Ph. Berg.
pontificatus sui 12. Ludovicum Ba varum ecclesie rebellem et scismaticura /. XIU, f.139*
lOdeclaravit et Guidonem Petramalam post occupatam civitatem castelli
sacerdocio et episcopatu exautoravit.
Denique Brixianis in graciam susceptis in Ethruriani accessit,M. Schedel
ubi et a Castrucio Lucensi domino magna cum humanitate exceptus CCXX V.
est. Apud quem duobus mensibus moratus precibus Castrucii motus Jac. Ph. I. e.
15 Galeacium vicecomitem et Accium ac Marcum eius filios cesar carce-
ribus liberavit et incolumes dimisit. Qui liberi facti Castrucii stipendiis f. 140.
militare ceperunt.
De coronacione imperial! Rome.
I nde q ue Ludovicus spretis omnibus excommunicacionis sentenciis Bern. Quid.9
20 et processibus contra eum factis ac promulgatis [F.24V] appellans
ac dicens papam mendosum vicari urn] Christi et pacis inimicum4
cum Castrucio et 1500 eius equitibus consociatus Romam tandem Joe. Ph. Berg.
perrenit cum favore partis Gibbiline contra voluntatem domini pape 9l.XlIl9f.l39*.
non approbates, sed pocius reprobatus, ad imperium obtinendum. Ex- Bern. Quid.
25 ceptusque cum ingenti gloria a Romania6 ab episcopo* Aretino Steffano Konigsh. 469.
* ipso Hs.
1 Quelle: in dem merzen.
* Damit korrigiert Arnpeck die Quelle, welche sagt : so sturbent sii
doch alle one knabeD, das Fii keynen sun liessent.
30 s Die hier benutxte, noch ungedruckte, unmittelbar an den oben
(S. 290) mUgeteiUen Text sich anschliessende Stelle lautet im Cod. Vatic,
lat. 2043 \ F. 179 r: Tandem prefatus Ludovicus spretis omnibus ex-
communicacionis Fentenciis et processibus contra eum factis et promul-
?atis publice in consistorio per eundem dominum Johannem papam XX1T.
taliam est ingressus cum favore partis Gibeline contra voluntatem
apostolice sedis, non approbatus, sed reprobatus pocius, ad imperium
obtinendum pervenitquc ad civitatem Pisanam et fuit receptus a risanis
civibus cum honore dominice incarnationis anno 1327. in mense Novembri
et yemavit ibidem. Deinde verno tempore pervenit ad urbem Rome
40 fuitque receptus a Roman is cum favore.
4 Hier und an einigen folgenden Stellen erscheint der Wortldut
einer Quelle, welche ich nicht feststellen konnte.
6 Von hier an xeigt sich toieder eine neue Quelle benutxt — ob
unmittelbar oder mittelbar, war xundchst nieht xu bestimmen — , n&mlich
45 das Chronicon des Henricus de Hervordia (xitiert nach der Ausgabe von
Pott hast 1869). Man rergleiche dort S. 245 : . . . ab episcopo Aretino. .
in imperatorem coronatur . . . Papa . . . electionem ipsam ... in totura
annullavit et . . . communionem cum eo . . . interdixit . . . et tandem
ut heretic urn pronuntiavit.
— 294 —
Henr. Herv. Columna coronatus est neraine nisi solo papa resistente, qui
S W II b F e*U8 e^eccioDem adnullavit et a communioneeum suspendit et hereticom
"' " sag declaravit. Ornatus itaque imperii corona Ludovicus anno domini
Jac.Ph. ifes 0.1328., regni ™ro sui 14.1, Romanorum inductus vel pocius seductus
l.XHI,f. 139 v. consilio — gloriam, quam prius acquisierat, maculavit — per cardinales 5
Chron.42.et episcopos ibidem existentes .alium papam eligi procuravit. Qui,
Cf.Fiietr. 174. licet invite, elegemnt et creaverunt quendam Petrum de Corbario
r' J^fratreni ordinis minorum, qui se nominavit Nicolaum V., qui et
Jac. Ph. Berq. P^ures cardinales sibi faventes creavit, qui Johannem papam hereticum
/. c. Flor.133 censebat et consistoria tenuit ac Pis is de lignis et straminibus simulacrum 10
Andr.86u.92\ Johannis pape factum, ornamentis papalibus indutum presente Ludovico
Henr. Herv. et admittente** condemnavit ad ignem sicut hereticum et tradidit
246.* brachio seculari ad comburendum.
Jac. Ph. Berg. Erat autem hie Petrus nacione Picenus Iteatine diocesis ex
l.XIH,f.l40*. Corbario oppido natus ordinis minorum professor. Contra Johannem 15
pontificem iubente Ludovico in antipapam profanatur et ab ipso et his,
qui cum eo erant, ut verus Christi [F.242] vicarius consalutatur. Is
enim vir rusticus fuerat et uxorem quinque annis tenuerat, qua vivente
et renitente ad religion em inabilis confugerat. Qui miser factam de se
eleccionem acceptans, cum esset assensus, ut Christi ecclesiam scindere 20
posset, anticardinales et adulterinos episcopos creavit. Qui cornua erigentes
Johannem pontificem publico edicto hereticum dixerunt.
De principibus Mediolanensibus.
Jac. Ph. Berg. Sane Actius vicecomes anno Christi 1328. patre eius Galeacio
I. XIII, f. 140°. superior! anno in Pistoriensi agro defuncto permittente Ludovico 25
imperatore regno b rursus reassumpto regnavit unacum Luchino
patruo suo annis 11. Nam patre eius defuncto ipse et Marcus eius
frater ad Ludovicum humiliter confugientes maximam ei pecunie
quantitatem promiserunt, si eos in Mediolanensi regno remitteret.
At ille pecunia indiguus^ commisit eos quatuor germanis nobilibus, qui 30
unum eorum, videlicet hunc Actium, Mediolanum introducerent, alio
pro obside retento, quousque pecuniam reciperent. Quod et factum
est. Germani itaque predicti cum predictam pecuniam rece-
pissent, insalutato cesare in Alemaniam fugierunt a.
f. 139*. Ludovicus itaque imperator Rom am egressus antipapa35
Viterbii relic to cum exeicitu et Castrucio Florenciam venit. Quam et
crebris incursionibus d et populacionibus aliquamdiu cum vexasset,
[F. 242' J Mediolanum postremo profectus est, ubi et Actium Galeacii
filium ab integro in regnum remisit. Quem tamen illico ingratum
* so Hs. b regnum 4 Hs. c indignus Hs. d excursionibus Hs. 40
1 Dieae Zeitangabe axis Kdfiigsh. 469.
* . . . papam alium . . . eligi procuravit.
8 Qui mox cardinales fecit et consistoria tenuit . . . Iste Nicola us
antipapa simulacrum Johannis pape de lignis et straminibus factum,
ornamentis papalibus omnibus indutum ... in ecclesia maiori Pysana 45
imperatore Lodewico presente et adnitente condempnavit ad ignem propter
hereses plures . . . Et videntibus omnibus potestati seculari traditus
igne comburitur . . .
* Die^ Quelle sagt : in Mediolanense regnum re vers us.
— 295 —
sensit. Deinde in German i am ab Italia cum iocunditate, quia Hertn. Hero.
timuit intoxicacionem, regress us. Denique cum Petrus ipse in idolum 246}
prophanatus a Bonifacio Pysano captus et ad Romanum pontificem in y^",^ **' '* c'
Avinionem perductus fuisset, diem in career© post* triennium pedore'
5obivit. Attamen sunt, qui dicunt, quod proximo anno post/ferm. Herv.
egressionem imperatoris ab Italia regni eius 16. antipapa 246 u. 250.
traditus sit in man us Johannis pape, venditus autem a suis pro
pecunia, salvo tamen eo et suis bonis. Qui graciose eum recepit
includens in camera, ubi honeste custoditus sit usque ad finem vite
10 sue ac postea honeste sepultus.
De visione, quara vidit Rome Ludovicus
imperator.
Hie Ludovicus Rome accepta imperiali benediccione, dum post Andr. 80
splendidos et magnos sumptus imperial is fiscus deficeret, suis eciam
15 magnatibus racione sumptuum in obsides datis anno domini 1329 .*
quadam die dum nimiuni anxiaretur et solus ex is tens in quad am
cappella beate virgini s Marie8 orans tractaret, quomodo ad
terram propriam, videlicet Bavariam, posset re verti, quidam canus monachus 81
astitit diceEs: Ludovice, si assentire mihi velles, consilium darem tibi,
20 quo mediante finem tuis curis imponeres. Qui respond it, quod eius
consilio libenter acquiesceret, dummodo per hoc deum non offenderet.
Ad quod monachus: Per hoc deus et mater eius gloriosa honorantur.
At imperator: Ut quomodo? Monacbua respondit : Habes [F.243] in
dominio tuo locum Ampherang dictum, in quo ad honorem dei et
matris eius gloriose mouasterium edificabis. Ad quod imperator:
25 Locum hunc ignoro ct nomen eius nunquam audivi. Ad quod monachus:
Si hoc faccre volueiis, cum ad terram tuam reversus fueris, locus iste
tibi ostendetur. Tunc nomine loci ab imperatore notato monachus dixit :
Quidam princep s Italie ad te veniet petehs a te sui et dominii eius
liteitatem, qui tibi tantum de pecunia dabit, quantum postulabis. Qua
30 habita poteris ad domum reverti. Hoc audi to imperator seriose pro-
mittit monasterium hoc se fundaturum. Tunc monachus imperatori
ymaginem virginis Marie de alabastro statim dedit et continuo disparuit
et nusquam ulterius potuit reperiri. Accidit autem, ut quidam dominus,
sicut monachus dixerat, veniret et libertatem ut supra postularet.
35 Qui tantam summam pecuniarum, quantam imperator postulaverat,
videlicet 100 milia florenorum, dedit et super hoc imperatrici Mar-
garete, que erat de Holandia,4 que filium Rome pieperit dictum u. Fiietr. 174.
Ludovicum Roraanum, quia Rome natus, 50 milia florenorum tribuit,
* per Hs.
40 x Lodewicus proditionem et invenenationem metuens ... in Theu-
tonicam pot enter et cum iocunditate regreditur.
» Die Quelle: 1327.
8 Andreas gibt 81, 25 an: in ecclesia S. Petri. Die obige Angabe
diirjte missvtrstandlich aus Fiielr. gefolgert setn, wo es (1 74, 34) heisst :
45 In diesen seinen sorgen ging er ain capellen zu got ruefend und zu
seiner mueter Marie umb trostung.
4 Vgl. oben S. 282, 15 und 292, 3. Fiietr. : von Polandt.
— 296 —
ad cancellariam autem duo milia florenorum donavit Et, ut asseritur,
imperator pro parte sua tan turn 100 milia florenorum poetulaverit ».
Unde ortum f uit proverbium hoc, quod 100 milia florenorum sit maxima
gamma, quam sciat Bavarus sive Almanus postulare.
De fundacione monasterii Etal. 5
Andr. 81. Igitur imperatore ad terram suam reverso locus Ampherang in
quadam densa silva, in qua a vispilionibus plurima homicidia fiebant,
a venatore b dicto c Heinrico c l monstratur, [ F. 243'] et monasterium
ibidem, prout imperator voverat, fundatur, et Etal nomen imponitur,
poniturque lapis primus ab imperatore anno domini 1330. in die B. Vitalis 10
martyris. Fit itaque ibidem abbacia ordinis S. Benedicti cum 22 per-
sonis, et primus abbas de Reichenpach recipitur nomine Fridericus
Heinrichsrewter. Instituitur eciam ibidem mansio 12 militibus et uxoribus
eorundem et 6 viduis, quibus dabatur prebenda sicut et monachis. Et
duravit hoc imperatore vivente. Quo defuncto filii sui bona, que pater 15
dederat, sibi usurparunt. Propter quod milites ibidem esse desierunt
et monasterium multum attenuatum est.
De falso eius cancellario.
Andr. 80. Causa autem discordie inter Johannem papam et Ludovicum sic
accidisse legitur. Ipso enim in regem Romanorum delecto et coronato20
nihil de omnibus, que ad virum sapientem et regni gubernatorem per-
tinebant, sibi defuit, nisi quod linguam latinam minime intellexit, ex quo
inter alia, que sibi evenerunt, indignacionem domini pape Johannis XXII.
incurrit. Que tali modo inicium sumpsit. Habuit enim cancellarium
quendam, qui magister Udalricus Hangenor dicebatur, de Augusta 25
natus, cui sigillum et omnia scribenda commisit Hie de quodam
crimine enormi apud regem est accusatus a quibusdam prepotentibus,
quibus ipse cesar iusticie com piemen turn non potuit comode denegare.
Quapropter partibus se interposuit et per quedam placita ad hoc per-
duxit, quod predictus magister Udalricus se cum 1 5 d prelatis de obiectis 30
expurgare deberet. [F. 244] Quod cum in Nuremberga factum fuisset,
ipse magister Udalricus officio cancellarie et dignitati pristine est resti-
tutus. Eodem tempore Ludovicus rex pro gracia sedis apostolice ini-
pelranda solennes nuncios ad Avinionem, ubiRomana curia degebat,'
mittere festinabat unacum litteris voluntariam obedienciam et subieccionem ;t5
debitam continentibus. Ex quo predictus vicecancellarius occasione
malignandi inventa, ut suprascriptam suam infamiam false vindicaret,
litteras apostolico dirigendas viciavit falsa pro veris scribendo, dominum
papam bestiam a mari ascendentem vocitando et plura similia ad simili-
tudinem illius, sicut legitur, qui quondam Petrus de Vineis vocabatur, 40
ponendo. Quapropter dominus apostolic us proTOcatus contra ipsum
» so Hs. wie die Quelle, in der aber der Satx anders komtruiert
ist. b verona, unter dent v em i Hs. c am Band. d quinquaginta (so
auch die Quelle) beim Rubrixieren durchstrichen, dafiir angesetxt XV Hs.
1 Andr. nennt den Namen nicht ; Arnpeck hat ihn wohl aus dee 45
Andr. Quelle, den Fund., entnommen; dort heisst es (Neues Archiv XXIV,
678): er hete eynen jeger, hies meister Heinrich der Vende.
* Wohl nach Andr. 79, 33.
— 297 —
Ludovicum regem excommunicacionis sentenciam promulgavit et contra
eum reges et principes excitavit. Tantaram autem discordiarum seminator
tarn occolte et dolose et tarn diu semen suarum maliciamm inter mundi
capita Feminavit, quousque rege de Roma, ubi nomen imperatorie digni-
5 tatis et maiestatis obtinuerat, reverso maliciam suam dei gracia
ordinante in mortis articulo imperatori personaliter est confessus et,
qucd hoc fecerit in vindictam pro eo, quod criminatores suos, de quibus
supra dictum est, non statim occidit, sed eos ad iudicium venire per-
misit in sue confusionis augmentum. Quantum autem imperator gemuerit,
10 fleverit et doluerit super biis R, nemo scribere potest. Verumtamen a
medicis cognito, quod in tribus vel quinque diebus sine dubio esset
moriturus, imperator dixit: Quamvis nequam ille omnium tormentorum
[F.244*] generibus esset puniendus, eius tamen, qui eum percussit,
iudicio vel misericordie committere volumus iudicandum.
15 De divisione inferioris Bavarie et de dissensione inter
principes eius habetur supra1, ubi agitur de ducibus in-
ferioris Bavarie post Steffanum ducem.
AnnoChristi 1333.* Mapheus Bergomensis ex nobili vetustaque Jac. Ph. Berg,
Fores torn m familia natus, utriusque iuris abunde doctus, sed et /. XIII, f. 141.
20eloquencia ac rerum gerendarum prudencia insignitus, propter eius
preclarissimas virtutes apud Ludovicum imperatorem maximo in precio
habitus est, quod et in privileges et indultis eidem gratis concessis
op time contestatus est etc. in Tridentina civitate die 20. mensis Januarii.
De obitu pape Johannis XXII.
25 Anno domini 1334. die 3. Decembris papa Johannes XXII. in Herm. Herv.
Avinione ultimum vite sue diem clausit. Qui obitus sui die 256.*
sentencias excommunicacionis in imperatorem latas tepide Konigsh. 4 71.
dicitur revocaese.4 Cui in papatu Benedictus XII. successit, qui voluit ^p*"- ^«V.
censuras prefatas revocasse et se cum imperatore concordasse, sed car- A^*05*- 4'*-
30dinales et Philippus rex Francie nolebant admittere, cui displicebat,
quod super eum se imperator scriberet. A d hunc Benedictum similiter 5. W., II. b. F.
legatos cesar pro absolucione misit nee tamen impetravit. Deinde55S.
Ludovicus imperator convocavit electores et civitates in Franckfordia, 339*
quibus conquerebatur iniurias sibi illatas. Qui omnes unanimiter
35 sibi adheserunt et sibi auxilium iuravcrunt. Et Johannes rex Bohemio
fecdalia seu regalia ab eo accepit et eciam alii principes, et facta est
pax magna in A) mania.
[F.245] Qualiter autem imperator Hainricum ducem
Bavarie inferioris regni procuratorem constituent et mox
40 revocaverit et que bella inde secuta fuerint, habetur supra 5
de ducibus Bavarie inferioris post ducem Ottonem.
» feklt Hs.
1 S. 248.
1 Unrichtig. Das von der Quelle angegebene Jahr 1330 bexieht sick
45 auf die AussteUung der erwahnten Trienter Urkunde.
8 Vicesimo anno Lodewici, qui est domini 1334., papa Johannes
moritur 3. Nonas Decembris (= 3. Dexember).
4 Die gleiche Notix oben S. 291, 15.
6 S. 249 f.
— 298 —
Joe. Ph. Berg. Sane Benedictus XII. censures in imperatorem fulminatas ut
l.XIII,f.l42*.[n imperii uaurpatorem iteravit. Verum postea veritus, ne vacante
imperio ab aliquo externo hoste occuparetur, Accium et Luchinum vice-
corn i tea in Mediolano et in aliis urbibus, quas possidebant, vicarios
constituit eandemque potestatem Mast i no Scaligero ac aliis regulis tribuit. 5
Jac. Ph. Berg. Viri d o c t r i nis exceilentes.
*'* "' His temporibus florueruilt Nicolaus de Lira ordinis minorum,
expositor biblie, Parisius sepultus ad minores, Jobannes
Scotus subtilis doctor, Mamotrectus l lector Erfordiensis a,
Hainricus de Talhaim 2 minister Almanie superioris, vice- 10
cancellarius Ludovici imperatoris.3
Andr. 85* Item quidam fratres ordinis minorum, videlicet Franciscus de
Esculo5, Wilbelmus Okam, a quo quidam dyaletici Okkaniste vocantur
viri litterati, graciam apostolici non habentes ad Ludovicum imperatorem
in Monacura venerunt et ei appellacionem contra papam formaverunt, 15
qua ipse imperator in Fran ck ford ia contra sentencias pape et censuras
in se latas appellavit. Verum quia multi huiusmodi appellacioni de-
li. Konigsh. rogabant, idcirco ipsi de avaricia et symonia pape et cardinalium
^73. quendam tractatum, qui Defensor pacis dicitur, fecerunt, in quo probare
Andr. 85. nitebantur, quod potestates, scilicet pontificalia et imperialis, sunt im- 20
mediate a deo et d is tine to, [F. 245' J quia una, scilicet pontificalis, est
in spiritualibus, alia, scilicet imperialis, est in temporalibus, et quod
imperium non habetur a papa et quod electus in cesarem ex sola
eleccione est verus rex Bomanorum, et quod papa non habet universalem
iurisdiccionem et plenitudinem potestatis in temporalibus, et plura similia. 25
In quibus, sicut minores defendere, sic predi cat ores oflendere nitebantur
imperatorem. Ipsi enim predicatores sentencias interdict! et excom-
municacionis in imperatorem a domino papa Johanne XXII. dudum et
ante plures annos latas tunc primum in Ratispona et in Landshuta,
cum dux Hainricus cum imperatore discordabat, in se receperunt divina 30
non nisi clausis iauuis eclebrantes.
De bello imperatoris Ludovici cum civitate
Ratispona.
Andr. 81. Hie Ludovicus lites cum civitate Batispona habuit. Quam cum
^2- per multos annos expugnare non posset, tandem cum scitu et iuvamine 35
a Erfodiensis Hs.
1 Mammotrectus verstiimmeU, rirhtig Mammotrepton ist der Titel
eines im MittelaUer tceit verbreiteien, im 15. Jahrhundert oft gedruckten
lateinischen Die tionar turns, welcties den italienischen Minoriten Johannes
Marehesinus (urn 1300) xum Verfasser hat. Vgl. fiber ihn Wetxer undiO
Welte's Kirchenlexikon VIII, 586 f. Der Buchtitel ist oben falschlich als
Person angefiihrt. Quelle?
8 Biexler, Oeschichte Baierns II, 531.
8 Quel U'C
4 Wit die Textvergleichung ergibt, ist hier der Text des Andr., 45
nicht der des Chron., (lessen Quelle, ausgeschrieben, mit Ausnahme des
ersten Satxes, wo der Text des Chron. erscheint.
5 de Esculo fehlt sowohl im (einxig erhaltenen) Texte des Chron.
trie bei Andr. Sollte Arnpeck eine verloren gegangetie Handschrift des
Chron. beniilxt haben? 50
— 299 —
quorundam civium eciam prepotentum , utpote consul urn , in domo
ducum Bavarie foramen sub terra fecit ipse laborando ab extra civibus
iuvantibus ab intra intendens per hoc foramen civitatem intrare et earn
obtinere. Sed frustra. Nam ea die, qua per foramen semper duo et
5 duo civitatem intrare deb ue rant, foramen hoc inventum fuit. In cuius
rei signum in loco eodem lapis muro impositus est continens inscripcionem,
que sequitur: Anno domini 1337. des eritags vor sant Urbans tag ward
das loch funden und zwen darinn ge fan gen, die das loch grueben, und
warden des nachsten eritags darnach in die zynnen gehangen.
10 Incidencia de locustis.
Anno Christi 1338. circa festum S. Affrea [F.246] martyris Chron. 110
innumerabiles locuste ab oriente venientes in Bavaria ra ac Frankoniam Andr. 86l
et alias partes apparuerunt& senas habentes alas, sex pedes, duos dentes u. Flor.*
lapidibus duriores. Dicunt vulgares, qui has locustas viderunt, quod
15 turmatim volaverint spacium diurni itineris trium aut quatuor miliari um
extendente8a omnia viridiab in herbis et arboribus devastantes, ad instar
dense nubis vol antes. Quo autem pervenerint, certum non est, licet
quidam in mari eas submersas dicant. Post cur sum vero duorum Andr. 87.
anno rum cassiodoli, id est pisces, qui vulgo carpfen vocantur, ab
20 Hungaria in Danubio venerunt, ita quod ubique in terra secus Danubium
pro denario tot venderentur, quod populus eos quasi immundos comedere
abnueret.
Sane cum ducatus inferioris Bavarie per successionem
hereditariam in manus Ludovici imperatoris venisset, qualiter
25 predicatores in Landshut occasionem ad cantandum in-
venerint, habetur supra3 de ducibus inferioris Bavarie sub
duce Johanne capitulo 28.
Predicatores eciam in Ratispona cum citra 20 annos divina clausis Andr. 85.*
ianuig celebrassent, tandem, cum papa nullam eis graciam faceret, dixerunt
30 quendam episcopum, sicut legitur, cum eis dispensas.se ct ceperunt divina
publico celebrare.
Qualiter autem imperator fratrem suum Rudolfum in
exilium fugaverit et tamen filiis eius hereditatem restituerit,
habetur supra5 sub Eudolfo comite palatino Reni in fine
35 capitulo 29.
a fehlt Hs. *> virida Hs.
1 Beide Texte sind beniitxt, wie die Textcergleichung ergibt.
7 Text des elm. 18 776, F. 15 6*: Anno domini 1339. circa festum
8. Johannis waptiste venerunt locuste per totam Fran con i am, sicut et
40 ipse presens vidi, et eciam in multis regionibus aliis, ut audivi, in multi-
tudine maxima aerem instar dense nubis obumbrantes u. s. w.
3 S. 251.
4 Auch im Chron. 109'; hier mil einem kleinen bet Andr. sich
findenden ZusaU.
45 5 S. 254 f.
— 300 —
De curia in Franckfordia.
[F. 246'] Ludovicus siquidem imperator pro imperii
s.W.,11. b.F. negociis Italiam intravit. Quibus bene ordinatis revereus de
JJcf, ddy u. najja a(j Alemaniam curiam solennem in Franckfordia principum ac
260 259. doctomm convocavit anno regni sui 24., Christ i autem 1338. Ubi^
multa statuta legalia innovavit ac ibidem non coacte, sed
sponte in presencia archiepiscoporum, episcoporum aliorum-
que prelatorum necnon principum, comitum, nobilium ac
vulgi se esse verum Christicolam per vere fidei devocionem
dicens oracionem dominicam et salutacionem angelicam nee- 10
non symbolum apostolorum1 voce publica declaravit, eo.
Fiietr. 178. quod papa heresim sibi imputaret. Bella et contenciones in
regno ubique destruxit pacemque procuravit* ac reformavit, jimperium
Ebran 118. *at auxit, in Almania et Italia potenter iraperavit. In Nuremberga et
Monaco frequenter curiam suam habuit, quam ob rem hee due civitates *,r>
vehementer aucte, ampliate ac ditate fuere. Grandes nimiru m divicie
Bibi affluxerunt. Nam anno regni sui quarto., domini autem
1319. Waldemarus marchio Brandeburgensis diem ultimum
Ebran 118. clausit.8 At ipse Ludovicus marchiam Brandebuigensem vacantem
filio suo Ludovico seniori potestate regia concessit. Ducatum20
inferiori8 Bavarie hereditario iure obtinuit.
De nupciis filii sui Ludovici.
S. W.t II. b. In illis temporibus fuit quidam dux in Carinthia, qui filiam suam
F. 339. unicam desponsavit filio regis Bohemie Johanni. Deinde idem dux
mox diem obiit. Unde Ludovicus imperator ducatum Carinthie vacantem 25
sic regia potestate avunculo suo Ottoni« [F.247] duci Austrie concessit,
et filius Johannis regis Boemie cum uxore comitatum Tirolis possedit.
Eadem mulier suis subditis conquesta fuit, quod dominus eius debitum
solvere non posset. Ideo eum ex provincia fugarunt et imperatorem
invitarunt. Qui mulierem et comitatum filio suo Ludovico seniori, 30
marchioni Brandeburgensi , cum consensu dominorum provincialium
dedit. Idcirco Johannes rex Bohemie conquestus est pape, quod cesar
Ludovicus comitatum ct uxorem filii sui auferens filio suo Ludovico
dedisset Eapropter papa propositi t procurare, ut el ec to res eligerent
alium regem Romanorum, ut infra dicetur. 35
« non videtur verum am Rand Hs.
1 Vgl. Henr. Herv. 262: Omnibus his aclis sonore legit et distincte
simbolum totum . . ., orationem etiam dominicam et salutationem an-
gelicam.
* Vgl. Sachs. Wcltckr., II. bayer. Forts. 339 : und ward darnach 40
der pest frid in alien dautschen landen, der pei manigen zeiten ie
gewest ist. Vgl. oben S. 297,37.
8 Die gleiche Notix oben S. 284, 20. Quelle ist vielleichi Heinricus
de Eervordia 234, uo es, allet dings xum Jahr 1318, heisst: Quarto
anno Lodewici Woldemarus marchio Brandenburgensis . . . diem functus est. 45
— 301 —
a Johannes rex Bohemie habuit ftlium nomine Judocura
vel Jodocum, qui obiit 1377., fratrem Caroli post imperatoris,
cui disposuit dari filiam regis Heinrici ducis Karinthie et
comitis Tirolis Margaretam dictam Mauitasch. Et dominus
5 imperator Ludovicus odio habens Johannem regem Bohemie,
ut superius relatum est, auctoritate imperiali divorcium
inter eos sicque per se disposuit, ut Alius suus Ludovicus
marchio Brandeburgensis earn duceret in uxorem.1
Incidencia de Inferiori Altach.
10 1343.* abbas et conventus monasterii in Superiori Altach magnum Andr. 88.*
et arduum opus et multis inutile* visum inceperunt. Magnus enim
ille fluvius Danubius, iuxta quern claustrum eorum si turn est, per
inulta tempora fundo monasterii sic appropinquavit , quod ab eo
distans ab unius sagitte spacium crebra littoris sulcacione minabatur
15 ipsum cenobium cum suis si 1 vis, agris, pratis et pascuis fund it us sub-
vertendum. Unde ipsius Danubii flu men ab antiquo suo alveo retractum
per novam, quam in magna a loco suo distancia foderant, vallem a suo
cenobio abduxerunt huiusmodi laborem plus quam per 10 annos con-
tinuantes expensis plus quam 1000 librarum denariorum Ratisponensium,
20 propter quod <* multi redditus a dicto monasterio alienati sunt.
d 1342. inundavit Danubius et transfluxit per pontem in Fund.1
Straubing.
Anno Christi 1342. papa Benedictus XII. Avinioni diem Kbnigsh. 471.
obivit. Cui Clemens VI. successit.
25 Anno domini 1344. die 27. AugUSti5 Johannes rex Boem\e, Andr.88, 89 u.
filius olim imperatoris Hainrici de Luczelburga, [F. 247'] in bello & W.9 II. b. F.
Philippi regis Franc orum cum aliis multis per Eduwardum regem 3 '
Anglie interfectus est, cui Ludovicus imperator auxilio fuit, qui* Flor. 134.
ipse imperator Ludovicus regi Anglie Eduwardo confederatus ipsum
30 per Flandriam, Brabanciam, Brittoniam et Franciam vicarium imperii
constituit Quern Philippus rex Francie seduce ns suasit, ut
Eduwardum regem Anglie a vicaria deponeret. Quod cum
factum fuerat, Ludovicus postea null am fortunam in agendis
habuit. Nam Philippus rex Franco rum iureiurando sibi promisit
35 eum cum papa reconciliaturu m, sed nondum complevit pro-
missum federa frangens.
* der folgende Abschnitt steht auf einem kleinen xwischen F. 246*
und 247 eingehefleten Zettel. b so Hs. o f€hU Hs. d der folgende Satx
am Rand.
40 l Quelle filr diesen Abschnitt?
2 Die Textvergleichung ergibt, doss hier der Text des Andr. vor-
liegty nieht der des Chron., welch letxteren Andr. gegen den Schluss des
Abscknittes hin vertindert hat.
8 Die Quelle : 1344.
45 4 StraubingerAnnalen; Neues Archiv XXIVt 694. VgluntenS.303,14.
* Die Schlacht bei Orecy, in welcher Konig Johann von Bbhmen
fiel, war am 26. August 1346.
— 302 —
De falsis nunciis ad papam missis et eius
deposicione.
S. W.f II. b. Ludovicus itaque imperator ambasiatores suos ad papam
F.339 u. ClemeDtem VI. in Avinionem * misit ad petendum absolucionem et
Flo I e ven'am*» quod et prius sepe fecerat, dans ei, ut dicitur, potestatem 5
'pergamcneo presentato nondum script o, sed sigillo imperial! robo-
rato, quecunque viderentur suis demeritis exigentibus
scribenda correspondere, scriberet. Qui ambasiatores iniqui
ob favorem pape raaliciose inscripserunt, quod Ludovicus cesar
fateretur se esse hereticum et antipapam inique creasse et se non canon ice 10
electum in regem Romanorum, sed intrusum. Hoc instrumento publico
in consistorio lecto papa suum intentum habuit et Ludovicuru im-
Kimigsh. 472 per a tore in deposuit * mandans a electoribus, ut eligerent a 1 i u m regem,
u. Flor. 134. alias vellet segraviter in eis vindicare, si suis mandatis non parere nt,
Adiunxit eciam, ut Carol um marchionem Moravie, filium Johannis 15
regis Bohemie, suo consilio et favore eligerent.
De eleccione Caroli.
Konigsh. 472. [F.248] Unde anno Christi 1345. 4 electores in Franckfordia con-
venerunt demptis Gonrado archiepiscopo Maguntino et LudovicO
marchione Brandeburgensi et elegeruntCarolum marchionem Moravie, 20
filium Johannis regis Bohemie, in regem Romanorum. Qliam elec-
cionera Clemens papa VI. confirmavit et Conradum archi-
episcopum Maguntinum deposuit et .N. com item de Nassaw in eius
locum subrogavit. Attamen depositus GonradllS episcopatura ad eius
vite finem tenuit. 25
Henr. Herv. Eodem anno, regni Ludovici 30., tantum invaluit symonia,
267. 268. qU0^ quicunque plus dabat, pre aliis dignitates et prebendas
accipiebat, et nihil agebatur sine pecunia.
b Et licet fallacia, ymmo subtilitate iniquissima suorum
cancellariorum seu secretariorum iste princeps Ludovicus 30
incident indignaciones apostolicorum et gravissimas ex-
communicaciones, ut supra6 notavi et superius6 eciam ei
ab Ulrico Augustensi, arcium magistro, factas scripsi, alie
tamen eciam cause assignantur, et primo, quod imperium
habere veluti a suo superiore non recognoscebat, secundoao
a 1344 am Band Hs. * die folgendenm fiinf Abschnitte stehen auf
einem xivischen F. 247 und 248 eingehefteten Zettel.
1 Romam sagen die Flor.
* Flor.: veniam, Sachs. Wchr.: gnad und puz.
8 Bier ist der Text Konigshofens : und wolte es swerlich rechen 40
an den kurfiirsten venrendet. Die Flor. fahren nach deposuit fort: et
electoribus imperii praecepit, ut in regem eligerent Carolum etc.
4 So die Flor.; Konigsh.: 1346.
* S. 291,2 u. 302,12.
6 S. 296, 7. 46
— 303 —
antipape creacio, tercio divorcium per ipsum celebratum
inter comitem Tirolensem Jofdocum]1 fratrem Karoli, qui
fratre electo in regera fuit marchio Moravie factus, cuius
uxorem legitimam Margaretam eciam idem imperator suo
5 filio Ludovico dedit.
1347. de equo lapsus obiit. Alii dicunt, quod fuerit in- Kbnigsh. 473.
toxicatus per dominam Margaretam Maultasch.2 Ab aliis
dicitur ducissa Austrie 3, quam ipse benignissime hospicio
recepit. Que eciam germanum mariti sui Ottonem, qui
10 supra4 dux Karinthie est dictus, et duos Alios eius dicitur
veneno extinxisse.
1338. in die S. Laurencii5 venerunt locuste 6 ab oriente
in occidentem et fecerunt magna damna.
1342. in die Magdalene 7 tam magna inundacio8 aquarum
15 fuit ut prius unquam.
1344. facta est magna caristia in terra Bavarie circa montes. Fund.9
Ins u per et grando vix terciam partem frugum reliquit. Eodem anno
fuit magna inundacio aquarum tam in hieme quam in estate, unde
evenerunt in n um erabilia damna in locis aquoeis circa Renuni, Danubium
20 et Enum, et locis aquoeis ville, opida, pecora cum hominibus, quorum
certus numerus non habetur, interierunt et multi pontes destructi et
confracti ruerunt. Et in montibus fluvius At is is per sex miliaria
fructus terre consumpeit. Similiter eodem anno in montibus pestilencia
magna regnavit.
25 De congregacione Spire et favore eius.
Post hec Ludovicus imperator Spire congregavit omnes principes Kbnigsh. 472.
super Kenum et de Suevia ac Fran con i a et interrogavit eos, si eum pro
imperatore vellent habere an Carol una per electores electum. Qui omnes
ei unani miter responderunt, quod eum et non Carol um pro domino
30 et rege mallent habere nee de eius eleccione curare, quam vis papa
earn litteris suis subordinaverit.
Hie Ludovicus vir pacificus fuit et, ubi civitates pacem habere 473.
peterent, semper adiuvit, ubi autem pacem rebus temporalibus pro-
1 Vgl. S. 301, 1.
35 * Diese Behauptung scheint mir irrtiimlich gefolgert xu sein (durch
unrichtige Bexiehung des Relativsatxes) axis der Stelle bei Andreas 551:
Dicitur, quod . . . ducissa Austrie, soror domine in Athisi, que in vulgo
propter deformitatem Maultasch vocabatur, ... id fieri procuravit.
8 Vgl. unten S. 304, 17, daxu auch Flor. (ed. AfeuscJienJ S. 135, sourie
40 Andr. 80 und 551.
* S. 300,26.
* 10. August.
• Vgl. oben S. 251, 19 und S. 299, 11.
1 22. Juli.
45 8 Vgl. oben S. 301, 21.
• Oedr. Oefele, Rer. Bote. SS. 11, 342; vgl NeuesArehiv XXIV, 676,
Anm. 6, und 715.
— 304 -
Fiietr. 173. curare potuit, bella obmisit. Idcirco a plerisque amabatur et in
Konigsh. 473. mult is sibi prosper© successit,1 ubi antecessores buos oportuit multa
bella sudare.
De morte comitis Holandie.
Eodem anno Wilhelnuis comes Hannoniea, Holandie el 5
Selandie et dominus Frisie aquilonaris in die SS. Cosme et
Ebran 118. Damiani 2 a Frisonibus orientalibus occisus est. DeiDceps
imperator Ludovicus Holandiam 8, Honigoviam, [F. 248* ] Selandiam et
dominium Frisie Alberto et Wilhelmo filiis suis concessit; eo quod
mater eorum, domina regina Margareta, de HolandialO
nata fui t.4
De morte eius.
Andr. 89 u. Anno Christ i 1347. in die Gereonis martyris et sociorum eius
551* Ludovicus Komanorum imperator regni sui 33.*, imperii vero 20.
anno diem obivit, sepultus in ecclesia parrochiali beate Virginia 15
Marie in Monaco. Cuius mors sic evenit6, ut fertur:
S. W.f II. b. F. Ducissa Johanna uxor Alberti ducis A us trie ex Alsacia per Bavariam
339 u. Fiietr. jn Austriam descend it. Sed cum venisset in monasterium beate
Virginia Marie in Un densdorf 7, imperator Ludovicus bono ammo
et COllimbina simplicitate earn accessit in eodem monasterio^
suscipiens ettractans earn cum magna reverencia et honore, ac ibidem
cum ingenti gaudio pernoctarunt. Altera autem die ipsa ducissa in
Andr. 89. viam Austrie tendens valefecit et imperatori potum porrexit. Sed
dum ille ob suspicacionem bibere contemneret, ilia prior bibit. Quod
videns imperator et calliditatem ignorans, quod gem in us potus sibi in 25
eodem flaseone offerebalur, confidenter bibens letale virus suscepit.
Ipsa vero ducissa veneni ministra, summi mundi capitis im-
S. W. I. c. munda interfectrix, mox ut imperator bibit, fugiens evasit. Venerunt
igitur venatores ad imperatorem dicentes, quod ursum invenissent Qui
cum magna delectacione et venandi libidine cum duobus militibus 30
silvam peciit. Ubi dolore vehementi ex vertigine capitis de equo
corruens inquit: O dulcis virgo Maria, adesto morti meel Hec dicen s
Andr. I. c. in greraio cuiusdam rustici mortuus [F. 249] est. Quo clamore
S. W. 1. e. audito milites de equis salientes levare eum conantes mortuum invenerunt.
* Bannonie Hs. 35
1 Konigah. a. a. 0. : da von gingent ime lihtekliche zii handen grosse
lant und lute, das sine vordern u.s.w. Fiietr.: Umb das gieng im alle
ding leicht zu handen.
* 27. September. Quelle dieses Satxes ist vielleicht Henr. Berv.269.
* Vyl Andr. 90 und 552, Fiietr. 179. 40
4 Vgl. oben S. 295, 37.
6 Diese Jahresangabe tcohl aus Henr. Herv. 26S.
0 Vgl. oben S. 303, 6. Durch die Vermengung der Quelkntexie in
der folgenden Erx&hlung werden die Unwalirscheinlichkeiten der Ueber-
lieferungen noch gesteigert. 45
T Vgl Riexler, Qesehichte Baierns II, 499.
— 305 —
Igitur famuli sui corpus suum in prefatum monasterium Undens-
dorf deportantes ibidem cum eodem pervigiles accensis lumi-
naribus pemoctarunt cum lamentacione ingenti et tercia die in
Monacum deferentes ad beatam virginem terre commendarunt.
5 De numero filiorum Ludovici imperatoris.
Hie Ludovicus cesar 6 nobiles* superstates* filios, Ludovicum Andr. 89 u.
seniorem, marchionem Brandeburgensem, Steffanura, Albertum, Wil- 552, Ebran
helmum, Ludovicum Romanum et Ottonem, reliquit, qui bus princi-^ <*• l^h
patus et dominia infrascripta dimisit: Bavariam superiorem et Eiietr. 179.
10 inferiorem, marchiam Brandeburgensem cum suis attinenciis, ducatum
Carinthie, comitatus Tirolis, Holandie, Selandie, Honigovie et domi-
nium Frisie.
Cap. 47.
De divisione provinciarum inter filios eius.
15 Transacts itaque quasi duobus annis vel paulo minus post Andr. 90.
sui genitoris obitum Ludovicus senior terras et provincias inter fratres
suos hoc modo divisit Item dux Steffanus f rater eius ex utroque
parente Landshutara possedit et terrain, que est versus Saltzeburgam.
Item alii fratres ipsius, quorum mater nacione fuit de Holandia, unus
20 illorum, dominus Albertus, possedit Straubingam et partem magnam
inferior is Bavarie, alter vero nomine Wilhelmus ace e pit Holandiam,
Selandiam et Honigoviam, cuius gubernator erat Albertus f rater eius.
Item Ludovicus Romanus cum iuvene fratre Ottone pro sua parte
hereditaria [ F. 249 'J marchionatum Brandeburgensem acceperunt,
25 quern ipse Ludovicus maior natu eis sponte resign av it et sibi
superiorem Bavariam et ducatum Carinthie ac com ita turn Tirolis pro 89.
sua parte retinuit. Facta est hec divisio in Landsperg opido 551.
AugUStensis diocesis dominica post nativi tat is Marie festum anno
domini 1349.
30 De predictis 6 fratribus subsequenter hoc ordine dicetur:
primo de Ludovico seniori et eius Alio Meinbardo, secundo
de iunioribus duobus fratribus Ludovico Romano et Ottone
iuniore ex eo, quia linea eorum non processit, tercio de
Alberto et Wilhelmo et de ducis Alberti heredibus in Ho-
35 landia etc., quarto de secundo natu duce Steffano, cuius
heredes per rectam lineam descendentes adhuc superstites
sunt in Monaco et Landshuta usque in presentem S. Michaelis1
diem anno Christi 1493. omnibus aliis fratribus predictis et
eorum lineis deficientibus.
40 a am Rand Hs. mit Einfiigungsxeichen.
1 29. September.
Quellon u. Erorteningen, N. F. III.
20
— 806 —
Cf. Fund.1 u. a 134& in crastino conversion i s S. Pauli hora vesper tin a f actus
96m terremotus, super quo singuli mirabantur.
Cf. Fund.9 u. Item 1356. in die S. Luce ewangeliste in prima vigilia noctis
Andr. 100. iterum f actus est in gens terremotus.
Necrol. 8Item anno Christi 1339. alias b (13H9.t> in die nativitatis 5
Marie virginis domicella Agnes ducissa quatuor annorum, filia Ludovici
imperatoris, intravit4 monasterium S. Jacobi in Anger Monaci
cum novem aliis virginibus, que facte sunt sorores ordinis S. Clare.
Prefata autem Agnes vixit in ordine ad 14. 5 annum et obiit in
die S. Martini episcopi sepulta in choro Olarissarum in Anger anno 10
Christi 1352.
Elizabet6 nupsit Friderico marchioni Missnensi.
Cap. 48.
De primogenito filio eius Ludovico marchione
Brandeburgensi, duce Bavarie. *&
[F. 250] De marchione Ludovico.
Ebran 118 u. Ludovicus, quern ipse pater iam dudum in marchionem creaverat
Fuetr. 779. Brandenburgensem, vir modestus ac probus.7 Qui audita morte
patris sui magna tristicia perfusus est ea maxima causa,
quia in tam gravi excommunicacione et aggravacione in 20
ultimis suis est inventus nee absolutus, sed et quia, ut
dictum est, de equo lapsus mox obiit absque sacramentali
confessione. Venit itaque sic merens ac tristis in Monacum.
Ubi dum crederet se invenire consolantem, invenit plurimos
ipsum contristantes et hoc propter sepulturam corporis patris, 25
quoniam0 iuxta quorundam baronum consultacionem et alias
eciam ipsius Augusti viventis bonam inclinacionem ac favorem
erga fratres heremitas S. Augustini voluit et concupivit
* die folgenden xwei Absehnitte stehen auf dem unteren Bands von
F. 249. »> am Rand Hs. c quern He. 30
1 Fund. (Oefele, Rer. Bote. SS. 11, 342): in die conversions S. P.;
Andr. (nach Chron.j: in conversione S. P. (2o.Junuar).
* Fund. (a. a. 0.) : in gaUicantu; Andr.: hora vesperorum.
8 Der folgende Abschnitt ist dem Totenbuche des Miinchener Anger-
klostera (jetxt im k. allgem. Reichsarchiv in Miinchen), Bl. 4 entnommen. 35
Dort stehi die Jahrxahl 1349.
4 hunc conventum sagt die Quelle statt monasterium — Monaci.
6 quartum heisst es richtig in der Quelle. Vgl. Haeutle, Qenea-
logie S. 12.
* Vielmehr MechtUde; vgl. oben S. 291 \ 25. Die jiingere Prinxessin 40
Elisabeth heiratete den Fiirsten Cangrande 11. von Verona, nach dessen
Tode den Orafen Ulrtch von Wiirttemberg.
7 Vgl. Andr. 90 : Hie erat vir stremius et bellicosus et largus;
Ebran 122: der marggraf Ludwig was gar ein hochgelobter furst in
allem romischen reich. 45
— 307 —
dictus marchio corpus patris apud dictos fratres recondi in
ipsorum ecclesia cum refusione sufficienti, iuxta quod funus
requirit, et his similia. Fratres itaque et patres conventus
in unum congregati consilium satis grave seu arduum habere
5 ipsis visum est. Artabat pietas viri defuncti in una, cap-
tanda benivolencia novi principis in alia, sed et murmur
nobilium, qui dicturi erant : Ecce, monachi pleni sunt nee
indigent elemosina. Item : Magnam habent conscienciam in
isto. Item: Ecce, dominus noster cesar multa bona eis
loostendit; ecce, quomodo ingrati modo videntur in effectu,
quia et ipsi continue habuerunt ipsum ac suos pro excom-
municatis. Ultra vero omnia hec pensabant patres periculum
suarum animarum timentes sanctam sedera apostolicam offen-
dere, [F.250'] indignacionem incurrere, optime recolentes
15 nusquam imperatorem vel alium quempiam plebium tam
graviter excommunicacionum vinculis irretitum et retibus
aggravacionum iam plus 25 annis innodatum. Quare altera
die responsuri libenter affirmativam in petito offerre et pronos
ad placita, si ipsi superstites vellent respondere loco et
20 vice conventus in casu, ubi sedes apostolica exciperet contra
eos ob sepulturam talis persone. Data ergo responsione
tali minus bene contenti corpus consensu plebani in
ecclesia B. Marie prope monasterium Augustinensium mox
fuit reconditum.1 Ubi dicunt quidam, quod nee usque hodie
25 sit absolutum iuxta formam ecclesie illud morticinium. Sed
ego a genitore meo audivi, quod istud factum sit in generali
concilio Constanciensi vel ad minus Basiliensi.
Igitur marchio Ludovicus regebat Bavariam superiorem,
habebat autem plurimas terras, principatus et comitatus, unde
30 necesse ei fuit plures [habere] fldeles capitaneos et prefectos
presertim in remotioribus et montauis ut Athesi comitatuque
Tirolis et Goricie etc. Habuit itaque inter ceteros suos
curiales, ymmo militares veterane milicie virum dictum Con-
radum Kiimerspricker 2, qui eciam pene 20 annis continuis
35 * Vgl. Riezler, Qeschichte Baierns 11, 501.
* Konrad Kummersbrucker, Kaiser Ludwigs Jagermeister. Aus der
bei Riezler, Qeschichte Baierns 11, 530 angefuhrten Literatur betreffen
ihn [1333) Mon. Boic. Vll, 42 und (1341) VI, 251. Vgl. ausserdem iiber
ihn hauptsachlich Freyberg, Beurkundete Qeschichte Herxog Ludwigs des
40 Brandenburgers, ferner Huber, Qeschichte der Vereinigung Tirols mil
Oesterreich; Hang, Ludwigs V. des Brandenburgers Regierung in Tirol
(Separatabdruck aus Jahrgang 111 und 1 V der Forschungen und Mitteilungen
xur Qeschichte Tirols), S. 48 ff. ; Archiv-Berichte aus Tirol, Band IV,
besonders die S. 133 mitgeteilte autobiographische Notix des Konrad Kummers-
45 brucker ; Juffinger, Kundl, S, 113 ff. ; Straganx, Hall, S. 43.
20*
— 308 —
in famulatu diligenti Ludovico imperatori fidelissirae servierat,
patri suo. Quern dictus cesar ante plurimos annos magistrum
venatorum in superiori [F.251J Bavaria usque montana
fecerat. Qui eciam in annis paucis excrevit in diviciis et
potentatu habens possessiones et castra plurima, et quia 5
racione virtutum et strennuitatis sue excrevit et famatus
fuit, prefecturas et castra plura commendata fidelitati sue
habuit a dicto imperatore Ludovico. Habuit eciam iste
Conradus militaris filium eiusdem strennuitatis et virtutum
Johannem dictum magistrum venatorum usque in hodiernum 10
a communi populo semper vocatum. Hos ergo duos viros
iste marchio a principio dominii sui latissimi reperiens
clarissima et vera noticia puros et fideles officium seu
officia1, quibus tempore patris fungebantur, contulit, com-
misit de novo et tradidit cum omnibus iuribus et pertinenciis, 15
iuxta quod prius habuerant, cum castro Gruenwald2 et
Kunthelberg 3, quod ipse Conradus de suis reparaverat, ad
quod eciam castrum multas libertates et exempciones oljm
impetraverat ab imperatore Ludovico, quas iste Ludovicus
marchio denuo confirmavit eisdem. Hec autem collacio20
officii memorati in montanis superioris Bavarie facta est
anno domini 1348.4
Sepedictus autem dominus Ludovicus marchio erat vir
pulcher et decorus. Voluntate patris et obediencia duxit in
Andr. 551, uxoreni dominam Margaretam, que vili cognomento Maultasch 25
Ebran 123, vocabatur 6, eo quod magnum os haberet et m axil las depend en tea,
iieir 'sicque turpis habebatur [F. 25V] in facie. Et quamvis esset
turpis, tamen propter comitatus et dominia, que ipsa iure
hereditario patris et matris possidebat, ablata fuit, ut dictum
est supra6, Judoco fratri Caroli filii Johannis regis Bohemie 30
et isti Ludovico marchioni coniuncta, fiiia regis Hainrici
Cf. Ebran 122 ducis Karinthie, comitis Tirolis et Goricie. Itaque marchio
u. FUetr. 179.
1 Wie der „ Jagermeister*4 fiir den Markgrafen Urkunden ausstelien
durfte, beriehtet Haug a. a. 0. S. 56 t Anm. 1; vgl. daselbst S. 103.
1 Qriinwald an der har sudlich von Miinchen. Vgl. Beitxenstein, 35
Chronik von Qriinwald, S. 43, wo Konrads Sohn falschlich ebenfalls Kon-
rad genannt wird; Archivberichte aus Tirol IV, 133.
8 Freyberg a. a. 0. S. 154 und 163 : Berg Kuntel. Kundlburg bet
Kundl im Inntal. Vgl. Juf finger, Kundl, S. 113 ff.
* Freyberg a. a. 0. S. 173 f.; Archivberichte a. a. 0. S. 134. 40
5 Andr. 551 : que in vulgo propter - deformitatem Maultasch voca-
batur ; Ebran 123 : die genant was Mawltasch , darumb also genant,
das sie als ein ungeschafien weib was, darnach Fuetr. 179: dise fraw
was durch ir ungeschaffen mund genant die Maultasch.
• S. 301, 1 ff. und 303, 1 ff. 45
— 309 —
iste Ludovicus ex illo matrimonio comitatum Tirolensem cum alilS
dominiis ad ipsum Spectantibus possedit. Habuit eciam ex
ipsa uDicum filium Meinhardum, quorum uterque, ut dicitur, tarn
pater quam Alius, per ipsam fuerunt intoxicati et extincti.1
5 Postquam autem istud niatrimonium tarn potens et magnificum
est consumatum, ipse marchio uxori sue dominia sita in
montanis et, que hereditaria successione sua erant, ei coni-
mendavit ac commisit regenda ut domina per omnia. In
cuius domine marchionisse curia pro magistro primus fuit
10 postulatus et electus supradictus miles veteranus Conradus
Kumersprucker propter suam sagacitatem et in illis locis
magnam et laudabilem noticiam. Quod officium2 gratanter
acceptavit curiamque illam pluribus annis optime et specta-
biliter rexit, et hoc ab annis domini 1352. usque in 1360.,
15 ut in certis cirographis est repertum, et credibile ante hos
annos et post ipsum in eodem officio fuisse occupatum.
Iste eciam miles circa hec tempora cepit hereditare
unacum Alio suo et post ipsos domus ducum Bavarie castrum
et opidum dictum Eatenberg 3, antiquitus nominatum Rappen-
20 berg, [F. 252 J opidum vero et adiacencia sua ante et retro
in derMordaw; latebant enim homines ibidem inter frutecta
et transeuntes spoliabant ac mactabant, ut dixerunt veteres.
Fuit autem istud castrum antiquitus cuiusdam crudelis viri
nobilis dicti Ulkmair , qui istud edificavit et instruxit
25 correspondens dominio comitatus Tirolis, licet alii dicunt,
quod infeodatum ducibus Bavarie fuerit circa hec tem-
pora, fratrum istius marchionis, et quod primus vel senior
dux Steffanus ipsum impignoraverit comitatui Tirolensi. Cum
autem dictus marchio Ludovicus circa annum domini 1350.
30 ire deberet cum rege Romanorum Carolo in Aquisgranum
ad coronacionem ipsius, peciit a dicto Conrado Kumers-
prucker, ut ei provideret in expensis seu concederet, quia
miles predives erat. Quod et fecit mox. Nam prestitit
domino marchioni 3000 marcarum cum 24 marcis monete
35 Meranensis, que faciunt in summa florenorum Ehenensium
ad 6500 florenos. Unde et tunc dictus miles capta opor-
tunitate et audacia tarn ex ipsa imprestacione quam eciam
serviciis et favoribus prestitis peciit et impetravit pro se
et suis heredibus prefecturam dominii et castri Eatenberg
40 l Zingerle, Die Sagen von Margaretha, der Maultasche, S. 19 ff. ;
Huber a. a. 0. S. 78 f. ; Haug a. a. 0. S. 108.
2 Huber a. a. 0. S. 68 und 197.
8 Rattenberg am Inn.
- 310 —
cum omnibus et singulis proventibus, censibus, redditibus
ac iuribus ad id spectantibus, quam eciam sepedictus marchio
in possessionem et usucapcionem absque illius debiti de-
falcation, tamen in forma pignoris tradidit ac commisit.1
De uxore eius Maultasch dicta. 5
Defuncto marchione Ludovico 1361. Margareta eius
relicta de novo sola tenuit, possedit ac rexit Athesim alias-
que terras et dominia ad comitatum Tirolensem spectancia,
[F. 252'] tristis tamen hesitans et ambigua plurimum in se
ipsa, quid vel quomodo de dominio illo agere deberet. Nam 10
tunc Steffanus dux Bavarie pro se et fratribus suis ex una
et Eudolfus IV. dux Austrie parte ex altera pariter de-
siderabant, ut ipsa ilium comitatum eis vivens resignaret.
Quadam ergo die ipsa domina in huiusmodi ambiguitate
posita quendam stolidum hominem et fatuum de ipsius familia, 15
quern pro solacio et iocis habebat, cepit inquirere, cui vel
quibus terram suam resignare deberet. Qui quasi prophetica
voce mox inpremeditate respondit et rei eventum vere pre-
dixit et ait: Certe, domina mea, tibi dico: Si resignabis
tua dominia ducibus Bavarie, velut domina tractaberis omnibus 20
diebus vite tue, si vero ducibus Austrie, uti ancilla eris.
Quod et factum postea fuit. Nam post resignacionem factam
predicto Rudolfo, ut infra habetur, ipsa in Wiennam fuit
deducta ibique non ut domina, sed velut paupercula vidua
est habita sine dominio vel solacio aliquo, quousque dies 25
clausit extremos. Sepulta autem fuit post mortem ibidem
aput fratres minores.* Nee credendum, quod ita misera
fuerit vel ancilla cuiusquam aut panem manducaverit. Pre-
supponendum est habuisse earn notabilem pecunie aut flore-
norum numerum, quern non resignavit, nee ei ablatus aut 30
furatus fuit. De quo , eciamsi a ducibus dictis censum
annualem vel donativum non habuisset, vitam et statum
ducalem tenere indubie cum famulis et famulabus potuisset,
1 Am 8. Februar 1350 xu Meran. Vgl. lirandis , Geschichte der
Landeshauptleute von Tirol, S. 69; Hither a. a. 0. »S. 95 und 170 (xtceiZb
Urkunden daruber, dass Markgraf Ludwig und seine Qemahlin Margarete
fiir eifie Schuld von 3024 Mark Berner Meraner Miinxe dem Konrad
Kummersbrucker , Jdgermeister in Oberbayern, Feste und Markt Jiattenberg
mit dem Qerichte verpfandet haben) ; Archiv fiir Qeschichte und Alter-
tumskunde Tirols 111 (1866) , S. 397. 40
? Vgl. hiexu und xum folgenden Text iMtnpel, Das Wohnhaus der
Margarete Maultasch im Minoritenviertel xu Wien, im Monatsblall des
Altertumsvereines xu Wien VU (1904), S. 73 ff.
— 311 —
sicut et fecit. Habuit eciam ibi domum ducalem spaciosam
et magnificara circa fratres minores Wienne, que hodie
cernitur, et est cum certis indiciis, [F. 253] quod eius fuerit
habitacio. Habuit eciam census seu sumptus notabiles de
5 muta seu theloneo ducum Austrie de opido Wels l supra . . . R
ita utb ipsi proscriptos, ut non solum pro usu vite, ymmo
si volet b, aliquid vel aliqua legare pro salute anime sue de
illis. Unde gloriantur, et est verum, quod scribo, fratres
minores Wienne annuatim se habere 80 libras Wiennenses
10 de muta in Wels, quam summam pecunie dicta domina
Margareta eis legavit perpetuo pro reparacione monasterii.
Audivi eciam a progenitoribus meis c, et communiter in
Austria ante tempora fuit famatum, quod dux Eudolfus earn
habuerit in uxorem.2 Sed stare non potest; habuit enim Chr . stams*
15 filiam Caroli IV. imperatoris.
De resignacione comitatus Tirolis.
Cum siquidem domina Elizabet mater ducis Rudolfi et
fratrum eius fuisset soror regis Hainrici patris domine
Margarete Maultasch et in secundo gradu consanguinitatis,
20 plus tamen afficiebatur ducibus Bavarie, ex quo .bonum
maritum abinde habuit et quia aduc viventes eius cognati
erant. Quare ipsa non multo post dormicionem viri sui
insinuavit per litteras duci Steffano seniori, germano Ludovici
marchionis, quatenus illico veniret ad earn, quia comitatum
25 ilium sibi resignare volebat atque in possessionem realem
locare. Qui lectis litteris illis suo communi proverbio dixit
vulgariter: Durch den liben got. Nos promisimus aliquibus
ducissis, baronissis aliisque quam pluribus generosis dominabus
et nunc dispositi et parati sumus venire ad [F. 253'] curiam
30 et congregacionem nobilium in Heydelbergam. Ideo iam
scribere volumus domine marchionisse nostre predilecte cog-
nate, quatenus usque ad nostram reversionem factum suspendat
nos expectando nullique alteri comitatum resignet, donee
deo dante in propria ibidem constitute fuerimus persona.
35 Sicque dictus dux Steffanus maluit plus pro sua voluptate
ad illam curiam festinare quam pro utilitate sua et domus
a leere Stelle fiir tin Wort, b so (verschrieben?) Hs. c Scharding
plebanus am Rand Hs.
1 Wels an der Traun in Oberdsterreick.
40 » Vgl. Lampel a. a. 0. S. 74.
• Pex, SS. Rer. Austr. II, 459.
— 312 —
ducum Bavarie predictam dominam visitare minime pensando
dicta iuris communis , videlicet periculum esse in mora,
quodque vigilantibus et non dormientibus iura subveniunt.
Porro dux Austrie senior tunc Rudolfus filius ducis Alberti
fratris Friderici quondam regis Romanorum diligencior erat5
in facto ipsam dominam per se accedendo, sedule solicitando,
fortissimis atque dulcissimis supplicacionibus, persuasionibus,
promissis variisque blandiciis earn alliciendo atque inducendo,
quousque ipsam ipsiusque animum et aftectum prorsus mutavit
ac devicit, ita quod sibi comitatum ac dominium realiter re- 10
signavit anno domini 1364. circa festum nativitatis Marie.1
Redeunte igitur duce Steffano de Haidelberga et audita
hac resignacione subito exercitum armatorum per Bavariam
congregari fecit ad comitatum ilium obtinendum vi et gladio.
[F. 254] Veniente igitur exercitu illo manu forti 2 usque in 15
Stertzingen 3 supervenerunt Australes cum maiori et forciori
exercitu per comitatum Goricie usque in Bruneckam4 volentes
utique comitatum Tirolensem conservare ac suo domino
defensare. Quod audientes Bavari exterriti sunt et retrorsum
diverterunt, eo quod numero et virtute multum inferiores20
Australibus essent. Itaque in ilia ipsorum via obviam
habuerunt currus quosdam onustos magnis, preciosis ac variis
mercanciis venientibus de Veneciis, spectantibus ad civitates
imperiales. Itaque Bavari pecunia et rebus nimis avari
spoliaverunt atque rapuerunt cuncta ilia bona. De hac 25
igitur rapina et aliis pluribus excessibus per duces Bavarie
contra ipsos civitatenses perpetratis expost magna lis inter
ipsos duces Bavarie, comites de Wirttenberg et civitates
imperiales est orta et in tantum, quod ipsi duces Bavarie
tot inquietudines sustinerent, ut pro comitatu Tirolensi non 30
vacarent litigare; nam in multoa duriori lite cum dictis
partibus pendebant, a quibus eciam nimis infestabantur, ut
pene cogerentur Athesis oblivisci.
Qua de re negocio revolventes se omnes civitates et
castra necnon et nobiles ac ignobiles predicti comitatus per 35
industriam et sagacitatem illius dicti Rudolfi ducis Austrie
secundo inducti mox promiserunt sub iuramento se et suos
a multa Hs.
1 S. Sept. ; vgl. Ruber a. a. 0. S. U.
2 Dieser Einfall der Bayern in Tirol fand erst im Jakre 1368 40
statt ; vgl. Ruber a. a. 0. S. 113.
3 Sterxing am Brenner.
* Bruneck im Pustertal.
— 313 —
[F. 254'] in futurum fideles ac subiectos domui Austrie
esse ac permanere cunctis diebus. Barones autem de Freunts-
perg et Conradus Kumcrsprucker antedictus cum Alio suo
Johanne dicto Gagermaister milites ac plures alii nobiles
5 in montibus superioris Bavarie constituti confinio cum Athesi
contingentes, quia nullatenus in domo ducum Bavarie flde-
fragi, eciam ut quidam alii non iuraverunt. Igitur diet:
viri ambo per astucias dicti ducis capti fuerunt.1 Unde
baro de Freuntsperg sic coactus fldelitatem et obedienciam
10 ad instar aliorum ducibus Austrie fecit. Porro dominus
Johannes Gagermaister castrum et opidum Ratenberg obtinens
optime custodiebat patre suo in custodia posito dicti ducis
in Insprucka nee ob liberacionem patris sui ullo modo
intendebat ilia resignare cuiquam. Instabat namque dux
15 ipse, ut ilia bona ad dies vite tenens saltim post mortem
duci cederent in feodum, quia illud castrum et opidum in
Ratenberg ad comitatum Tirolis antiquitus spectabat, similiter
et Kiczpuchl et Kuefstain. Filius autem dicti Conradi
Johannes Gagermaister multos et varios cogitabat modos
20 patrem liberandi. Accessit ergo cum salva pace vice quadam
cum certis nobilibus ad dictum ducem orans, ut saltim per
modicum tempus patrem suum videre posset et alloqui et
ut una sero ad solacium a vin-/\F. 255yculis absolveretur.
Sophistica et dolosa fuit bee postulacio. Per quam dux et
25 sui decepti aut in custodiendo minus diligentes et patrem
ac fllium subito perdiderunt: per foramen muri civitatis
Inspruck, per quod aqua intrare solet, evaserunt. Igitur
dux comperto negocio nimium commotus dixit: Bene mihi
suspicio infuit aliqualisque timor, quod isti fallaces Bavari
30nos deciperent, ut est hodie. Scripsitque mox Alio Conradi,
quia contra fidem et promissum patrem abduxisset. Cui
Johannes Gagermaister oppositum innotuit dicens, quia dux
patrem suum semel et ilia nocte a captivitate liberum volun-
tarie dimisisset, ipse crederet, hoc et pro futuro acceptasset
35 et pro semper, quare hac ex racione suum patrem semel
et pro semper liberum abduxisset. Videns igitur dux frau-
dulenter se deceptum et taliter illusum alium attemptavit
modum ad illud castrum et opidum habendum. Congregavit
igitur exercitum notabilem et fortem et descendit volens
40 * Ueber die in tieler Beziehung noch unavfgeklUrte Qefangensetxung
des Konrad Frattenberger (so, nicht Freundsberg) und Konrad Rummers-
brucker vgl. Huber a. a. 0. S. 77, 101, 215 und 229, sowie Chroniken d.
deuischen StadU XV ,434 und Biezler, Qeschiehte Baierns III, 77.
— 314 —
manu valida et violenter castrum cum opido usurpare tribus-
que mensibus, ut dicitur, illud obsedit1 cum machinis fortiter
iacientibus et telis igneis, et populum valde molestaverunt.
Sed postea, cum nullum profectum facere se videret, iussit
populum abscedere iudicans illud relinquere quam plus illo 5
valoris in triplo expendere. Igitur cum rapinis et pauperum
damnis et incendio [ F. 255*] inde omnis ducis exercitus
recessit. Postea eciam dictus Johannes Gagermaister cum
combustionibus notabilia damna intulit pauperibus ducis, et
sic lis ilia deperit, et castrum illud et opidum tunc con-io
servatum fuit cum suis iurisdiccionibus in futurum pro domo
et dominio ducum Bavarie et a comitatu Tirolensi alienatum.2
Acta sunt hec anno domini 1300. et circiter 64.»
Temporibus eciam dicti ducis Steffani senioris in Bavaria
claruit in milicia notabilis baro Wilhelmus Frawnberger 8, 15
qui a vulgaribus tunc et a multis annis depost dictus fuit
vulgariter der fraydig Frawnberger propter audaciam, forti-
tudinem et magnanimitatem suam. Cui tunc temporis similis
non erat in arte militari in tota Bavaria, et latissime nomina-
batur in aliis terris, ad quas eciam veniebat hastiludia, 20
torneamenta atque alios militares actus exercendo. Huic
se plures compatriote et iuvenes nobiles sociabant in similibus
actibus se exercentes.
b Item nach Christi geburd 1362 jar was ein fraw zu
Regensburg, die hiezz die Kratzerin4, die waz gar reich25
und gar bochfartig, daz man ir an ir slair prait ent must
wtircken von untzgolt. Die selb fraw bet ain huntlein,
daz het sy zemal lieb und loff mit ir gen kirchen, und
wann man unsern herren wandlen wolt, so scharczet daz
hintlein mit ir, daz sy in 20 jaren unsern herren nie ge- 30
sehen het. Und als daz huntlein ye elter ward, ye schoner
es ward. Der sach kom sich ze peycht. Da gab man ir
ze puess, daz sy daz huntlein ye todten solt lassen. Daz
enpfalch sy einem knecht, daz er es totten solt, und sprach
zu dem huntlein : 0 du liebs huntlein, wie ungern ich dich 35
verleuss. Da sprach daz huntlein herwider : 0 liebew fraw,
» in tabulis alitor haec acta referuntur am Rand Aventinus.
t> die beiden folgenden Abschnittc stehen auf einem xwischen F. 255 und
256 eingehefteten Zettel.
1 Huber a. a. 0. S. 108; dagegen Riexler, OeschichU Baierns Ul, 81. 40
1 Huber a. a. 0. S. 115.
8 Riexler, OeschichU Baierns III, 973.
4 Es gab sine Regensburger Burgerfamilie Kratxer.
— 315 —
ich verlews dich auch nit gern. Da sah man wol, daz es
durch den posen veindt dann gieng. Des pessert sy dy
fraw fast und ward gar frumra hernach.
Miraculum in Stansen1 de morte Ludovici
5 imperatoris.
Sequenti die, qua Ludovicus imperator obiit, fait monachus in Fund.*
Stansen in celebracione misse sue et, quando debuit loqui verba conse-
cracionis, din obticuit. Tandem fuerat in time locutus in vulgari: O wie
we dir ist und wirt schier wol pesser. Et hoc loquebatur tribus vicibus.
10 Et poet consecravit et elevavit corpus dominicum. Et post hoc quando
debuit sumere corpus domini, iterum obticuit diu et tandem erat locutus
ter iterum : O wie we dir ist und wirt doch schier wol pesser, et sumpait
corpus dominicum et finivit missam suam. Et ministrans inquirebat
ab eo verbis flexibilibus et humilibus: O pater, die mihi, quid notasti
15 cum istis verbis teutonicis? 8 . . .
[F.256] Ludovicus marchio Brandenburgensis eta Lusacie, Andr. 89.
sacri imperii superior camerarius, comes palatinus Reni,
dux Bavarie superioris et Carinthie ac comes Tirolis etb Goricie b,
advocatus Aquilegiensis , Brixinensis et Tritentinus, vir4 strennuusc,
20 largus, bellicosus a c in toto regno Romano princeps erat famosus. Hie Ebran 122.
a genitore suo Ludovico cesare marchiam Brandenburgensem yacantem
potestate regia6 in feodum perpetuum recepit. Sed cum
i pse et fratres eius paternam dividerent hereditatem re-
lictam, eandem marchiam Ludovico Romano et Ottoni e\u» Atidr. 90
25iunioribu8 fratribus sponte reeignavit et sibi superiorem Bavarian),
ducatum Carinthie et comitatum Tirolis pro portione sua retinuit. u. 89.
Hie duxit in uxorem filiam ultimi Meinhardi comitis Tirolis 6, que Ebran 122 u.
propter sui deform itatem dicta fuit Maultasch7, propter quam et Andr. 551.
comitatum Tirolis possedit. Ex qua filium nomine Meinhardum pro- Ebran 122.
30 * et — Reni spater hinxugeschrieben. b am Rand mil Einfugungs-
xeichen. c strennus as.
1 Stams in Tirol.
9 Oedr. Oefele, Rer. Boic. SS. II, 342; vgl. Neues Archiv XXIV,
680 und 715.
35 8 Vgl. meine FestsUUungen im Neuen Archiv XXIV, 680. Der
Seklus8 der Qeschichte, wie ikn Hormayr nach einer jetxi verschoUenen
„uraUen handschriftlichen Chronik des Klosters EHal" im Historisch-
staiisiischen Archiv ftir Siiddcutsehland, Band II (1808}f S. 298 mitteite,
lautet : Qui respondit sibi Ludovicum imperatorem obiisseet sibi apparuisse
40 in missa.
4 Vgl oben S. 306, Anm. 7.
5 Ebenso oben S. 284, 23 und 300, 20. Quelle ist vielleicht Henricus de
Hervordia 234 f tceleher auch den Ausdruek regali potestate pebraucht und
auch sagt: a se et posteris suis perpetuus temporibus possidendum.
45 6 Oben S. 301, 3 u. 308, 31 uird Margarete Maultasch dagegm richtig
als Tochter des Konigs Heinrich, Herxogs von Karnten, bexeichnet.
7 Vgl. oben S. 308, Anm. 5.
— 316 —
creavit. Et diem obivit anno Christi 1361. in die Lamperti1
martyris, ducatus Slli anno 14., dum filius suus aduc iuvenis erat.
Margareta uxor Ludovici imperatoris obiit 1355.2 se-
pulta in Valencia8 Hannonie, quam rexit annis 10 et in
Holandia annis 5 mens i bus 9. 5
Cap. 49.
De filio eiusdem Meinhardo.
Andr. 102 u.^ [F.256*] Meinhardus dux Bavarie superioris, comes Tirolis,
54 quern, quia iuvenis erat, quidam barones et milites de Abensperg et
Laber ac Lapide necnon et alii potentes contra voluntatera cons an 10
guineorum suorum aliquo tempore gubernant. Fitigitur, ut predictus
Meinhardus et quidam iuvenis dux nomine Fridricus filius Steffani
ducis de Land shut cum adiutorio dictorum baronum et militum in ob-
proprium dicti Stefiani ducis obsiderent castrum KStingwerd appeUatum
super fluvium lima 6 prope Gey sen felt situm. Quod considers ns ipse 1 5
StefTanu8 dux ex Landshut, pater dicti Fridrici, unacum filio suo
Steffano dictum castrum defendere nititur. Cum igitur bellum inire
deberent, Fridricus dux patri suo Steffano de consensu n obi Hum
suorum versus Ingelstat cessit et Meinhardus cum suis fug it. Tunc
filio fugiente et patre persequente, invicem tamen se non ledentibus in 20
utroque exercitu tirones, id est novi milites, tot facti sunt, ut cxinde
proverbium exortum sit ad modum nivis descendentis milites factos
fuisse.
u. Ebran 125. Meinhardus quoque ad burgravium in Nurembergam6 con fug it.
Cum autem fierchtoldus episcopus Eistetensis ipsum ad montana»25
deducere v el let, captus est a rusticis et in Ingelstat deduct us.
Andr. I. c. Exinde per placita fuit deductum, quod dictus Meinhardus de
cetero in Monaco res id ere deberet et secundum [F.257] patruorum
suorum consilium regi. Qui post breve tempus occulte ad montana »
Ebran 126. recesgit. Quo cum pervenisset, mater sua dicta Maultasch desponsavit 30
sibi Margaret am filiam Albert i 7 Austrie ducis, sororem Rudolfi,
in uxorem. Postea non diu supervixit et diem obivit in castro Tirolis
» montona Hs.
1 17. September; vgl. Ruber a. a. 0. S. 69 und Haug a. a. 0. S. 108.
• Vielmehr am 23. Juni 1356. 35
• Valenciennes.
4 E8 sind beide Ghroniken dee Andr., der im Chr. b. die Darstellung
dee Chr. g. erweitert hat, beniitxt. Auf den Text der Quelle des Andr.t
des Chron., ist Arnpeck hier nicht xuriickgegangen.
5 Diese Angabe aus Ebran 125 : das gelegen ist auf der Ilm. 40
6 Bei Andr. 555 heisst es : usque in Nunburg. Das ist Neuburg a. D.
Schon Ebran 125 hat den Namen bei Andr. falsch gelesen und gesagt :
gein Nurmberg zfi dem burgkgrafen. Darnach oben Arnpeck. Vgl. Huber
a. a. 0. S. 72.
7 Vgl. Chr. Stams. bei Pex, SS. Rer. Austr. Ut 459. 45
— 317 —
anno doraini 1364.1 nullum relinquens filium, sepultllS in Stambs.2
Sed quia ipsa Maultasch mater Meinhardi odivit Bavarie duces et
Margareta uxor eillS, pro Budolfo duce Austrie miserunt et ei
com ita turn Tiro lis subiugaverunt non obstante, quod olim imperator
5 Ludovicus filio suo Ludovico marchioni Brandenburgensi et suis legi tim is
heredibus eundem com ita turn contulerat. De quo gravis inter Bavarie Andr.103 u.
et Austrie duces oriebatur lis* eta gwerra a. Nam predicto anno 155 u.
Steffanus et Steffanus ac Fridricus filii eius, duces Bavarie, Miildorf Fbran I.e.
civitatem obsident, quia archiepiscopus Salczeburgensis OrtolfllS3, cuius
lOpredicta civitas est, Budolfo duci Austrie adherebat. Rudolf us
a u tern predictam civitatem defensurus cum magno exercitu armatorum
in Bavariam usque ad Ried ascend it. Quod principes Bavarie audientes
relicta obsidione ducibus Austrie occurrunt cum eis pugnaturi. Interea
duces Austrie cum audi?6ent Bavaros a Muldorf recessisse non expectatis
15 Bavaris in Austrian) sunt reversi. Quod et duces Bavarie videntes
similiter ad propria redierunt Muldorf amplius non fF.257'] impug-
nantes.
Tandem perplacita que dam et ducum Bavarie negligenciara4 Ebran 127.
pred ictus comitatus Tirol is in manibus ducum Austrie per-
20 mans it usque in hodiernum diem.
Huius Meinhardi temporibus eius nomine quidam pre-
fectus Rorbeck de Rorbach5 oppidum Ingolstat more civi-
tatis muro cingi fecit.'5
Hec de Ludovico marchione primogenito Ludovici im-
25peratoris et eius filio Meinhardo, in quo hec linea defecit.
Secundo sequitur de duobus iunioribus fratribus Ludovico
Romano et Ottone marchionibus Brandenburgensibus, tiliis
sepedicti imperatoris Ludovici.
« fehU Hs.
30 ' Die Jahrxahl aus Fiietrer 180. Ueber Meinhards Tod vgl. Ruber
a. a. 0. S. 78.
* Das Chr. Stams.t tcelches mail hier ah Quelle vermulen konnte,
enthcilt diese Angabe nicht. Meinhard ist in Meran begraben; vgl. Haeutle,
Oenealogie S. 16; Historisches Jahrbuch XXX1H, 132.
35 3 Ortolf von Weisseneck, Erxbischof ran Salxburg, 1343—1365.
4 Vgl. uas Fuetr. 186 iiber den Verlust der holldndischen BesiUungen
sagt : toret ich es mit hulden sprechen, das sy es vast durch ir aigen
laszhait versaumbt haben. Vgl. auch oben S. 311 f.
* Kleemafin, Oeschichte der Festung lngolstadt , S. 7 : Winhart
40Rohrbeck. Vgl. Verhandlungen de* hUlor. Vereins fur Niederbayem
XLVU,66ff.
6 Quelle?
— 318 —
Cap. 50.
Secundo sequitur de Ludovico et Ottone
marchionibus Brandeburgensi bus.
Andr.90u. [ F. 258] Ludovicus Roman us dictus, quia Rome natus est, et
551. iuvenis frater eius Otto, quorum mater de Polonia 1 erat, in 5
divisione paterne hereditatis marchiam Brandenburgensem ac-
ceperunt, quam eis Ludovicus senior libere resignavit et sibi
Monacum retinuit Quorum mores incole ferre non potuerunt.
Idcirco, ut dicitur, fugarunt eosdem a terra sua.1 Porro
marchio Ludovicus sine liberis in diebus3 adolescencie sue 10
diem obivit.
Andr. 556 u. At marchio Otto5 anno domini 1373. marchionatum Brande-
Fiielr. 181* burgensem Carolo regi Bohemie pro 200 mitibus florenorum vendidit,
et 100 milia florenorum in parata pecunia solvuntur, sed pro aliis
100 milibus florenorum data fuerunt quedam castra, videlicet Lauff, 15
Herspruck, Sultzpach, Rosenberg, Reichenfeld, Hiersaw. Adhuctamen
aliqua castra ante nemus bohemicum6 in potestate regis Caroli
permanserunt. Que post temporis intervallum deposito Wentzeslao
rege Rupertus rex Romanorum comesque palatinus Reni ad domum
Bavarie gladio recuperavit. 20
Ebran 122? Sane prefatus Otto accepta pecunia in Bavariam rediit ac
deincep8 vitam suam in castro Wolfstain super Yserum fluvium
si to, uno miliario a Landshuta distante ut privata persona
cum quadam moliatrice dicta Margareta8 usque in fin em deduxit.
1 Trotxdem der Text des Andreas 90 xu Otunde liegt, too es heisst: 25
quorum mater nacione fuit de Holandia, ist hier die unrichtige Angabe
Fiietrers 174, 30: was aine von Poland t eingedrungen. Die Mutter Ludwigs
des Homers, WUhelms, Albrechts und Ottos war Margarete von Holland.
Widerspruch mit oben S. 295, 37. Vgl. Neuhaus, Otto V. von Wittels-
baeh S. 61 und 139. 30
* In friiheren Quellen nieht beriohtet. Vgl. Neuhaus a. a. O.
s In der Ausgabe bet Fez, Thes. anecd. Ill, 3, 354 ist an dieser
Stelle folgende irrtiimliehe Lesung gedruckt : ... Ludovicus sine liberis
Siebii adolescencie sue diem obivit. Der Text lauiei aber deutlich,
wie ieh ihn oben wiedergebe. Aus der Pex'sehen Ausgabe hat man noeh^
in neuester Zeit gefolgertf dass Ludwig xu Sieb in der Mark gestorben
sei (Neuhaus a. a. 0.). Diese Annahme ist nunmehr vbllig aufzugeben.
Ludtoig der Homer ist in Berlin gestorben und daselbst in der Franzis-
kanerkirche xum Orauen Kloster begraben (Haeutlef Qenealogie S. 109).
4 Am Anfange dieses Abschnitts sind des Andreas Worte verwendei, 40
am Schlusse herrschen die Fiietrers vor. Neuhaus a. a. 0. S. 140 sagt
irrigerueise, dass Fuetrer den Bericht Ampecks abgeschrieben habe, wahrend
es dock umgekehrt ist.
6 So Ebran. Andr.: marchionatus a ducibus Bavarie venditur.
Ebran : der Otto verkawft die marich. Darnach Fuetrer. 45
• Vgl. Andr. 556y 13: secus silvam Bohemorum
7 Darnach auch Fuetr.181, der Ottos Leben in Wolfstein als un-
furetlich tadelt.
8 Ebtan und Fuetrer: Gredl.
— 319 —
Ideo molendinum ibidem usque in preaentem diem vulgar iter
Gredelmula nuncupatur.
Hie Otto marchio Brandenburgensis , dux Bavarie, anno Andr. 556.
do mini 137 8.1 ultimum diem clausit sine liberis, sepultus in mo-
5nasterio Felicisvallis.'
Et sic linea illorum duorum fratrum desiit. Tercio
sequitur de ducibus Alberto et Wilhelmo in Holandia.
Cap. 51.
[F.258*] De filio iraperatoris Ludovici duce
10 Wilhelmo.
Wilhelmus dux, filius Ludovici imperatoris, possedit Ho- Andr. 90.
landiam, Selandiam etHannoni am. Cuius gubernator Albertus f r a t e r
eiue extiterat, quia furibundus ex quadam intoxicacione f actus fuerat.
Inb Valencia8 Hannonie obiit 1388. Diem obi vit sine liberis,
15 sepultus in Holandia.4
Huius uxor Mathildis Alia ducis5 Leucastre in Anglia
post mortem raariti nupsit domino Walrabo de Valckenberg.
Tandem sepulta Holandie in Haga apud predicatores fratres.6
Cap. 52.
20 De filio imperatoris Ludovici duce Alberto.
Albertus fraterWilhelmi, filius Ludovici imperatoris, princeps Andr. 91 u.
benignus8 fuit. Cuius titulus erat talis: Albertus dei gracia comes 559?
palatinus Reni, dux Bavarie, comes Hannonie, Holandie, Selandie et
dominus Frisie. Duxit Margaretam filiam ducis Ludovici, ducis Polonie
25 de Briga, in uxorem. Ex qua genuit tree filios, Wilhelmum, Albertum Ebran 123 u.
Fiietr. 184.
» am Rand von spdterer Hand 4 Gredlesmul.9 *> In — 1388 am
Rand mit Einfiigungsxeichen.
1 Vielmehrl379t trie ouch die Quelle angibt. Vgl.Neuhaus a. a. O.S. 135.
2 Neuhaus a. a. 0. S. 140 macht darauf ' aufinerksam, doss es tcahr-
30 seheinlieher istt Otto habe in der Frauenkirche xu Munchen seine letxie
Ruhestdtte gefunden.
8 Vielmehr xu Quesnoy.
* Zu Valenciennes.
6 Ibehter Herxog Heinriehs 1. von Lancaster.
35 fl N<uh Haeutle, Qenealogie S. 117 im Benediktinerinnenkloster
Rhijnsburg bet Leyden.
1 Es ist deutlich der Wortlaut beider Texte verwendet.
8 Nicht diesen, sondem seinen Sohn Albrecht nennt Andr. 91 virum
benignum. Vgl. unten Kap. 55. Abet ahnlich heisst Albrecht I. beiAndr. 559:
40 princeps pacis et mansuetus.
8 So im Autograph; die Lesarten Bredelmul, Brendmfll, Bredtles-
mfll beruhen auf Irrtum, so dass die Erklarung Brettleinsmuhle {Neu-
haus a. a. 0. S.140) iiberflUssig ist. In den Fuetr.-Hss. kommt diese
Lesart ubrtgens ntcht vor (vgl. Sptllers Ausgabe S. 181).
— 320 —
et Johannem, et tresa 1 Alias, Margaretam, Johannam et Katherinam.
Margareta desponsata fuit Johanni duci Burgundie, comiti Flandrie.
Que genuit* due em Johannem b, qui a Turcis captus in bello fuit8,
et sepulta est ill Holaildia.4 Johannam duxit Albertus dux
Austrie, qui ex ea genu it Albertum postea regem Romanorum,5
Hungarie et Boemie et Margaretam 5, quam duxit dux Hainricus
in Landshuta. Katherina uxor fuit Eduwardi ducis Gelrensis.
Obiit sine liberis sepulta Holandie.6
Cap. 53.
De obsessione castri Naterbergs 10
Chron.43 u. [F. 259] Anno Christi 1357. Albertus hie, filius Ludovici im-
Andr. 101.1 peratoris, dux Bavarie et gubernator Holandie, unacum fratre suo duce
Steffano ex Landshuta castrum Naterberg obsedit, in quo quidam
miles Petrus Ekkar residebat. Huius consanguinei cum seviciam
predicti principis Alberti raitigare non possent, licet dictus Petrus ipsi 15
principi obsequia multa fecisset, Bohemiara properant Caroli imperatoris
auxilium constanter imp lor antes. Qui precibus et muneribus victus
congregato exercitu Bohemorum in castrum Stauff venit et pontem
Danubii pertransiens ibidem 7 dies moram fecit muneribus interim
quoad am milites corrumpens et ministeriales dominorum Bavarie, incendia 20
eciam multa faciens. Postea quasi volens cum predictis principibus
inire bellum versus Natterberg descend it et castra metatus est iuxta
exercitum Bavarorum in spacio dimidii miliaria. Cum autem Bavarorum
princeps8 forciorem miliciam haberet et pugnaturos se iam c rede rent,
ipsi, qui pecunia corrupti fuerant, partibus se interponentes placitaverunt, 25
quod predictus obsessus miles castro principi assignato in persona et
rebus securus esset, donee de obiectis vel obiciendis coram imperatore
et aliis principibus responderet Quod tamen factum non est, quia
a duas am Band korr. tres unter Einfiigung der Worte et Katherinam.
b am Rand: Phi[lippum] et 6 filias, Hs. 30
1 Andr. 559 weiss nur von xwei, der ersten (Margareta), deren
Namen er nicht kennt, und Johanna. Wie Andr., so aucJi Fiietr. 184,
der aber 187 Margareta mil Namen nennt.
2 Ebran 123 sagt riehtig : der gepert aus ir den grossen Philippen,
hertzog in Burgundi (Philipp den Quten), Fiietr. 184 : die ... was des 35
hertzog Johanns von Burgundy raueter und 183 : hertzog Johanns von
Burgundj, der was des eltern hertzog Albrechts von Nidern Bayren
tochter sun (irrtiimlich statt des Andr. 650 Angabe tochter man). Arn~
peck xieht xundchst die unrichtige Bexeichnung Fiietrers der richtigen
Ebrans vor trotx Andr. 558,27 und 559,36. Unten in Kap. 56 kennt 40
er das richHge Verhaltnis. Und auch die Randbemerkung diirfte als
absichtliche Aenderung aufxufassen sein.
3 Vgl. oben S. 258 f.
4 Vielmehr in der Kartduser-Kirehe xu Dijon.
6 Vielmehr Elisabeth, wie Andr. 560 und Fiietr. 184 riehtig angeben. 45
8 Im Kartauser-Kloster Monkhusen bei Arnhem.
7 Wie die Textvergleichung ergibt, sind beide Quellen beniitxt.
8 Vgl. Andr. 101, Anm. 8.
— 321 —
miles predict us tan t am in obsidiooe perpessus fuerat penuriam, quod
postea ad tempus breve supervixit.
Incidencia de tribus regibus paganorum.
[F. 259] Post hec circa nativitatem domini tres reges paganorum Andr. 101.
5de Littuonia poscebant se baptizari et in fide Christiana per im-
peratoris subsidium a viris catholicis im bui. Atimperator
illis cum comitatu principum occurrit, inter quoe duo erant duces
Bavarie. Videntes autem pagan i tan tarn Christianorum gloriam mentiti
sunt* et fugam inierunt. Nobiles vero de imperatoris exercitu
10 ill os insequentes multos occiderunt.
Post in die innocentum *> Reich civisRatisponensisoccidit magistrum
Conradum de Prunovia canonicum cathedralis ecclesie, cum ipsi equitarent
cum silo episcopo, scilicet puerorum. Propter quod Fridricus episcopus
interdictum posuit, et facta est discordia et lis magna inter clerum
15 et cives, ita quod cives inter se statuerunt, ut nullus ex eorum filiis 102.
6eu scolaribus in summo et veteri capella scolas visitare deberet. Quod
ad aliquod tempus duravit. Tuncque cessavit ludus ille, quern vulgaris
elocucio episcopatum puerorum appellat, qui cum magnis expensis novorum
canonicorum fiebat, dec return que ex tunc est, ut huiusmodi statu ta per
20 novos canonicos solvenda ulterius ad fabricam et sacrarium darentur
pro ornamentorum ecclesie augmento.
Anno domini 1360. Albertus dux obsedit castellumc Hilkers-
perg et potenter obtinuit.
Eodem anno in die S. Oswald i factum est inccndium Ratispone
25 in foro, et exusta est turris fori ibique due campane magne lique-
facte sunt.
[F.260] Eodem tempore dux Albertus castrum in Straubing
incepit.
De fundacione monasterii in Straubing.
30 Anno Christi 1367. Albertus Stainhauff civis et prepositus Andr. 103.
dominorum de capi tulo Augustensi accedente consensu Alberti ducis,
filii Ludovici imperatoris, in area sua dicte civitatis claustrum fratrum
Carmelitarum fundavit. Huius predicti Alberti films Albertus ibidem
in medio chori est tumulatus.
35 1371. pestilencia maxima Ratispone seviebat. 204.
Eo tempore lis inter Carolum imperatorem et principes Bavarie
fuit. Unde imperator cum exercitu episcopum Mindensis ecclesie in
Bavariam m i s it, qui qucdam opida ibidem incendit. Hie est episcopus
ille, qui vulgo Gugelweit vocabatur, eo quod capucium amplum deferret.
40 1375. in die S. Gregorii pape obiit Leopoldus ultimus comes dei06.
Hals in Osterhofen sepultus.
Anno domini 1392. alias 1404. ill die Lucie * obiit dux Fiietr. 184.
Albertus predictos relinquens liberos, sepultus Holandie in
Gravenhaga. Eexit 16 annos et cum fratre 30.
45 ft fehlt Hs. *> Raum freigelassen Hs. c spater himugefiigt.
1 lAtxteres Jahr nebst Tag (13. December) ist richtig. Andr. 559
ttnrichtig 1405.
Qaollen u. Erortorangen N. F. III. 21
- 322 —
Andr.116 u. [ F.260'] Anno domini 1393. media pars opidi in Straubing a
558.1 fulmine incensa periit. Tunc factum est miraculum, quod sub silencio
non est transeundum. Fuit in opido eodem civis quidam annosus
nomine Jordanus Yetz. Hie in domum suam prope turrim in medio
opidi in Straubing versus austrum tegulis ligneis tectam, dum opidum 5
incendio flagraret, posuit ymaginem S. Petri, quern semper in magna
veneracione habebat, dicens: Sancte Petre a, quia semper tibi servivi,
obsecro, ut domum meam custodias. Quod si non feceris, unacum
domo conbureris. Etb ipse ad medonem bibendum ivit. Et factum
est, dum in ilia media parte opidi propter incendium nihil rem an ere t, 10
hec sola domus in medio ignis illesa permansit.
Cap. 54.
De lib eris Alberti, et primo de Wilhelmo duce.
Andr. 91, Wilhelmus Holandiam, Hannoniam , Selandiam et Frisiam
Ebran 12H u. possedit. Huic Johannes Burgundionum dux Margaretam sororem 15
F't 1ftt 8uam in ux<>rem dedit, ex qua filiam nomine Jacobam genuit. Que
Ebran 129 desponsata ft"t primogenito regis Francie, qui dictus fuit Turonensis
telfinus 2, qui non longe post diem obivit in 6. feria parasceves
anno domini 1417. 8 Hie dux Wilhelmus comes Holandie etc.
diem extremum clausit anno domini 141 7.4 sepultus in 20
(rennot5 Hannonie.
Cap. 55.
Secundo de duce Alberto in Straubinga sepulto.
Andr. 91 u. [ F. 261] Albertus duxBavarie inferioris possedit magna m
55&° inferioris Bavarie [partem c] in civitate Straubing, princeps benignus.25
Non d dilld vixitd. Mortuus est sine liberis; nullam enim duxit
uxorem. Et sepultus est in Straubing in monasterio fratrum Carme-
lilarum. Fratrem suum Johannem reliquit heredem, qui princi-
patum eundem inferioris Bavarie per vicedominum rexit.
0 Anno domini 1397. obiit serenissimus princeps dominus3o
Albertus comes palatinus Reni, dux Bavarie necnon Holandie,
» am Band : were, Petre, were Hs. b Et — ivit mit Einfiigungs-
xeichen am Band, c fehlt Hs. (1 am Rand Hs. © der folgende Abschnitt
am Rande mit Einfilgungsxeichen.
1 Es sind beide Texie beniitzt. 35
2 Dauphin Johann, Herxog von Touraine etc., Sohn Konig Karls VI.
von Frankreick.
8 9. April. Johann tear vielmehr am Palmsonntag den 4. April
141 7 gestorben ; vgl. Lbher, Jakobda von Bayern 7, 2 71.
4 Am SI. Mai. Andr. 560 und Fiictr. 185 unrichtig 1409. 40
6 Vielmehr xu Valenciennes.
fi Beide Texte sind benutxt.
— 323 —
Hannonie, Selandie comitatuum* atque dominii Frisie guber-
nator, fundator monasterii Carmelitarum in Straubing.
Cap. 56.
Tercio de duce Johanne electo Leodiensi et
5 bello eius.
Johannes dux Bavarie electus Leodiensis, quern episcopatum Andt- 122 u.
iure eleccionis per plures rexit annos, et lit laicus incessit nee 5tf0.1
ad sacros ordines processit. Quapropter Leodienses in eum
insurrexerunt, unde anno Christi 1408. eundem in Traiecto
10 obsiderunt. In Jhac obsidione Leodienses tanta feruntur ferocitateb usi
f uisse, ut n;iilieiibuB ob penuriam e civitate expulsis impudice mamillas
amputarent et vestes circa femora prescinderent. Idcirco Wilhelmus
dux Bavarie, comes Holandie, frater predicti Johannis electi, et
Johannes dux Burgundie, sororius eiusdem, cum alias Johannem electum
15 contra Leodienses iuvare recusarent, videntes autem eum in tan to
periculo cons titu turn exercitura fere 10 milium virorum pugnatorum
contra ipsos Leodienses movent et progressos aliquantulum ab obsidione
bello aggrediuntur omnesque occidunt, ita ut vix pauci evaderent, qui
ceteris rem gestam narrarent, ex altera parte circiter 10 tan turn oc-
20 cumbentibus. Versus :
Anno milleno [F. 26V] C quater et semel octo
Septembri mense vicesima tercia die
Leodii gentes lacrimose nunc modo flentes
Bunt gladio cesi, corporibus undique lesi,
25 Per Holandrinos prostrati Burgundiosque,
Triginta quinque milia plus adde virorum.
In predicto bello Leodienses sunt occisi 35 milia virorum et 300
et plures postmodum, ita quod fere estimantur ad 40 milia utri usque
sex us, qui interempti sunt.
30 Defuncto autem fratre suo duce Alberto ipse dux Johannes gi Um 55^
principatum eius in Straubing hereditavit, quern per vicedominum
rexit. 2
De eleccionis renunciacione et coniugio eius.
In concilio Constanciensi dominus Johannes dux Bavarie iuri, Ebran 130 u.
35 quod sibi compecierat ex eleccione ad episcopatum Leodiensem, Fiietr. 187.
sponte renunciavit. Et, ut liberos procrearet, filiam ducis Lusacie c, A-nAr. 560 u.
fratris Sigismundi imperatoris, in uxorem duxit. Jriietr. loo,
De domina Jacoba filia Wilhelmi.
Sane post decessum fratris sui Wilhelmi, qui unicam filiam nomine Cf. Fuetr. 185
40 Jacobam reliquerat, dominus Johannes dux Bavarie desiderans ut u. 187.
R comitatum lis. b ferocitati Hs. c Lucemburgis am Rand Hs.
1 Beide Texte sind benutxt.
» Vgi oben S. 322, 28.
21*
— 324 —
Ebran ISO. proximus et verus heres saltern tutelam, curam seu administracionem
provinciarum suscipere domine Jacobe ducisse Bavarie, comitisse Holandie,
relicte delfini, veniens in civitatem Dortracum Holandie Dec pacifice
obtinuit propter rebellionem Leodiensium, qui dominam Jacobam et
matrem eius Margaretam in sua cura potenter t en e bant per se regereo
cupientes. Quo audito dux Johannes favores Holandren sium multorum
Fiieir. 187 sibi procuravit. Ea propter civitates pi u res , oppida et castra sibi
adherebant, precipue ci vitas [F.2V2] Dortracum, que ei multa ad-
minicula administravit. £ converso domine Jacobe et matri sue Margarete
pccior provinciarum pars obediebat. Idcirco prede, incendia et devasta- 10
, Ebran ISO. ciones t err arum multe facte sunt. Deinde fit congregacio principum,
maxime Philippi ducis Burgundie et uxoris sue Margarete, domine
Jacobe et matris eius Margarete vidue ducis Wilhelmi in civitate Wiern-
leto Flandrie ultima die Julii. Ubi per Burgundie ducem Philippum
conclusum est, quod domina Jacoba vidua delfini ducat Jobannem 15
ducem Brabancie per dispensation em pape Martini V., eo quia erant
consanguinei in tercio gradu. Quo facto anno domini 1418. ipse
Ebran ISO. Johannes dux Brabancie duxit dominam Jacobam in uxorem in presencia
131. domine Margarete eius matris, et peractis nupciarum solenniis dux
Brabancie Johannes ductus fuit per Holandiam, Hannoniam et Selandiam 20
. Fiietr. 187. et ipsa domina Jacoba per Brabanciam ut ducissa et domina terre. Interea
Johannes dux Bavarie cum suis in civitate Dortraco in pace perm an sit.
188. Quod Leodienses et Hoezenses videre non valentes inquietudinem im-
miserunt, ex qua multa mala evenerunt. Nam Johannes dux Brabancie
Kbran 181. i ntendens Johannem ducem Bavarie total iter ab Holandia expellere con- 25
Fiietr. 188. gregato magno armatorum exercitu civitatem Dordracum in crastino
nativitatis Johannis baptiste obsedit et per mans it in eius obsidionc
usque in diem B. Laurencii, in qua obsidionem cum multorum suorum
militum detrimento solvit. In his dissensionibus [F. 262' ] provincie
Ebran 131. in utraque parte predis, incendiis ac homicidiis perplurimum sunt con- 30
Fiietr. 188. trite. Insuper Johannes dux Bavarie civitatem Roterdann auxilio Dor-
dracensium obtinuit. Hec mala videos Philippus Burgundie dux inter
prefatos duces treugas statuit ad festum S. Andree anno domini 1419.
Congregatis itaque dictorum principum consiliariis conclusum est, quod
Johannes dux Bavarie pro sua hereditate debeat possidere civitatem 35
Workam, barones de Arkel et de Werden et totam Holandiam per tree
con tin u 08 annos gubernare. Hoc modo predicti tres duces Bavarie,
Ebran 181. Brabancie et Limburgis osculum pacis mutuo dederunt 19. die mensis
Fiietr. 188. Februarii. Hec omnia litter is sigillatis sunt roborata. At cuncte civi-
tates Holandie Johanni duci Bavarie ut suo vero domino iurarunt ex- 40
cepti8 dumtaxat Hoezensibus, qui nullo pacto sibi obedire volebant,
ymmo sibi semper rebellarunt. Ea tempestate Johannes dux Brabancie
Bruxellam intravit, quo eciam Hoezenses pervenerunt. Qui in palacio
et presencia ducis strennuum militem Wilhelmum de Bercken inter-
fecerunt, quern putabant auctorem pacis predicte fuisse. Postea fugam 45
inierunt. Pro cuius morte magna facta est lamentacio. Hii homicide
venerunt in civitatem Trayazensium, qui hec ignorabant.1 Et omni
modo, quo poterant, civitates Holandie ad rebellionem Johanni duci
1 Eier hat Antpeck seine Quelle missverstanden ; Fiietrer sagt:
die sollicher misshandlung mit in was (in der lateinischen Qtielle Fiietrers: 50
ad civitatem Traiectensem tanquam fan tori am partis sue).
— 325 —
Bavarie inclinabant, precipue Leodienses, et facia confederacione multa 189.
damn a ipsi duci Johanni et maxime civitati Dordracensi faciebaot.
In8uper civitatem Qerdridam / F. 263 ] vi ceperunt expulsis incolis.1
At Johannes dux Bavarie eandem civitatem per 18 ebdomadas obsedit
5 potenter. At cives pociores* et maior pars fugierant ex civitate,
reliqui se duci dederunt. At dux ipsam civitatem incendiis vastavit
preter castrum, quod domino Theoderico de Mernedo* donavit. Acta
sunt hec in die S. Laurencii anno domini 1421.
Eodem anno in die S. Elizabet mare in Holandia in tantum in- Ebran 132.
10 tumuit, ut 72 ecclesie parrochiales, monasteria plura et alie ecclesie et Fiietr. 189.
ville ex tali diluvio perierunt.
Anno domini 1422. Hoezenses cognoscentes, quod inter prefatos
duos duces discordiam seminare non poterant, cum exquisita malicia
venerunt ad dominam Margaretam matrem domine Jacobe dicentes,
15 quod ipsa domina Jacoba male contra morem Christianorum nupsisset
et quod nullus sapiens haberet pro vero matrimonio et legitimo, eo quod
gradus consanguinitatis non fuissent bene domino pape narrati. Quorum
verbis inducla ipsam dominam Jacobam clam in Hannoniam duxit, et
profuga in Angliam venit Ubi per Hoezenses desponsata fuit duci
20 Hunfrido de Clarestra, fratri Hainrici regis Anglie. Fiunt igitur regales
nupcie, contra tamen regis voluntatem, et malum malo superaddunt.
Que cum au dissent Johannes dux Brabancie et Philippus dux
Burgundie, non immerito indignabantur et mirabantur. Post hec dux
Hunfridus assumptis 1000 bene armatis equitibus cum domina Jacoba
25 uxore eius in Hannoniam venit At domina Margareta mater eius
omnes rogavit, ut domine Jacobe et eius marito occurrant et eos
honor ifice suscipiant. Ad hec omnia auxilio [F, 263* ] fuerant Hoezenses
unacum domino de Hunartt. Et sic in possessionem Hannonie potenter
inductus fuit dux Hunfridus. Cum autem omnes ei iurassent, licet
30 quidam coacti et inviti, consilio Hoenzensium ipse dux capitaneum
Hannonie dominum de Hun art constituit. Interea Johannes dux Bra-^0.
bancie magnum armatorum exercitum co Regit volens ducem Hunfridum
fame et bonorum eius predonem a terra expellere. Similiter Johannes
dux Bavarie ingentem militum copiam in auxilium Johannis ducis
35 Brabancie congregavit. Qui dum se sic ad bellum pararet, a quodara
suo milite die to Johannes Vliet, in quern super omnes confidebat,
venenum sumpsit letale, ut postea in carcere fassus est, et quod in
complacenciam domine Jacobe fecisset. Qui per sentenciam lictori ad-
iudicatusb iuxta demeritum suum in quatuor partes scissus est, que
40 partes in provincia suspense sunt. Fertur insuper, quod hie miles
m agister curie dicti ducis fuerat Quod enorme factum audiens Johannes
dux Brabancie super modum stupefactus, similiter et dux Burgundie
At Johannes Brabancie dux armata manu Hannoniam intravit et fir-*
mis si mam civitatem Contebriam, in qua maior pars exercitus ducis Hunfridi
45 manebat, cum 60 milibus pugnatorum obsidione cinxit, novissime vi
a so He. siatt Mervedo der Quelle. b darnach qui Hs.
1 Wteder ein Missverstandnis ; Fuetrer sagt: betriiebten daraus
alle gegent.
* Mis8verstdndni8. Fuetrer: Ir vil und der maist tail entran aus
50 der stat.
— 326 —
cum sturm a ci vita tern cepit et omncs in ea interfecit, ymmo eandem
fundi tus delevit Postea per se cognoverunt, quod iniuste se a propriis
8ui8 dominis et veris heredibus alienassent et per se ceperunt expellere
Anglicos. Videos Hunfridus civitates [F.264] omoes preter Hoenzenses
a se deficere petivit a duce Burgundie, ut tamen haberet solum comitatum 5
Holandie. Quod importune sibi denegatum fuit. Iterum petivit, ut
tamen salvo cum conductu posset libere in patriam suam reverti. Quod
similiter sibi denegatum fuit. Deinceps dux Hunfridus cirotecam suam
Philippo duci Burgundie misit in signum, quod in cainpo secum bellare
velit, quam et Burgundie dux accepit. At Hunfridus in Angliam reversus 10
recognoscens se per mulierem deceptum. Cum autem 6 ta tutus dies
duellionis venisset, comparuit dux Burgundie in campo, sed Hunfridus
in Anglia permansit. Ea tempestate, dum prefati duces duellare deberent,
gloriosus ac liberalissimus princeps Johannes dux Bavarie, come 8
191. Holandie, ex sumpto veneno diem obivit in epiphania domini in civi- 15
tate Hagha apud predicatores sepultus anno domini 1424.
Interea Philippus dux Burgundie suos ambasiatores in Holandiam,
Selandiam ac Frisiam misit, ut Johanni duci Brabancie obedienciatn
facerent et iurarent ut vero eorum domino, ex quo domina Jacoba eius
vera uxor erat. Quod turn quasi omnes fecerunt preter Hoenzenses et20
de Statnhaim a. Et ita Johannes dux missus est in possessionem Ho-
landie, S el an die et Frisie. Domina autem Jacoba et mater sua
Margareta in Hannonia habitabant. Que cum omnino ab omnibus esset
derelicta, a predictis ducibus Burgundie et Brabancie graciam petivit
dicens, quod hec ex eius simplicitate acta essent. Similiter et multi25
principes et domini pro ea interccsserunt, sed nihil impetrarc poterant,
quia Johannes dux aiebat , quod sui irrecuperabilis [F.2641 1 damni
et scandali unquam oblivisci posset, quinymmo ipsam dominam
Jacob am uxorem suam ad curiam Romanam ad dominum papam
Martinum V. citavit. Qui causam duobus suis cardinalibus de Ursiuis 30
et Yeneciarum audiendam et decidendam commisit, quia nemo facere
poterat , ut earn dux in graciam reciperet. Committitur igitur per
sen ten ci am ipsa domina Jacoba duci Sabaudie b, ut earn cum curia
sua honeste tractaret, eo quod ei in secundo consanguinitatis gradu et
ipsi duci in tercio gradu asstrictus esset. Anno domini 1425. acta 35
sunt hec.
At domina Jacoba nullo modo consentire vole bat, ut ad aiienam
curam transiret, rogans graciam apud ducem Johannera, sed invenire
non poterat. Idcirco nee Honigoviam exire volebat. Quam ob rem
ipse Johannes dux Brabancie armata manu Honigoviam intravit et40
civitates obsedit. Quod audiens Philippus dux Burgundie ad vitanda
multa pericula partibus diem pacis statuit in Bergado1, quo multi
principes et domini convenerunt. Ubi conclusum est, quod ipsa domina
Jacoba manerc debeat apud patruum suum, ducem Burgundie, qui eciam
honeste tractare earn debeat tarn diu, donee dux Johannes obliviscatur 45
ire animi sui et earn in graciam recipiat, et ipse dux Johannes possideat
Hannoniam et dux Burgundie Holandiam. Hec autem omnia litter i s
a so Hs. b Subaudie Hs.
1 Nack unten S. 327, 2.
— 327 —
sigillatis sunt roborata1, et sic doraina Jacoba fuit destituta ab
omnibus paternis bonis. At dux Johannes Bergadum [venit a], ubi 102
omnes aduc fuerunt congregati, donee ipsa Jacoba Burgundie duci
presentaretur. Quod earn multum contristavit. Misit itaquc ad comitem
5 Engelbertum de Nassaw, Hainricum de Breda et ad plures alios rogana
[F. 265] eos fluentibus lacrimis inquiens : Ex quo non debeo habere
aliquam 8 pern, quod dominus meus, dux Johannes, recipiat me in
graciam suam, rogate tamen cum, ut me permittat habitare in Brabancia,
in quocunque loco voluerit. Quod gratanter accipiam. Sed nil impetrare
lOpoterant, quin presentetur ipsa duci Burgundie, ut conclusum erat.
Quod et factum est, et sic singuli ad propria mearunt, et dux Burgundie
Holandiam p res id i bus ac prefectis commisit. Ex instigacione domine
Margarete plures civitates in Holandia multum lamentabantur captivi-
tatem et exilium domine sue, quod tamen suspicione non caruit. Et,
15ecco, domina Jacoba in civitate Jandona captiva et exiliata habitavit.
Nimirum duo strennui, and aces milites, quorum unus dicebatur Ornoldus
Spierinck, alter Vos de Delfck, qui aut volebant mori aut dominam
suam a captivitate liberare. Qui cum tribus velocibus equis in silvam
seu ha gam ante predictam civitatem venerunt. Quibus ibidem alligatis
20 intraverunt curiam, ubi bene sunt suscepti. Habebant autem sec urn
occulte vestes viriles breves. Cum autem ad dominam Jacobam venissent,
dixerunt, quod earn dei adiutorio ad suam terrain deducere vellent, et
dederunt ei huiusmodi vestes. Quibus clam indutis mox cum eis domina
ut vir curiam exivit, quod nemo advertit; omnes enim putabant earn
25 esse virum. Venientes itaque in nemus ascenderunt equos suos et,
quanto velocius poterant, die noctuque ibant. Tercia autem die famelici
et fessi venerunt in Warckam et deinceps occulte in Biannam, [F. 265']
ubi a domino Hainrico de Vianna cum magno gaudio sunt suscepti.
Ibi primum vestibus virilibusb deposit is muliebres e converso induit.
30Postea Hainricus iamdictus in aquis earn in Schamphoniam deduxit,
quo omnis populus de adventu eius gavisus est. Mox rumores huius-
modi in tota Holandia insonuerunt. Quo audi to Hoenzenses cum copioso
exercitu ad earn venerunt et conduxerunt earn in Gandam. Quo castro
obtento plures civitates in dedicionem accepit. Ea tempestate dux
35 Burgundie in bello contra regem Francie victoriam obtinuit. Cum 103.
autem domina Jacoba quasdam civitates et castra usurpasset, misit in
Angliam c, ut ad se veniret. Qui noluit in persona propria, sed plures
bellicosos misit ei viros. Econtra dux Burgundie venit et omnes Anglicos
aut interfecit aut fugavit. Postea ex Burgundia ingentem exercitum
40 in Holandiam conduxit. E converso domina Jacoba magnam armatorum
copiam collegit et bis victoriam in campi bello obtinuit.
Anno Christi 1427. in magna septimana passion is domini Johannes
dux Brabancie et Limburgis diem obivit, et frater suus, comes S. Pauli,
ei in ducatu success! t. Sane dux Hunfridus contemta domina Jacoba
45a1iam uxorem in Anglia duxit. Cum autem utroque marito privata
fuissct, per interccssionem principum et nobilium cum duce Burgundie
« fehlt Hs. b viribus Hs. c hier ist (nack dem Text der lateinischen
Quelle) xn erganxen: ad Hunfridum ducem de Cloucester.
1 Fiictr. sagt mtr : als der spruch ausweist. Arnpcck beniitxt xitr
50 Ueber settling die oben S. 324, 30 vericendeten Worte.
— 328 —
ex integro concordata est sub tali pacto, quod ipsa domina Jacoba
omnes provincias [F. 266] a patre suo relictas [habeat »], sed nullo
modo sine consensu et voluntate ducis Burgundie maritura ducat. His
peractis provincie sue omnes pace gaudebant.
Accidit post bee, ut domina Margareta xenia preciosa et equos 5
mitteret domine Jacobe filie sue per nuncios honestos et nobiles. Quos
iuxta condignum non babuit remunerare propter precedents litis ex-
pensas. De quo sine mensura verecundabatur b. Misit itaque ad bur-
gravium de Montfurt, qui longoc tempore easdem provincias guber-
navit d, de quo summa ei spes fuit, mutuum petens. Qui respondit, 10
quod tempore litis omnia sua bona consumpsisset ; ideo ei accomodare
non valeret. Ex quo multum turbata fuit. Misit insupcr ad alios, in
quos confidebat, et simile responsum ei dederunt. Quare cameram
intravit et amarissime flevit, eo quod omnes dicerent, quod pred ictus
burgravius omnes thesauros et clenodia amboium ducum Bavariel5
Wilhelmi et Johannis sibi inbursasset. Hoc quidam fidelis cius
consiliarius considerans dixit : O domina, mittatis ad dominum Franckonem
de Barsilia. Spero, qucd non deneget vobis mutuum. At ipsa inquit:
Non, quia semper displicenciam feci ei et ideo timeo, quod de meo
diftbrtunio gaudeat. Atille: Ego cum honcstate ei dicam. Vade, inquit, 20
104 sed nulla inihi spes est. Ad quem cum venisset et necessitatem domine
eidem narrasset supplicans pecunie summam sibi accomodari, respondit :
Non solum pecunia, sed omnia bona mea [F. 266'] sint ei subiecta,
quatenus in necessitatibus meis favorosum aggress urn ad dominam mcam
h abeam. Que cum ipsa domina Jacoba audisset, pre gaudio flere cepit 25
et in tantum amare, ut eum clam in maritum duceret. Quod occultare
volebant, sed latere non potuit, cum nihil occultum, quin reveletur.
Quod cum dux Burgundie percepisset, cum magna milicia Holandiam
intravit. Quem domina Jacoba cum gaudio suscepit. Et cum epula-
rentur spleudide, occulte dominum Franckonem de Barsilia cepit et30
captivum in Flandriam misit inscia domina Jacoba. Acta sunt hoc
anno Christi 1433. Ubi crudeli carcere in castro Repolraont dicto in-
cluditur. Que audiens domina Jacoba multum contristata et anxiata
est. At comes de Woyrsa per multas interlocuciones Franconem de
captivitate sub istis condicionibus liberavit, quod ipsa domina Jacoba 35
resign are t ipsi duci Burgundie omnes provincias paterne hereditatis,
Holandiam, Hannoniam, Selandiam et Frisiam, et in possessionem
mitteret. Quibus singulis peractis Philippus dux Burgundie Franconi
u. Ebran 146. et eius uxori Jacobe comitatum Ostervandie assignavit, ut ex eo
corporalem sustentacionem caperent. Hoc modo humiliata est illustris40
domina Jacoba, que primum erat uxor dclfini, futura regina Francie,
novissime domina de Barsilia in» Selandia °. Que ex multis anxietatibus,
tristiciis ° et tribulacionibus previis tisicamf passionem incidit, ex qua
defuncta est in die S. Dyonisii [F.267] anno domini 1436. sepulta
apud avum suum, ducem Albertum, in Holandia in Haga. Rexit45
annis 19.
Fuetr.194. JJec ad presens sufficiuilt de ducibus Bavarie, qui dominati
200. sunt per Holandiam etc., e t de quinque filiis Ludovici imperatoris, quorum
« fehlt Hs. *> verecundebatur Hs. c longe Hs. <* guberavit Hs. « mit
Einfiigungsxeichen am Band. ' am Hand statt ethicam im Texte. 50
— 329 —
omnium linea ut fumus cito defecit. Sequitur nunc quarto
loco de eius secundo natu, duce Steffano, cuius linea usque
in presentem diem vigilie S. Mathei apostoli1 anni Christi
1493. in Monaco et Landshuta superstes duravit. Attamen
5 per anticipacionem, ut conveniencior in dicendis ordo postea
servetur, modo inserendum videtur de divisione inferioris
Bavarie per duces de Holandia relicte.
Cum etenim, ut supra suf Scienter narratum est, illugtris Andr. 56 i.
p rinceps Johannes dux Bavarie, comes Hon i go vie, Holandie et Selandie
10 ac dominus Frisie, ex veneno interfectus fuisset et domina Jacob* 562.
i 1 J u s t r i 8 filia ducis Wilhelmi fratris eiusdem ducis Johannis pro
prefatis comitatibus multa attemtasset, prevalens Philippus
dux Burgundie, cuius mater [F.267'] domina Margarets filia
ducis Alberti et neptis erat Ludovici imperatoris', predictas
ISterras u surpavit. Principatus vero Bavarie inferioris, cuius capi talis Andr. 471 u.
civitas est Straubinga, a 4 principibus, scilicet Ludovico in 570.
Ingelstat, Ernesto et Wilhelmo Monaci, fratribus, et Hain-
rico in Landshut, Bavarie ducibus, anno domini 1429. in vigilia
S. Johannis baptiste in 4 partes divisus est. In hac divisione Wil-
20 belmo duci per sortem cess it Willdenstain, DyetfQrt, Kelhaim, Abbach,
Schdnperg, Sigenstain, Valkenstain, Werd, Saulberg, Lindel, Peyistain,
Aigen, Eschelkaim, Newkirchen, Furt, Kotzting, Deckendorf et potestas
redimendi oppidum Kamm. Item Ernesto duci, fratri eius, cessit Hay daw
Strawbing, Mitterfels, Pogen, domus, que est Ratispone, cum omni
25 dominio et iure ibidem, pariter et moneta, exceptis Judeis. Item Ludo-
vico duci Scherdin^ Newhausen, Tieffenstain, tercia pars Dingolfing,
Kirch perg et Judei Ratispone. Item Hainrico duci Landaw, Naternberg,
Pladling, Wintzer, Hilkersperg, Hoffkirchen et Vilshoven.
[F.268J Item defuncto duce Steffano seniore, Alio im-
30 peratoris Ludovici, Fridricus, Steffanus et Johannes diviserunt
Bavariam per sortem pacifice, ut infra3 habetur. Predicti
tamen duo fratres Steffanus et Johannes possederuntR Mona-
cum pariter et cetera alia dominia quedam indivisa. Denique
elapsis aliquibus annis post litem, de qua supra4, ipsi
35 duces Bavarie et Austrie concordati fuerunt5, ita quod
Ratenberg cum dominio suo usque ad llumen dictum Cziler 6
ab una parte, ab altera autem parte usque ad flumen Habach 7
pertinere deberet in futurum perpetuis temporibus ad duces
a possiderunt He.
40 l Freitag den 20. September.
* Vgl. oben S. 320, 2.
3 Kap. 59 auf S. 331.
* S. 312 ff.
6 Ruber, Oeschichte der Vereinigung Tirols mil Oesterreich, 8. 115.
45 8 ZiUer.
1 Habach.
— 330 —
Bavarie sicque fuit distractum a comitatu Tirolensi, qui
eciara omni dominio pertinet ducibus Austrie in perpetuum.
Et ita roboratum est litteris1 et sigillis utriusque partis.
Cap. 57.
Fund} Divisio ecclesie S. Petri et B. Marie in Monaco. 5
Anno domini 1271. 8. Kal. Decembris ad preces civiuin civitatis
Monaci Conrad us episcopus ecclesie Frisingensis divisit ecclesiam S.Petri
in duas ecclesias baptism alee et fecit capellam B. Marie unam ecclesiam
baptismalem. Confirmata est bee divisio a papa Gregorio X. apud
vcterem urbem 4. Kal. April is pontificatus sui anno secundo. 10
Fund.9 [F.26&] Anno Christi 1372. Steffanus dux Bavarie cum filiis
suis obsedit Augustam, quod ita accidit, quia Augustenses cives ob-
sedemnt Conradum de Frcyberg militem, vicedominum ducum Bavarie.
Fund.4, Anno domini 1375. Steffanus senior, dux Bavarie, obiit in die
Epimacbi et Gordiani martyrum. Margareta uxor.5 15
Anno domini 1398. opidum Pfaffenhofen super fluvium
Uraam situm per ducem Ludovicum et Monacenses obsessum,
captum et depredatum est.6
Jac.Ph.Bcrg. Circa annos Christi 1391. Steffanus Bavarie dux, ad quern
/. XIV, f. 153. Franci8cus Cararius iunior confugerat, boc eodem anno ex German ia 20
aFlorentinis contra Galeacium Vicecomitem v ocatus magno cum exercitu
in Italiam venit. Qui primo adventu unacum eodem Francisco Patavium
clanculum ingressus urbem a Galeaceo possessam in fidem Francisci
preter arcem redegit. Quam cum obpugnare ccpisset, a Florentinis
mercede fraud at us nb oppugnacione destitit ac siti indignatus, cum 25
nil memorabile facere potuisset, re infecta inglorius in Germaniam
rediit.
Cap. 58.
Dc duce Steffano filio imperatoris Ludovici.
Andr.90. [F.269J Steffanus dux Bavarie, secundus filius impera- 30
toris Ludovici, possedit Land shu tarn et terram, que est versus Sal tz-
Ebran 122. burg am. Dominam Elizabet filiam regis Sicilie uxorem duxit. Ex qua
123. genuit 3 filios, Steffanum, Fridricum et Jobannem, et filiam Elizabet 7
1 Anscheinend nieht erhalten.
* Oedr. Oefele, Ber.Boic. SS. 11 338. Vgl. Neues Archiv XXIV, 60S, 35
Anm. 3. Aus der Quelle stammt auch die Ueberschrift des Kapitels.
3 Oefele a. a. 0. 343. Neues Archiv XXIV, 676, Anm. 6.
* Oefele 344. Neues Archiv a. a. 0.
6 Vgl. oben S. 292, 1. Margarete, Tochier des Burggrafen Johann 1.
run Niirnberg, war seine xweite Oemahlin. 40
0 Vgl. Chroniken der deuischen Stadte XV, 486 und 529.
7 Irrtum. Stephans II. Tochter hie*s Agnes und heiratete den
Konig Jakob I. von Cypem. Die obige Angabe beruhi anscheinend auf
eincr Vencechselung mit Elisabeth, der Tochter des Herxogs Stephan I.
von Niederbayern , icelche 1325 den Herxog Otto den Frohlichen von 45
Oesterreich heiratete.
— 331 —
uxorem Ottonis ducis Austrie, qui ex ea genuit filium et
filiam. Hie1 cum filiis suis, ut supra2 dictum est sub
Meinhardo duce, post mortem ducis Meinhardi civitatem
Muldorf obsedit, sed non expugnavit. Nee comitatum Tirolis
5obtinuit, principatum tamen in Monaco cum attinenciis iurc
hereditario acquisivit.
De morte eius.
Anno Christi 1391. dux Steffanus diem obivit in die
Potenciane virginis3 anno ducatus sui 44.4
10 Cap. 59.
De divisione eius filiorum, trium videlicet
fratrum.
Inter huius ducis Steffani filios, cum a due simu 1 indivisi Fiietr. 201
in Monaco post patris mortem habitarent, multe dissensiones in
15 civitate Monacensi exorte sunt. Nam feria 5.& in angaria in die S. Matbei0
ewangeliste anno domini 1392. dux Johannes novum castrum in
Monaco contra fratrem suum, ducem Steffanum, accepit. Postea ducatu s
per 3 fratres feria 3. ante S. Katherine festum in 3 partes fuit divisusu. Andr. 55 7
eodem anno in Monaco. Fridrico duci cessit Bavaria inferior, videlicet
20 Landshuta, Burcbausen, Otinga a, Reichenhall a cum suis attinenciis. u. Ebran 127.
Johannes dux Monacum, Landsperg, Weilhaim ct ad ea pertinencia
accepit. Steffanus autem dux Ingelstat, Wasserburg cum suis attinenciis
obtinuit et quedam castra in montanis et in Suevia.
[F.269'] Cap. 60.
25 Von hertzog Steffan, seinem sun.
Steffanus dux possedit Ingelstat, vir iocundus et amator 7 Andr. 90.
mulierum. Hie largUS et statura8 pusillus erat. Vulgo dictus Fiietr. 202.
a am Band der Hs. hinxugefiigt.
1 Namlich Stephan.
30 3 S. 317, ? ff.
1 19. Mai. Diese Tagesangabe ist richtig.
4 Stephan start, wie oben S. 330 richtig angegeben ist, im Jahre 1375.
5 Donnerstag (diese Angabe ist richtig) den 19. September (nicht
am Tage des hi. Matthaus, ictlcher auf Samstag den 21. September fiel).
35 VgL fyiller in Fiietr. 201, Anm. 2.
6 Diese Tagesangabe auch unten in Kap. 67.
7 So die Hss.-Oruppe C des Chr. g. des Andr.
8 Andr. 561, 14 : parve, sed procerissime fuit quantitatis. Fiietr. 202, S :
was ainer klainen person des leibs.
— 332 -
est Kneyssel1, quia semper bene vestitus incessit et in omnibus magnificus
Andr. 90 iuit Hie et f rater suus Fridricus duas uxores sorores duxerunt.
u. 124. Ric Steffanus ex uxore sua Thadea filia Barnabonis vicecomitis
etft principle » Mediolanensis genuit filium Ludovicum nomine et
filiam dominam Elizabet, que anno Christi 1384. 2 desponsata5
fuit domino Carolo regi Francie, exb quo genuit 2 Alios et
Ebran 127 A Alias3, sepulta in Francia4. Dcnique defuncta prima sua uxoro
Thadea filiam comitis de Clivis in con iu gem duxit, ex qua non pro-
creavit liberos.
Hie Steffanus buo tempore omnia torneamenta visitavit. 10
Andr. 121. Anno domini 1408. in ebdomada 4. pasce factum est torneamentum
Ratispone presentibus Steffano, Wilhelmo 5 et Hainrico ducibus Bavarie.
Fiietr. 207. Anno domini 1414.* dux Steffanus transivit Bohemiam et
ibidem regem Wentzeslaum cum suis provincialibus, civitatibus ct
castellis concordavit. 15
Andr. 561. Eodem anno7 diem ultimum clausit sepultus in monastcrio
sanctimonialium in Scbonfeld.
[F.271J De fundacione conventus in Ratenberg.
Mortuus est circa hec tempora quidam nobilis miles
in Bavaria et in valle Eni residens, scilicet in Ratenberg 20
et Kiintlbug M, dictus Conradus 9, de quo supra 10 raencio facta
a am Rand der Us. hinxugefugt. *> ex — Francia spatcr kinxu-
gc8chrieben.
1 So steht deutlich in der Handschrifl. Kncyffel, icie Pex, Thes.
anecd. Ill, 11, 369 in der Erslausgabe der Chronik druckle, ist unrichtig 25
and hier ohne Sinn. Ein Knaufel (Kneufel) ist nach Schmellcr, Baycrisches
Wbrterbuch /*, Sp. 1349 ein ,,grober Mensch", wahrend Kneyssel (vgl.
daselbst Sp. 1354) von knaus = ,,klein aber schmuck" abxuleiten ist. Vgl.
Spiller in Fiietr. 202 \ Anm. 3. Pex' lrrtum hoi leider grosse-Verbreitung
gefunden und ist insbesondere dutch Haeutte's Genealogie S. 123, wo 30
falschlich Knauffel und Kneussel (vgl. Spiller a. a. 0.) xusammengeworfen
sind, weiter gedrungen. Vgl. auch Riexler , Qeschichte Baierns 111,107,
wo darauf hingewiesen ist, dass das Wort Kneissel heute noch als Familien-
name vorkommt.
9 Die Vermiihlung fand 1385 statt. 35
3 Vielmehr 6 Sohne und 6 Tochter.
4 In St. Denis.
6 Gcmeiner, Regensburgische Chronik 11, 380 nennt ebenfalls ausser
Stephan und Heinrieh auch WiUielm als anwesend. Ob aus Arnpeck
oder aus anderer Quelle, ist nicht festgestellt. 40
6 Vielmehr 1394; vgl Riexler, Qeschichte Baierns 111, 174. Auf
das Jahr 1414 kam Arnpeck durch falsche Auffassung des Wortlautes
seiner Quelle Fiietr. 207. Dort bexieht sich Z. 8: Item des jars auf Z.l,
nicht auf Z. 5.
7 Unrichtig wie seine Quelle Andr. Stephan starb am 26. Sept. 1413. 45
■ Vgl. oben S. 308, Anm. 3.
9 Kummersbrucker. Ich finde ihn urkundlich letxtmals am 3. Mai
1378 als lebend erwahnt (Archivberichte aus Tirol IV, 138).
10 S. 307 ff.
— 333 —
tempore Ludovici marchionis, qui captus fuit iam a dicto . . a *
duce Austrie propter castra sua. Cui successit raox in
hereditate paterna filius legitimus ipsius, dominus Johannes,
etiam militaris ordinis communiter dictus Gagermaister.
5 Qui postea notabilis et magnus vir fuit in curia principum
Bavarie presertim ducis Steffani de Ingolstat, cuius eciam
curie magister2 fuit Monaci, et in bonis terrenis multum
excrevit. Habuit quoque conthoralem nobilera dominam
Annam de Castelbarcho.8 Iste vir nobilis et potens aduc
10 vivente patre et reminiscens se tot et tanta bona a deo
recepisse ac per hoc salubriter de eisdem receptis largitorem
omnium bonorum quadam vicissitudine retribucionis honorare
excogitavit et firmiter proposuit et postea opere iraplevit
domum terrenam edificare. Et fuit eius primum propositum
15 hospitale b 4 facere. Et cum aliqualis structura esset facta,
misit deus in eius mentem, ut oratorium seu cenobium
sacerdotum faceret, id est canonicorum regularium. Denique
cum in hoc proposito aliquamdiu perstitisset, casu super-
venit quidam sacre theologie famosus et egregius magister
20 ordinis fratrum heremitarum S. Augustini a conventu Mona-
censi tendens in Inspruckam, dictus Johannes Rueshaymer.
Iste itaque casu videns [F. 271' J structuram et audiens
tarn bonam voluntatem dicti militis domini Johannis Gager-
maister tunc residentis Ratenberge cepit cum nonnullis eius
25 amicis cum dicto milite proloqui et instare, quatenus locum
et structuram ordini dictorum heremitarum dignaretur re-
signare et eisdem in futurum appropriare. Quod mox eciam
factum est anno domini 1384.6 Igitur anno sequenti ipse
fundator misit ad curiam Romanam adpapam tuncUrbanum VI.
30 pro concessione et confirmacione6 dicti loci pro ordine
a leere Stelle Hs. b hospitare Hs.
1 Rudolf; vgl oben S. 313.
* Ate mHerxog Stephans Kammermeister* ersclieint er Archiv-
bcrichte etc. IV, 117 ,124.
35 8 Castelbarco bei Trient. Archivberichte etc. IV, 117, 119, 124.
* Vgl. a. a. 0. 116 : die hofstatt, wo das *pital auf sein soil.
Daxu a. a. 0. 118, Nr. 499.
5 Am 28. April 1384 bekennt Bruder Hans der Rushamer, Meister
der hi. Schrift, ord. Aug. erem., dass er vom Ritter Hans dem Jager-
40 meister eine Hofstatt, Outer und Qiilten xu Rattenberg xur Stiftung eines
Klosters er halt en hat, das diesem xur Verfiigung stehen soil, wenn die
Stiftung nicht bis Michel uber ein Jahr pcipstliche und bischofliche Er-
laubnis erhielle. Originalurkunde itn Servitenkloster xu Rattenberg ; Archiv-
berichte etc. IV, 117. Vgl. daselbst S. 124, Nr. 541 vom gleicJien Tage.
45 e OriginalbuUe Papst Urbans VI., Genua den 26. Januar 1386,
ebenfalls im Kloster xu Rattenberg ; Archivberichte 118.
— 334 —
fratrum heremitarum concedente ad hec domini* Pilgrini
archiepiscopi Salczeburgensis, qui ad instanciam et pias
precesfundavit, confirmavit et approbavit dictaminstitucionem
anno sequenti.1 Anno vero doraini 1387. celebrato capitulo
provinciali supradicti ordinis provincie Bavarie in festo 5
penthecostes in conventu dicto Paden2 sub reverendo raa-
gistro Leonhardo de Karinthia constitutus et confirmatus
fuit dicto loco et conventui in Ratenberg primus prior
frater Nicolaus Geroldi de Valle speciosa.8 Igitur hec
fundacio notabiliter et satis splendide fuit inchoata, sed 10
morte fundatoris et suorum postea amicorum et heredum
negligencia et infidelitate plurimum depressa et infirmata.
De quibus per singula proloquendo ordinein historie excederet
et plurimum tedium afferret sua prolixitate.
De morte fundatoris. 15
[F.272J Mortuus est autem sepememoratus fundator
in Monaco inter medicos 5. die mensis Junii 1393., et de-
latum est corpus illius in Ratenberg. Supervixit autem
conthoralis eius tribus annis tantum et sepulta est cum
viro suo in sepedicto conventu in eodem sepulchro. Pre- 20
dictus autem miles et uxor eius multa bona in clenodiis
vasorum , vestimentorum ac pecuniarum ad estimacionem
30 milia ducatorum habuerunt ac reliquerunt, sicut postea
in multis experimentis probatum et examinatum est per
multa indicia, que bona partim ad heredes, partim ad con- 25
ventum, quern ambo quasi in proprium heredem adoptaverant,
iure pertinebant. Porro ipso fundatore aduc vivente et ob
timorem quorundam predicta bona in dominium ducis Austrie
Leopoldi iunioris sunt deportata et in castro seu turri
Hautzenhaim4 prope Hallis locata et Nicolao nobili dicto 30
Velger fidentissimo amico commendata. Sed infideliter ille
et sui agentes cum dictis bonis impediti et postulati ab
heredibus dicti Johannis Gagermaister non reddiderunt, sed
in Hallis primo, deinde in Inspruckam in manus domini
* so Hs. 35
1 Originalurkunde Erxbischof Piligrims vom 16. April 1387 am
gleichen Aufbewahrungsorte; Archivberichte 119.
2 Baden bei Wien.
8 Schbnthal in der Oberpfah.
4 Hauxenheim rechts des Inns, fltissabwarts von Hall. 40
— 335 -
Leopoldi tradiderunt. Unde heredes dicti domini Johannis,
postquam factum innotuit, et ipse conventus in alia parte
cum precibus, scriptis et postmodum propria in persona
ducis Steflfani de Ingelstat, cui specialiter a fundatore
5 [F. 272'] et fundatrice fuit conventus in Ratenberg com-
mendatus, venerunt in Inspruckam ad ducem Leopoldum,
ubi eciam vix obtinuit, que relicta fuerant, admodum pauca
per respectum tantorum bonorum, ut dictum est supra.
Porro de illis bonis conventus parum boni habuit preter
loantiquas vestes de obvoluto et oloserico atque ex amito.
Dux autem Steffanus quasi mendicus omnia clenodia argentea
accepit et conventui se et suosa prescripsit in 300 florenis,
cum ilia valerent plus 600 florenis. Possedit autem castrum
cum opido in feodum. In quo posuit plures successive
15 castellanos sive prefectos. Inter quos unum nobilem et
militarem posuit dictum Barmundum Pientzenawer * , qui
eciam fuit magister curie predicti ducis Steffani. Cui eciam
dux illud castrum cum omnibus pertinenciis pro notabili
summa florenorum impignoravit, sed hoc contra voluntatem
20fratris sui ducis Johannis2 et eciam ducis Ernesti filii
eiusdem. Unde et ob hanc causam ipse Ernestus post
obitum patris sui Johannis Warmundum habuit exosum.
Unde et vice quadam in Monaco in eundem militem manifesto
et imperterrite irruit, verbis primum, deinde factis ipsum
25 letaliter vulneravit.3 Attamen postquam convaluit, ducem
Steffanum iam vetulum contra ducem Ernestum concitans
magnam in curia et principatu dissidenciam fecit [F. 273]
et civesMonacenses, ita ut plerique ex pocioribus civibus capite
plecterentur.4 Frater tamen eius Ludovicus Pientzenawer 5
30 cum amicis factum complanavit inter duces predictos fratre
eius Warm undo defuncto et ad priorem summam impigno-
racionis castri et opidi adiecit tantum, ut tota summa faceret
asuis Hs.
1 Wartnund Pienxenauer. Vgl. iiber ihn Chroniken der deiitschen
3&Sttidte XV, 515.
* Vgl. dagegen Riexler, Oeschichte Baierns 111, 182, Anm. 2.
* Jorg Kaxmair's Denkschrift uber die Unruhen xu Munehen in
den Jahren 1397—1403 (Chroniken der deutschen Stcidte XV, 408): Item
an dem heilligen abent ze weinechten in dem 97. jor da schlueg mein
40herr da den Warmund Pienzenawer umb 10 ur im tag und reit da fur
sicb auz geen Wolferzhausen.
4 Riexler a. a. 0. S. 188.
6 Angabm Uber ihn in Chroniken der deutsclien Sttidts XV, 527.
- 336 —
17 milia ducatorum etc. Porro per illam particionem bo-
norum dicti militis Gagermaister et conthoralis sue, que in
Athesi sub duce Leopoldo fuerunt conservata et ibi in pre-
sencia ducis Steffani in Ratenberg delata, dicunt quidam
factam ecclesiam post lites ex pecunia et illis bonis cum 5
choro in edificio completam anno domini 1407. vel 1408. etc.
His igitur temporibus degebat ille fortis athleta et baro
terre Athesis prepotens Heinricus Heinrici filius de Eotn-
berg1, qui alio nomine communiter dicebatur capitaneus
de Chaltaren ac magister curie, habens 24 bona castra cum 10
dominiis eorum infra limites eiusdem comitatus variosque
census et redditus pro ipsis annuatim cum aliis bonis ad
ea pertinentibus proventuum 20 milia ducatorum singulis
annis. Propter que bona in arroganciam quandam fuit erectus
contra dominum suum ducem Fridericum 2 quodammodo 15
ipsum parvipendens eique, ut dicunt, non obsecundans etc.
Dux itaque Fridericus hoc sciens tacebat atque dissi-
mulabat etc.
[F.2731] De provocacione ad bellum.
Tandem dictus Heinricus videns non se habere dominum 20
gloriosum aut forte magis contemnens ipsum habere in
dominum venit in Monacum ad duces Bavarie eosque in-
stanter provocavit et instigavit, quatenus lites moverent
contra predictum ducem Austrie Fridericum pro terra et
comitatu Tirolensi dicens, quod de iure ad eos spectaret. 25
In quo facto, id est lite, ipse Heinricus validum adiutorium
se promittebat facturuni. Hoc autem factum est anno
domini 1410. post festum B. Georgii.3
De bello ducum Bavarie pro comitatu Tirolensi.
Itaque dux Steffanus de Ingolstat tunc senior inter 30
duces Bavarie et duo duces germani, scilicet Ernestus et
Wilhelmus, fllii Johannis ducis de Monaco, ob predictam
causam sunt moti ad bellum pro comitatu Tirolensi et ad
hoc magnum ac potentem exercitum tarn de nobilibus quain
de civitatensibus mox congregarunt atque in montanapariter35
cum ipsis progressi usque in Ratenberg devenerunt. Dux
1 Heinrich von Rottenburg, Hauptmann von Kaltern; vgl. Riexler,
Geschichte Baierns 111,207; Straganx, Hall in Tirol I, 61 ff.
2 Herxog Friedrich (mil der leeren Tasclie) von Tirol,
3 Vgl. xu dieser Zeitangabe Riexler a. a. 0. S. 207, Anm. 1. 40
— 337 —
autem Ernestus retrorsum rediit timens oriri periculum in
Monaco ex eorum absencia propter quoddam verbuir, quod
tunc vulgo insonuit.1 Alii vero duo Steffanus et Wilhelmus
cum supradicto barone Hainrico de Rotnberg cum eorum
5 exercitibus pervenerunt usque ad pontem in Volers* cupientes
ibidem ad Hallas et ultra progredi. Sed ponte deposito
et abiecto, ne ultra transirent, sunt prohibits [F. 274] Sic-
que versus Rotnberg3 redierunt et castrum ibidem in via
dictum Matczen*, quod domini Ddalrici de Frewntsperg
loerat, tunc cum tribus turmis circumvallantes obsederunta, eo
quod ille baro et miles cum duce Friderico erat tunc con-
federals contra duces Bavarie. Ibique 7 septimanis5 in
obsidione permanserunt et cum wombardis et machinis
aliquorsum murum domus hinc inde in pluribus locis per-
15 foraverunt, ita quod tam intra quam extra diversa tunc
damna in corporibus et rebus reciperent. Verumtamen ille
baro de Frewntsperg in exercitu illo multos habuit cognatos
atque amicos eciam potentes de Bavaria, qui occulte et tacite
ipsum, sua atque suos fideliter foverunt atque adiuverunt
20plurimaque mala suis infligenda ibidem et circumquaque
pulchre interceperunt.
De treugis factis.
Interea supervenit dominus . . .b episcopus Pataviensis6
et quidam alii viri famosi, qui treugam et pacem inter
25 prenominatos duces Bavarie et ducem Fridericum Austrie
aliosque in lite ilia irretitos fecerunt circa assumpcionis
B. Marie virginis festum7 usque ad proximum et sequens
festum S. Martini8 episcopi ad duos annos futurum. Acta
sunt hec anno domini 1410., et sic de castro Matczen
30 abscesserunt.
Igitur circa festum Martini8 tunc proximum supra-
memoratus baro Heinricus de Chaltarn per ducem Fridericum
a obsiderunt Hs. b von spdterer Hand eingeschrieben : Georgius Hs.
1 Man tceiss nicht, was damit gemeint sein soil. Riexler a. a. 0.
35 S. 209.
2 Volders.
8 Raitenberg.
4 Matxen.
6 Dagegen Riexler a. a. 0. S. 210, Anm. 2.
40 6 Oeorg von Hohenlohe, Bischof von Passau.
7 15. August. Bin Waffenstillstand wurde am 3. September ge-
schlossen; Riexler a. a. 0. S. 210.
8 11. November.
Quellon a. Erfrterangen N. F. III. 22
— 338 —
in predictis treugis ac salvo conductu fuit [F. 274*] in
Insprucka captivatus et ibi in artissimis vinculis atque
custodiis detentus. Interrogante ipsum duce, cur ipse solus
in to to comitatu Tirolensi se sibi opposuerit, eoque respon-
dente, quod solus et per se ac sine causa racionali hoc 5
non fecerit, sed ex quorundam aliorum nobilium vicinoruin
persuasione et confederacione, illis nobilibus tunc nomi-
natiin expressis. Quibus mox ad se vocatis et diligenter
super hoc examinatis, illis tamen fortissimo negantibus dux
in tantura eos eumque induxit, irritavit et concitavit, quod 10
idem Heinricus sponte et imperterritus ad duellum se dedit
contra singulos negantes. De quo tunc satis dux contenta-
batur, ymmo gaudebat. Post hec igitur die statuta unus
inter alios, qui proditi erant, valde robustus et magnus
nobilisque vir dictus cognomine Prandesser l cum predicto ir>
Hainrico de Eotnberg vel Chaltarn primus duellum iniit,
sed ab eo victus, prostratus atque occisus fuit. De quo
ceteri, qui in causa ac fama contra ducein malignancium
suspecti habebantur, valde exterriti fuerunt, ideoque ipsi
et eorum amici inierunt ac disposuerunt, ut ille Hainricus20
per intoxicacionem extingueretur, dicentes utique melius
fore unum solum quam plures perire. Sicque intoxicatus
post parvum temporis spacium defunctus. Unde et pluri-
morum de ipso fuit iudicium creditum [F.275] malam mortem
tunc meruisse, quia propriam matrem prius crudeliter occidit, 25
ut de ipso fuit famatuin. Mortuo autem Hainrico dux
Fridericus mox omnia castra, dominia atque bona sua re-
licta sibi usurpavit eaque in possessionem recepit absque
lite et magno impedimento, turn quia in terra et comitatu
ducis omnia sita erant, turn quia Hainricus heredes et cog- 30
natos nullos habuit. Acta sunt hec anno domini 1411.
De altero bello Steffani ducis Bavarie pro
comitatu Tirolensi.
Porro anno domini 1412. in festo S. Martini expiravit
treuga inter Steffanum ducem Bavarie et Fridericum ducem 35
Austrie in lite prius habita et incepta per Hainricum de
Chaltarn, ut supra habetur. Ideo dux Steffanus quosdam
nobiles misit in Eotnberg2 ad muniendum et custodiendum
castrum et terrain suam. Similiter et dux Fridericus fecit
1 Vgl. Brandts, Tirol unier Friedrich von Oesterreich, S. 62. 40
* Rattenberg.
— 339 —
clientes et stipendiaries conducens. Itaque Bavari primo
intra liraites ducis Friderici ex alia parte Eni eciam ultra
fluvium Hebach * armati, tamen pauci ivenmt spoliaqtie ac
rapinas pauperum ruralium facere ceperunt. De quo alii
5 ex adverso irritati fuerunt ac concitati similiterqne facere
attentabant et sepius congressi verberibus et vulneribus
invicem se sauciabant. Tunc eciam quedam deserta castra
ibi prope Ratenberg sita iussit dux Steffanus instaurari et
[F. 275' J armigeros in eis locari. Que eciam postmodum
lOdominante Ludevico seniore, dicti ducis Steffani filio, sunt
iterum deserta. Dum illis prefectis nil stipendii amplius vellet
dare, ideo recesserunt inde. Quorum [unuma] fuit dictum
Merrnstain 2 et aliud Neydeck. Interea durante lite hac
dux Steffanus plurimos congregavit barones, milites ac ndbiles
l5aliosque satellites diversos equestrisb ordinis circiter 300,
pedestres vero rusticos et huiusmodi 700, licet male satis
armatos. Qui post festum epiphaniarum profecti sunt versus
Athesim ex alia parte Eni ultraque fluvium Hebach fugantes
et repellentes omnes de fossatis vallacionibusque et de-
20fensaculis factis et erectis sicque quasi imperterriti usque
ad portam civitatis Hallis accesserunt. Nihil autem ibi
facere ilia congregacio potuit mali vel damni, nisi quia
quidam ex ipsis cannas salinarias foris civitatem secuerunt
et ruperunt. Aliqui eciam rapinas et spolia diversa sibi
25 acquisierunt necnon et exacciones quasdam in villis facientes,
nonnullas quoque villas in toto cremantes et domos singulares
post triduum ad ducem Steffanum in Ratenberg sunt reversi.
Quos videns multum est turbatus, [F.276] eo quod cum
tarn bono exercitu ultra progredi non tentaverunt et tarn
30 exiguum, ymmo nullius reputacionis honorem acquisierunt.
De pace parcium.
Tandem iterum pax ad certos annos est inchoata tunc
in festo purificacionis 3 et firmata per dominum episcopum
Augustensem4 et quosdam alios nobiles viros. Que eciam
35 pax duravit usque ad obitum ducis Steffani. Quo defuncto
Alius eius Ludovicus, qui noviter de Francia venerat ad
a fehlt Hs. b equestres Hs.
1 Habach; vgl. oben S. 329,37.
2 Mernstein und Neideck ; vgl. Riexler a. a. 0. S. 212. •
40 * 2. Februar 1413.
4 Eberhard von Kirchberg, Bischof von Augsburg.
22*
— 340 —
concilium Constanciense, hereditavit, possedit atque rexit
omnes terras, castra et alia, que pater suus reliquit, fuitque
cum predicto duce Friderico de Austria pro sepememorata
lite perfecte ac plene concordatus optimique amici facti
expost in omne tempus, quia et avunculi fuerunt.a 5
[F. 277] 1417. 1 obiit dux Steffanus sepultus in Schon-
veld.2 Quern filius suus Ludovicus ibi nolens requiescere
transtulit eius corpus in Ingelstat ad ecclesiam beate vir-
ginis,3 ubi eciam ipse filius solennera sepulturam pro se
construendo inchoavit. Sed ibi sepultus non fuit; nam postea 10
mortuus in Raittenhaslach est tumulatus, ut infra.
Porro dictus dux Steffanus vir erat prodigus.4 Unde
pro habenda pecunia multa opida et castra, thelonea atque
alia bona ad partem sui ducatus spectancia nonnullis militibus
aliisque nobilibus in pignus locavit usumque rei in ipsis 15
tribuit. Sicque multa et maxima eciam debita hinc inde
contraxit, pro quorum robore et optimas litteras sigillo suo
roboratas dedit. Que bona postmodum Ludovicus filius
suus redemit, aliquibus eciam pecunias dedit, aliis vero vi,
minis et astuciis ea abstulit, que in pignus fuerunt locata.20
Pecuniam enim semper magis quam iusticiam dilexit, quare
et thesauros plures hinc inde recondidit. Quos eciam postea
filius eius Ludovicus Gibbus ipso vivente conquisivit, recepit
patrique restitit in guerris et litibus contra patrem illos
consumens, ut infra dicetur. 25
Item Ludovicus plurimis annis deguit in Francia cum
regina sorore sua. Duxit eciam ibidem uxorem gallicam,
filiam principis sive ducis de Orlion, id est Aurelianis5, de
qua filium procreavit nomine Ludovicum. Porro multis
guerris inter Francos et Anglicos emergentibus tunc inter- 30
fuit egregius pugnator et virtuosus. Unde postea pro-
verbialiter de eo fuit dictum in Germania, quod semper et
in omni loco, ymmo usque ad extremos dies sue vite paci-
ficus esse non posset, sed continue litigare eum oporteret,
quod ipsa experiencia optime in ipso edocuit, ut infra patet. 35
[F. 277'] Cuius filius Ludovicus iuvenis cum propter
guerras in Francia et circumquaque ad Bavariam difficulter
a F. 276* leer.
1 Vidmehr 1413.
• Vgl. Attdr. 561, 21 f. 40
8 Vgl. Andr. 474, 10 und 572, 15.
4 Vgl. oben S. 331, 27: Hie largus erat.
* Anna, Toehter Johanna L von Bourbon,
— 341 —
publice deduci posset, in sportam locatus est et cuidam
fideli et forti viro commendatus et in dorso positus ad
propria hoc modo deportatus. Ubi per illos dies quidam
gibbus in eius dorso excrevit, ut communiter homines
5 asserebant.
Cuinque in concilio generali Constanciensi unacum rege
Sigismundo quotidie principes et magnates omnium nacionum,
que illic aderant ad consiliandum, illic convenirent multa
bona pertractantes pro statu universalis ecclesie et capitum
10 eius, contigit verba fieri et ventilari ad factum seu proprium
ipsius congregacionis non spectancia inter duos fratrueles
duces Bavarie, videlicet Ludovicum seniorem ad differenciam
filii dictum de Ingelstat et Hainricum de Landshuta tunc
satis iuvenem, in conspectu tante congregacionis et domini
15 regis. Et inter cetera dux Ludovicus superbus mente, voce
et corpore cepit fratuelem suum despicere et obprobriis
provocare et — certa relacione audivi — non filium ducis,
sed coci appellare.1 Quod Hainricus nimis impressit cordi
et ibi irruisset in Ludovicum, sed timuit regem a maiestate a
20 et salvi conductus infringere pacem. Expectatisque certis
diebus et negocii, quod intendebat, capta oportunitate mane
principibus ad curiam regis festinantibus Hainricus dux
observans Ludovicum in quadam strata pretereuntem im-
provisumque irruit in ipsum volens euro gladio transfodere
25 ac interficere. Quod tamen factum non fuit, licet letaliter
et quasi ad mortem ipsum vulneraverit. Moxque Hainricus
fugam iniit et evasit. Ex hoc autem facto postmodum illo
convalescente orta est lis magna inter dictos duces Bavarie,
videlicet 1421. 2 Nam omnes reliqui duces Bavarie necnon
30 marchio Brandenburgensis Fridericus senior, sororius Hainrici
ducis, cum filiis suis et episcopus Eistetensis erant contra
Ludovicum, qui omnes utroque* presertim per ignem magnam
fecerunt hinc hide per Bavariam desolacionem. Et duravit
ilia b lis pluribus annis. Postquam enim omnia abraserunt
3f>velutc locuste et cuncta sunt deserta, tunc aliquatenus
pacificari ceperunt, cum victualia non reperirent.
De eadem vulneracione d aliter:
Dux Hainricus letaliter vulneravit suum fratruelem
Ludovicum pro quibusdam conviciis seu verbis contumeliosis
40
a so Es. * illas 2&. c velute Hs. * unleserliche Verschreibung Us.
1 Vgl. Riexler, Oeschichte Baierm III, 238.
• Vgl Andr.151.
— 342 —
invicem sibi obiectis. Taliter autem eum percussum aut
punctu gladii feritum veluti exanimem et semivivum in
plateis reliquit et statim aufugit. Et quamvis rex quara
plures nuncios et insequentes armigeros dirigeret post eum,
non tamen ipsum comprehendere quiverant, et sic evasit ins
Landshutam.
De pena Hainrici et convalescencia Ludovici.
Qui eciam Hainricus non post multum temporis se cum
cesarea maiestate concordavit notabilem summam florenorum
eidem pro pena violate pacis tribuens. Ipse quoque Ludo-io
vicus nullo homine sperante convaluit et, postquam ad propria
pervenit, lites et guerras plurimas quasi per triennium cum
Hainrico habuit, et innumera mala ubicunque per ignem,
spolia et rapinas fecerunt ceteris ad hanc litem principibus
Bavarie cum nonnullis episcopis, comitibus baronibusque sei5
iungentibus contra predictum Ludovicum, qui omnibus erat
odiosus propter avariciam in alienis diripiendis vel iniuste
exigendis et parcus in propriis eciam pro honore et necessi-
tate exigendis. Hec lis inchoata 1421. duravit usque 1443.,
licet non continue. 2°
[F.269'] Cap. 61.
De Ludovico filio eius in Ingelstat.
Ebran 135 [F. 270] Ludovicus dux Bavarie in Ingolstat vir animosus
u. Fiietr. 202. et magnanimus, arrogans ad alios principes, sed humilis ad pauperes
fuit. Id diebus iuventutis sue cum sorore sua domina Elizabet regina25
venit1 in curiam regis Francie Caroli, ubi ab omnibus amabatur.
Illo namque tempore Francia diviciis et gloria abundabat ac superbia
redundabat. Dux itaque Ludovicus regi sororio suo obsequio erat Qui
in curia sua duas speciosas virgines so ro res sanguine sibi coniunctas
habebat, quarum una vocabatur Scharlotto *, que regi Sicilie 8 desponsa- 30
batur, altera Katherina * filia ducis de Alusuno, quam unacum comitatu
de Mortano sororio suo, duci Ludovico, in uxorem dedit. Rex itaque
aliquando defectum capitis paciebatur, ut compos racionis non esset.
Et dux Ludovicus vir animosus, strennuus ac armis ex-
perientissimus regnum Francie tunc regebat. Qui et multa35
1 Vgl. oben S. 340, 26.
9 Vgl. Andr. 562, Anm. 4.
3 Vgl. Fuetr. 202, Anm. 4.
* Vgl. daselbst Anm. 5. Es miisste nach Andr. 562 Anna (Lud-
uigs erste Oemahlin) heissen. Katharina von Alen^on, verwitwete QrUfin 40
von Mortagne, tear Ludwigs xtceiie Oemahlin. Vgl. oben S. 340,27 ff.
nebet Anm. 5 und unien in Kap. 70.
— 343 —
bella forcia gloriose sudavit.1 Ex quo pro regni adrainistracion e Ebran 135 u.
principes coroDeodii fomiiem hauserunt. Insnper dissensio inter Johannem f™*- 202.
ducem Burgundie et ducem Aurelianensem* hoc modo evenit. Dux
etenim Aurelianensis* cum uxore cuiusdam militis contra eius volun-
5 tatem dormivit. Qui miles subiectus ducis Burgundie fuit. Quam ob
rem quadam nocte Parisius, cum dictus dux Aurelianensis a ex regia
curia in hospicium suum divertcret, dux Burg und ion um eum nemine Ebran 135.
sciente interfecit ac in crastino deduccioni funeris interfuit, / F. 270*] 136
postea tamen e regia curia fugam dedit et regi Anglie confederatus
10 hereditarium beilum inter Franciam et Angliam, quod iam ad tempus
quieverat, reincepit Ob predicti siquidem principis homicidium tot
bella, prede, incendia et homicidia sunt secuta, ut gloria ac abundancia
regni Francorum in magnam et lamentabilem commutaretur miseriam
et multa milia hominum interirent, nimirum regnura Francie tan turn
15 diffortunium incidit, ut 10 milia Anglorum vincerent 60 milia Francorum,
adeo quod uno die quinque duces Francorum capti et quinque inter -
fecti fuerunt et quasi totum regnum amissum fuit absque duabus civi-
tatibus et duobus castris. Prefatus insu per Johannes dux Burgundie
in salvo conductu ad regem pervenit. Quern quidam miles ob domini «• Fuetr. 203.
20 8ui vindictam interfecit. Tandem corum calamitati et miserie miseritus *> Cf. Ebran 136.
est dominus et ipsorum precibus inclinatus regem et Francos
ab Anglorum iniuria per quandam puellam miraculose subvenit.
Begin a itaque Francie multa dona, clenodia in auro et argento Ebran 136 u.
et aliis dedit fratri suo Ludovico duci, que omnia in Bavariam misit Ftietr. 203.
25 Fertur insuper , quod omnes apostoli sibi obediebant.2
* so geandert aus (durck stricken) de Orliens. b misertus He.
1 Vgl. oben S. 340, 29 ff.
* Der Sinn dieser Angabe ist rdtselhaft. Pex wollte apostollci lesen.
lch vermute, doss hier ein Zusamtnenhang besteht mit den lebensgrossen
30 Silberstatuen der xtcolf Apostel, von denen Angelus Bumpier, Abt von
Formbachy in seinem Liber calamitatum Bavariae (Oefele, Her. Bote.
SS. 1, 101) folgendermassen berichtet : De Burckhusa (Burghausen) nihil
adlmc com pert um habeo, nisi quod cast rum habeat munitissimum, in
quo thesauri innumerabiles superiorum principum asserventur. Hie
35 duodecim apostoli cum Salvatore habentur : Salvator aureus, apostoli
argentei dicuntur, magnitudinem virilem habenl, verumtamen ex regno
Franciae furatos aiunt. Aus letxterer Bemerkung durfte xu schliessen
sein, doss die Siatuen xu den von Ludwig dem Bartigen aus Frankreich
mitgebrachten Schatxen gehorfen. Bestdtigt wird das durch die Erwdhnung
40 der Statuen, als xu Ludtcigs aus Frankreich mitgebrachtem Out gehorig,
in der Ueberarbeitung von Fiietrers Chronik in der Hands chrijt des
k. Geheimen HausarcMvs xu Miinchen (gedr. bei Rockinger, Ueber Uliere
Arbeiten xur baier. und pfalx. Qeschichte im geheimen Haus- und
Staaisarehive , Abhandlungen der k. b. Akademie der Wissenschaften,
AoULKL, Bd.XV, Abt. I, S. 194 ; vgl. SpiUers Fuetr.- Ausgabe 277): das
fuerth er mit im ausz Franckhreich in Bayrn gen Ingoltstat : das man
den noch alle auflertag zaigt in unser frawen kirchen : one allain
unser heirgott und die zwelfpotten sein von hertzog J5rgen gen Burck-
hausen gefuerth worden. (Nach Herxog Qeorgs Tode ivurden die Statuen
bQnach Landshut gebracht, nach dem Landshuter Erbfolgekrieg von Pfalx-
graf Ottheinrich nachNeuburg a. D. uberfiihrt und gingen bei dem grossen
Brand von Neuburg im Jahre 1535 xu Orunde; vgl. Biexler, Oesohichte
— 344 —
Quare principum, baronum et aliorum indignacionem incurrit. Uncle
factum est, ut diro carcere manciperetur, de qua captivitate sui et alii
non putabant eum vivum exire, anno domini 1413. Quidam igitur
po teutissimus civis ad instanciam forte regine sororis et uxoris
convocatis civibus Parisius universis inquit: Viri fautores optimi, [F.278J 5
non decet, ut princeps tante nobUitatis tali carcere detineatur in ob-
probrium corone Francie. Ipse enim in Franciam venit, ut temporalis
bona acquireret. Que si dominus rex aut soror sua regina » sibi
talia dederunt, propterea mortem non meruit. His et aliis verbis a
captivitate pie liberatus est. Sunt qui dicunt Johannem ducemlO
Burgundie occasionem fuisse captivitatis eius et quod sit
per delphinum liberatus.
Defuncta autem prima sua uxore aliam1 in Francia
Ebran 116. duxit et filium SUUm Ludovicum, qui dictus est Gipposus, quern
C^'i^n202*n^Tmc™2 genuerat, et bona alia, que acquisierat, occulte3i5
Ebran 137 m pafriam suam misit. Deinceps ipse dux Ludovicus in Bavariam
u. Fiietr. 203. vemt et magnam curiam habuit. 600 equites vel quasi cottidie pasce -
bat, inter quos plures nobiles comites, barones ac milites erant. Genitor
Andr. 90. autem suus dux Steflanus quia amator mulierum4 et omnia tornea-
Ebran 127. men ta magnis sumptibus visitaverat5, multa debita contraxit, que a 20
137 u. Fiietr. filio exigebantur, sed non solvebat. Ex quo actum est, quod plures
203. milites de Suevia ac Franconia et quidam de Bavaria curiam suam
Ebran 138 u. exirent et eum impugnarent Unde periculosa lis inter Ludovicum
Fiietr. 204. super i oris et Hainricum inferioris Bavarie duces oriebatur.
Ea tempestate sacrum generale concilium Constancie cele-25
brabatur, quo principes confluxerant. Quadamb igitur die
reverendissimus in Christo pater et dominus dominus
Georgius e de Hohenloch episcopus Pataviensis Sigismundum Roma-
norum [F. 278*] [regem c] et plures principes maxime Bavarie ad
prandium invitavit. Cum autem venissent in domum convivii, dux 30
Ludovicus sonorosa voce coram rege etd aliis d principibus d ducem
Hainricum suum fore predonem proclamavit, eo quod predones inimicos
6U08 contra deum et iusticiam in terra sua quotidie tolleraret, quia
Ebran 139. Georgio de Gundelfing castrum Wolfstain super Ysaro concessit, qui d
138 u. Fiietr. Ludovicum pro debito impugnavit. Ad que improperii verba Hainricus ^5
204. dux inquit: Serenissime domine rex, vos bene hec inconveniencia
a si xum xtceitenmale Hs. b Quidam Hs. c fehlt Hs. d mH Ein-
fiigungsxeiehen am Band.
Baierns HI, 223.) Es scheint mir nicht unmoglich, doss sich an jene
von Ludtcig aus Frankreich nach Bay em mitgebrachten Statuen ein Volks- 40
glaube kniipfte, wornach dem Herxoge, wie die obiye Stelle sagt, alle Apostel
gehorchten und dienstbar seien.
1 Katharina von Alen^on; vgl. oben S.342, Anm. 4.
2 Ludtcig der Bucklige war 1403 xu Paris geboren.
• Vgl. oben S. 341 , 1. 45
4 Vgl. oben S. 331, 26 f.
6 Vgl. oben S. 332 , 10.
8 Der Vorname ist aus anderer Quelle himugesetxt, vielleicht aus
Andr. 464.
— 345 —
verba auditis. Et verecundia ductus a facie regis egressus in hospicium Andr. 151.
suum diver tit et clam iussit sibi quasi 8 equos parari et seUari ac Ebr. u. Fuetr.
as8umptis secum militibus suis anno domini 1417. in profesto1 •
11000 virginum infra 10. et 11. horas ipse equester Ludo- Andr. 15 L
5 vicum similiter equestrem et quasi solum, eo quod non expectavit Ebran •■ e-
familiam suam preter paucos nobiles iuvenes, aggressus in civitate Con- Andr. 151.
stanciensi in publica strata2 evaginato gladio ipsum letaliter vulneravit Fiietr. 204.
et* de« equo<* prostravit ». Quo ex inproviso facto Ludovicus gladium '^S~r' *fl'
de manibus Hainrici ut vir strennuus abstulit et cedens in domum j JjJ?;**
lOvicinam pedester evasit. Fugiens autem Hainricus celerrime Con -^tfe/r .204.
stanciam declinavit et per dicionem quorundam Suevorum,
scilicet de Reyspach et Georgium de Purgaw3, illesus usque Andr. 151.
in terrain euam pervenit. Mox rumor facti ad regem pervenit. Qui Eiietr. 204.
iratus nimium comitem de Swartzburg ad insequendum et capiendum
15 Hainricum ducem festinanter misit. Qui tamen detentus non est
[F. 279] Sedicio in civitate oritur. At rex cum principibus in campum Ebran 138
exivit sedens ibi pro tribunali, volens per sentenciam principum Almanie
Hainrico duci ducatum abiudicare. Quod videns Fridricus burgravius u. Fuetr. 204.
Nurembergensis flex is genibus prostratus coram rege supplicavit instan-
20ti8 8ime, ut huiusmodi sentencia differretur, donee videretur, an dux
Ludovicus de vulnere convalesceret. Placatus itaque rex Sigismundus Andr. 151.
super huiusmodi excessu vindictam contra Hainricum ducem dissimulat.
Ludovicus vero dux de vulnere convalesce ns Bavariam revertitur,
nullaque aperta lis inter iamdictos duces movetur usque ad annum
25 domini, quo numerator 1421. Et tunc civitas dicta Newstat prope
Abensperg sita, que erat sub dominio Hainrici ducis, iure vero pro-
prietatis ad duces in Monaco pertinebat, a paucis ex inopinata causa b
nee civibus caute provisis in principio quadragesime obtinetur bonis
omnibus abductis4; postremo in toto exuritur. Quo facto lis publica
30 Ernesto et Wilhelmo de Monaco, Johanne de Amberga, ducibus Ebran 139 u.
Bavarie, Fridrico burgravio Nurembergensi, episcopo Johanne Eistetensi ue r'
et GeorglO Pataviensi ac aliis principibus, comitibus, baronibus et
militibus aliis etiam ex causis Hainricum ducem iuvantibus contra Andr. 151.
Ludovicum ducem concitatur, fiuntque per am bo rum dominia damn a
35 multa. Tuncque castrum Paybrunn prope Monacum et castrum TSrring
versus Salczeburgam si turn per Hainricum ducem ex toto rumpuntur.
Similiter per Jobannem ducem castrum Petzenstain prope Harspruck
situm totaliter rumpitur, ipseque Johannes [F.279'] dux cum adiutorio
Fridrici march ion is Brand en burgensis , qui sororius Hainrici ducis
40 predicti erat, obtinet civitates Weyden, Freinstain c, Stain, Lauffen
castraque Flozz , PargRtain et plura ab'a. Hec omnia uno anno
evenerunt.
* spater hinxvgefiigt. b fehlt Hs. c 8o Hs.
1 20. Oktober.
45 7 Vgl. oben S. 341, 23.
8 RiexUr, Qeschichte Baierns 111, 238.
4 So umschreibt Arnpeck den bei Andr. gebrauehten Auadruck:
saccomannus in ea paratur. ♦
— 346 —
Durante itaque guerra sevissima in Bavaria cum dux
Ludovicus in Ingelstat multa castra et civitates perdidisset,
Fiietr. 205. anno domini 1422. sabbato quatuor teraporuni ante Michael is misit
valentem exercitum et pociores suos, ut circa Monacum
terram devastarent et eorum forum lactis l destruerent. 5
Qui cum villas Peeing, Germaning, Gautingen, Auwingen2 plures-
que alias inique incendissent, rumor in Monacum pervenit,
quia funius incendii videbatur. Mox magna cam pan a insonuit.3
Illico tres duces Ernestus, Wilhelmus et Albertus armati primi in
acie 8uis et omnibus Monacensibus subsequentibus iuxta villas 10
Allingen4 et Geckenpewnt6 inimicos sunt viriliter aggressi. Fifc
igitur prelinm magnum in die illo. In quo qui dam miles ex
adverso a duce Alberto captivitatem postulat. Quod videns
genitor eius dux Ernestus furore repletus viriliter eundem
abigebat cuma clava* inquiens: Ach, piesummis tu principem 15
capere? Absit. Preliantibus autem in utraque parte gloriosa
victoria duces triumpharunt ; nam quidam OCCisi sunt, sed quasi
200 captivi in civitatem ducti. In signum victorie in Hoflach
aput Eiting6 vulgariter an dem Pasperg7 capella et missa
fundata8 dicitur. Et sicLudovicus dux pocioribus suis privatus, 20
Andr. 463. viribus decrescens compulsus fuit pacenv inire. Dehinc pe
464. solicitudinem Sigismundi [F. 280] regis Romanorum et Brande apo-
stolice Bedis a latere legati factis treugis Ratispone huiusmodi lis
est sedata.
Cum autem omnes duces Bavarie in Holandia de-25
Andr. 471. fecissent, Ut supra9 dictum est, in divisione inferioris Bavarie
huic duci Ludovico cessit Scharding, Newhausen, Tieftenstain, tercia
pars Dingolfing, Kirchperg et Judei Ratispone anno domini 1429.
Andr. 474. Anno Christi 1430. in Ingelstat ecclesia parrochialis beate vir-
gin is Marie ampliatur. In cuius medio a duce Ludovico sepultura30
erigitur, in qua ossa ducis Steffani patris eiusdem Lndovici deSchon-
Ebran 139. feld allata tumulantur. Voluit hospitale pro 1000 pauperibus fundare,
sed non fuit perfectum. Scolares attamen , qui psalterium
* spaler hinxugefiigt.
1 Den Milchmarkt Miinchetis, das heisst die im folgenden Texie 35
genannten Qrte, welche auch heute noch von icesentlicher Bedeutung fiir
die Versorgung Miinchens mit Milch sind.
2 Posing, Qermering, Qauting, Anbing.
3 Fuetrer a. a. 0. : an stund slueg man an den sturm.
4 Ailing, wornach die Schlacht geicohnlich benannt tcird. 40
6 Verschwundene Siedelung ; vgl. Oberbayer. Archiv XXXIX, 20, 16 ff.
6 Dock uohl Ailing.
7 Passberg (falschlich; vgl. Foringer im Oberbayer. Archiv /, 4 f.)
oder Parsbeig. Vgl. unten Kap. 68.
8 Vgl. Walhalla II, 41 ff. 45
0 S. 329, 8ff.
— 347 —
die noctuque legerent, et 12 decrepitos laicos, ut orarent,
instituit.1
Anno Christi 1431. in congregacione principum Nuremberge casus qui- Andr. 4 75.
dam a de viol en ta manuum inieccione, qui in consilio Constanciensi dudum
5 inter Ludovicum et Hainricum duces Bavarie emerserat, a Sigismundo
rege Roraanorum iudicialiter terniinatur, sic tamen, quod dux Hainricus
ad satisfaccionem leso in locis certis fundare debeat missas et militarem
numerum eidem Ludovico stipendiare etc. Et hec de acceesorio.
De principal! vero, quod inter predictos principes vertebatur, scilicet
10 de divisione lerrarum facta a patribus ipsorum, nihil est discussum.
H i c dux Ludovicus multa preciosa castra construere cepit, sed Ebran 139.
pauca perfecit. Hie insuper Ludovicus roonasteria et clerum in
terra sua more Gallicorum per venatores et canes ac aucupes et
falcones multum gravavit Ipse insuper in preteritis bellis curtes
15 et alia multa [ F. 280'] bona monasteriis auferens sibi usur-
pavit. Quamob rem 6 monasteria, utpoteScheuren, Furstenfeld,
Undensdorf, Anger in Monaco, Geisenfeld et Hohenwartt2,
contra hunc Ludovicum in iudicio usque ad excommunicacionem
processerunt, in qua et mortous est Anno itaque Christi 1434. Andr. 485.
20 princeps Ludovicus propter multiplicem excommunicacionem et anathe-
matizacionem ex parte dictorum 6 monasteriorum denunciatur incidisse
pen as constitucionis, que dicitur Carolina sive libertas ecclesiastica.
Propter quod Sigismundus imperator, dum esset Ulme b, voluit mo v ere
exercitum contra ducem eundem. Yidens igitur princeps ille imperatoris
25 potenciam litteras, quas ab imperio habuit, magnam summam pecuniarum
continentes ipsi imperatori libere resignavit. Pro monasteriis vero a
memorato principe lesis facta sunt Ratispone quedam placita litteris
imperialibus sigillata. De qui bus ipsa monasteria fuissent con ten ta,
sed non est bonum contendere cum potentibus.
30 Nibilominus eadem ablata bona sui successores duces
Bavarie Hainricus, Ludovicus acGeorgius usque in hodiernum
diem possident. Quare si dux Georgius vellet, eadem pena
obnoxius foret.
Eodem anno Sigismundus imperator 20. die Augusti FrisingeCW. trad.
35 pernoctavit eundo Ratisponam ad Bohemos, cum qui bus placitavit. Fria*
Anno domini 1435. cessavit tis, que fuit inter Ludovicum seniorem, Andr. 488.
ducem Bavarie, parte ex una et episcopum et civitatem Pataviensem
ex parte altera. Qui quidem Ludovicus de castris suis Schfirding et
Kunigstain Pataviensibus multa incomoda et damna fecit. Econtra
•lOcives Patavienses circa opidum/F. 281] Scharding po tenter magnum
incendium fecerunt. Hec lis per placita sedata fuit, ita tamen, quod
* quidem Hs. b am Band mit Etnfiigungsxeichen.
1 Vgl. das Regest bet Soltl, Vie frommen und milden Stiftungen
der Wittelsbacher, S. 187.
45 * Statt Eohenuari ist bei Riezler, Qeschichtt Baierns UI} 307
Monchsmiivster genannt.
8 Spate Notix in Coxroks Freiainger Traditionsbuch ; vgl. Die
Tradilionen des Hochstifb Freiaing, hag. von Bitterouf I, XV1LL
— 348 —
ambe partes determination! iuris Ratispone per certos a partibus de-
putandos se submiserunt. Quod et factum est eodem anno quadra-
gesimal i tempore et pascali.
490. Anno Christi 1436. durante adhuc termino treugarum, que inter
Ludovicum et Hainricum duces Bavarie per Sigismundum Romanorum 5
imperatorem Ratispone fuerant facte, inter eosdem principes iterum lis
est exorta, non propter principalem causam dissensionis, scilicet terrarum
divisionem et expost opidorum et castrorum expugnacionem, sed per
quedam accessoria, que modo subscripto emergere ceperunt. Quidam
491. quasi propriis causis ipsos moventibus ducatum ducis Hainrici spoliis 10
et incendiis turbabant, et hii a duce Ludovico in ducatu suo non im-
pediebantur. Alii a simili ducatum ducis Ludovici devastabant, et illi
a duce Hainrico fovebantur. Fiunt dehinc defedaciones a satellitibus
partie utriusque, incendia et depredaciones manu potenti. Inter hec
ipsi duo memorati principes Ludovicus et Hainricus inter se nolebant 15
defedare, ut treugas per Sigismundum imperatorem inter eos facta*
viderentur non violare. Preterea tempore predicte litis guerra inter
Hainricum Nothaft militem antiquum ex parte una et cognominatos
Herttenberger parte ex altera est exorta. Cuius causa a tali fomite
processit. Unus ex fam ilia Herttenberger nomine Georius contra pre- 20
dictum Hainricum Nothaft in generali concilio Basiiiensi, in curia
Romana, in curia Sigismundi imperatoris, similiter coram domino
collatore, scilicet episcopo Ratisponensi , cast rum Hailsperg [F.2SV]
iudicialiter obtinuit, et idem Herttenberger ob hoc quandara decimam
in Cholbenbach tanquam pertinentem ad idem castrum Hailsperg nititur25
possidere. Econtra Hainricus Nothaft eandem decimam dicit esse sui
iuris, unde et earn potenter colligit et per viam iuris defendit. Istis
sic currentibus duo alii ex consanguineis Herttenberger et supradictus
Nothaft predas et incendia inter se incipiunt. Georius au tern Hertten-
berger in suis iuribus perseverat. Licet eciam ipsi Herttenberger 30
cssent minus potentes, habebant plurimorum favorem et ipsum Nothaft
quamvis potentem et se defendentem incendiis, predis et pauperum ac
subditorum suorum captivitate quam plurimum perturbabant. Accidit
preterea quidam casus, propter quem indignatns dux Albertus filius
ducis Ernesti supramemorat i duci Ludovico confederatur. Hoc in tern- 35
pore in eeptimana pascali anno domini supra die to Dingolfing opidum
ducis Ludovici ab exercitu ducis Hainrici obsidetur, sed non obtinetur.
Itaque predictus Hainricus Nothaft Hainrico duci iungitur eiusque
capitaneus ordinatur. Interea navis cum rebus ducis Ludovici a duce
Alberto in territorio Vohburg conducitur. Sed vasalli ducis Hainrici, 40
492. qui erant in opido Newstat, duceni Albertum et eius conductum non
curantes bona in eadem navi diripiunt. Ex his et aliis Albertus dux
contra Heinricum ducem motus eidem defedacionem facit, et predictum
opidum Newstat, quod iure proprietatis erat ducis Ernesti supre-
me morati, sub forma autem impign oration is ducis Hainrici, ab eodem 45
duce Alberto obtinetur. Dominica igitur Jubilate Fridericus marchio
Brandenburgensis et Johannes dux Bavarie pro concord ia facienda
Ratispone conveniunt. Eisdem vero principibus [F. 282 ] Ratispone
existentibus Albertus dux supranominatus et dux Ludovicus iunior,
filius Ludovici, a Jobanne de Abensperg in suum opidum prefatum.50
intromittuntur. Exinde procedens eorum exercitus feria 2. post pre-
dictam dominicam Jubilate in offensam Hainrici Nothaft Affhauaen,
— 349 —
Mangolting, Senchofen et ceteras villas comburit. Extunc feria 3.
sequenti in die apostolorum Philippi et Jacobi ipse Hainricus Nothaft
forum dictum Mayberg in ducatu ducis Ernesti patris Alberti ducis
sepiusmemorati ex insperato, dum incole utpote amici nihil timerent,
5 spoliis, incendiis et pauperum captivitatibus devastat. Istis malis sic
factis in predicta dieta Ratispone inter principes Haioricum et Albertum
fiunt treuge usque ad festum penthecostes. Item in diebus rogacionum
Geiselhering, quod pertinet ad territorium Kirchperg ducis Ludovici,
ubi cimiterium et ecclesia de novo erant incastellata et exinde in hoc
10 tempore litis fiebant pericula, incendia et depredaciones, ab Hainrico
Nothaft ex parte ducis Hainrici potenter obtinetur. Item circa festum
penthecostes ab Hainrico duce Din golfing secundo obsidetur Hainrico
Nothaft capitaneo existente obsidionis eiusdem. Item in diebus penthe-
costes Fridricus marchioBrandenburgensis, Ernestus et eius filius Albertus,
15 Johannes sororius eiusdem Alberti et Hainricus, duces Bavarie, Ratispone
conveniunt, fitque concordia inter Hainricum et Albertum principes
memoratos per modum compromissi , sic tanien, ut opidum Neustat
quod ipse Albertus dux obtinuerat, ammodo possidere debeat. Item 493.
dominica trinitatis in die S. Eras mi principes in Eistet convenerunt.
20 Ubi propter [F. 282' J personalem presenciam ducis Ludovici interdictum
servabatur, et sine concordia est discessum. Item feria 5. in octava corporis
Christi a Dingelfing opidum ab Hainrico duce obtinetur. Item Leon hard us
Layminger episcopus et civesPatavienses prehabitis cum Hainrico duce suis
interlocucionibus sive tractatibus Scharding opidum et castrum Konigstain
25 obsidione circumdederunt. Item Johannis baptiste Kirchperg castrum a
duce Hainrico et eius capitaneo Hainrico Nothaft obsidetur et feria 2. post
octavas eiusdem festi obtinetur. Item ab eodem duce castrum Rote neck,
quod duxLudovicus in offensam dictorum Layminger obtinuerat, exuritur.
Item Ernestus dux Bavarie attendens, quod dissensionem inter Ludovicum
30 et Hainricum duces Bavarie non posset placare, tempestive, scilicet a
tempore quadragesime, antequam mala supramemorata sic invalescerent,
diligenciam in concilio Basiliensi fecit reducens ad memoriam fidelitatem
fratris sui Wilhelmi protectoris quondam ipsius concilii rogansque, ut
ob bonum pacis sacrum concilium ambasiatores suos in Bavariam mittere
3& dignaretur. Mi6si igitur sunt Johannes episcopus Lubicensis provincie
Bremensis et magister Nicolaus de Cusa dy aeon us, propositus monasterii
Main felt Treverensis diocesis, decretorum doctor. Ad quorum solicitudinem
in dieta Ratispone habita facte sunt treuge preter spem a dominica
post festum S. Jacobi tunc in stands ad 4 annos adinstar treugarum
40 prius per Sigismunduni Romanorum imperatorem Ratispone factarum
inter Ludovicum seniorem et Ludovicum iuniorem, filium eius, comites
palatinos Reni, duces Bavarie comitesque Mortanie et Gt&J8-[F.283J
pach, parte ex una et ducein Hainricum et cum eob in liga existentes,
scilicet Fridricum marchionem Brandeburgensem tamquam capitaneum 494.
45 lige «eu confederacionis et Johannem ducem Bavarie in Amberga,
Ludovicum , Ulricum et Wilhelmum comites de Oting et consules
civitatum imperialium, scilicet Rotenburg in Franconia, Werd in
Suevia, Nordling in Recia, Dinckelspuhel, Weissenburg et Poppfing,
et specialiter dominum Leonardum episcopum Pataviensem et cives
50 a 1436 am Rand Hs. b fehlt hier trie in alien Hss. der Forts, des
Chr. g. des Andreas.
— 350 —
ibidem, parte ex altera cum certis clausulis, quarum aliquas ex litteris
vulgaribus desuper confectis extractas et in latinum translatas hie
inserere curavi. Item castrum Konigstain prope Pataviam debet destrui
et non reedificari, nisi iudicialiter fuerit obtentum. Item opidum Scharding
dux Ludovicus debet possidere, sic tamen, quod ex eius ordinacione 5
ita custodiatur, ut nemo periculum aliquod exinde paciatur. Et si
ipse dux Ludovicus aliquid novi ibidem edificare voluerit, hoc facere
debet de bonis propriis et sine aliorum gravamine. Item ecclesiastice
et seculares persone et earum adiutores uti debent suis antiquis liber-
tatibus et iuribus et nullis novitatibus gravari et in hoc a predictis 10
duabus partibus, similiter et duce Ernesto et eius filio Alberto necnon
patruo ipsorum duce Adolfo debent manuteneri et defendi sine dolo.
Item si aliqua parcium in aliquo vel in pluribus articulis gravaretur,
tunc episcopus Eistetensis, qui pro tempore fuerit, requisitus secundum
modum et formam in supramemoratis litteris expressam iudicium et 15
iusticiam Ratispone facere tenetur. Hec propter brevitatem hie sufficiant.
[F.283'] Item predictis litteris nondum sigillatis monasterium Ebersperg
in ducatu Ludovici a vasallis ducis Hainrici in bonis suis depredatur.
Item secundum tenorem litterarum cast mm Konigstain a civibus Pata-
viensibus destruitur. Hoc castrum primum ab Uainrico Nothaft, dum 20
esset vicedominus Bavarie inferioris, in die trium regum in structura ft
cepit ordiri et ideo Konigstain nominari.
De processione Ratispone contra pestem.
Andr. 495. Item eodem anno, scilicet 1436., feria 6. post1 exaltacion e in
sancte ciucis habita est solennis processio Ratispone et facte obsecraciones 25
pro pestilencia removenda atque missa: Recordare, quam Clemens VI.
instituit, celebrata et per quinque dies continuata.
De pestilencia Wienne.
Andr. 495. item eodem tempore Wienne tam grandis fuit pestilencia,
quod propter obi turn studencium eteorundem recessum etpestilencie^
fugam collegium fuit clausum.
De infelici bello inter patrem et filium
Ludo vicum.
Ebran 140. Dissensio seu pugna infelix inter Ludovicum seniorem et
Ludovicum iunior em, Gipposum, filium eius, comites palatinosB5
Reni, duces Bavarie comitesque Mortanie et Grayspach,
Fiietr. 204. accidit ea tempestate. In qua Ludovicus iunior, qui in uxorem Mar-
garctam sororem Albcrti marchionis Brandenburgensis blirggravii
Ebran 140. Ntirembergeiisis habuit, patri suoLudovicoseniori plures civitates
et castra ademit. Novissime Ludovicus iunior unacum marchione 40
a 80 H8.
1 Unrichtig statt in die exaltacionis sancte crucis, trie die Quelle
angibt. Das Feat EmUatio crucis (14. September) fiel 1436 auf die
feria 6. (Freitagl
- 351 —
Alberto pre fa to ipsum suum genitorem in opido suo Newburg
super Danubio sito per [F.284] 18 ebdomadas obsedit et opidum
ipsum in dedicionem accepit et patrem cepit et ill Sliam potestatem
redegit anno domini 1443. Dum itaque natus patrem in
5captivitate sua teneret, iusto dei iudicio, quia in patrem
SUrrexerat filius, ipse Ludovicus iunior sine liberis moritur anno Fiietr. 205
domini 1445. Quo eomperto marchio Albertus prefatus dictum
ducem Ludovicum seniorem ad propria in Franconiam in opidum Um Ebran 140.
suum Anespach captivum abduxit volens magnam pecuniam ex eo
10 exigerc pro in lite expensis et sumptibus ac pro accomodatis suo soror io
Ludovico iunior i. Qua ex causa multos tractatus et placita cum
eo habuit, sed ille nil ei dare voluit. Quadam igitur vice margravius Ebran 140
periose ad eum dixit: Voa oportet mihi pecuniam dare aut in potentate
mea mori. At ipse Ludovieus respondit: Accipe gladium et fige in
15 corpus meum et die: Date mihi pecuniam. Quociens infigeris,
tociens respond ebo : Tibi nihil dabo, donee spiritum exalavero, quia tu
nullum ius nee in corpus meum vel bona mea habes. Cum autem per
plures dies in captivitate hu ius modi fuisset, Hainricus dux inter-
locuciones plures cum marchione habuit. Tandem per placita per am-
20 bo rum principum consiliarios consencientibus suis provincialibus eum M. Fiietr, 205.
de manu dicti marchionis pro 32000* florenis Renensibus liberavit et
In Bavariam duxit. Et ait ad ei:m : Restituite mihi pecuniam, quam pro
vobis cxpisui *>, et, in quamcunquec Bavarie civitatem [F. 284']
volueritis, vos conducam. At Ludovicus ipse respondit : Ego non rogavi
25 tc, ut exponeres pecuniam pro me; ideo non reddam tibi. Et ita duxit
eum in Burckhausen. Ubi post aliquot dies1 in captivitate sine ab-
solucione et sacramentis in excommunicacione mortuus est anno etatis
sue SO.*, Christi autem 1447. feria 5.8 post S. Jacobi festum.
Eodem anno circa nativitatem Johannis baptiste dux Hainricus Fiietr. 205.
30 civitatem Ingelstat et alia opida et castra in dedicionem accepit et
sibi usurpavit.
Hie princeps Ludovicus senior, vir magnanimus4, adeo in Ebran 141.
potencia sua confide bat5, quod sepenumero cum lacrimis dixit: Si
quis mihi in diebus iuventutis mee predixisset mihi tanta me pati, non
35 credidissem, quod omnes Almanie principes potuissent. Hie semper Fiietr. 205.
bella et raro6 victoriam habuit.
a 32 Hs. b exposuit Hs. c quacunque Hs.
1 Fast dreiviertel Jahre, vom 22. Aug. 1440 (vgl. meine Andr.-
Ausgabe S. 712; bet Lang, Qeschichte Ludurigs des Bartigen, S. 305 und
40 darnach an anderen Orten tcird der 31. Aug. angegeben) bis turn 1J2. Mai
1447. Ebran 141 sagt: etlich kurte zeit, darnach Fiietr. 205 : etlich zeit.
* Er tear iiber 81 Jahre alt ; Ebran 141 sagt : do er was uber die
80 jar seines alters.
8 27. Juli. Vielmehr in der Nacht vom 1. aufden 2. Mat; Haeutle,
45 Qenealogie, S. 124.
4 Ebran a. a. O.: ein mandlicher und mach tiger furst.
5 Nach Ebran a. a. O. : also geschicht den, die mer getrawen in
sich selbs haben dann in gott.
8 Fiietr. a. a. O. sagt : nie.
— 352 —
De morte ei us.
HicLudovicus dux quia in excomraunicacione obiit 1447.R
et in monasterio Raitenhaslach sepultus est Philippial, ideo
omnes, qui interfuerunt eius sepulture, excommunicati sunt.
Quare dux Hainricus Romain misit pro absolucione ad papam 5
Nicolaum V. Qui coramisit preposito Baumburgensi et dedit
ei auctoritatem omnes tales absolvere. Unde omnes, qui
propterea excommunicacionem contraxerunt, oportuit pre-
dictum coinmissarium in Baumberg accedere et absolucionem
petere.2 10
Cap. 62.
De filio eius duce Ludovico Gipposo.
Andr.493. [F. 285] Ludovicus iunior, Alius Ludovici senior is , comes
Fiietr. 205} palatin u s Rheni , dux Bavarie , comes Mortanie et Grayspach, vir
Ebran 150. prudens, sed difformis, breve habens corpus, crura longa et gippum in 15
dorso — in Francia enim natus, in Bavariam in quadam
viscella b, vulgariter kreutzen4, deportatus5 gippum ex hoc
consecutus est — habitavit cum uxore sua Margareta filia
Fridrici marchionis Brandenburgensis in Friberga6 prope
Ebran 150. Augustam. Hie princeps indignacionem in patrem suumaccepit,20
eo quod eum exhereditare nitebatur. Habuit siquidem a Hum
filium illegitimum, cui civitates quasdam et castra dare dispone bat.
Idcirco hie Ludovicus iunior super patre suo consanguineis et
provincialibus suis conquerebatur. Cui adiutorio fuit Albertus dux
Bavarie et alii amici sui. Et ita quasi maiorem partem superioris25
provincie in dedicionem recepit demptis Laubingen et Newburg. De-
inceps ad m on tana se transtulit, sed nee civitates nee castra volebant
eum intromittere. In illo tempore Frideric u s marchio Brandeburgensis
filiam suam Margaretam et opida et castra, quas et que quondam
unacum duce Johanne de Amberga lucratus est, in dotem dedit, vide- 30
licet Parichstain, Weiden et Laufl" opidum et castrum utriusque medie-
tatem et Hi Ipold stain opidum et castrum ex integro et Harspruck.
[F. 285' ] Post hec obsedit opidum Newburg et genitorem suum cepit,
* am Rand hinxugefiigt. b sportella 7 am Rand Hs.
1 1. Mai; bexieht sich also nur auf die Angabe vom Hinscheiden 35
Ludwigs.
* Regest im Oberbayer. Archiv VIII, 418 (s. aueh daselbsi S. 417);
vgl. Riexler, Oeschichte Baierns III, 348.
3 doch was er vast weys und grosser vernuft.
4 Kretxen: vgl. Schmeller, Bayerisches Worterbueh Pf 1388. 40
6 Vgl. oben S. 340f 36 ff. und 344, 14 ff.
0 Friedberg bet Augsburg.
7 sporta oben S. 341, 1.
— 353 —
at supra sufficienter dictum est1 Deinde non diu eupervixit. In-
firm a t u 8 diem clausit ultimum sepultus in Ingelstat anno Fuetr. 205.
domini 1445.
De uxore eius domina Margareta.
5 Margareta relicta ducis Ludovici Gipposi iamdicti in
dotem a marito suo opidum et castrum Fridberg prope
Augustam accepit. Suum magistrum curie, militem Martinum
de Waldenfels, in maritum duxit, clam 2, ob fratris sui Alberti
marchionis et aliorum principum metum et ne nomen ducisse
10 perderet. Quod et usque ad mortem servavit. Et in Frid-
berg curiam suam habuit, donee prefatus frater suus Albertus
marchio Brandeburgensis cum Ludovico duce Bavarie pre-
potenti pugnavit. Tunc ipsa quoque castrum et opidum
prefata ipsi duci Ludovico resignavit. A quo in castrum
15 Ysereck 3, demum in Landshutam est collocata. A quo
etiam annuam honestam provisionem recepit. Post unionem
et concordacionem dictorum duorum principum Alberti et
Ludovici breve tempus supervixit et in Laudshuta diem
obivit sepulta apud sepulturam ducum inferioris Bavarie
20 in monasterio Felicisvallis anno domini 1465. sabbato4 ante
S. Jacobi.
Hie Ludovicus Ludovici filius gibbo et struma deformis impia j?. Silvio,
contra patrem bella suscepit, venerandum quoque senem et auctoritate Europa g 2.
insignem, qui cum quondam regnum Francie gubernasset, in arce
25 munitissima 6 Newburg, ut dictum est supra, 6 obsedit, sed superis
ulcionem tanti sceleris petentibus prius febre percuss us occubuit, quam
patris animum in suam traheret sentenciam.
[F. 286] Item dux Ludovicus iunior, Gibbosus, duxit
uxorem dominam Margaretam filiam domini Friderici tunc
30senioris et noviter facti marchionis Brandenburgensis et
olim dicti burgravii Nurembergensis contra voluntatem patris
sui Ludovici 1438. 7 Et tunc idem filius Ludovicus per
astucias induxit cives et acceptavit quasdam civitates et
pro se et uxore prefata, utpote Ingolstat, Aichach et vilia
35opida, patre suo existente in Neunburga8 et contradicente.
1 So schon Ebran. Vgl. oben S. 351, 1 ff.
* Vgl. Haeuile, Qenealogie etc, S. 126 und Riexler, Oeechichte
Baierns III, 342.
8 hareck.
40 4 20. Juli; vgl. dagegen Haeutle a. a. 0.
6 Enea Silvio nennt den Namen nicht.
6 S. 351, 1 und 352, 33.
7 In diesem Jahre fand die Verlobung stait, die Heir at erst 1441.
Haeuile a. a. 0.
45 8 Neuburg a. D.
QueUen n. Er&rterongtui, N. F. III. 23
— 354 —
Nee voluit, quod Alio suo iurarent aut obedirent, et hec
seriose postmodum scripsit et precepit omnibus civitatibus et
prefectis castrorum. Sed quia parum de hoc curabatur et filius
plus patre amabatur a cunctis, iaraque mox magna dissensio
inter patrem et filium est exorta, similiter et inter civitates,5
castra et opida populosque eorum. Que lis duravit circiter
sex annis, eo quod aliqui patri, aliqui Alio adherebant.
Denique, ut verum fateara, huius indignacionis alie cause
eciam fuerunt. Nam Ludovicus senior quia cum esset gravis
et senex , unde instituit quendam vicedominum , videlicet 10
comitem de Werthaim,1 ut regeret totam terram suam, filium
quoque suum, qui hoc publice recusavit,b ex quo enim adultam
etatem et pubertatem non attigerat, ymo et virilem. Item
Ludovicus senior quendam alium filium, illegitimum2 tamen
habebat, qui nuncupabatur Wielandus de Freyberg, quem 15
tantum diligebat, quod maximam summam pecuniarum pro
ipso ordinaverat ipso defuncto recipiendam. Unde etiam
filius legitimus commotus valde patri se opposuit dicens,
quia et ipse tantum intellectus et racionis haberet, ut terras
suas per se regere valeret et sciret. Unde et diligenciam 20
ampliorem promisit patri facere in regimine et contra eius
beneplacitum nihil agere. Quod pater omnino acceptare
noluit seu gratum habere. Unde nemo principum, nee
Fridericus ipse rex Romanorum , eos concordare poterat.
Anno igitur domini 1443. post festum Jacobi3 iunior dux 25
Ludovicus ex induccione et iwva,- [F. 286* Jmiue sororii sui
Alberti marchionis Brandenburgensis aliorumque plurium ad-
iutorum congregavit exercitum tarn Bavarorum quam Fran-
conum obseditque patrem suum in Neunburga tribus mensibus
et diu impugnando earn cepit4 manu potenti patremque sub 30
certa custodia tenuit sive recipi iussit. Noluit enim filius,
quod vere de ipso diceretur, quod ceperat patrem suum.
Nee pater voluit esse captus a filio, sed magis mori. Unde
et marchio Albertus eum sub fide recepit, fuitque sub custodia
honesta detentus, ut decet principem, tarn a filio quam a 35
» fateor Hs. b in se coocitavit erganzte unnbtig Pex.
1 Qraf Michad von Wertheim, der Voter der Qrajin Amalie von
Wertheim, welche der im Folgenden genannte Wieland von Freyberg
heiratete. Lang, Oeschichte Ludwigs des Bartigen, S. 185.
■ Vgl. oben S. 352, 22. 40
3 25. Juli.
4 Vgl. oben S. 353, 25 und Anm. 6.
— 355 —
marchione. Anno autem domini 1445. post festum pasce *
dux Ludovicus iunior, Gibbosus, obiit. Tunc multorum fuit
judicium, quod tempus vite ipsius ideo fuerit abbreviatum
a deo, quia patrem tantum molestavit contra divinum pre-
5ceptum, ubi nominanter dicitur: Honora patrem et matrem,
ut sis longevus a. Mortuo igitur filio predictus marchio sub
forciori custodia tenuit Ludovicum patrem illius. Demumque
anno domini 1446. iste marchio resignavit ac tradidit dictum
ducem Ludovicum seniorem, suum captum, duci Heinrico
10 de Landshut, fratrueli, maximo eius adversario et inimico
mortali. Sed hoc non gratis aut sine spe lucri. Nam dictus
Heinricus dedit marchioni in promptis 32 milia florenorum.2
Unde ille pauper et decrepitus dux Ludovicus auditis his
fertur dixisse: Ach, quid carum ac mirum agitur nobiscum,
15 quia facti sumus melior domino Christo. Ipse enim venditus
est pro 30 denariis argenteis et nos pro 32 milibus flore-
norum. Itaque Heinricus dux de Landshut gratulabundus,
sevo animo tamen et odioso miserum suum fratuelem [F. 287]
in custodiam et captivitatem accepit ac ilium mox in Burck-
20 hausen castrum misit ac usque ad mortem diligencius custo-
diri mandavit.
Igitur anno sequenti dux iste Ludovicus senior circa
festum 8 apostolorum Philippi et Jacobi obiit ibidem in
potestate et captivitate prefati Heinrici absque sacramentis
25 et sepultus est in monasterio prope, dicto Raitenhaslach,4
simpliciter sine exequiis et solennitate aliqua, que assolet fieri
principibus et magnatibus. Ipso eciam anno Heinricus dux
de Landshut fuit concordatus cum Alberto duce de Monaco
sic, quod solus hereditaret ipse Heinricus totam terram et
30ducatum ducis Ludovici iam mortui. Et ita consequcnter
acceptavit castra et opida hinc inde et possedit omnia bona
illius.b
a super terram Zusatx von anderer Hand. b F. 287' leer.
1 Ostern war 1445 am 28. Marx. Ludwig starb am 7. April;
35 vgl. Haeutle a. a. 0. S. 126.
1 So ouch Ebran 140. Vgl. oben S. 351, 21. Die Fortsetxung der
deutschen Uebersetxung der bayerischen Chronik des Andr. 712: umb
dreyraikh tawsent gulden.
8 1. Mai; vgl. oben S. 351, Anm. 3 und 352, Anm. 1.
40 4 Vgl oben S. 352, 3.
23*
— 356 —
[F.288] Cap. 63.
Von hertzog Fridrich zu Landshut.
Andr. 90. Fridericus comes palatinus Rheni, dux Bavarie, ducis
Steffani senioris filius neposque Ludovici cesaris, in-
geniosior inter suos fratres erat. Nam cum ipse, Steffanus5
et Johannes fratres eius hereditatem dividerent paternam, princi-
patum in Landshuet ac Burckhausen l ceteris fecit eminenciorem. Quern
sibi retinuit prom it ten 8 equivalenciam ceteris facere principatibus in
certa pecuniarum summa. Quod et fecit, quamdiu vixit. Post mortem
vero eius multa inde pericula misere Bavarie evenerunt. Que 10
557. divisio in Monaco facta est feria 3. ante S. Katherine festum, ut
supra2 habetur, 1392.
Anno domini 1371.3 ecclesia S. Judoci in Landshuta
primum facta est ecclesia parrochialis sub illustrissimo
principe Friderico Bavarie duce comiteque palatino Rheni 15
et Paulo episcopo Frisingensi.4
Hie dux primus vineas colere circa Landshut cepit.
Anno domini 1377. obiit illustris dominaMargareta ducissa
Bavarie filia Friderici 5 senioris, burggravii Niirembergensis.
Fund.0 Anno domini 1380. diem obivit domina Anna de Neyffen20
Andr. 124. uxor ducis Friderici. Post cuius mortem prefatus dux duxit
dominam Magdalenam filiam Barnabonis principis Mediolanensis,
sororem domine Thadee uxoris fratris sui ducis Steffani inlngel-
^- stat; et sic patet, quod illi duo fratres duas sorores in uxores/*F. 288*]
^4-habuerunt. Ex qua genuit duos Alios, Hainricum et Johannem, 25
558. et tres 7 filias, Elizabet, Margaretam et Magdalenam.8
Domina Elizabet desponsata fuit anno domini 1401.
Friderico burggravi o Nurembergensi, quern postea Sigismundus Roma-
norum rex marchionem Brandeburgensem creavit. Hec domina in
Marchia nuncupabatur pulchra Elizabeth de Bavaria. Genuit 30
quatuor filios, Fridericum, Albertum, Johannem, Fridericum, et
unam10 filiam Margaretam uxorema ducis Ludovici Gipposi.11
a uxorem — Gipposi am Rand Hs.
I Nach Ebran 127,21.
" S. 331, 18. 35
3 Vielmehr 1369; vgl. Chroniken der deutschen Stadte XV, 261.
4 Vgl dessen Urkunde bet Oefele, Rer. Bote. SS. II, 180.
5 Vielmehr Johanns L ; vgl. oben S. 330, Anm. 5.
6 Oefele, Rer. Bote. SS. 11, 344; tgl. Neues Archiv XXIV, 702
und 715. 40
7 Vielmehr vier, xwei mit Namen Elisabeth, dawn Margarete und
Magdalene.
8 Andr. 90 nennt nur eine, Elisabeth, 558 abet xwei, Magdalene
und Elisabeth.
9 Die „schone Elseil. 45
10 Vielmehr sieben.
II Vgl. oben S. 352,29 ff. und 353,28 ff.
— 857 —
Item domina Margareta et domina Magdalena inRaitten -
haslach monasterio sepulte sunt.1
Hie dux Fridericus erat vir prudens, animosus. Multas remotas Ebran 128.
expediciones supra facultates suas magnifice perfecit, propter quas
5 eciam debita contraxit.
Anno domini 1393. serenissimus princeps ac dominus, Fiietr. 206.
dominu8 Fridericus dux Bavarie, comes palatinus Rheni, in
Bohemiam transiens in via obiit in die S. Barbare 2, exenteratus a,
sepultus in Felicisvallis,8 relinquens duos Alios, Johannem
10 et Hainricum.
Dux F. dum vixit, ve tota Bavaria dixit.
Nunc crevit in peius; est dux quilibet eius.b
Anno domini 1396. in vigilia S. Thome apostoli4 obiit
dominus Johannes dux Bavarie, Alius domini Friderici comitis
15 palatini Rheni Bavarieque ducis , sepultus in monasterio
Raittenhaslach.5
Anno domini 1404. obiit domina Magdalena deMediolano,
ducissa Bavarie, relicta ducis Friderici, in die S. Alexii
confessoris * alias Bartolomei apostoli.7
20 [F.289] Anno domini 1382. rex Wenceslaus, cum civi- Andr. 112*
tales Romani imperii de diversis incomodis sibi conquererentur c , cum
eis ligam fecit. In qua erant omnes civitates Romani imperii per Almaniam
et archiepiscopus Salczeburgensis et ci vitas Ratispona. Succedentibus
igitur sibi invicem malis Wenceslaus rex civitates iuvare dissimulat.
25 Lis igitur inter civitates Romani imperii et non solum ill os tres
f rat res duces Bavarie, sed et omnes principes Almanie concitatur.
Pilgrimus archiepiscopus Saltzeburgensis , nacione Australis de
Puechaim9, in monasterio Raittenhaslach in treugis capitur, et inter-
dictum per totam illam provinciam observatur. Sed dum
30remisse custodiretur, pedester in opidum suum Titmaning
evasit.10
* exenteratus — Felicisvallis am Rand Hs. b diese xwei Verse
sind an den unteren Rand von F. 2884 geschrieben. c conquerentur Hs.
1 Haeutle, Qenealogie S. 112. Quelle ist wahrscheinlich der Appendix
35 xum Liber defunctorum genealogicus Rattenhaslacensis, Mon. Oerm. hist,
Necrol. II, 260. Die bet Haeutle erwdhnten Plafondtafeln stammen erst
aus der 1737-1743 erfolgten Restauration der Klosterkirche (Kunstdenk-
male des Konigreiehs Bayern lt HI, 2596).
2 4. Dexember.
40 3 Oegen eine andere Nachricht siehe Haeutle a. a. 0.
* 20. Dexember.
5 Haeutle a. a. 0. Quelle ist wahrscheinlich das Neorologium Raiten-
haslacense; Mon. Oerm. hist., Necrol. II, 282.
8 17. Juli. Quelle?
45 7 24. Aug. So das Necrologium Raitenhaslacense a. a. 0. S. 274.
8 Vgl. oben S. 25 7, wo derselbe Text verwendet ist.
9 Puchheim.
10 Ebenso oben S. 257,26.
— 358 —
Ebran 128. Anno domini 1387. civitates imperiales sua potencia per-
transierunt Bavariam ab Augusta usque ad Abach incendiis, predis ac
aliis incomodis terrain devastantes. Sed in reversione in campo Lici
per ducem Steffanum et suos l sunt profligati.*
Andr. 112} Rupertus comes palatinus Rheni, qui et postea rex Romanorum, 5
in monte ex opposite civitati Ratispone contra ipsam castra metatur.
Castrum Stauff a ducibus Bavarie Friderico de Landshuet, Steffano
de Ingelstat eiusque filio Ludovico, Johanne de Monaco ei usque filio
Ernesto, Alberto de Straubing necnon predicto Ruperto obsidetur. [F. 269']
Anno domini 1388. forus ibidem3 assultu impetitur et obtinetur, con- 10
gregacio principum per obsidionem impugnato, sed non expugnato dicto
castro dissolvitur, preurbium Ratisponense a Ratisponensibus subvertitur,
et hoc erat damnum non reparabile monasterio S. Magni; erat enim
iam in meta, ut dictum monasterium subverteretur, quod tamen divina
113. clemencia non est factum. Fit denique eodem anno in die S. Briccii 15
a quibusdam de militibus principum et Ratisponensibus in campo ante
portam S. Jacobi prope montem dictum Purgerberg conflictus , ubi
postremo a Ratisponensibus triumphatur.
hirer k 8 u. Eodem anno in vigilia Bartolomei apostoli factum est bellum
Ebran 128/9. per Eberhardum* comitem de Wirttemberg et Ulricum filium eius20
protunc occisu m cum civitatibus imperialibus in Teffingen prope Wilam,
ubi ipse dominus de Wirttemberg gloriose triumphavit. Ex quo
bello multas divicias acquisivit, quoniam Rupertus palatinus sibi
plures milites miserat.
1389. principes et civitates de liga f uerunt concordati 25
per electores imperii demptis quatuor civitatibus.
Andr. 113. In illo tempore Johannes d ictus der guldein Zenger per impigno-
racionem 14 milium florenorum ten uit preurbium Ratisponense et New-
burck secus Danubium. Hie quia in indignacione principum erat, cum
cognacione sui nominis iunxit se Ratisponensibus. Dum autem per 30
placitacionem ad concordiam ventum esset, ipsum preurbium et opidum
Newburck principibus libere resignatur, dicta autem summa florenorum
a Ratisponensibus ipsi Zenger pro talione fienda principibus solvitur.
Cap. 64.
De duce Hainrico in Landshut. 35
Fuetr. 209. [F. 290] Hainricus dux Bavarie inferioris admodum puer in
ducatu patri successit. Defuncto fratre suo Johanne4 solus
ducavit.
& Erhardum Hs.
1 Die Quelle sagt: von den ffirsten. 40
2 Ebenso oben S. 257.
8 Vgl. oben S. 257, Anm. 5.
4 Vgl. oben S.357,13ff.
— 359 —
Anno domini 1408. in ebdomada 4. pasce factum est tornea- Andr. 121.
raentum Ratispone presentibus Steffano, Wilhelmo x et Hainrico ducibus
fiavarie.
De occisione civium Landshutensium.2
5 Eodem anno ingens ortum est disturbium in civitate Lands- Fiietr.* 209.
hutensi. Nam dux Hainricus a due iuvenis privilegia, que genitor
suus, dux Fridericus, civitati Landshute large dederat, noluit conservare
nee confirmare. At ipsi cives super his coram rege Bomanorum se
iusticiam accepturos asserebant. Quod con temp tui babuit adolescens
10 princeps Hainricus, 4 pociores ex senatu captivavit, quendam Pelchinger4,
Martinum de Asch, Leonardum Kettnar ac Jobannem Mospurger, quos
a civitate et ducatu evo proscripsit et bonis omnibus privavit. De quo
non solum illi, sed et cuncti senatus consiliarii dolebant et mit-
tentes ad eos clam, quonam possint inveniri. Quadam itaque nocte270.
15venientes ad Landshutam, ubi in littore a quodam cive dicto Deutrico
Rackel per murum in eius domum intromissi. In qua pociores com-
munitatis cum consiliariis consilio tractabant, quid ulterius sit in hac
re agendum. Sed quia prefatus Rackel uxorem habuit horum omnium
consciam, quam quidam in curia principis aulicus5 amavit, cui ad earn
20venienti cum protestacione, ne earn traderet, singula predicta secreta
narravit [F. 290' ] per ordinem et in huius rei evidens argumentum
eciam locum eorum consilii ostendit. Quibus perceptis illico cast rum
ascend it e t magistro curie Georgio Ahaymmer ac Sigismundo Apfen-
taler cuncta, que audivit et vidit, intimavit. Qui statim hec ad prin-
25cipem detulerunt. S ubi to igitur congregatis auiicis ac alii 8, quos
habere potuit, immaniter irruit dux in suos proprios civet eos
capiendo repente, insuper alios crudeliter occidit, alios cecavit, alios in
exilium cum uxoribus et liberis misit, sed et cunctos substanciis privavit
piurimi tamen per muros aut absconse evaserunt. Hec UlricUS
30 Fuetrer.
Attamen frater Andreas de S. Magno Eatispone aliter,
videlicet in hunc, qui sequitur, modum, predictam describit
his tori am :
Circa festum Bartolomei apos toli Hainricus dux aduc adolescens Andr. 121.
35 exercitum magnum congregat famam faciens, quod in auxilium venire
velit ducibus A us trie, sed dolose. Invitat enim consules civitatis in
Landshuet in castrum suum ibidem situm quasi commendaturus ipsis
in sua absencia principatus sui regimen. Quos omnes prandio peracto
decapitari6 fecit cogens minis quam plures alios sibi ex dicta civitate
40 l Vgl. oben S. 332, Anm. 5.
* Vgl. xur folgenden Erxahlung Riexler, Qeschichte Baierns III,
S. 202 ff.
8 Ebran verschweigt diese Vorfalle ganx, weil sein Voter dabei
eine nicht riihmliche Rolle spielte; vgl. SpiUers Anm. 1 xu Fiieir. 210.
45 4 Vielmehr Patxinger; vgl. Riexler, Qeschichte Baierns III, 205.
8 Nach Aventin des Chronisten Hans Ebran von WUdenberg Voter
Ulrich Ebran.
6 Das sagt Andr. nicht. Bei ihm heisst es an dieser Stelle nur :
50 captivavit. Daraus scheint bei Arnpeck infolge Irrtums das dhnlich
klingende decapitari entstanden xu sein.
— 360 —
captivos presentari. Quos cum predictis consulibus numero fere 40
pecuniar i a pen a damnavit. Propter quod anno1 sequenti in die
parasceves orta sedicione in dicta civitate una pars castrum ibidem
aggreditur, sed frustra in civitatem regreditur. Ob quod dictus Hainricus
multos [F.291J miserabili morte damnavit, alios vero proscriptos unacum 5
uxoribus et liberie f eorum in exilium misit. Causa autem originalis
buius rei, sicut dicitur, odium nobilium in cives8 fuit. Hec ille.
Sed ego hanc historiam in hunc modum didici, qui
sequitur :
Princeps Hainricus cum aduc puer esset, in sua habuit 10
curia quosdam nobiles, videlicet Casparum Frauwnhofer,
Erasmum Preysinger et Albanum Klosner etc. .Hii ducem
rexerunt et bona ipsius dissipabant. Que mala sui fideles
cives videre non valentes cogitaverunt intercipere et pre-
fatos nobiles capere et regimen sui principis in melius com- 15
mutare. Quibus per traditamenta cognitis ipsi dicti nobiles
ordine perverso suggesserunt duci, quod eum captivare in-
tenderent. Qui nimium credulus contra proprios cives in-
surrexit et, ut prefertur, in diversis locis et penis mactavit.
De quo taraen postea, cum sibi in consilioa Constanciensi20
obiceretur, per puericiam se excusans multum doluit.
Fuetr. 210 Cum autcm adultus /actus esset, Hainricus pacificus et strennui
u. Ebran 141. iudicis officium in terra sua stricte eervavit. Nam predones, latrones
142. seu malefactores, quoscunque reperit, sine misericordia occidi fecit
Fuetr. 210. nec ejfi(jem unug graciam impetrare potuit. Eapropter terra sua firma 25
"pace fruebatur.
Ebran 141. Hie Hainricus duas expediciones in Prusiam in favorem fidei
nostre et cruciferorum [F. 29V] de domo Teutonicorum contra
Wladislauin regemPolonie et fratrem eius Bitoldum ducem LittUOvie
et Scbiderbalenn fecit, qui duo aduc pagani erant, eo tempore, quo 39
fratres teutonici bellum perdiderunt et magister ordinis nacione de
Junging cum 600 cruciferis interfecli sunt.
Andr.lol u. Anno domini 1412. Hainricus duxit in uxorem Margaretam
560'fiU&m Alberti ducis Austrie, Stirie,b Karinthieb etc.b, sororem Alberti
Ebran 142. postea regis Romanorum etc., et nupcias CUm ea circa ventumc35
Katharine 4 celebravit. Ex qua genuit tres filios, Albertum,
143. Fridericum et Ludovicum,6 et tres filias, Johannam,6 Elizabet et
a so Hs. b spcUer hinxugefiigt Hs. c so Bs.
1 Hier fehlt das Wort secundo der Quelle. 40
* Aus Fuetr. 210 : mit weyben und kinden ; vgl. oben S. 359, 28.
8 Bier unterschldgt Arnpeek die nicht unwesentlichen Worte des
Andreas: et quodammodo presuinpcio civium.
4 25. November ; an diesem Tage fand 1412 die Hochzeit xu Lands-
hut statt 45
6 Ebran nennt nur einen Sohn, Ludicig, und xtcei Tochter.
6 Vgl. Anm. 1 der folgenden Seite.
— 361 —
N. monialem in monasterio Felicisvallis. Johanna1 desponsata
fuit anno domini 1427.1 duci Bavarie Ottoni in Mospach. Elizabet
duxit in uxorem Udalricus comes de Wirttemberg in Stuedgarttei).
Idem etenim comes tres habuit uxores : Prima fuit filia Adolfi Cf.Andr.480.
5 ducis de Clivis Margareta vidua Wilhelmi ducis Bavarie de
Monaco, * secunda Elizabet prefata, filia huius Hainrici
ducis Bavarie, ex qua genuit Eberhardum iuniorem, tercia
Margareta relicta Ludovici comitis palatini Rheni, filia
Amodei ducis Subaudie, postea electi pape.3
10 Hie dux Hainricus devote servivit beate virgini Marie et Ebran 141.
multiphariam multisque mod is omni die sabbati earn veneratus est.
[F. 292 ] Erga uni versos se humilem exhibuit, pecuniam tamen nimium Fiietr. 211.
dilexit. Apud mulieres pudicum se ostendit; insuper voluit familiares Ebran 141.
eius sic facere. Tanta pace terra sua abundabat, ut, quocienscunque 142.
15mercatores in earn veniebant, dixerunt: Nunc sumus in orto rosarum
nee salvo conductu indigemus ; securi enim sumus. Similiter et latrones
aiebant: Festinemus egredi banc terram; nullum siquidem hie princeps
sinit vivere. In ea namque a lupi suspend untur sicut et fures.
Albertus filius ducis Hainrici obiit anno domini 1416.
20sepultus in Raittenhaslach.4
Fridericus natus Hainrici ducis eodemb annob 8.b Non.
Junii 5 diem ultimum clausit sepultusque in monasterio Raitten-
haslach. Ambo in iuventute vel pocius in puericia sua
obierunt.
25 Qualiter autem Hainricus patruum suum Ludovicum
ducem in Constancia mactaverit, habetur supra 6 in historia
prefati Ludovici.
Hie princeps utiliter sibi et suis subditis ducavit. Primum Ebran 142.
namque pauper erat,7 post concilium autem Constanciense
30 plus circumspectus et providus fuit. Idcirco divicie sibi et
suis quotidie affluebant, et factus est locuplete locuplecior. Tale
itaque per utile regimen dumtaxat per 6Uos pociores et sapienciores
perfecit, paucos hospites in consilio suo habuit. Cum autem saniori
a nanque Hs. b korr. aus quarto Hs.
35 x Den Namen und die Jahrxahl, tcelche Ebran nicht angibt, wohl
aus Andr. 467, wo die Notix ton Ottos Heirat unter anderen xum Jahre
1427 enthalten ist.
9 Vgl. unten Kap. 69.
3 Vgl. oben S. 262, 37 ff.
40 4 Quelle tit tcahrseheinlich das Neerologium Baitenhaslacense ;
Mon. Qerm. hist, Necrol. II, 260.
b Unmogliche Datierung. Friedrich starb 7. Id. Junii = 7. Juni;
vgl. Necrol. II, 260 und 270.
• S. 341 f.
45 7 Vgl. FUeir. 211 : Und was nit in gutten vermugen in angen (so
ist xu verbes$em aus augen) seiner regirung.
— 362 —
consilio opus erat, ex c&the-f F. 292* Jdralibua ecclesiis Frisingensi, Ratis-
ponensi aut Pataviensi iurisperitos et quosdam suoe prelatos advocavit,
a quibus Sana elicuit COnsilia. Ex his itaque provide factis pace
bona abundabat et grandem thesaurum super omnes maiores suos in
turrim in Burckhausen congregavit. Feras deniq ue nimis avide amavit 5
et paucas ex eis capi permisit. Ideo multiplicate sunt nimium et multa
damna in bladis et aliis terre fructibus suis subditis intulerunt. Insuper
Judeos a rd enter fovit. In adolescencia sua hie princeps multa bella
cum patruo suo, duce Ludovico de Ingelstat gessit. Que in dicti
Ludovici historia supra1 clarius descripta sunt. 10
Margareta inclita* Bavariea ducissa ex Austria, uxor
Hainrici, diem obivit nativitatis Christi 2 anno doraini 1447.
sepulta in Raitenhaslach.3
Ebran 142. Post mortem ducis Ludovici senioris dux Hainricus terram
suam hereditario iure sibi usurpavit. 15
Anno domini 1450. sub papa Nicolao V. iubileus Rome
celebratus est. Cum autem dux Hainricus Romam ire dis-
ponent, infirmatus in Landshut in die Abdon et Sennes4
de mane infra 5. et 6. horas viam universe carnis ingressus
in monasterio Felicisvallis aput maiores suos sepultus.520
Illico filius eius Ludovicus inferiorem superioremque Bavariam
in dedicionem accepit.
b Sequenti anno plenarias indulgencias dictus papa
Nicolaus dedit in Frisingam et alias ecclesias cathedrales
inAlmania per legatum suum a latere, cardinalem Nicolauni25
de Cusa.6
[F.293] Cap. 65.
De duce Ludovico prepotente in Landshut.
Ludovicus comes palatinus Rheni, dux Bavarie in-
ferioris superiorisque, comes in Grainspach7 et im Rottal,830
E. Silvio, filius ducis Hainrici neposque ex sorore Alberti regis, magn
Europa g 3.
a am Hand mit Einfiigungsxeichen. b der folgende Abschnitt ist
spdter hinxugeschrieben.
1 S.342ff.
1 24. Dexember. 35
* Quelle ist wahrscheirUich das Necrologium Raitenhaslaeense a. a. 0.,
S. 283.
4 30. Juli.
6 Vgl. das Necrologium Saeldentalense ; Mon. Germ, hist., Neero-
logia 111 365. 40
6 Ueber die Legation, des Nikolaus von Cusa 1451 vgl. Jager, Der
Streit des Cardinals Nicolaus von Cusa mit dem Herxoge Sigmund von
Oesterreich als Orafen von Tirol, S. 29 ff.
7 Qraisbach.
8 Woher stammt diese merkwurdige Titelxusammenstellung? 45
— 363 —
aoimi adolescens, glorie cupidus, pecuaiarum contemptor et in beilis Fiietr. 211.
victoriosus ac animosus. Qui in principio sui regiminis una die E. Silvio I. c.
S.a Franciscial una hora in terra sua Judeos omnes publice
positis edictis captivavit, bonis SUis spoliavit et e suis dominiis
5omnino exterminavit.
Primo ducatus sui anno torneamentum in Ingolstat
habuit 1451.
Omeliam filiam Friderici ducis Saxonie et margravii E. Silvio L c.
Misnensis, neptem ex SOrore imp era tor is Friderici, uxorem duxit * r'
lONupcie magnifice in Landshuta celebrate sunt anno domini
1452. in carnisprivio * presentibus personaliter Alberto roar-
chione Brandenburgensi electore, Friderico comite palatino
Eheni, Sigismundo 3 archiepiscopo Salczeburgensi, Johanne et
Sigismundo fratribus adolescentulis, ducibus Bavarie, Johanne
15 Gruenwalder episcopo Frisingensi, Udalrico electo Pata-
viensi, Carolo acPernhardo marchionibusBadensibus, Udalrico
[F. 293'] comite de Wirttemberg pluribusque aliis principibus,
comitibus, prelatis, baronibus, militibus ac nobilibus. Insuper
duo peracta sunt torneamenta feria 3.4, unum ante prandium,
20 alteram post, ne inter pociores duos principes, dominum
videlicet palatinum et marchionem Albertum, aliqua dissensio
oriretur ; quivis enim eorum magnam advexit miliciam. Hec
nihilominus nupcie copiosis victibus ac sumptibus preciosissime
sunt consummate. Deinde in quadragesima omnes cum
25gaudio bona pace in propria sunt reversi.
De nativitate ducis Georgii.
Hie Ludovicus ex uxore sua Omelia genuit filiam nomine Mar- Ebran 153 u.
garetam, que postea Philippo palatino desponsata fuit, et filium nomine Fuetr. 213.
Georgium, quem Sigismundus archiepiscopus Salczeburgensis
30 anno domini 1455. in festo assumpcionis B. Marie virginis6
in ecclesia parrochiali S. Martini in Landshuta e sacro fonte
levavit.
* am Rand mit Einfiigungsxeiehen.
1 4. Oktober. Die genauer unterrichtete Landshuter Ratschronik
35 gilt den „funften Tag Octobris", den „Montag nach Francisei" 1451 ah
den Tag der Qefangennahme der Juden an; Chroniken der deuischen
Stadie XV, 300.
* In der Fastnaeht. Nach der Landshuter Ratschronik (a. a. 0., S. 302)
dauerte die Eochxeit vom 13.— 27. Februar.
40 » Vielmehr Friedrieh IV. von Emmerberg, Erxbisehof von Salxburg,
der bald darauf, am 4. April 1452, starb.
4 Vgl. xu diesem Datum Chroniken der deutschen Stadie XV, 302.
* 15. August. Vgl. Haeutle, Oenealogie S. 115.
— 364 —
Hie dux Ludovicus humiliavit cives in Dinckelspuchel.1
Hie erat princeps locupletissimus, quapropter in multis
Ebran 152 u. region ibus cognominabatur dives dux, quia* genitor suus ingentem
"" " thesaurum sibi in turri in Burckhausena reliquit. [F.294J In-
E. Silvio, super totus pacificus; multas enim Germanie lites auctoritate sua 5
Europa g 3. composuit, quamvis sepe multum conatus reconciliari eesari Ladislaum
regem nequiverit. Ex hoc evenit, quod plures remotas perfecit
expediciones, ut ad Kenum, in Slesie Wratislaviam, in
Boemie Pragam, in Wiennam Austrie, ad alia remota loca.
Quam ob rem a plerisque pads factor appellabatur. Plures 10
insuper peregrinaciones devote peregit. Nee permisit se
contra clerum quovis modo incitan. Religiosas ac devotas
personas plurimum dilexit. Ipse reformari fecit in civitate
sua Landshuta monasterium predicatorum, cenobium sancti-
monialium Felicisvallis ordinis Cisterciensis 1465. et domum 15
fratrum minorum auctoritate apostolica anno domini 1466.
in profesto8 conversionis S. Pauli. Cuius commissarius seu
executor apostolicus erat Johannes Tuelbeck episcopus Frisin-
gensis.* Similiter sequenti mense Februario eadem auctori-
tate monasterium fratrum minorum in Ingelstat. Privilegia 20
denique suis civibus perfecte servavit. Liberalis insuper
erat ; sepe multumque suos officiates et clericos, maxime
mulieres, carnibus ferinis ac escis de sua tabula remunerabat
In omnibus sancte ecclesie obediens fuit.
[F.2941] Werd. 25
Est itaque advertendum, quod civitas Werdea Suevica
pristinis temporibus ad domum Bavarie pertinebat, sed
imperio impignorata. Quam recuperare volens hie dux Ludo-
vicus aqno domini 1458. in ebdomada5 ante Michaelis cum
suis provincialibus earn obsedit. Oui auxilio fuerunt in 30
propriis personis Albertus marchio Brandenburgensis, Fri-
» Burckhauser Hs.
1 1456. Vgl. Kluckhohn, Ludwig der ReicJie, S. 82 f., Riexler,
Qeschichte Baierns III, 877.
9 Zwei getrennte Stellen Ebratis sind hier vereinigt. Etwas dbweichend 35
sagt Ebran selbst (152): das man in nennt den reichen hertzog von
Beirn : das geschach der ursach halben, das der furst ala einen grossen
fiirstlichen hof hielt.
8 24. Januar.
* Vgl. Meichelbeck, Hwtoria Frtsingensis II, 1, 258 /*. 40
6 17.— 23. September. Die Uebergabe erfolgte am 19. Oktober;
Chroniken der deulechen Slddte XV, 307.
— 365 —
dericus comes palatinus Rheni,1 Otto et Johannes duces
Bavarie, Udalricus comes de Wirttemberg ac multi alii
comites, barones, milites et nobiles. Cum autem cives
viderent se tanta obsessos potencia, sponte dederunt se
sprincipi. Postea tamen per placitacionem earn iterato im-
perio resignavit.
De bello eius contra marchionem.
Albertus marchio Brandenburgensis, burckgraviusNfirem-
bergensis, conatus est novam iurisdiccionem instituere a , ut
lOvir quiscunque posset alium ex Bavaria ad suum castrum
Carelspurg2 auctoritate imperiali evocare seu citare. Que
inaudita novitas tolleranda non fuit. Ideo hac occasione
plurima bella exorta fuerunt inter prefatum marchionem
Albertum et ducem Bavarie Ludovicum, ita ut invicem
15 defedarent.
Eistet.
Sed quia Johannes de Aich episcopus Eistetensis erat
in liga cum dicto marchione, ea causa anno domini 1460.
in quadragesima ipse dux Ludovicus civitatem Eistetensem
20 potenter [F. 295] obsedit. Quod cum marchio impedire non
posset nee civitatem ab obsessione liberare, ipso festo sancto
pasce 8 episcopus duci se subiecit et unacum capitulo per-
petuam cum domo Bavarie confederacionem confecit. Dein-
ceps dux exercitum suum in fines ipsius marchionis induxit
25 et opidum Rot4 obsidione cinxit ac in dedicionem accepit
et ibi in loco prope castra metatus est. Habuit enim secum
suos provinciales plerosque ex Bohemia stipendiaries eique
auxilio fuerunt duo potentissimi episcopi cum sua copiosa
milicia, Herbipolensis 5 et Bambergensis °, ac Otto dux
30 Bavarie de Novoforob. Ex opposito autem quasi spacio
quartalis miliaris marchio Albertus castra sua posuit. Cui
a institure Hs. *> princepsque Wilhelmus comes de Hennberg, vir
utique actibufl militaribus exercitatus, qui pocius voluit comitatum suum
perdere quam fidem suam duci Ludowico frangere in finemque secum
35 permansit von einer Hand des 16. Jkdts. am Rande hinxugefiigt.
1 Vgl. oben S. 268,2.
9 Kadolxburg.
8 13. April.
4 Roth am Sand.
40 5 Johann von Qrumbach.
6 Oeorg von Schaumberg*
— 366 —
in auxilium ad eius instanciam et peticiones Wilhelmus dux
Saxonie, lantgravius Thuringie, advenit. Predicti itaque
principes aliquamdiu suis in castris silenter perseverarunt,
nee quispiam alterum aggredi ausus erat. Quodam igitur
die sabbato quidam repente e castris marchionis alios de5
exercitu ducis violenter per vadum fluminis, quod inter
amborum castra defluebat, aggrediuntur, sed infauste, quoniam
quidam comes de Kirchperg cum aliis quibusdam interfecti
sunt. Deinceps treuge facte sunt inter prefatos principes*
marchionem Albertum et ducem Ludovicum. Wilhelmus 10
autem dux Saxonie in Thuringiam reversus visa potencia
ducis Ludovici postea nullo modo ad revertendum inclinari
potuit. Dux vero Ludovicus opidum Rot potenter possedit.
[F. 295s] Sequenti itaque anno 1461. marchio pacis
treugas fregit. Quam ob rem eius terram dux Ludovicus 15
armata manu ingressus 18 castra et opida sibi ademit.
Novissime NovamCivitatem1 inFranconia obsedit adiuvantibus
in propriis personis Friderico comite palatino,2 episcopis
Herbipolensi ac Bambergensi et duce Ottone. Civitas igitur
dedit se duci. Deinde, quia hiemps erat, prelibati principes 20
ad propria redierunt. Dux vero Ludovicus in castris, opidis
ac castellis prefectos instituit, quibus ea fideliter custodienda
commisit, et ita domum rediit. Ecce, quid mirum, nee
marchio quievit. In profesto3 etenim S. Katherine simul-
tantibus civibus in nocte Novam Civitatem ingressus Bavaros25
custodes civitatis aliquos dormientes, alios ludentes reperit.
Quorum capitaneus seu prefectus quidam Satelpoger iuvenis
miles erat, quem in ludo repertum cum aliis captivavit.
Quem tamen dux noluit redimere, donee genitor eius sequenti
anno marchioni quendam nobilem cepit, pro quo fuit a captivi- 30
tate liberatus. Nam dux nullum ipsorum liberare voluit
propter eorum negligenciam. Denique marchio omnia castra
ac castella pridem amissa illico in dedicionem accepit ex-
cepto opido Rot, cuius opidani fideliter steterunt. Dux
siquidem Ludovicus adBoemie Pragamb4 et per promissionem 35
matrimonii Georgium de [F. 296] Bodobra tunc regem in
suam partem declinavit. Ideo potuit habere Boemos tot, quot
a princeps Ha. *> hier fehlt das Verbum.
1 Neustadi a. d. Aisch.
2 Vgl oben S. 268, 3. 40
3 24. November. Vgl. Kluckhohn, Ludwig der Reiche, S. 205.
4 Vgl. Kluckhohn a. a. 0., S. 144, Anm. 2.
— 367 —
volebat. Similiter ex Austria quosdam stipendiaries fortes,
qui se fratres nuncupabant, habuit ad votura. Solito frigidior
hiemps inhorruerat ; cuius frigore vehementi Danubius ex
integro congelatus erat. Ex quo marchio presumens duci
5 plurima facile inferre nocumenta transivit itaque Danubium
apud opidum Kain. Cui ducis milicia occurrens restitit ac
irapedivit, ut non noceret tantum, quantum volebat. Fuit
autem capitaneus strenuus miles Teseres de Frawnhofen in
milicie arte plurimum imbutus. Non minus tamen marchio
10 quedam castra duci ademit, Grainspach * combussit, Monhaim
in dedicionem accepit. Marchio itaque Albertus tantum
apud cesarem Fridericum perfecit, ut omnes imperiales civi-
tates exceptis Nuremberga et Weissenburga, que se apud
imperatorem eximebant, ad defedandum ipsi duci Ludovico
I5incitavit. Reversus itaque Bavarie dux Ludovicus vires
collegit et Sueviam potenti manu intravit ac grandem
villain Nab 2 nuncupatam illico cepit, depredavit et destruxit
multaque damna suis intulit adversariis. Marchio autem
cum civitatibus imperii apud civitatem imperialem Giegen a 8
20 castra metatus repugnaculum cum curribus firmavit. Quod
audiens ipse dux cum nobilibus et sapientibus, qui ei ex
[F. 296'] more astabant, consilio inito cum inimicis bellare
deliberavit. Spes autem christianissimi principis in deum
elevabatur, ut absque magna humani sanguinis effusione
25 victoriam obtineret. Mariam virginem devotissime imploravit.
Illic igitur creantur milites,4 priinum ipse dux, deinde
Johannes dominus Verone de la Scala, Sigismundus et
Georgius fratres de Layming, Wolfgangus de Rorbacb,
Hainricus de Staudach, Engelhardus de Weichs, Wilhelmus
30Zainr1id, insuper capitaneus fratrum de Austria, qui dictus
postea fuit vulgariter miles Augustinus, ac plures alii,
quorum nomina mihi non sunt nota. Capitanei fuerunt
Teseres de Frawnhofen super milites et nobiles, Jan Holup
super provinciales, vexillifer Georius de Kammer vice comitis
35 de Artenberg5. Quidam autem suadebant principi, ut ad
locum tutum secederet. Qui ait : Nequaquam, sed hodie aut
* 80 Hs.
1 Qraisbach.
8 Langennau bei Ulm; vgL Fuetr. 212.
40 3 Qiengen.
4 Ueber den Ritterschlag vgl. die Aufxeichnung des Hans Magens-
reitier, gedr. bei OefeU, Rer. Boic. SS. I, 397 f.
* Ortenburg.
— 368 —
vivus aut mortuus cum meis subditis provincialibus per-
severabo. Quod cunctos, qui audierant, letificavit. Acies
itaque cum suis membris sapienter ordinantur. Vexillum
Bavarie volat; cretafuit: virgo Maria; signum folia quercus.
Ibant igitur caute contra hostes. Econtra marchio plurimas 5
ex bumbardis sagittas emittebat, sed omnes nimis alte ; ideo
neminem ledebant, ex quo perterritus fuit. Exercitus ita-
que ducis [F 297] firmamentum curruum animose aggreditur,
primumque currum comes Wolfgangus de Schawnberg vir
imperterritus pedester sua manu amovit in nomine virgiuislO
Marie. Deinde dux et alii hoc firmamentum curruum omnino
fregerunt et ingressum fecerunt. Quod videns marchio
perterritus nimium oblitus sue innate fortitudinis in fugam
se convertit. Quern fugientem quidam in civitatem insecuntur,
sed ipse velocius per civitatem turpiter aufugit. Ibi alii 15
occiduntur, alii in fluvio Premss1 submerguntur, multi vero
comites, nobiles, milites ac cives capiuntur, inter quos
quidam comes de Werdenberg, qui vexillum imperii detulit.
Utensilia insuper marchionis argentea et aurea cum equis
optimis ac aliis bonis plurimis per predam rapiuntur. Per- 20
petrata est hec victoria anno domini 1462. die 18.2 mensis
Julii. Versus a :
Post mille quatuor C LX duoque
Dux Bavarorum prostravit cetum Suevorum
Atque Francorum simul marchionem caput horum 25
In Suevia terra; pecierunt pacem pro guerra.
Pro qua gloriosa victoria ipse dux cum suis laudes
et graciarum acciones deo et gloriose virgini Marie dedit
ac post tres dies cum gaudio ad lares revertitur proprios.
Est tamen pie credendum, quod clerus dominii sui oracionibus 30
suis devotis hanc victoriam a deo impetravit et promeruit
ac precipue sua uxor devotissima Omelia, que hac tempestate
plures peregrinaciones nudis pedibus ardenter unacum aliis
deo devotis perfecit.
Deinde statuta fuit dieta Ratispone. Ubi sepedicti35
duo principes marchio Albertus [F. 297'] et dux Ludovicus
ad plenum fuerunt concordati, captivi libertatib dediti, castra
ac opida suis propriis dominis restituta.
a die Verse sind an den Rand von F. 296 geschrieben. * libera ti Hs.
1 Brenx. 40
9 VielmeJir am 19.
— 369 —
Deinceps ipse dux Ludovicus putans se turrim in
Burckhausen per bella trienalia nimium evacuasse ad pro-
videndum de futuris, dum cum colore aliquo non posset
steuram seu exaccionem a suis subditis exigere, petivit
5mutuum, pro quo prelatis ac aJiis litteras debiti sub suo
sigillo dedit. Quorum aliqui sunt soluti, alii autem, ut
timendum est, in novissimo die solventur.
1467. fratres minores* capitulum generate in Landshut.b
.Hie Ludovicus primum vehementer amavit suam uxorem
10 cohabitantem sibi in Landshuta, deinde locavit earn in Burck-
hausen. Ubi cum ea Alius eius Georgius educatus est.
De introduccione filii sui ducis Georgii.
Elapsis quibusdam annis dux Ludovicus ex Burckhausen
vocavit filium suum Georgium et eum cum aulicis suis
15 canentibus tubis cum plausu magno et gloria ut dominum
regentem in civitatem suam Landshut intrare fecit. Cui
totus clerus tarn religiosus quam secularis melioribus vestibus
sacris indutus cum reliquiis sanctorum et omnis populus,
maxime mulieres nitide ornate, occurrit. Quern in quodam
20amplo prato ante avene1 portam ut proprium dominum
susceperunt et cum reverencia ingenti usque in S. Martini
ecclesiam deduxerunt. Cantor vero [F. 298] imposuit re-
sponsorium : Tua est potencia, quod in dicta ecclesia termi-
navit. Finita autem hac laudabili processione singuli ad
25 propria redierunt. Sed quia eadem hora ninxit c, ideo ornatus
detrimenta cxinde senserunt. Acta sunt hec anno domini
1468. de mense Novembri.2
In crastino cives Landshutenses iurarunt ei ut suo
domino. Deinceps genitor suus misit eum in possessionem
30 omnium civitatum, castellorum, castrorum et tocius ducatus
sui. Qui omnes fidelitatem ei iurarunt. Reservavit sibi
tamen pater auctoritatem regendi ad vitam suam.
Incidentalia.
Eodem anno8 incepta est universitas Fribergensis.
35 1469. Nigrapunt4 capta est.
« b«» He. * b dieser Satx am Rand, c statt gigDit der Hs.
1 Fakche Latimsierung fur das Habran- (Hagrain-) Tor ; vgl.
Ckroniken der deutsehen Siddte XV, 289, Anm. 4.
* Am 9. Nor ember; vgl. Chroniken a. a. 0., S. 315.
40 8 Unrichtig. Die UniversiUU Freiburg im Breisgau tcurde 1457
gettifiet und 1460 erdffnet.
* Negroponie (Euboa) tcurde 1470 von den Itirken erobert.
6 Vgl. oben 8. 241, 38.
Qaellen a. ErOrtorangon X. F. III. 24
— 370 —
1470.1 imperator Fridericus Romam ivit.
Anno domini 1471.2 dux Albertus fratrem suum Cristo-
f erum cepit. Johannes Rokozanus 8 et Georgius de Bodobra4
obierunt. Et cesar Fridericus Andream Pawmkircher et
Albertum Greisenecker decollavit.5 5
Predicto eciam anno imperator Fridericus dietam6 in
Ratisponam omnibus imperii per Almaniam principibus tarn
spiritualibus quam secularibus pro resistencia Turcorum
statuit. Quo personaliter se receperunt post penthecostes
de mense Junio augustissimus Fridericus Romanorum im- 10
perator et sequentes principes:
Spirituales: Dominus Franciscus cardinalis Senensis
apostolice sedis a latere legatus , archiepiscopi Adolf us
Maguntinus, N.7 Treverensis, [F.298'J Rupertus Coloniensis,
frater Friderici comitis palatini Rheni, qui ibidem regalia 15
ab imperatore suscepit, et Bernardus Salczeburgensis, episcopi
N.8 Spirensis, Wilhelmus Eistetensis, Johannes Augustensis,
Udalricus Patavieusis, Hainricus Ratisponensis, N.9 Triten-
tinus, N.10 Brixinensis, N.nGurcensis, Bernardus Chiemensis,
N.12 Laventinus et N.18 abbas Fuldensis natus de Hennberg1420
ac N.15 abbas in Campidena,
item seculares principes: Ernestus elector et frater
eius Albertus, duces Saxonie, Albertus marchio Branden-
burgensis, elector, Sigismundus archidux Austrie, Ludovicus,
Otto, Johannes, Wolfgangus et Georius, duces Bavarie, et25
duo duces de Nickenburg,16 Carolus et Fridericus marchiones
1 Vielmehr 1468. Qemeint ist Friedrichs xtoeite Romfahrt.
» Am 23. Februar; Biexler, GeschichU Baierns III, 484.
8 Johann Bolcyxana ist am 22. Februar 1471 gestorben.
4 Konig Qeorg von Bohmen starb am 22. Marx, 1471. 80
5 Die Enthauptung des Andreas Baumhircker und des Andreas
(nicht Albert) Oreissenecker erfolgte am 23. April 1471 xu Grax; vgl.
Huber, Oesehichie Oesterreichs III, 242.
6 Vgl. Reissermayer f Der grosse Ghristentag xu Begensburg 1471.
2 TeHe. 1887/8. 35
7 Johann II.
8 Mathias.
9 Johann.
10 Qeorg.
11 Sixtus. 40
19 Johann.
18 Beinhard Graf von Weilnau ; er seheint durch Johann Graf von
Henneberg vertreten gewesen xu sein.
14 Johann Graf von Henneberg wurde erst 1472 Koadjutor, dann
1476 Furstabt von Fulda. 45
16 Johann von Beitnau, Furstabt xu Kempten.
16 Mecklenburg.
— 371 —
Badenses, Eberhardus senior et iunior, comites Wirtem-
bergenses, N.1 senior, lantgravius Hassie, Fridericus et
Ludovicus lantgravii in Liechtenberg , Rudolfus raarchio
de Hachwerg,2 Wilhelmus comes de Hennenberg.
5 Sed subscripts principes oratores suos illuc miserant:
Spirituales : Archiepiscopi Maidburgensis et Bremensis,
episcopi Monasteriensis, Herbipolensis, Bambergensis, Halber-
statensisa, Argentinensis, Frisingensis,
seculares: Mathias Hungarie, Ferdinandus Sicilie et
10 Apulie, Cristanus Dacie reges, Carolus dux Burgundie, Wil-
helmus dux Saxonie, duo comites palatini Rheni Fridericus
et Philippus, [F. 299] Ludovicus Bavarie comes Veldensis,
N.3 de Monte, N> de Stettin, N.5 de Clivis, N.fi de Subaudia,
N.7 Montuanus, duces, item Veneti.
15 Similiter civitates Colonia, Argentina, Aquisgranum,
Maguncia et aduc 56 dominia, quorum nomina brevitatis
causa relinquo, et in liga Switensium existentes, vulgariter
aidgenossen, videlicet Peren, Turegob, Scbafhausen, Lucern,
Solotern et Paden, legaciones suas iliac miserant.
20 Hec pro tanto huic operi inserere curavi, quia Bavarie
dux Ludovicus magnificus et super omnes gloriosus ferme
cum 1000 equitibus eodemque vestium rubro colore indutis,
armorum, hastarum equorumque decore ac venustate mirum
in modum redimitis ibidem apparuit. Rogatus autem a
25 cesare, marchione Alberto aliisque principibus, ut pro filio
suo Georgio mitteret. Qui illuc cum eisdem militibus gloria
et plausu ingressus est. Quod cum ipse imperator percepisset,
illico de habitacione sua per gradum descendit, eundem
cum ingenti visendi nepotem suscepit desiderio.
30 C o m e t e s.
Anno domini 1472. in mensibus Januario et Februario
ac in prioris anni Decembri per 70 dies cometes8 caudatus
» Halleretatensis Hs. *> Birego Hs.
1 Ludwig.
35 * Hochberg.
8 Gerhard von J Mich und Berg.
4 Erich II. von Pom?nern.
5 Johann I. von Kleve.
0 Amadeus IK. von Savoyen.
40 7 Ludwig III Qonzaga, Herxog von Mantua.
8 Die Landshuter Ratschronik (Chroniken a. a. 0.y S. 318) beriehtet
con zwen Cometstern, die in jenem Jahre nacheinander am Hiemel ge-
sehen toorden 8-ind.
24*
— 372 —
super emisperium Landshutense visus est in tanta quantitate
et precipue longitudine, quanta nullus hominum nostre etatis
se vidissc meminit. Unde eodem anno ac sequenti, similiter
et tercio subsecuta est magna hominum pestilencia in multis
Germanie locis et, quando uno anno in una civitate et eius 5
finibus, altero anno in alia viguit.
a Eodem anno sabbato Potenciane virginis l dux Ludo-
vicus mandavit iudici suo in Kransperg2 Schonpuechler,
ut viam, videlicet Meisteig8 prope Massenhausen*, obstrue.ret.
Quod factum est, et venerunt cum duobus equitum de nocte. 10
[F. 299*] Eodem anno in festo SS. Johannis et Pauli
martyrum 5 universitas Ingelstatensis per sedem apostolicam
confirmata, fundata per ducem Ludovicum6 in eius et filii
sui ducis Georgii presencia erecta et incepta solenniter est.
1478. sicca fuit estas. 15
Cum autem dux Ludovicus filiam suam Margaretam
Philippo palatino desponsasset, ut ineiusdemPhilippi historia
clarius 7 habetur, occasione dotis Ludovicus in dominio suo
grandem steuram vel exaccionem exegit, maxime a bonis
clericorum. Impositores ad hanc inequam steuram deputati20
fuerunt ex prelatis N.8 abbas in Niderenaltach, ex militibus
Johannes Frawnberger baro Hage, ex aliis nobilibus Gabriel
Pusch in Vilshaym, ex civibus Johannes Altorfer civisLands-
hutensis. Dum vero officiates et precones sensissent se ad
hoc favorem habere, ut bohemicales lupi rapaces violenter25
in colonos clericorum immaniter sevierunt, et in multis locis
coacti sunt huiusmodi coloni tantum dare pro tali insolita
steura, quantum domino suo pro anni tocius censu serviebant,
exceptis bonis propriis, ita quod eodem anno suis dominis
clericis nihil habuerunt amministrare. Hanc siquidem iniquam 30
et hactenus retroactis seculis inauditam novitatem, equitati
quoque contrariam tollerare non valentes iusticie zelatores
a der folgende Abschnitt Ut am unteren Rande sptiter hinxu-
geschrieben.
1 19. Mai, der aber 1472 nicht auf einen Samstag , sondern 35
Dienstag fiel.
* Kranxberg, Amtsgerichts Freising.
* Maisteig. Vgl. Sammelblatt des histor. Vereins Fteising lily 21.
4 Massenhauaen, sudlich von Kranxberg.
5 26. Juni. Vgl. die Ausgabe des Stiftwngsbriefes bei Prantl, Oe- 40
schichte der Ludtcig-Maxitnilians-UnirersiM in Ingolstadt. Landshut,
Miinchen 77, 38.
6 Vgl. Ebran 153, 13.
7 Oben S. 271, 27 ff.; daxu S. 363,28.
8 Wolfgang Pausinger. 45
— 373 —
Bernardus Salczeburgensis archiepiscopus, Sixtus Frisingensis,
Udalricus Pataviensis , [F. 300] Hainricus Eatisponensis
episcopi etc. idcirco per suos oratores predictum ducem,
ut a predicte iniuste exaccionis sublevacione cessaret, cari-
5tative monuerunt. Quod tamen noluit. Eapropter Sixtus
episcopus Frisingensis post octavas1 epiphaniarum anno
domini 1475. prefatum ducem in Landshut pro relaxanda
huiusmodi steura adiit eum benigne informando. Unde dietara
ab eodem sequenti dominica Reminiscere2 impetravit. In
10 quo terniino prefati archiepiscopus et pontifices Salcze-
burgensis, Frisingensis, Eatisponensis et Pataviensis in Lands-
hut personaliter principem accesserunt et eum informarunt,
quod huiusmodi steure exaccio ecclesiasticam libertatem
violaret, sanctorum patrum canones offenderet et ipse cen-
15 suras ecclesiasticas incurreret, maximea Innocencii'1 III.a
Idcirco acquievit et cum rubore ac confusione non modicis
in festis pascalibus 3 per impositores predicte iniuste steure,
videlicet Gabrielem Pusch armigerum Johannemque Altorfer
opidanum Landshutensem, summam pecunie inique exactam
20 ad Frisingam Sixto episcopo presentari fecit. Qui expost
archiepiscopo et episcopis prefatis eta Bambergensi a ac
eorum clero secundum registrum ad hoc confectum eandem
pecuniam fideliter distribuit. Attamen supradicti archi-
episcopus ac episcopi eidem duci caritativam reverenciam
25voluntarie obtulerunt. Deinde ipse dux Ludovicus more
patris, avi, proavi et aliorum suorum progenitorum privilegia
clero dominii sui dedit, que sunt data anno domini 1475.,
[F. 300'] timens , ne in censuras ecclesiasticas incideret
sicut ad minus duo predecessores sui Otto et Steffanus, qui
30prestito iuramento vix absolucionem meruerunt. Quorum
littere sigillate super emunitate cleri aduc extant immaculate.
Plures quidem Bavarie duces privilegia clero dederunt, quorum
nomina et data huiusmodi litterarum subsequuntur:
Otto rex Hungarie, Hainricus et Otto duces Bavarie etc. ;
35 datum 1312.4
» am Rand mit Einfilgungsxeichen.
1 13. Januar.
2 19. Februar.
3 26. Marx.
40 * Qemeint ist kaum die sog. Ottonische Handfeste von 1311, wie
man vermuien konnte, sondern uahrseheinlich die von den drei Herxogen
iiber ihre fretmdliche Richtung mit dem Bisehof Gottfried von Freising
ausgestellte Urkundevom 22.Julil312 (vgl. Bohmer, WitteUbachtiche Regesien
S. 102), auf icelche sich aueh tine Notix oben S. 245, 30 f[. bexielien diirfte.
— 374 —
Budolfus dux Bavarie, comes palatinus; datum 1315.1
Ludovicus dux Bavarie; datum 1315.2
Ludovicus rex, dux Bavarie; datum 1317. 3
Hainricus senior, Otto et Hainricus iunior, duces
Bavarie inferioris; datum 1322.4 5
Rex Ludovicus dux Bavarie; datum 1322. regni eius 9.
dominica post Thome.5
Rex Ludovicus dux Bavarie ; datum 1323. dominica
ante Viti.6
Ludovicus imperator; datum 1348. regni sui 29. im-10
perii 16.7
Steffanus dux Bavarie, filius Ludovici imperatoris, dedit
clero privilegia, ne in expedicione currus habeant; datum
1357.8
Ludovicus marchio Brandenburgensis, dux Bavarie ; 15
datum 1359.9
Steffanus senior et tres filii eius Steffanus iunior, Fri-
dericus et Johannes fratres, duces Bavarie, ad instanciam
Pauli episcopi Frisingensis magna privilegia clero dederunt;
datum 1363.10 20
Otto, Steffanus, Wilhelmus, Albertus fratres, [F.301J
duces Bavarie; datum 1385.11
Hainricus dux Bavarie; datum 1427.1'
Plura aduc privilegia et confirmaciones ab uno duce
ad alium preter privilegia papalia, imperialia et regalia, 25
quorum bulle sigillate immaculate suf Scienter pre manibus sunt.
1 Vgl. oben S. 254, 28.
2 Es diirfte sick hier um die Urkunden fur den Bischof von Freisiny
vom 21. November 1315 handeln ; vgl. Bohmer, Regesta imperii 1314 bis
1347, S. 10. 30
* Ronnie nicht festgestelU werden.
4 Gemeinl ist tcohl der sog. xweite bayeriscJie Freiheitsbrief, gedr.
bei 0. Frh. von Lerchenfeld, Die altbaierischen landstandischen Frei-
briefe S. 9.
6 Vielmehr ante Thome, am 19. Dexember 1322. Vgl. Bdhmerf3b
Regesta S. 30.
• 12. Juni. Bohmer, Regesta S. 34.
1 Vielleicht ist hier die Urkunde vom 18. September 1343 (Bohmer,
Regesta S. 147) gemeint, welche sick allerdings nur auf passauisehes
Qebiet bexieht. 40
8 Lang-Freyberg, Regesta Boiea VII J, 377.
9 Unbekannte Urkunde.
10 Am 30. November. Regesta Boica IX, 91.
11 Unmogliche Angabe. Die vier Briider konnten nur die Sohne
Ludtcigs des Bayern sein, von denen aber Otto schoti 1379, Stephan 2575 45
gestorben sind.
— 375 —
Dux Ludovicus filio suo Georgio desponsavit doininam
Hedwigem filiam Casimiri regis Polonie. Quorum nupcie
ingenti gaudio et pompa magnis sumptibus in civitate Lands-
huta anno domini 1475. feria 4.1 post Martini solenniter
5 celebrate sunt. Fridericus imperator et Otto dux Bavarie
duxerunt sponsam ad ecclesiara. Ibi fuerunt personaliter
N.2 soror imperatoris, ducissa Saxonie, Sigismundus etMaxi-
milianus arcbiduces Austrie, Albertus marchio Branden-
burgensis cum uxore et filio Friderico, Philippus comes
10palatinus Rheni cum Margareta uxore, Ludovicus sponsi
genitor, Johannes prepositus Augustensis, Albertus, Cristoferus
et Wolfgangus fratres, duces Bavarie, N.8 marchio Badensis,
Bernardus archiepiscopus Salczeburgensis, N.4 Bambergensis,
Sixtus Frisingensis, Udalricus Pataviensis, Wilhelmus Eiste-
15tensis episcopi et alii principes, comites baronesque quam
plures, singuli cum ingenti decore ob sponsi honorem [F. 30V]
ornati. Hisa nupciis interfuerunt 25 principes spirituals et
seculares. Ibi publico in conspectu structura lignea in foro
alcius elevata imperials ipsa maiestas investivit presulem
20 Bambergensem et ei regalia magna cum pompa ac plausu
concessit. Universis itaque gloriose peractis omnes ad propria
cum gaudio redierunt.
b 1475. sub SixtoIV. papa iubileus Rome celebratus est.5
1478. magnus fuge tremor Bavariam cum vehementi
25clamore de Turcorum erupcione invasit; fugiebant enim
homines cum uxoribus, liberis et bonis suis ad loca tuciora
a provincia Athesina6 usque in opidum Arding.7 Unde
illico Ludovicus dux Bavarie a Bernardo archiepiscopo
Salczeburgensi invocatus adiuvantibus eum Wilhelmo Eiste-
30 tensi et Sixto Frisingensi episcopis ac civitatibus imperialibus
a His — seculares am Rand mit Einfugungsxeichen. b der folgende
Satx ist nachtraglich an den unteren Rand von F. 301 geschrieben.
1 14. November.
2 Margarete, Gemahlin Friedrichs II. des Sanftmittigen von Kur-
3bsachsen und Meissen.
3 Albreekt.
4 Philipp von Henneberg.
5 Vgl. Pastor, Qeschichte der Papste lis* if 514 ff.
6 Vgl. Pastor a. a. 0., S. 558 f. Im Bistum Freising musste die
40 Bedrdngnis dutch die Tiirken deshalb Interesse erwecken, weil die Tiirken
in den freisingischen Landen in Karnien und Steiermark 1473 vielfache
Oreueltaten angestellt hatten; vgl. Riexler, Qeschichte Baierns III, 443.
1 Erding in Oberbayern. Mctkwurdig erscheint, doss gerade dieser
Ort genawnt ist.
— 376 —
Augusta et Nuremberga exercitum fortem congregansa, quem
pro fidei defensione in adiutoriumSalczburgensi archiepiscopo
raisit. Aulici episcopi Frisingensis 8. Augusti exibant in
opido Trawnstain l degentes, donee 2. die Septembris re-
vertebantur. 5
Anno eodem festo Michaelis 2 sequentes Bavarie prin-
cipes : Bernardus archiepiscopus Salczeburgensis, Ludovicus,
Georgius eius Alius, Otto et Adalbertus, Bavarie duces,
Wilhelmus Eistetensis, Sixtus Frisingensis, Hainricus Ratis-
ponensis, Georgius Chiemensis episcopi in Landshuta dietam 10
de Turcorum resistencia habuerunt. Ubi finaliter conclusum
est, ut imperator ammoneretur et induceretur, quod conclusa
Ratispone in generali [F. 302] principum conventu 3 in
effectum deduceret. Quam ob rem ad eum archiepiscopum
Salczeburgensem raiserunt. Apud quem imperator instetit, 15
ut ob sui contemplacionem archiepiscopatum Johanni archi-
episcopo Strigoniensi resignaret, qui a facie Mathie regis
Hungarie fugit. Quod et demum factum est.4 Sed de prin-
cipali causa in effectu actum est nihil.
Dux Ludovicus plura dominia ut castra Haydeck5 et20
Laber6 comparavit. Redemit insuper a militibus de Rech-
perg opidum Weyssenhoren 7 cum iuribus attinentibus, quod
ipsis olim impignoratum fuit a domo Bavarie.
Pulchris mulierculis, maxime iuvenculis sepemultum
obsequia prestitit. 25
Anno Christi 1479. in octava epiphanie s in civitate
Herbipolensi torneamentum militum fuit.
Item eodem anno die lune Prisce virginis 18.b die
mensis Januarii9 noctis tempore 8. hora post meridiem in
opido Landshut viam universe carnis optima racione sub- 30
nixus ac Christiana devocione accensus, sacramentis ecclesie
provisus ingressus est illustrissimus dux Ludovicus dive
a so Es. >> XVII Hs.
1 Traunstein; vgl. Chroniken der deutschen Stadte XV, 322.
2 29. September 1478. 35
3 Vom Jahre 1471.
4 1482.
6 Heideck; vgl. Riezler, Oeschiehte Baierns 111, 452.
6 Riezler a. a. 0., wo statt „Eroberung" wohl „Erwerbung" xu
lesen ist. 40
7 Weissenhorn; Riexler a. a. 0.
8 13. Januar.
9 Prisca fdllt auf den 18. Januar ; vgl. Fiietr. 213, Anm. 4.
— 377 —
memorie, pacis et iusticie ac nostre christiane fidei zelator
precipuus. Cuius exequie 20. die mensis Aprilis die Martis *
post octavas pasce in monasterio sanctimonialium Felicis-
vallis extra portas civitatis [F.3021] Landshutensis, ubi
5 sepultura Bavarie inferioris ducura recolitur, valde solenniter
sunt peracte. Primura namque senior miles in Bavaria ob-
tulit vexillum ad altare maius, deinde alius miles clipeum,
tercio vero miles doininus Johannes Veronensis de la Scala
galeam cum clenodiis suis. Deinde 7 equos deducebant 14
10 milites, quorum equorum nullus minus valuit quam 80 florenis
Rhenensibus. Oblate eciam sunt due candele, in quibus
impositi erant 300 aureiRhenenses, per duas ducissas Bavarie
Omeliam relictam olim ducis Ludovici et Hedwigem uxorem
ducis Georgii. Presentes ibidem personaliter fueruntPhilippus
15 comes palatinus Rheni, elector, gener eius, Bernardus archi-
episcopus Salczeburgensis, Otto,2 qui prius per Mathiam
regem in Hungariam vocatus3 — ex qua vix aufugit; nam
quidam suus nobilis familiaris ibi decollatus erat — , Albertus,
Cristoferus, qui iam ex Hungaria in Bavariam rediit, ubi
20 diu in obsequiis Matbie regis Hungarie fuit,4 et Wolfgangus
fratres, duces Bavarie, episcopiWilhelmus Eistetensis, Johannes
Augustensis; Sixtus Frisingensis, UdalricusPataviensis,Hain-
ricus Ratisponensis, Georgius Chiemensis et quidam suffra-
ganeus ac 18 abbates infulati. Clerus erat ibi multus, cuius
25non fuerat estimacio, duo doctores ex universitate Ingel-
statensi, de cunctis eciam civitatibus cives cum infinita
hominum utriusque sexus multitudine in magna devocione
ac lamentacione, qui peractis divinis omnes splendidissime
cum vino delicatissimo suavissimoque sunt refecti, deinde
30 ad propria dimissi.
[F.303] Cap. 66.
De duce Georgio in Landshut.
Georgius comes palatinus Rheni, superioris inferiorisque
Bavarie dux, comes in Grainspach et im Rottal,6 princeps
35 locupletissimus, eo quod genitor suus, dives dux Ludovicus,
1 Nach der Landshuter Ratschronik (Chroniken a. a. 0., S. 323)
am Montag den 19. April.
* Pfalxgraf Otto II. von Mosbach.
9 Frabioj, Mathias Corvinus, S. 199.
40 4 Riexler, Gesckichte Baiems III, 489; Frakmjy Mathias Corvinus,
S. 184.
6 Vgl. oben S. 362, Anm. 8.
- 378 —
ingentes divicias ei reliquerat, cervos hinnulosque vehementer
amabat, delectabatur in venacione et pulchris equis. Qui
cum severa iusticia regimen suum inchoavit. Fecit etenim
districtum edictum in omni dominio suo sub pena capitis
omnibus prefectis , iudicibus et officialibus , ne quispiam &
eorum aliqua munera vel xenia a suis subditis quovis modo
reciperet. Ex hoc cunctis timor incuciebatur. Rudolfum
Alberger1 a sua cancellaria amovit, attamen in consilio
suo eundem servavit.
Fridericum Maurkircher iuris doctorem, virum iustum 10
et prudentem in suum cancellarium adsumpsit. Qui postea 2
electus fuit in Pataviensem episcopum, sed magna difficultate
confirmacionem obtinuit. Permansit taiuen in cancellaria
usque ad vite sue finem.8 Cuius tempore dux Georgius
sapienter rexit. 15
Anno domini 1479. feria 2. post dominicam Oculi4
edicto imperiali subscripti principes in civitate Frisingensi
convenerunt: Bernardus archiepiscopus Salczeburgensis, sedis
apostolice legatus, Albertus, Georgius, duces Bavarie, episcopi
Wilhelmus Eistetensis, Johannes Augustensis, Udalricus20
Pataviensis, Sixtus Frisingensis et Georgius [F.3031] Chie-
mensis ac consiliarii imperialis maiestatis et Sigismundi
archiducis Austrie atque N.6 Bambergensis et Hainrici Eatis-
ponensis episcoporum. Ubi prima die consilii in pretorio
Frisinge in presencia principum et consiliariorum prefatorum 25
non sine magno eorundem merore ac tristicia vehementi
copia concordacionis et pacis Venetorum cum Turcis6 lecta
et audita est. Cuius sequitur et est tenor:
Illustris ac excelse f rater noeter carissime. Sextus decimus annus
agitur, ex quo voluntarium bellum suscepimus cumpotentissimoTurcoroni 30
principe ea sola causa et racione, ut incitatum cursum eius in ruinam
fidei et religioois christiane sisteremus, et a multorum cervicibus, quibus
imminebat, vires illius divertimus ad propriique status revocaviraus
tutamentum. Et quamvis pluries dc pace requisiti fuerimus, illam
tamen renuimus, quia periculosam fore multis populis et principibus 35
christianis arbitramur communem salutem proprie ealuti preponentes,
hac precipue innixi spe, ut summus pontifex et reliqui christiani principes,
1 Biexler a. a. 0., S. 678.
» 1482.
9 Er starb am 22. November 1485. 40
4 15. Marx. Riexler a. a. 0., S. 453.
* Philipp von Henneberg.
• Das folgende Sehriftstuck ist nickt die Friedensurkunde, die am
25. Januar 1479 abgeschlossen wurde (vgl. Pastor a. a. 0., S. 558 und die
dort verxeiehnete Lileratur), sondern eine Mitteilung des Dogen Giovanni 45
Mocenigo von Venedig iiber den Friedenssehluss.
— 379 —
qui per pacem et rerum suarum ocium potuissent, rem cbristianam
deserturi non essent. Bed longe secus evenit, quam racio fidei et pietatis
suadcre videbatur, quoniam post diurnos labores, post incredibilem ira-
pensaruin magnitudinem, post cedem magni numeri nobiliuni et carissi-
5 morum civium nostrorum , post magnas acceptas clades et in statu
nostro non vulgare detrimentum frustrati ad ex-[F. 304 Jtremum sumus
et non solum de omni deiecti spe auxilii a capite et summo Christianorum
principe consequendi, sed per iniuriam sociis nostris illatam ad novum
in Italia bellum1 provocati et impulsi. Coacti tamen fuimus rebus
10 consulere nostris et bellum cum Turco componere pacemque igitur
iterum nobis oblatam secum inivimus, ne urgente bine potentissimo
hoste et , quorum maxime intererat pacare Italiam , si forte inquieta
fuisset, et periclitanti prospicere religion i, ab altera parte Italiam ipsam
turbantibus et omnia pro libidine pervertere conantibus res nostre et
15 sociorum nostrorum et deinceps universa res Christiana in maius pro-
laberetur discrimen. Hec excellenti dominacioni vestre paucis declaranda
censuimus, ut consilia nostra et causae tarn belli, quod spoil te nostra
pie et religiose adversus Cbristi hostem suscepimus diuque et pertinaciter
gessimus, quam a pacis, quam inire per impiam ket inbumanam nobis
20jniectam necessitatem coacti fuimus, iliustris dominacio vestra intelligat,
ab qua nihil alien um esse potest, quod aut ad nos per amorem et
benivolenciam in se nostram aut ad rem cbristianam per propriam pietatem
et religionem aliquo modo pert! neat. Datum in nottro ducali palacio
die 25. mensis Febrariib indiccione 12. anno etc. 79.*
25 Deinde Schaffridus comes de Leyningen s et Cristoferus
Mindorfer4 nomine imperatoris [F. 304'] causain convocacionis
predictorum principum exposuerunt, videlicet diverse b Tur-
corum erupciones, qui multis abhominacionibus, discriminibus
et damnis hominibus in provinciis ipsius imperatoris et
30aliorum illatis multis iam annis in populum cbristianum
immaniter sevierunt in dedecus non ir.odicum et scandalum
fidei nostre ac Christi nominis. Insuper consilium et auxilium
pro ipsorum resistencia a prefatis principibus postulabant.
Ad que post multa plurium dierum colloquia unanimiter
35 imperatori demandaverunt mittentes ad eum archidux Austrie
Sigismundus quendam militem, duces Bavarie Albertus et
a quoque Ha. b so Hs.
1 Der aog. (oskanische Krieg.
* Das Schreiben ist aus unserer Handschrift abgedruckt bet Adlxreiter,
40 Boicae Oenti's Anncdium lara 11, 198 f., daraus dann bet J. J. Miiller,
Reichstheatrum V, 727 f. Ueber eine wohl ahnliche Mitteilung von dem
Friedensschlusse an den franxoaiachen Konig Ludwig XL vgl. Perret,
Histoire des relatione de la France avec Veniae 11, 170, Anm. 6.
3 Graf Schafried (Gottfried) von Leiningen; vgl. iiber ihn Brinck-
45 meier, Genealogische Geschichte des Hauses Ijeiningen /, 202 ff.
4 Bet Adlxreiter a. a. 0. fahchlich Arindorfius, darnach bet
Miiller a. a. 0. Arindorff.
— 380 —
Georgius N. R * doctoreni Pirckhaimer et omnes prescripti
episcopi Magnum de Hochenreichen marschalcum militera,
quod concluserunt ad resistendum Turcorum erupcioni, quod
in regno Bossne 600 armati et extra 2000 collocarentur,
si placeret sue voluntati. Quod non placuit imperatori, eo 5
quod totum ilium regnum per Turcos est desolatum dempta
una civitate, quam rex Hungarie possidet, que pro suis
incolis vix victualia habet. Sed ut hoc fieret utilius, mitte-
retur eciam ad regem Hungarorumb. Quod ei eciam non
placuit, quia posset habere pro derisione. Vel ut ipse 10
dominus imperator eligeret aliquam in imperio civitatem,
ad quam personaliter ascenderet convocaturus electores et
omnes alios principes ac imperii civitates, ut conclusa Ratis-
pone in generali congregacione sine ulteriori dilacione sub
penis [F. 305 J maximis in effectum deducerentur. Quod ei 15
placuit, et ad hoc communem dietam Nuremberge in festo
trinitatisMndixit. Que nihilominus fuit prolongata. Quinymmo
imperator in propria persona non ascendit, sed eius vice
misit illuc quendam comitem circa Michaelis8 festum. Et
licet ibidem quidam legatus a latere, cardinalis4 Montis 20
Regalis, et principes convenerant, attamen efficaciter ibi
nihil actum est. Porro prefati principes congregati ad
omnem virium suarum facultatem in personis eciam propriis
et bonis in omnem eventum pro sacre fidei nostre defensione
se voluntarie obtulerunt. Qui autem per eosdem ad cesarem 25
missi fuerant, Salczeburgam in dominica palmarum 5 exierunt
et Philippi et Jacobi6 redierunt.
Anno domini 1480. Georgius dux in Wiennam Austrie
cum optime ornato armato exercitu descendit.7 Quern dive
memorie Fridericus imperator magnifice suscepit et in magna 30
reverencia ibi multis diebus tenuit. Duodecim vasa vini,
avenam multam, esocem grandem cum parvis pluribus ei
propinavit et alia plura. Deinde die 8. in curia sive in foro
apud Carmelitas publico in conspectu structura lignea alcius
* Aventinus am Rand: WilHbaldus. b Hungarum Hs. 35
1 Dr. Johann Pirekkeimer. Aventinus' Randbemerkung beruht auf
Irrtum. WiUibald Pirckheimer war Johanna Sohn.
2 6.Junil479.
3 29. September 1479.
4 Auxias. 40
6 26. Mdrx 1480.
« L Mai 1480.
' Vgl. Chroniken der deutschen Stadte XV, 324.
- 381 —
elevata imperialis ipsa maiestas ei regalia magna cum pompa
ac plausu gratiose concessit.1 Ubi 14 septimanis liberalibus
expensis maxime in impregnatas mulieres et miserabiles
personas moram traxit. Et quamvis sepemultum conatus
5 sit [ F. 305'] reconciliari cesari Friderico Mathiam regem
Hungarorum, attamen nequivit,2 infecto vero negocio in
patriam reversus est. Eisdem insuper diebus dum Turci
iterato provincias imperatoris depredando ac interficiendo
hostiliter intrassent, dux Georgius, dum haberet ingentem
lOmiliciam secum, cum eis bellum inire voluit, sed cesar
prohibuit.
Prefato insuper anno festo omnium sanctorum3 dieta
principibus Almanie tarn spiritualibus quam secularibus Nurem-
berge pro Turcorum resistencia auctoritate cesarea per
isHugonem comitem de Werdenberg indicta fuit. Quo con-
venerunt subscripti principes: Philippus comes palatinus
Rheni, elector, Albertus marcbio Brandenburgensis, elector,
et filius eius Fridericus, Albertus Saxonie dux, Georgius et
Otto duces Bavarie , Udalricus comes de Wirttemberg,
20 Philippus Bambergensis, Wilhelmus Eistetensis, Johannes
Augustensis, Sixtus Frisingensis et N.4 Spirensis episcopi,
tandem Hermannus Hasso electus Coloniensis. Ubi episcopus
Eistetensis missus est ad concordandum imperatorem et
regem Hungarie, sed Augustensis presul ad uniendum Ludo-
25 vicum regem Francorum acMaximilianum archiducem Austrie
et Burgundie destinatus est, quia, nisi prefata mundi capita
in unionem redeant, Turcorum resistencia stabilis fieri non
potest. Sedneutrum [F 300J illorum optatum effectum sortitur.
In hac dieta Sixtus episcopus Frisingensis8 ob sui sapientem
30 eloquenciam a marchione Alberto, cardinali Montis Regalis5
ac aliis presentibus principibus ingenti fama prosecutus est.
1481. b indulgencie Rodiane6 sunt promulgate.
« episcopus nochmals ffs. b 1481 — promulgate am Rand.
1 Ueber den Tag der Behhmtng cgl. Wiedemann, Die Reichsjyolitik
35 des Qrafen Hauq von Werdenberg, S. 58.
* Vgl. iiberdiesen Verwittelungsversuch Bachmann, Deutsche Reichs-
geschichte im Zeitalter Friedriehs 111. und Max 7., 77, 689.
• 1. November 1480. Vgl. fiber die Ausschreibtmgen Kuffner, Der
Reichstag von Niirnberg anno 1480, S. 5 ff.
40 4 Ludtcig von Helmstaedt.
6 Vencechslung mit dem N umber ger Tage von 1479; der Kardinal
Avxias tvohnte dem Reichstage ton 1480 nicht bet, auch kein anderer
papstlicher Leg at.
0 Ablassverkiindigungen xur Hiilfeleistung fiir die Insel Rhodus :
45 die Literatur dariiber bei Pastor, Oeschichte der Pdpste II ' u *, 559.
— 382 —
1481. in estate in dieta1 Nuremberge per consiliarios
principum conclusum fuit, quod imperii principes et civitates
imperatori contra regem Hungarie auxilium prestent. Duces
tamen Bavarie non consenserunt nee arma moverunt, ut
alii sequenti anno fecerunt. 5
Tome amentum.
Deinceps in festo S. Augustini 2 torneamentum Heidel-
berge habitum est, quoa Georgius dux et alii principes
plures interfuerunt.
1482. epiphanie8 Johannes archiepiscopus Strigoniensis 10
Salczeburgam intravit consencientibus imperatore et Bernardo
archiepiscopo Salczburgensi, sed non ducibus Bavarie.
Die luue sequenti 4 post Invocavit Albertus et Georgius
duces Bavarie cum suis prelatis, militibus ac provincialibus
dietam seu concionem 5 in civitate Prisingensi fecerunt. Ubi 15
conclusum erat, quod imperatorem contra regem Hungarie
sine consensu pape iuvare nollent. In cuius argumentum
lectum est ibi publice in congregacione breve apostolicum.
Woltzach.
Item dominica Letare * dux Georgius usurpavit sibi 20
castrum Wolczach aduc vivente Georgio Preysinger canonico
Ratisponensi, possessore et vero naturali domino eiusdem
dominii.7
Pestilencia.
[K 306'] Anno etc. 83. post Jacobi8 seva pestilencia 25
quasi totam Almaniam invasit.
Anno etc. 84. dominica 9 post Bartolomei torneamentum
in Ingelstat incepit. Ea vero tempestate dux Georgius
Heidelberge apud sororium suum Philippum palatinum et
» 80 Hs. 30
1 Ueber den Numberger Reichstag von 1481 vgt Bachmann a. a. 0.
11, 712.
2 28. August 1481.
3 6. Januar.
4 25. Februar. 35
5 Die Akienstiicke dieses Landtags siehe bei Krenner, Baierische
LandtagS'Handlungen VHI, 365 ff.
6 17. Marx 1482.
7 Reindl, Wolnxach, S. 15.
8 25. Juli. 40
9 29. August.
— 383 —
sororem suam palatinam moram habuit. Nihilominus tamen
precipiendo mandavit cunctis suis subditis prefectis, officiali-
bus, iudici, magistro civium, civibus in Ingelstat, ut diligenter
preessent et ordinarent, ut prandia, cene, avena et fenum
5 ac singula victualia bono foro venderent ac competenti
precio, ne supervenientes principcs, comites, barones, milites
ac alii nobiles gravarentur. Quod et factum est. Quare
idem dux magnam famam acquisivit.
Anno etc. 85. in die S. Cecilie1 virginis dominus
10 Fridericus Maurkircher iuris doctor, electus et confirmatus
Pataviensis, cancellarius ducis, in opido Landshuet cum
magna devocione ultimum suum diem clausit humatusque
apud parentes suos in Brawnau.
Post cuius obituni dux GeorgiusWolfgangum Kolberger
15 in cancellarium suum elegit. Licet quibusdam primum con-
temptui erat, tamen princeps eum amabat. Quern elapsis
aliquibus annis cesar Fridericus militem ac baronem in
Kolberg fecit. Cuius merita cum in dies [F. 307] crescerent,
anno domini etc. 91. idem dive memorie imperator Fridericus
20 eundem comitis in Mermoss a 2 honore insignivit.
Torneamentum.
Anno domini etc. 86. diebus post epiphaniarum 8 in
civitate Bambergensi torneamentum militum peractum est.
Ea tempestate feria 4.4 quatuor temporum, que erat
25 23. Februarii, in Francofordia concessit deo et nature Johannes
presul Augustensis comesque de Werdenberg.
Feria 2. itaque post palmarum 20. Marcii in civitate
Augustensi presentibus Ottone et Johanne fratre eius, pre-
posito ibidem, Alberto, Georgio, Cristofero et Wolfgango
30 ducibus Bavarie ad instanciam augustissimi domini Friderici
imperatoris ac Maximiliani electi regis Fridericus comes de
Hohenzorn5 doctor per capitulum postulatus est. Quia
vero capitulum Augustense in eleccione episcopali ob ducum
Bavarie contemplacionem Eupertum G Bavarie ducem, postea
35 a Mormos Aveniinus am Rand.
1 22. November.
* Mdrmoosen, Bexirksamts Miihldorf.
3 6*. Januar.
4 Muss heissen: 5.
40 * HohenxoUern.
" Vielmehr den Dompropst Pfahgrafen Johann von Mosbach, der
bald darauf starb.
— 384 —
Ratisponensem episcopum, non postulavit, Georgius dux
Bavarie inflaramatus * marchionatum Burgovie 2 ab episcopatu
Augustensi ex consensu et voluntate Sigismundi archiducis
Austrie comitisque Tirolis etc., ad quern pleno iure redempcio
pertinebat, pro 36 railibus florenorum Rhenensium redemit.5
Torneamentum Ratispone.
Anno etc. 87. duces Bavarie Georgius et Albertus in
sua civitate Ratisponensi torneamentum cum 220 galeis
[F. 307'] inagnifice perfecerunt die Mercurii3 post Marie
purificacionis festum. 10
Sequenti quadragesimali tempore4 Bernardus de Ror
olim archiepiscopus Salczeburgensis in opido suo Titmaning
in fatum concessit. Qui dudum archiepiscopatum Johanni
archiepiscopo Strigoniensi ex Hungaria per Mathiam regem
fugato favente Friderico imperatore resignavit, qui a papain
Innocencio VIII. confirmatus est. Quo non obstante canouici
feria 6.5 post penthecostes in opido Muldorf Cristoferum
Ebron6 prepositum elegerunt, sed frustra, quia papa non
admisit. Nimirum dominica 7 post S. Margarete prefatus
dominus Johannes ex Bratislavia natus humili parentela,20
quondam Strigoniensis, cum pallio, ut moris est, suam civi-
tatem Salczeburgensem presentibus suis provincialibus introivit
exceptis opidanis in Muldorf, qui dicto electo adheserunt.
Nihilominus sequenti anno ope Georgii ducis Bavarie sepe-
dictum Johannein archiepiscopum pro domino receperunt.825
Et d ictus Cristoferus electus per papam excommunicatus
prepositura privatur, quam tamen • usque ad mortem 9 licet
difficulter possedit, ante quam eciam absolutus est.
Eodem anno 10 cives Ulmenses contra Georgium ducem
inflammati, sed causa ipsa suspensa est. 30
1 VgL Riexler, Qeschichte Baierns III, 305.
* Burgau. Der Kaufvertrag tcurde am 28. November 1486 xu Hall
abgescMo88en.
9 7. Fcbruar. VgL unten in Kap. 73.
4 Erxbi8chof Bernhard von Rohr starb am 21. Mtirx 1487; Zauner, 35
Chronik von Salzburg 111, 187.
6 8. Juni 1487.
6 Chrt8toph Ebran von WUdenberg.
7 15.Julil487.
8 Zauner a. a. 0., S. 210. 40
y Er starb am 22. Januar 1491 ; Zauner a. a. 0.f S. 222.
10 1487.
— 385 —
De frivola inieccione manus cuiusdam in
sacramentum.
Sane feria 4.1 post corporis Christi festum [F. 308 J in
parrochiali S. Martini ecclesia in Landshut vir quidam dictus
5 Petrus Abenteurer Asching a nacione Monacensis, furio agi-
tatus, in presencia cleri et populi, dum vespertinum officiura
solenniter, ut moris est, decantaretur, ausu temerario mon-
strauciam sacre eukaristie in summo altari quodam novo
cultro tribus ictibus frivole in frusta b conf regit, sedc hostia
10 mansit illesa, unum sartorem et senem sacerdotem vulneravit,
et omnes presbyterid, scolares et laid0 fugam de choro
dederunt. Qui licet difficulter captus 16. die in carcere
miserabiliter mortuus et in campo extra civitatem, ut deraeruit,
sepultus est.
15 Anno etc. 88. circa festum pasce 2 dux Georgius opidum
Otingense3 in Recia vi in dedicionem accepit.
De duello.
Eodem anno feria 6.4 post invencionem sancte crucis
in Landshuta presentibus Georgio duce Bavarie et Ericio
20duce Brunsvicensi aliisque multis Vitus de Rechperg et
Magnus de Habsperg milites, cum iuxta compromissionem
duellare deberent, hora post medium noctis 10. Magnus
dilacionem a principe impetravit usque ad 11. horam. Qua
hora Vito armato, ut moris est, comparente et parato etf
25 quasi quatuor horis expectante apud locum duellionis* publice
in foro alter non comparuit. Qui dum ultra prefixam horam
quasi tria hore quartalia negligenter distulisset, demum
cum paulo ante 12. certaminis locum niteretur intrare, aditus
sibi propter tarditatem preclusus fuit. Et sic ambo sine
30 duello ad propria redierunt, multi tamen Vito victoriam
attribuerunt.
[F. 308' J His diebus Johannes archiepiscopus Salcze-
burgensis cum Mathia rege Hungarie se concordavit. Quo
facto consequenter cum duce Georgio se amice composuit.
35 * Asching — Monacensis am Rand mit Einfiigungsxeiehen ; iiber
Asching von anderer Hand de astro. b frustra Hs. c ged — dederunt
am Rand mit Einfiigungsxeichen. d presbyteros Hs. ® laicos Hs. f et —
horis am Rand. £ duel Ion is Hs.
1 20. Juni 1487.
40 * 6: April.
3 Ottingen im Rics.
4 9. Mai.
Quollon u. Erortwrungen X. F. III. 2.')
— 386 —
Ea tempestate cives Ulmenses arroganter se armarunt
et quadam liga aliquorum principum , utputaa Berchtoldi
archiepiscopiMaguntini, Fridrici marcbionisBrandenburgensis,
Eberhardi comitis senioris de Wirtemberg et aliorum Sue-
vorum et Franconum civitatumque multarum imperialium 5
contra ducem Georgium se munierunt atque firmarunt. Cuius
inter alia sedicionis causa et incentor fuit quidam abbas
monasterii Rockenburgensis 1 ordinis Premonstratensium, qui
inter cetera quendam ducis prefectum Ludovicum de Habs-
perg militem excommunicavit et bannivit et sub colore 10
excommunicacionis ac aggravacionis plures soldatos seu
stipendiarios assumpsit, quos vulgo achter quasi iusticie
persecutors seu defensores nuncupabat, qui plurimas in-
solencias ac indecencias in confinio Bavarie exercebant. At
ipse dux legatos suos statim ad papam Innocencium misit, 15
qui eum melius informarunt. Quam ob rem papa excom-
municacionem levavit et absolucionem donavit. Plura tamen
discriminum pericula ex his orta sunt. Dux denique suas
civitates, opida et castra in extremitatibus provincie [F. 309 J
sue armatis fortibus militibus providit, qui eosdem stipen-20
diarios vel achter , ubicunque reperiebant , miserabiliter
tractabant nee vivere permittebant. Abbati quid factum
sit, nescio. Nee talis tumultuacio statim finita est, quia
ambe partes principales ad cesaream maiestatem confugiebant.2
Hac estate dux Georgius castrum suum Burckhausen 25
amplissimis spissisque muris multo labore et inipensis circum-
dedit. Ex quo factum est, quod quasi ex tota Bavaria,
ymmo ex Frisinga muratores, lapicidas, cementarios ac
laboratores et operarios alios indiguit et acquisivit, ita
quod per diem 4000 vel plures habuit. Insuper ultra 100 000 30
libras denariorum pro tan to labore exposuit.3
Insuper prefatus dux Georgius sabbato 4 post assump-
cionis Marie statutam dietam seu concionem suorum pro-
vincialium, spiritualium ac secularium, nobilium et civium,
in sua civitate Landshuta habuit.6 In qua per suos pro- 35
a utpute Hs.
1 Roggenburg, Bexirksamts Neu-Ulm.
2 Riezler, Qeschichte Baiems III, 524 ft.
3 Vgl. Krenner , Baierische Landtags - Handlungen XII, 190 ft. ;
Die Kun8tdenkmale des Konigreiches Bayern I (Lief. 23), S. 2449. 40
4 16. August 1488.
* Die Iktenstiicke dieses Landtags sind zusammenge&tetlt bet
Krenner a. a. 0., S. 202 ft.
— 387 —
vinciales decretuni est, quod causa inter eum et cives
Ulmenses ac eis confederates iudicio terminetur. Ubi inter
alia dictus dux — quo spiritu ductus, nescitur — in sua
inferiori Bavaria prius inauditam angariam, vulgariter ungelta,
5 absque necessitate ad [F. 309'] quinquennium exigebat,
quibusdam consencientibus, aliis vero contradicentibus, pre-
cipue ex militibus, et ad hoc privilegia eorum allegantibus.
Ubi Sigismundus Rorbeck et N. Stingelhaymmer in pluribus
articulis concionis prelocutores erant. Ibi plura utilia
10 fuerunt ventilata. Tunc dux falkones et herodios, veltres
ac canes venaticos, ne subditi sui nimium gravarentur, ad
tempus deposuit. Quorum plures Mathie regi Hungarie pro
munere misit.
In hac concione subscripti x milites in signum sue con-
15 gregacionis in choro ecclesie parrochialis S. Martini vitrum 2
fecerunt, in quo arma eorundem aduc depicta cernuntur:
Pernardus baro de Schafftenberg, Sigismundus Frawnberger
baro de Haga, Johannes Gebolf baro Degenbergensis, Teseres
Frawnhofer de Frawnhofen, Georgius Frawnberger in Gotters-
20 torf, Johannes de Aichperg, Cristoferus de Kamer, Wil-
helmus de Wolfstain, Johannes Ebron de Wildenberg,
Sigismundus de Layming, Ulrichb vonb Praitenstain b ,
Johannes Zenger, Georgius de Gumppenperg, Erasmus de
Seyberstorf, Lucas de Ahaym, Georgius Puechperger de
25Wintzer, Cristoferus Freyberger de Aschach, Ludovicus de
Habsperg, Caspar de Westenberg, [F 310] Wolfgangus de
Pasperg, Conradus Helmsteter, Wolfgangus Trenbeck, Johannes
Haslinger, Gawinus Trawner, Engelhardus de Weichs, Andreas
Swartzenstainer, Johannes0 Peffenhauser, Fridericus Holup,
30 Johannes Pusch de Vilshaim, Sigismundus Puecher de Erel-
pach, Egidius Munchauer, Paulus Hawnperger. Hii omnes
milites erant preter Gebolf. [Fuit insuper in predicta concione
Sebastianus de Ortenberg miles cum aliis pluribus militaribus.
a talliam am Rand. b am Rand mit Einfiigungsxeiehen an Stelle
35 der ausgestrichenen Worte: Johannes Stauffer de Bunching, c Fridricus
ausge stricken, dann am Rand mit Zeichen Johannes.
1 Vgl. das Verxeichnis der auf dem Landtag anwesenden Adeligen
bei Krenner a. a. 0., S. 205 f.
8 Dieses Qlasgemalde ist verschwunden. Nach Staudenraus' allxu
40 aUgemeiner Angabe in seiner Chronik der Stadt Landshut i» 193 ist es
,,tn den Tagen der Verhbhntmg alles Atiertumlichen" xu Orunde gegangen.
Bei Sighart, Qeschichte der bildenden Runste im Kbnigreich Bayem,
S. 641 vermisst man einen Hinweis auf die obige Stelle.
25*
— 388 —
Anno domini etc. 89. circa purificacionis x dux Georgius
in Bavaria inferiori angariam incepit. Deinde tamen melius
deliberates elapso medio anno demandando abiecit earn.2
Sequenti tota quadragesima cum pasca usque ad penthe-
costes 3 dux Georgius in Insprucka apud imperatorem Fride- 5
ricum preciosis et ingentibus sumptibus moram traxit, ubi
eum idem cesar in magna veneracione habuit. Demum
repatriavit.a
In crastino4 nativitatis Marie Maximilianus rex ex
Nuremberga per Landshutam in Lintz descendit, ubi cum 10
genitore suo hiemavit. Quo eos dux Georgius, Otto, Albertus,
Cristoferus et Wolfgangus, duces Bavarie, Sixtus episcopus
Frisingensis, Fridericus electus Pataviensis accesserunt.
[F.310'] Anno domini etc. 90. in quadragesima5 con-
gregatis ducibus Bavarie in civitate Amberga, ex quo ante 15
annos paucos quidam principes, utputa b Maguntinus, marchio
Brandenburgensis, comes Wirtembergensis et alii comites,
barones, milites, maxime Suevi quam plures, unacum civi-
tatibus Ulma, Augusta etc. simul conspiraverant et ligam
fecerant, quare e converso alii principes cum rege Boemie20
Wladislao fedus inierunt, videlicet Philippus comes palatinus
Rheni, Otto de Novoforo, Adalbertus de Monaco, Georgius
de Landshuta, similiter et alii de Veldencia et Zimern,
duces Bavarie. Item duces Saxonie et Braunsvicenses et
lantgravii Hassie et episcopi Herbipolensis, Bambergensis, 25
Frisingensis, Ratisponensis , Wormaceusis et Spirensis et
civitas Nuremberga ligam contra ligam fecerunt.
Item in crastino0 S. Ambrosii Mathias Hungarie rex
Wienne diem obivit.
a Feria 4.7 ante Philippi et Jacobi positus est primus lapis in 30
testudine eccleeie S. Martini in Landshut, et consummate est feria 4.8
post Alexii eodem anno0 am Rand mit Einfiigungsxeichen, dann jedoch
durchstriehen. *> utpute H$.
1 2. Februar.
9 Vgl. Krenner a. a. 0., S. 289 f. 35
8 1489 fiel Qstem auf den 19. April, Pfingsten auf den 7. Juni.
4 9. September.
5 24. Februar — 10. April. Vgl. Forschungen xur deutschen Ge-
schichie XXIIt 298; Riexler, Geschichte Raierns III, 527.
0 5. April 1490. Der Todestag ist aber der 6. April. 40
7 29. April (1489?).
8 Der Alexiustag 1489, 17. Juni, war selbst feria 4.
0 Die Baugeschichte von St. Martin ist in vielen Einxeiheiten noeh
nicht aufgeklart.
— 389 -
Item rex Maximilianus in die S. Marci ewangeliste1
ex provincia Athesina per opidum Rosenhaim et monasterium
Ebersperg in Monacum venit. Deinde Ulmam ivit, ut cives
Ulmenses Suevorumque ligam cum duceGeorgio concordaret.2
5 Quod quia hand potuit, causa suspensa est. Deinceps ex
Kelhaim in Danubii aquis in Lintz ad genitorem eius usque
descendit ascensionis domini. 3
Fames.
Item isto anno fames ingruit ingens et omnia in malo
lOforo fuerunt.
aHoc anno indulgencie plenarie Frisinge, Landshute,
Monaci ac in aliis multis locis Almanie habite sunt 1490.
[F. 311] Item in translacione S. Servacii4 validissimus
flavit ventus ab occidente, qui arbores multas annihilavit
I5pleraque edificia in Bavaria destruxit.
Item dux Georgius angariam, quam in sua Bavaria
inferiori temerarie de novo instituerat, graciose deposuit.6
Hac estate prefati anni Georgius dux Bavarie locu-
pletissiraus electum exercitum equitum optime armatorum
20 in opido suo Scharding habuit et circa festum exaltacionis
sancte cruris6 in subsidium Maximiliani regis cum 1200
equitibus bene armatis in Austriam cum 24 navibus descendit.7
Defuncto siquidem Mathia rege Hungarie, ut premissum est,
barones et electores regni Wladislaum regemBoemie, Casimiri
25 regis Polonie et N.8 sororis quondam Ladislai regis fllium,
sibi in regem elegerunt et secundum morem in Alba Regali
coronaverunt. At rex Romanorum Maximilianus archidux
Austrie, Burgundie etc. regnum id sibi ex compactatis
competere asserens in estate itaque civitatibus Wienna et
30 Nova Civitate aliisque castellis, castris ducatus Austrie in
dedicionem acceptis tempore autumnali adversus regnum
Hungarie expedicionem movit. Die autemlune9 anteMichaelis
* der folgende SaU ist sptiter hinxugesehrieben.
1 25. April.
35 * Vgl. iiber diesen Tag Forschungen a. a. 0., S. 300 ff.
3 20. Mai.
4 In der Diozese Freising am 8. Juni gefeierU
5 Vgl. Krenner, Baierische Landtags -Eandlungen XII, 290.
0 14. September.
40 7 Vgl. die Schilderung des Zuges in der Landskuter RaUchronik;
Chroniken a. a. 0., S. 329.
8 Elisabeth, Tochter Konig Albrechts II.
0 27. September.
^ J
— 390 —
Georgius illustrissimus dux Bavarie cum equitibus fere 1200
armorum equorumque decore ac venustate mirum in modum
redimitis Wiennam exivit versus Hungariam [F.311'J ad
regis castra. Cui et ipse rex suis cum principibus obviam
inter Wiennam et Bruck super Leittach venit. Et in die 5
S. Michaelis x ambo, rex videlicet et dux, in Brucka fuerunt.
Deinde ante castrum S. Martini, vulgariter Stainanger2,
vexillum Bavarie volavit. Fertur, quod ibidem S. Martinus
sit natus. Nam ob iumentorum alimenta acquirenda rex
cum suis uno die precessit, altero vero dux cum suo exercitu, 10
et quicunque precedebat, huius et vexillum volabat. Pre-
dictum autem castrum octo diebus obsessum fuit. Deinceps
idem castrum ac alia plura rex auxilio principum in de-
dicionem accepit. In die S. Martini3 in Vesprinio4 episcopus5
se et suos regi subdidit. Post hec rex cum principibus in 15
Albam Regalem suum movit exercitum, ubi locus coronacionis
et undecim regum Hungarie sepultura fore dinoscitur. Rex
itaque duos grandes armatorum cumulos et undecim cuneos
minores advexerat per paludosam viam. Cum autem postu-
latam civitatem cives dare recusarent, rex ipse pro expug-20
nacione civitatis cum principibus consilium iniit. Qui omnes
earn debellare vi suadebant. Quo comperto summus capitaneus
omnia circumspecte ordinat. Primo Bohemi, deinde stipen-
diarii, cum quibus dux Cristoferus pedester cum primis,
ipsam civitatem animose aggrediuntur et in pluribus [F. 312] 25
locis per scalas murum ascendunt, clangentibus tubis portas
violenter disrumpunt et cum hostibus in foro civitatis, ymmo
in ecclesia apud regum sepulturam pugnant, mactant et
humanum sanguinem fundunt, adeo ut super sepultura Mathie
regis sanguis duorum digitorum spissus fluebat, quia time- 30
bant, quod Hungari aduc cuneum absconditum armatorum
observabant ; alias tanta cedes facta non fuisset. Sub regis
itaque vexillo et S. Georgii civitas ipsa violenter capta est
et multa bona in ea rapta. Que cum sentiret rex, milites
creavit, primum Georgium et Cristoferum duces Bavarie, 35
Sigismundum marchionem Brandenburgensem , Wilhelmum
lantgravium Hassie, Rudolfum comitem de Anhalt, principes,
Albertum de Rechperg, Georgium de Rosenberg, Johannem
1 29. Septetnber.
* Steinamanger. 40
3 11. November.
4 Veszprem.
8 Johannes Vitex.
— 391 —
Klosnar, Syfridum Torringer, Johannem Holczsatel, Casparum
Schenck, Ottonem Oberhammer, Wolfgangum de Weichs,
Johannem Schilbatz, Georgium Peuscher et plures alios,
quorum nomina mihi nota non sunt. Postquam enim rex
f) marchionem Sigismundum militem fecit, dedit et sibi auctori-
tatem milites creandi. Qui una secuin plures alios inilites
creavit. Acta sunt hec feria 4.1 post Martini in nomine
S. Andree. Sequenti [F 312'] autem die, in octava vide-
licet S. Martini, rex et dux cum aliis et suis ex civitate
10 Albensi Budam versus spacio unius miliaris diverterunt et
ibidem castra sua stativa locant. Ubi perseverabant diebus
10 vel quasi. In quibus diebus dux Georgius inter regem
et suos stipendiarios, qui se provincie servos, vulgariter
lantzknecht, nuncupabant, per placita multa attemptavit.
15 Qui ulterius procedere nolebant, nisi essent ex integro per
regem de stipendiis et preda soluti. Quos cum dux con-
cordat non posset et illi remocius procedere recusabant,
coacti rex et dux in civitatem Albensem retro cesserunt.
Dux igitur in preurbio civitatis cum rege diebus decern vel
20 quasi moram traxit et coquinam suam in domo minorum
habuit. Item superioribus diebus cives Budenses legacionem
suam regi miserunt, si ipse unacum duce veniret, eum pro
domino recipere contentarentur. Et quamvis inestimabiles
divicie in predicta civitate sunt reperte, quia alii ex civibus
25 seu mercatoribus interfecti, alii fugati sunt et pauci subacti
remanserunt, attamen in prede divisione quivis dumtaxat
duos florenos recepit, quia multa bona occulte per stipen-
diarios prefatos ablata fuerant. Posuit igitur illic rex pro
custodia civitatis viros strennuos [F. 313 J capitaneos, ex
30 Austria Vitum Volkenstorfer , ex Karinthia Reinpertum
Rechenberger, ex provincia Athesina Georgium de Castel-
wart, ex Bavaria Johannem Schilbatz, milites teutonicos,
Hungaris prorsus exclusis, interfectis vel subactis. Dehinc
in dieS. Barbare2 dux Georgius iter arripuit versus Wiennam
35 et illuc pervenit die lune3 ante S. Thome apostoli. Rex
autem ad Rabam declinavit et stipendiarios omnes licenciavit.
Dux autem Georgius in eadem expedicione magnificum et
liberalem se exhibuit in preciosis sumptibus plerosque secum
cibavit. Quam ob rem magnam famam super cunctos principes
40 l J 7. November.
2 4. Dexember.
8 20. Dexember.
— 392 —
meruit cum laudum preconio. In die S. Thome l Wiennam
exivit et in die S. Steffani* in Landshutam unacum Sigis-
mundo comite de Lupf, Georgio de Rosenberg, Johanne
Klosnar, Johanne Holtzsatel militibus* in veloci vehiculo
pervenit, exercitus autem suus diebus sequentibus. 5
Exclamacio.
Otto Fris.y Considerare h i c dei iudicia mundique volubilitatem et instabili-
Chr. V,36. tatem eciam nolens compellor. Ecce, ante paucos hos dies
Hungarorum potencia adeo inferbuit, ut quasi tota Austria,
Stiria ac Karinthia cum finitimisb regionibus a facie eortun 10
extimuit. Nunc vero potestas [F S131] Teutonicorum ita
exaltata est, ut etiam totiHungarie terrori esset, quoniam,
nisi contumacia quorundam stipendiariorum accessisset, rex
Maximilianus, si ulterius cum Georgio duce ac aliis pro-
cessisset, totam territam Hungariam in dedicionem absque 15
multi sanguinis effusione procul dubio, ut sperabatur, ac-
cepisset.
De fame.
Currenti anno3 fames valida inhorruit; omnia etenim
victualia care comparabantur, necdum finis.4 Scafia siliginis 20
5 florenis vel libris denariorum Landshutensis mensure vende-
batur. Vina, carnes, pisces, blada et omnia in caro foro
erant, quinymmo ovum pro denario dabatur usque in qua-
dragesimam. Insuper princeps grandem steuram a subditis
suis levabat.5 Per hec duo multis hominibus calamitosa25
inopia accessit non cito delenda. Circa festum S. Thome15
apostoli cepit ningerec et multis diebus sequentibus nivem
adeo spissam, ut Yserus congelaretur d usque ad prata Frisin-
gensia.
Anno domini etc. 91. post epiphanias7 domini dux 30
Georgius aliquas peregrinaciones perfecit ut ad reliquias
in monte Andachs et ad S. Sebastianum in Ebersperg.
* mitibus Hs. h fimitimis He. c gignere Hs. (l congalaretur He.
1 21. Dexember.
* 26. Dexember. 35
3 1490. Vgl. iiber die Teuerung die Landshuter Ratschronik,
Chronihen a. a. 0. S. 330.
4 Noeh xum Jahre 1492 verxeichnet die f^andshuter Ratschronik a. a. 0. ,
S. 333 Teuerung8preUe.
6 Vgl. Krennety Baierische lAindtag8-Handlungen XII, 291. 40
0 21. Dexember.
1 6. Januar.
— 393 —
Sabbato1 ante Estomihi rex Maximilianus in Lands-
hutam pervenit, deinde in Frisingam.
[F. 314] Dominica Letare 2 causas ob varias et emer-
gentes electoribus et aliis sacri imperii principibus dieta
5 in Nuremberga statuta est. Quo eciam dux Georgius pro-
peravit. Ubi spirituales et seculares principes 32 vel quasi
congregati per multos dies erant, inter quos dux Albe Russie.
Expositis autem et auditis causis inter ducem Georgium et
ligam Suevorum ac ducem Albertum et societatem leonis
10 cum rex propter parcium obstinacionem concordare non
posset, infecto negocio duces Bavarie circa S. Viti festum8
ad propria redierunt. Ea tempestate fames seu karistia
preterito anno incepta in tantum invaluit, quod circa nati-
vitatis Johannis baptiste festum4 Landshute scaffa tritici
15 pro 11 florenis Rhenensibus, siliginis pro 9 florenis, avene
5 florenis et ordei 5 florenis Rhenensibus vendebatur. At
dux Georgius reversus ex dieta Nuremberge videns inopiam
subditorum suorum in Landshuta scaffam siliginis suis dedit
pro 6 libris denariorum in parata et numerata pecunia.
20 Predicto anno in nativitatis Johannis baptiste festo,
quod erat eo anno 6. feria, dux Bavarie Georgius hora diei
quasi 9. intravit ad capitulum maioris ecclesie Frisinge et
episcopum in stuba capitulari in propria persona [F. 314']
per suum cancellarium Wolfgangum baronem de Kolberg
25militem constanter rogans, ut capitulum consenciat, quod
Sixtus episcopus Frisingensis episcopatum Alio Philippi
comitis palatini Reni et sororis sue resignet, sub certis
tamen condicionibus. Quod, si partim consenserunt, attamen
papa Innocencius VIII. admittere recusavit.
30 De diluvio particulari in Bavaria.
Eodem anno in die Johannis et Pauli martyrum5, que
tunc in dominica fuit, et die lune sequenti tanta inundacio
erupit aquarum6, ut inter alia multa damna, que terre
Bavarie intulit, eciam Frisinge imbrium aqua, que de foresto
35 et de fornace vel loco, ubi fiunt lateres, vi sua destruxit
1 12. Februar.
2 13. Marx.
3 15. Juni.
4 24. Juni.
40 6 26. Juni.
G Vgl. die Landshuter Ratschronik ; Chroniken a. a. 0., S. 330.
— 394 —
littora fluvii Mosaci * vel Mose vulgariter vocati apud portam
civitatis versus monasterium Novecelle 2, que vulgo murrentor
appellatur, ita ut opus fuit ibi pontem illico construi, ubi
prius plana via fuit, quia alias nemo exire vel intrare civi-
tatem potuit. Insuper amnem Mosaci in tantum annihilavit, 5
ut apud domum Francisci prope portam per eius pratum
Mosa in Yserum flueret. Sequenti itaque feria 3. venerabilis
pater dominus Udalricus Aigelshaymer prepositus Novecelle
ut vir providus consulatum civitatis Frisingensis pro sub-
sidio ad reparandum [F. 315 J accessit. At cives voluntarielO
per civitatis operarios et prepositus per eius equos, currus
et servos predictum fluvium Mosa in suum amnem coegerunt
et verterunt et alia pro viribus reparaverunt.
Concursus peregrinacionis magnus factus est ad capellam
beate virginis in Veteri Otinga, quo eciam cesar Fridricus 15
accessit. Ubi eura dux Georgius in die S. Mathei 3 visitavit.
Eodem anno dux Georgius duci Alberto 60 equites
bellatores, quorum capitaneus Scheftaler erat, misit in
Straubingam, deinde in Lengfelt4, qui Landsbutam exierunt
sequenti die5 post Thome apostoli et reversi sunt in die 20
Policarpi.6
Anno domini etc. 92. feria 3.7 post puriflcacionis
Georgius dux 300 equites in monasterium Inferioris Altach
contra Bohemorura erupcionem vel aliorum invasionem misit.
Qui munito monasterio cito revertebantur. 25
De concordia plebanorum et fratrum mendicancium
in Landshut.
In die S. Valentini8 duo plebani S. Martini et Judoci
in Landshut ex una et fratres predicatores et minores
partibus ex altera Frisinge per Sixtum episcopum et 17 30
doctores et licenciatos sibi assistentes sufficienter auditi.
Causa sedicionis inter eos per doctos viros [F 315'] arbi-
trarie concordata est, primo, quod omnia odia et inimicicie
inter partes sint sedata et de cetero favor et amor, pax
et concordia inter eos sit communis nee de cetero aliqua35
1 Moosach.
» Neustift.
3 21. September.
4 Burglengenfeld.
6 22. Dexember. 40
6 26. Januar 1492.
7 7. Februar.
8 14. Februar.
— 395 —
pars contra privilegia vel iura alterius partis predicet. In-
super frater Erasmus de ordine minorum debet intimare in
ambone, quod dissensio inter egregios* et venerabiles viros
Wolfgangum Federkiel sacre theologie doctorem et S. Martini
5et Steffanum Egker S. Judoci ecclesiarum plebanos ex una
et fratres predicatores et minores de observancia partibus
ex altera sit per reverendissimum patrem episcopum Frisin-
gensem graciose concordata, et quod de cetero quelibet
pars debet facere alteri, que sibi placent, et quod populus
lOteneatur dare suo plebano antiqua iura parrochialia. Qui
autem ex devocione ad fratres inclinantur, per plebanos
impediri non debent.
In vigilia1 S. Mathie apostoli dux Georgius 300 equites
ad muniendum opidum suum Fridperg emisit.
15 Feria 3.2 post Invocavit Georgius dux in suam civi-
tatem Laugingen b. Ubi infrascripti principes: Philippus
comes palatinus Rheni, Otto, Albertus et Georgius, duces
Bavarie, cum episcopo Wormacensi misteria consilii sui per
sex dies simul tractabant. [F. 316 J Ubi conclusum est,
20 quod contra cuncta adversa domui Bavarie omnes resistenciam
facere pro viribus teneantur. Et dux Georgius in vigilia3
annunciacionis reversus est.
Dominica Judica 4 ipse dux exivit et sequenti die lune
in Augustam ad Maximilianum regem pervenit. Ubi secum
25 usque in diem parasceves5 permansit, et in vigilia pasce
domum rediit. Sed cum dux Georgius Augustam intraret,
illico dux Cristoferus exivit.
Eisdem diebus dux Albertus in Aichach morulam
traxit.
30 Die veneris6 post festum pasce dux Georgius concionem
provincialium suorum in Landshutam vocavit. Ubi conclusum
est, quod ipse dux Georgius Alberto duci auxilia prestare
non debeat contra imperatorem, eo quod eius consiliarius,
familiaris et vasallus iuratus esset. Et ad hoc sibi intiman-
35 dum missi sunt ad eum in Monacum Sigismundus Frawnberger
» egregium Hs. *> AnakohUh.
1 24. Februar.
2 13. Marx.
3 24. Marx.
40 * 8. April.
8 20. April.
8 27. April.
— 396 —
baro Hage marsalcusa ex militibus, Mauritius Tanberger
ex nobilibus, Ludovicus Ebnar prepositus S. Zenonis prope
opidum Hallense l ex prelatis, Oswaldus Oberndorfer magister
civiura Landshutensium ex civibus. Qui exierunt Landshute
in die Jacobi et Philippi2 apostolorum. Cum autem dux 5
Albertus percepisset, quod eum dux Georgius contra im-
peratorem [F. 316'] iuvare recusaret, civitatem Ratisponam,
quam pro domo Bavarie possedit et defendit, restituit.3
Sicque bello, quod quasi maximum videbatur futurum, 4
cclerrimus est finis impositus. 10
Ea tempestate post festa pascalia dominica5 ante
Philippi dux Georgius 872 equites electissimos ex prefectis,
militibus et provincialibus suis ad cautelam, ne liga quicquid
contra se aut suos ageret, in Aichach collocavit. Qui se
apud castrum Liechtenberg lige ad conspiciendum dederunt 15
vel ostenderunt.
De capitulo minorum in Landshut [14]92.
Dominica Jubilate 6 fratres minores de observancia
Landshute b capitulum provinciale celebrarunt. In ecclesia
sancti spiritus quidam frater de mane predicavit, sed per- 20
acto prandio alius ad S. Martinum, alter ad predicatores,
alius ad minores ad populum sermones fecerunt, hora autem
prima ibidem in choro ad clerum exhortacionem perfecit. Die
lune in ambitu suo processionem cum tetania peregerunt.
Sequenti vero 4. feria ad instanciam civium laudabilis pro- 25
cessio in civitate Landshutensi hoc modo seu ordine acta
est. Primum fratres predicatores et plebanus S. Judoci cum
populo suo et clero ac fratres minores in ecclesia S. Martini
congregati sunt. Deinde clerus cum populo processionaliter
devote [F. 317] per capellam S. Sebastiani in B. Marie 30
virginis raonasterium Felicisvallis transierunt. Ubt minores
primo loco ambulabant ob capituli reverenciam et ibidem ipsi
officium de beata virgine cantabant, et quidam frater sub
eodem verbum dei seminavit. Quibus peractis per ecclesiam
* marearlcua Hs. b am Rand hinxugefiigt. 35
1 Reichenhall.
* 1. Mai.
3 Vgl. Krenner, Baierische Landtags- Handlungen XII, 366.
4 Vgl. die ahnliche Atisdracksweise oben S. 260t 39.
5 29. April. 40
0 13. Mai.
— 397 —
sancti spiritus quilibet ad ecclesiam suani et ad propria
remeavit. Dux autem Georgius unacum civibus omnes fratres
in eadem congregacione optime refecit.
Anno domini etc. 93. in mense Januario cives Ulmenses
5 in ducis Georgii graciam redierunt.
Item purificacionis l dux Georgius et Fridericus marchio
Brandenburgensis se araicabiliter composuerunt.
In media quadragesiraaconcio2 principum 3Monacensium.
Duces Bavarie Cristoferus et f rater eius Wolfgangus ac
10 ducis Alberti consiliarii contendentes n coram duce Georgio
imperiali commissario super divisione ducatus, sed in effectu
concordari non poterant, licet paulo post in Monaco.4
In vigilia5 ascensionis dominice rex Maximilianus Lands-
hutam pertransiit ex Burgundia et Alsacia ad cesarem
l5genitorem suum in Lintz a Dingelfing in aquis descendens.
Sabbato G post penthecostes festum ex civitate [F. 317']
Landshuta processio laudabilis utriusque sexus 1500 cum
11 sacerdotibus in suis superpeliciis ad capellam beate vir-
ginis in Veteri Otinga processit. Ea namqueb tempestate
20magnus concursus illuc fuit propter varia signa, que illic
per merita beate virginis fiebant. Cum autem illuc cum
candela 76 c libras cere continente venissent, clerus Veteri s
Otinge obviam veniens ac reverenter suscipiens eos usque
in ecclesiam conduxit die dominica. Die lune fusis oracionibus,
25celebratis missarum solemniis, votis peractis iter rediendi
singuli arripiunt. Feria 3. in Landshuta hora meridiei
magna campana ecclesie S. Martini pulsabatur pro cleri et
populi convocacione. Qui omnes obviam suis peregrinis
usque ad civitatis avene portam 7 venerunt, ubi processio
30 se vertebat deducens eosdem peregrinos usque in parrochialem
ecclesiam S. Martini. Ibi prefati peregrini ordinate erectis
baculis deum in sua genitrice laudantes 11 cantibus per
a so Hs. t> Danque Hs. c centum durchstrichen, 76 am Band Hs.
1 2. Februar 1493.
35 * Tagung xu Ijandshut am 27. Februar 1493; vgl. unten Kap. 73,
daxu Krenner a. a. 0. IX, 188 ff.
8 Hiefiir wollte Krenner a. a. 0. S. 189 provincialium gesetxt wissen,
dock ist diese Aenderung iiberflussig.
4 Vgl. unten Kap. 73.
40 6 15. Mai.
6 1. Juni.
7 Habrantor ; vgl. oben S. 369, Anm. 1.
— 398 —
suos cumulos suramum altare circuierunt, primum viri multi-
phariam, deinde mulieres, postea virgines, postrerao iuvenes,
singuli in suo ordine stantibus clericis in suis stallis. Finito
cantu vulgari chorus „Te deum laudamus", plebanus versus
et collectam de S. Martino subiunxit. Deinceps sacerdotes, 5
qui in eadem peregrinacione fuerant, flexis genibus ante
altare sancte crucis hanc prosam [F. 3 18 J „Ab hac familia"
devota voce ad finem perduxerunt, plebanus versus et col-
lectam de beata virgine addidit. Quibus peractis dato
aspersorio, ut moris est, singuli cum gaudio ad propria 10
redierunt.
Currenti anno1 ingens sagittariorum ludus Landshute
peractus est. Balis tarum sagittarios oportebat jn suis hospiciis
comparere in die nativitatis Johannis baptiste.2 In crastino
omnes ad ecclesiam S. Martini convenerunt et obtulerunt, 15
plebanus3 autem de S. Sebastiano officium solemniter de-
cantavit. Hos quadam die omnes in castrum suum dux
Georgius ad prandium invitavit. Et quilibet eorum 2 florenos
Rhenenses 21 denarios imposuit. Magistro civium Oswaldo
Oberndorfer fuerunt adiuncti 40 famuli uno rubri coloris20
vestitu amicti, quorum quivis suum officium habuit. Illorum
in numero fuerunt 512. Maius clenodium fuit 110 florenorum
Rhenensium, secundum 100 et cetera deinceps usque ad
unum. Sagittariorum cum bumbardis erant 1218. Unus
posuit unum florenum Rbenensem minus 21 denarios. Maius 25
clenodium fuit 110 florenorum Rhenensium usque unum de-
scendendo. Sed, proch dolor, Ulricus Pichler de Augusta
est transtixus, cui omnes sagittarii in exequiis offerebant.
Gives omni die singulis sagittariis infra prandia vinum, panes
cum caseo ministrabant. Omnia denique prudenter fuerunt 30
ordinata. In ludo globi 4 maius clenodium decern florenorum
Rhenensium usque ad unum descendendo. In olla5 maius
clenodium 60 florenorum Rhenensium usque ad unum. Que
1 1493. In der Landshuter Raischronik (Chroniken XV, 331) wird
das Schiitxenfest irrtumlieh unter dem Jahr 1492 aufgefiihrt. Ein Exemplar 35
des gedruckten Einladungsbriefes xu dem Fest, welchen Burger mcister
und Rat am 11. August 1492 ergehen liessen, besitxt das Stadtarchiv
Strassburg i. E. (giUige Mitteilung meines Herren Kollegen Oberbiblio-
ihekars Dr. Freys). Es wird darin xu einem Armbrustschiessen auf den
24. Juni 1493 und xu einem Biiehsensehiessen^ verbunden mit einem 40
Oluctehafen, auf den 8. Juli 1493 eingeladen.
2 24. Juni.
3 VgL Staudenram, Chronik der Stadt Landshut I, 201, Anm. 2.
* Kegelspiel.
4 Oliickshafen. 45
— 399 —
olla exivit post Bartolomei1 et duravit ultra annum. Cuma
bombardis inceperunt feria 2.2 post Ulrici.
[F. 318'] Die lune8 ante BartolOmei apostoliFridericus
et Sigismundus fratres, marchiones Brandenburgenses, in
^Landshutam venerunt. Quibus dux Georgius obviani cum
suis aulicis venit eosque in hospicium usque suum conduxit.
Feria 3. ambo marchiones in ecclesia S. Martini audierunt
officium et misteria consilii sui cum duce tractabant. Die
Mercurii in loco voluptatis seu domo vulgariter Symelsee4
10 dicta venacio sex cervorum et corea principum ac nobilium
cum pulchris mulieribus nobilibus ac civissis habita est una
cum copiosa refeccione. Die Jovis prefati duo fratres
marchiones hastis luserunt. Die autem Veneris ad propria
iter arripiunt, quia mors imperatoris Friderici propalata
15 est, qui precedenti die lune5 mortem cum vita mutavit.
De exequiis imperatoris in Landshuta.
Dux Georgius exequias egit Friderici imperatoris dive
memorie in Landshuta in profesto 6 S. Augustini cum vigiliis
et in die cum multorum sacerdotum missis in ecclesia par-
20rochiali S.Martini cum pulsu ac candelis et aliis requisitis.
Officium primum de sancta trinitate Erasmus Pervaler in
Mallerstorf, secundum de beata virgine Martinus S. Viti
cis Rotam apud Novumforum, tercium pro defunctis Wolf-
gangus de Weichs olim canonicus maioris ecclesie Frisin-
25 gensis in Weihenstephen. abbates jnfulati, decantabant. Qui
cum suis [F. 319 J capellanis dumtaxat in castro splendide
sunt refecti. Secularibus sacerdotibus de vigiliis et missis
15 denarii distribuebantur. Mensure vini 30 et tot semelle
duorum denariorum cum candelis per mulieres nobiles et
30civissas sunt oblate.
De exequiis ducis Cristoferi.
In die Cosme et Damiani 7 exequias ducis Cristoferi in
monasterio Felicisvallis dux Georgius peregit. Dominica in
* Cum — Ulrici sptiter hinxugeschrieben.
35 * 24. August.
* 8. Juli. Vgl. Anm. 1 der vorigen Seite.
» 19. August
4 ^Lustsekloss Simmelsee, nun Siebensee, nock in den achiziger
Jahren tin Parodies der Jagdfreunde" ; Staudenraus, Chronik der Stadt
40 Landshut i, 202. Siebensee liegt isaraufwarts beiLandshut am linken Ufer.
5 19. August.
6 27. August.
1 27. September.
— 400 —
die S. Michaelis1 rex Maximilianus ex Wasserburg opido
in aquis Eni fluminis de provincia Athesina in Otingara cum
24 navibus descendit; una tamen ex illis apud opidum Miil-
dorf naufragium patitur. Die lune in Otinga auditis missarum
solemniis in opido Praunaw applicuit, quo celeriter ad eum 5
dux Georgius venit ac cum eo ibidem pernoctavit et victu-
alia copiose administravit sibi et omnibus suis.
In die lune 2 post Galli dux Georgius provincialium
suorum pro misterii sui consilio in Landshuta contionem3
habuit. 10
In die S. Othmari4 dux Albertus in Landshuta cum
duce Georgio pernoctavit descendens in aquis ad Wiennam
ad exequias5 dive raemorie Fridrici imperatoris soceri sui.
Sequenti die Wilhelmus episcopus Eistetensis Lands-
hute pernoctavit in curru ad idem descendens.* 15
[F.319'] In festo S. Elizabet 6 Landshute pernoctabant
archiepiscopus Senonensis 7 et dux Marcus Aurelianensis b 8,
oratores seu ambasiatores Caroli regis Francie, quos ex
hospicio dux ipse Georgius liberavit.
In die S. Cecilie 9 ibidem pernoctavit gubernator Bur- 20
gundie, quidam comes10, nomine Philippi archiducis.
Per Katisponam pertransivit N.11 Alius Edwardi regis
Anglie.
In die Clementis12 dux Georgius Wiennam in aquis
ad cesareas exequias misit suos legatos, marsallum suum2^
Sigismundum Frawnberger baronem Hage, Johannem de
Aichperg in Hallis, Johannem Klosner, milites, et Petrum
a bis hieher ist der Text miniiert. *> prinp. Ornaosi (so) am Rand
hinxugefiigt.
1 29. September. 30
* 21. Oktober.
8 Fehlt bet Krenner.
4 16. November.
6 Die Literatur iiber das I^ichenbegangnis ist verxeiehnet in der
vom Wiener Altertumsverein herausgegebenen Qeschichte der Stadi WienSb
U, II, 576.
6 19. November.
" Stephan TrUtan de Salaxar.
b Vielmehr Johann II. von Chalons, Prim von Oranien.
9 22. November. 40
10 Johann von Bergen, Herr *u Waelheym; vgl. Neues Arehir fur
Qeschichte 1829, S.134.
11 Richard.
11 23. November.
— 401 —
Kraft doctorem. Qui solemniter peractis imperialibus ex-
equiis in die S. Emmerenciane a l sunt reversi.
b Anno etc. 94. dominica rogacionum2 ac deinde in
die S. Udalrici episcopi 8 segetes in pluribus Bavarie locis
5 per tonitrua et fulmina destructe sunt.
Item in octava4 visitacionis B.Marie in civitate Lands-
hutensi processio tocius cleri et fratrum cum universo populo
ad B. Mariam monasterii Felicisvallis contra Turcos peracta
est, et plebanus S. Martini ibidem predicavit.
10 Item isto anno in estate in silvis Bavarie multi cervi
mortui inventi sunt.
[F. 320] In die S. Affre5 Otto et Georgius Bavarie
duces ex Landsbuta ad S. Sebastianum in Ebersperg pere-
grinati sunt.
15 Item in die S. Magni6 martyris .N.7 dux de Legnicio
ex Slesia per Landshutam peregrinus ivit.
Item dux Georgius ex sua uxore Hedwige duas filias
Margaretam et Elizabet genuit. Quarum prior natu domina
Margareta divino compuncta amore hoc anno ante festura
20 nativitatis B.Marie monasteriumsanctimonialium inHochenaw8
Salczeburgensis diocesis trans Enum prope Atilam intravit
cum proposito virginitatis et in festo nativitatis B. Marie9
omnem ornatum seculi contemnens ordinem predicatorum
ibidem induit.10
25 Item dominicaMathei apostoli et ewangeliste uFridericus
marchio Brandenburgensis ad ducem Georgium in Lands-
hutam venit et mansit cum eo iocunde usque ad 6. feriam
sequentem. In qua iter ad patriam arripuit.
Item quidam cliens ignobilis in curia hie ducali educatus,
SOdictus Kochel, duci Georgio per litteras diftedavit et cum
complicibus villas aliquas eius combussit, quinymmo sequcnti
* Emraeranciane Hs. b von hier an bis F. 321 sekr blasse Tmte*
I 23. Januar 1494.
* 4. Mai.
35 8 4. Juli
4 9. Juli.
6 7. August
6 19. August.
7 Jokann II. von Schlesien-Liegnitx.
40 B Altenkohenau am Inn, siidlich von Attel und Wasserburg.
9 6. September.
10 Veber ihre Lebensweise daselbst vgl. Oberbayerisclies Arckiv L V, X 70,
Regest 470.
II 21. September.
Quellen u. Er5rterung*n, N. F. III. 26
— 402 —
purificacionis 1 castrum quoddam Kungstain dictum ei totaliter
concremavit.2
Item in autumpno Eberhardus comes senior de Wirtten-
berg ducem Georgium in castro suo Newnburg accessit et
gratiam suam quesivit et impetravit. 5
[F. 320'] Anno domini etc. 95. in vigilia3 epiphaniarum
dux Georgius marssalum suum Sigismundum Frawnberger
de Haga cum comitiva honesta in Wormaciam misit ad
dietam ibidem per regem Maxirailianum ad purificacionis4
constitutam. Que tamen fuit prolongata. 10
Item cum in Februario 5 Sigismundus marchio Branden-
burgensis diem obivisset, dux Georgius avunculus eiusdem
exequias eius in ecclesia S. Martini in Landshuta peragi a fecit
feria 2.6 post Reminiscere cum vigiliis et die Martis, que fuit
in die S. Gerdrudis 7, cum 85 missis. Cuilibet sacerdoti sim- is
plici de vigiliis et missa dati sunt 15 denarii. Ubi Michael
in Mallerstorf Ratisponensis diocesis noviter electus officium
primum de sancta trinitate, secundum de assumpcione Marie
virginis Martinus S. Viti cis Rotam Salczeburgensis diocesis
et tercium Franciscus in Sewn eiusdem diocesis, abbates20
infulati, cantaverunt. Qui unacum suis capellanis in castro
optime sunt refecti. Item 100 libre cere, 40 candele, item
30 mensure vini cum totidem semellis duorum denariorum
per militissas nobiles et civissas matronas sunt oblate, et
cum compulsu S. Martini omnium campanarum, pro quo sex 25
libre et ad S. Judocum tres libre denariorum.
Dominica Invocavit8 8. hora nocti§ mediam partem
opidi Muldorf incendium absumpsit. Id ob incuriam [F. 321]
cuiusdam pistoris evenisse constat.
Item prefatus illustris princeps Sigismundus marchio 30
Brandenburgensis etc. diem obivit in Onnolzpach b 9 die
Jovis 26. mensis Februarii. Cuius intestina ibidem sunt
sepulta. Super cuius sepulchrum illic quidam artifex de ere
a peregi Hs. b Anolds am Hand Aventinus.
2. Februar 1495. 35
Ueber diese Fehde siehe unten die dcutsche Ckronik.
5. Januar.
2. Februar.
Am 26. Februar ; vgl. unten Z. 32.
16. Marx. 40
17. Marx.
8. Marx.
Onolxbach, jetxt Atisbarh.
— 403 —
fecit decern clipeos in una congerie erearum confusione.1
Corpus vero eius translatum est ad monasterium in Hals-
prun 2, ubi et pater s eius sepultus est, et ibi habuit sepul-
turam.K
o[F.328J Cap. 67.
De duce Johanne in Monaco.
Johannes comes palatinusRheni, dux Bavarie superioris,
natusb estb 1369 b4.
. Hie advertendura, quod vivente aduc patre eius Steffano
lOSeniore 5 anno domini 1388. in eras tin o S. Urbani pape et martyr is Chr. And.
invente sunt reliquie in monte Andachs. Que sequenti anno ducte sunt
in Monacum. °
De iubileo in Monaco.
fionifaciu8 IX. papa Rome inclinatus precibus dilectorum sibi Andr. 116.
15filiorum Steffani, Friderici et Jobannis f rat rum, ducum Bavarie, more
pii patris saluti animarum fructuose providere volens auctoritate apostolica
indulsit, ut anno domini 1392. a dominica 3. quadragesime, videlicet
Oculi, usque ad octavam 8. Jacobi apostoli maioris extunc proxime
venturam inclusive gratia anni iubilei esset in opido Monacensi Frisin-
20gensi8 diocesis. In quo quidem opido sacramentum corporis Chris ti
miracuiose inventum, pars cofone spinee eius capiti imposite ac de ligno
sancte crucis et plures solennes sanctorum reliquie diversis, ut tunc
dicebatur, coruscantes miraculis, que solemnitate maxima ceonsrva-
bantur.7
25 Quicunque voluit istas plenarias indulgencias consequi
oportuit eum septem diebus visitare quatuor ecclesias, vide-
licet beate virginis, S. Petri, S. Jacobi in Anger sancti-
monialium et sancti spiritus, et qualibet oblaciones suas
a F. 32V— 827' leer, b am Rande hinxugefiigt.
30 ! Gemeint ist tcohl die kunstreiche Bronxetafel mit 9 (nicht 10(
Wappcnschilden, welche abgebildet ist bei Graf Still fried, AUertiimer und
Kunstdenkmale des erlauchten Hauses Hohenxollern, Neue Folge, Bd. II,
Nr. 54. Die Tafel befmdet sick jetxt in der Schwanenordenskapelle der
St. Gumbertuskxrche xu Ansbach innen iiber der Tiire des Eingangs ;
35 vgl. Meyer, Die Burggrafen con Niirnberg im Hohenxollern' Mausoleum
xu Heilsbronn, S. 8£>.
* Kloster Heilsbronn bei Ansbach. Vgl. Muck, Beiirage xur Ge-
schichte von Kloster Heilsbronn, S. Ill; Graf StiUfried, Kloster Heilsbronn,
S. 150; Muck, Geschichte von Kloster Heilsbronn I, 193 f.
40 3 Kurfiirst Albrecht Achilles. Vgl. Muck, Geschichte etc. I, 194.
4 Vielmehr urn 1341. Haeutle, Genealogte S.20.
5 Irrtum (vgL oben S. 331, 8 nebst Anm. 4 daselbst). Stephan tear
schon 1375 gestorben.
0 Vgl. oben S. 211, Kap. 15.
45 7 Vgl. meine Anm. 1 xu Andr. U(S.
26*
— 404 —
facere. Item 15 fuerunt poenitentiarii. Sed quia ubique fuit
pax, ideo magna populi multitudo de Almania et Bohemia
venit. Ideo fuerunt constituti 40 poenitentiarii ad expediendum
populum adventantem. Oportuit eciam quemlibet* videre
reliquias inventas in monte Andachs, propter quas indul-5
gencie [l?m 328' J fuerunt date; nam in septimana ter monstra-
bantur. Fuerunt b enim sepius in una septimana 60 milia
hominum ibi presentes.
Chr. And. 1Item prefate reliquie in capeila ducum sunt reverenter col-
locate. Interea edificabatur in monte Andachs preciosa ecclesia in 10
bonore S. Nicolai. Que cum consuniata foret, duces reliquias presentare
distulerunt. Idcirco terribilia signa super Monacum apparuerunt. Quare
cum magna reverencia dictas bostias consecrates et reliquias in montem
Andachs reduxerunt. His peractis illustris dux Fridericus cum consensu
fratrum suorum Steffani et Johannis unam spinam corone Christi in 15
castrum suum Landshut detulit. Eadem nocte terremotus factus est
magnus, ita quod vix dictus dux expectaret, usque dum dies
illuce8ceret, et mox eandem spinam in montem Andachs remisit.
Ubi singulis annis bis 2, in festo videlicet ascenaionis domini et dominica
proxima ante Michaelis, cum maxima diversorum populorum multitudine 20
frequentantur et beneficia dei usque in hodiernum diem prestantur.
FiMr.201 Sane predicto anno in die S. Matbei apostoii et ewan-
geliste dux Johannes contra fratrem suum, ducem Htephanum, novum
u. Andr. 557. castrum in Monaco accepit.* Postea ducatus feria 3. ante Katherine
FUetr. 201. in Monaco fuit divisus. Duci Johanni *cessit Monacum, Landsperg,25
Weilhaim et quedam castra in Norico4 etc. Postea Monac enses
cives iuraveruntc Johanni duci ut domino suo- Qui demandavit
angariamd seu exaccionem , vulgariter ungelt, nunquam
exigendam. 5
Andr.90u. [F.329] Anno Christi 1391. obiit domina Katherina uxor30
Ebranl28u ducis Johannis, filia comitis de Goricia, in die Albani martyrisfi,
FUetr. 205. multum laudabilis, erga pauperes multum misericors. Ex
qua genuit duos filios, Ernestum et Wilhelmum, et filiam, dominam
Sophiam reginam.
a quembilet Hs. *» fuerint Hs. c iuuauerunt Hs. * vngariam Hs. 35
1 Der grossle Teil dieses Abschnittes findet sich schon einmal oben
S. 212, 8 ft.
* Die Quelle, die Andechser Chronik, sayt jedoch : zu drey malen
und nennt als die dritte Zeit den Freitag nach Christi Himmelfahrt.
Da dieser Freitag aber unmittelbar auf den Himmelfahrtstag folgt und 40
beide Tage als eine Oelegenheit geUen konnen, erklart sich leicht das
obige bis.
8 Vgl. oben S. 331, 15 ff.
4 Diese Angabe naeh Ebran 128: und das land Norcoa. Andr. 554
sagte: Monacum cum suis attinenciis, Fiietr. 201: Mftachen, Landsperg, 45
Weylhaim mit den berscheften darzu gehdrent. Vgl. oben S. 331, 21 ft.
5 Quelle?
6 21. Juni ; vgl. dagegen Haeutle, Oenealogie S. 22, Anm. 1.
— 405 —
Postea dux Fridericus cum sua parte confederavit se duci Fiietr. 201.
Johanna ad suam partem, et hec confederacio litteris1 ro-
borata est, OCClllte tamen, quia prius Fridricus confederaverat
se duci Steflfano. Sed hoc fuit callide impeditum per divisionis
5 litteras. Tunc primum amicicia inter ducem Fridricum et cives
Monacensee contracta fuit, qui eis Ion go tempore utpote a morte
marchionis Meinhardi durus fuit.
Anno Christi 1393.2 dux Johannes confederacionem cum Alberto 207.
duce A us trie ciica penthecostes ad 10 annos fecit, similiter consulatus
10 Monacensia, absque tamen scitu communitatis. Id super Bertoldus
episcopusa in eadem confederacione fuit
Anno Christi 139 4.4 dux Johannes cepit civ it ate m Frisingensem
contra ducemLudovicum , qui voluit cepisse et ex ea contra Johann em
ducem et Monacenses pugnasse; fuerunt etenim dux Johannes et
15 cives Monacenses avisati. Ex quo autem dux Ludovicus non habuit
intentum suum, quia multos hospites iu Bavaria m introduxit, cepit
Novam Civitatem, que fuit ducis Johannis, et multa incendia in
provincia fecit. Deinceps duces Johannes et Ernestus filius eius et
Monacenses cives bis obsederunt opidum Aichach et combusserunt
20 ibidem molendina et multas villas, non tamen dictum opidum
ceperunt. Sed opidum Fridperg ceperunt. Deinde dux Ernestus 208.
et Monacenses obsederunt * ca strum Swaben, sed non ceperunt, licet
forum combusserint. / F. 329'] Hec lis duravit a nativitatis Christi
per annum integrum et septem'5 septimanas usque purificacionis
25 Marie anno Christi 1395. Et hec dicitur prima lis Bavarie.
Illustris princeps et dominus, dorainus Johannes dux
Bavarie superioris obiit anno doraini 1397. in die S. Ciriaci6
et SOciorum eius. Hie dux dictus fuit Probus ac Simplex7 et de- Ebran 128.
lectabatur in venacione et aucupio falkonum etc.
30 Anno Christi 1898. opidum PfafFenhofen fuit obsessum
et captum per ducem Ludovicum et Monacenses.8
9 Anno Christi 1403. tres duces Bavarie Monacum ob-
sederunt, scilicet Ernestus et Wilhelmus fratres ac veri
heredes mediante Hainrici ducis de Landshuta adiutorio,
35 » obsiderunt Hs.
1 Vgl. Riexler, Q esc hie hie Raierns III, 169, Anm. 2.
* Die Quelle hat richtig 1394.
s Von Freising.
4 Richtig verbessert aus der falschen JahrxaJU 1396 der Quelle.
40 6 Dieee Rechnung stimmt nicht ganx. Die Tage der Zeitgrenxen
sind daher nut als ungeftihre Angaben aufxufasseri.
0 6. August.
7 der fflret ward genant der frumb und giitig hertzog.
s Vgl. oben S. 330, 16 if.
45 ° Von der folgenden Belagerung und Bestrafung Munchens berichten
tceder Andr. noeh Ebr. nock Fiietr.
— 406 —
qui usque in Casteig1 armata manu ascendit. Sed ipsa
civitas fuit inducta et seducta ad veris heredibus resistendum
per Ludewicum ducem de Ingelstadt et senatum eiusdem
civitatis, ut postea expertum fuit, qui pro tanto Ludovicum
eundem intromiserunt, quia senior fuit. Qui steuram a civi- 5
tate accepit et inde in Franciam ivit. Et decern de senatu
fuerunt decollati, undeciraus cucnrrit ad ecclesiam S. Petri,
ubi invenit sacerdotem orantem, quern suis precibus vestitu
eius concitus spoliavit, quos induens evasit, duodecimus
vero per murum evadens aufugit. Quosdam insuper oportuit 10
funesa per annum in collo portare. Et sic civitas se dedit
suis principibus, qui eandem feliciter gubernarunt.
NecroL 1418. in profesto Georgii martyris magna pars civitatis Mona-
censis exusta est a meridie usque ad vesperas circa Vallem.*
Cap. 68. 15
Von hertzog Ernsten zu Munchen.
Andr.90u. [F.330] Ernestus dux Bavarie superioris erat vir fortis et
Ebran 143. jn plurimum in Monaco habitavit.
Andr.126 u. Huic desponsata f uit domina Elizabet filia Johannis Galeacil
• vicecomitis Mediolanensis alias8 Barnabonisb patruieius. 20
Ebran 143. Hie anno do mini 1422. in bello contra vasallos due i 8 Ludovic i
senioris apud Eiting4 an dem Pasperg4 super omnes fortissimus
et strennuus apparuit et gloriosam victoriam deportavit, ut supra 5
clare patuit sub duce Ludovico seniore de Ingolstat.
Andr. 127 u. Dux Ernestus ex supradicta uxore sua genuit f ilium Albertum 25
Fiietr. 208. et duas filias Beatrice in et Elizabet. D o ni i n a Beatrix desponsata fuit
Andr. 467. Hermanno eomiti de Cilia. Post cuius mortem duxit earn Johannes
dux Bavarie in Amberga. Quos copulavit Johannes episcopu s
Ratisponensis in opido Riettenburg in die6 S. Egidii anno Chris ti
1427. in presenci a Ernest i genitoris et Alberti fratris eius, ducum30
a funus Hs. i» Barnabouis Hs.
1 Auf dem Gasteig ostlich der MUnchcner Isarbriicke.
* Quelle ist das Totenbuch des Munchener Angerklosters (jetxt im
k. allgem. Reichsarchic in Munchen), Bl. 4, wo es heisst: Anno domini
1418. in vigilia Georii martyris iterum magna pars eiusdem civitatis 35
Monacensis exusta est igne circa Vallem et in der Grakenaw a meridie
usque ad vesperas.
* So richtig Andr. 126 j 7 und 479. Fur die andere unrichtige An-
gabe konnie die Quelle nicht festgeslellt werden.
4 So auch oben S. 346, 19. 40
6 A 346.
H Andr. 467 sagt : Johannes . . . circa festum S. Egidii 1 1. Sept.)
venit in Ryetenburg . . ., 567 dagegen: feria f>. post Egidii (4. Sept.) . . .
Johannes venit in Keytenburg. Nach Haeut/e, Qenealogie S. 24 und 128
fand die Hochxeit am 7. September 1428 statt. 45
— 407 —
Bavarie. Dominam Elizabet duxit in uxorem anno domini 1430.474 u. 572.
... a » dux de Monte, ubi est sepulta.2
Hie 3 insuper alias non de libera habuit filium cardinalem
concilii Basiliensis et pape Felicis, qui dictus fuit Johannes
5Gruenwalder doctor iuris, postea episcopus Frisingensis
ecclesie.4 In qua honeste sepultus dinoscitur.5
Hie Ernestus quandam mulierem miro modo pulchram,
filiam cuiusdam barbitonsoris, dictam Agnes Pernawerin, in
aquis dimergi fecit in Straubinga, eo quod filium suum
lOAlbertum clandestine in maritum duxit et illud revocare
noluit, anno domini 1436.6 12. Octobris.7
Hui c duci Ernesto in divisione i nf erioris Bavarie, cuius capitalis Andr. 471u.
ci vitas est Straubing, cessit Haydaw, Strawbing, Mitterfels, Pogen,570.
domus, que est Ratispone, [F.330*] cum omni dominio et iure ibidem
15 et moneta exceptis Judeis. Hec clarius supra* habes post
discessum ducura Bavarie in Holandia.
9 Anno domini 1438. Ernestus dux Bavarie auctoritate sacri con- Chr. And.
cilii Basiliensis consenciente filio suo duce Alberto instituit in monto
Andachs collegium sex canonicorum cum preposito. Quam fundacionem
201itteris suo sigillo finnatis roboravit circa .festum nativitatis Johannis
baptiste. Quod et episcopus Augustensis10 auctoritate ordinaria
confirmavit.
Et post paucos dies in commemoracione S. Pauli11
diem obivit, sepultus in Monaco apud beatam virginem. Fiietr. 206.
25 Anno Christi 1432. circa purificacionis B. Marie festum domina Andr. 4 79.
Elizabet de Mediolano ultimum diem clausit, sepulta in Monaco
in ecclesia parrochiali beate virginis.
a leerer Raum wie in der Quelle 474.
I Herxog Adolf 1. von Jiilich und Berg.
30 * Elisabeth heirateie in xweiter Ehe den Landgrafen Hesso xu
Leiningen, starb 1468 xu Heidelberg und ist neben ihrem xweiien Qemahl
in der Erbgruft des ehemaligen Augustiner-Chorherrenstiftes xu Hbningen
begraben.
8 Nicht Ernst j sondern sein Voter Johann; vgl. Haeuile, Genealogie
35 S. 20, Anm. 2.
* 1448—1452.
5 Ueber sein Grab und den noch vorhandenen Orabstein vgl. Schlecht,
Monumentale Inschriften im Freisinger Dome I, 31 f.
6 Vielmehr 1435.
40 7 Vgl. Riexler, Agnes Bernauerin und die bayerisehen Herxoge, in
den Sitxungsberichten d. pftifos.-philol. u. hist. KL d. k. b. Akad. d. W.
1885, 8. 285 ff.
8 S. 329,23 ff.
" Zu diesem Abschniite vgl. oben iS. 212, 20 ff.
45 l0 Petrus von Schauenburg; vgl. oben S. 212, Anm. 3.
II Ebenso oben S. 212, 25.
— 408 —
Andr.1 708. I tern 1 43 3. circa festumS.Wartholomei con venerunt i n Straubinga
36 nobiles hastiludentes ibidem cum lance is acutis, quorum medietas
erat Australium a parte or i en tali, alia Suevorum ab occid u i s par ti bu 8.
Principal es ex parte orientalium erant Ulricus comes de Cilia, Ulricas
comes de Helfenstain, Reinpertus de Walse, milites, unacum aliis con- 5
sortibus eorum 15 militibus. Pociores autem ex parte occiden-
talium f uera n t Jacobus Dragsas de Walpurg liber, Hainricus de Munt-
furt, Eberhardus de Freiberg, milites, unacum aliis comitibus eoru m
15 nobilibus.
Cap. 69. 10
De duce Wilhelmo in Monaco, protectore sacri
concilii Basiliensis.
Ebran 144. [F.331] Wilhelmus dux Bavarie curiam suani multum
245. ordinate tenuit, quia in omnibus ordinatus fuit, et multum in venando
delectabatur. 15
Andr. 479. Anno Chris ti 1431. a Sigismundo rege Komanorum et Hun-
garie hie Wilhelmus comes pal a tin us Rheni, dux Bavarie, protector
Basiliensis concilii ordinatur. Ubi ex fldeli proteccione magnam
faraam acquisivit.2
480. Anno domini 1433. hi c dux Wilhelmus Margaretam filiani Adolphi 20
ducis de Clivis etatis sue circiter 18 annorum duxit in uxorem et
nupcias magnifice Basilee in concilio celebravit. Que concepit
et see undo anno peperit filium nomine Adolfum.
De morte eius.
Andr. 489. Anno Christi 1435. feria 3. 2. Id.3 Septembris obiit Wilhelmus 25
Fiietr. 206. dux Bavarie, sepultus Monaci in ecclesia beate virginis. Hie reliquit,
Andr. 489. filium nomine Adolfum et uxorem gravidam. Que peperit filium nomine
Wilhelmum, qui paucifl diebus Hupervixit. Postea ipsa domina Mar-
gareta de Clivis ducissa Bavarie duxit in maritum Ulricum
comitem de Wirttemberg 4, sepulta in monasterio in* Adel-30
berga 5 inb Sueviab.
471. 6Huic duci Wilhelmo in divisione inferior is Bavarie per sortem
cessit Wildenstain, Dietfurt, Kelhaim, Abach, Schonperg, Sigenstain
* madelberg Hs., spater an das g tin Haken angefiigt. h am Rande
hinxugefiigt. 35
1 Bexiehungsiceise die OberaUaicher (oder Straubinger) Zusatxe xu
den Ausxilgen aus der Fortsetxung der Chronica ponttficum et imperatorum
Romanorum des Andreas von Regensburg in Clm. 9503.
* Vgl. die Notae Undersdorfenses ; Mon. Qerrn. hist, SS. XVH,
333, 20. 40
a feria 3. ware 3. Id. Septembris gewesen; vgl. Andr. 489, Anm. 4.
* Vgl. oben S. 361, 4 und Andr. 709, 5.
5 Adelberg, PramonstratenserJdostcr. Obige Angabe ist nicht richtig.
Margarete ist vielmehr in der Stijtskircke xu Stuttgart begraben.
6 Der folgende Abschnitt auch oben S. 329, 19 ff. 45
— 409 —
Valkenstain, Werd, Saulberg a, Lindel, Peilstain, Aigen, Eschelkayni,
Newkirchen, Furt, Kotzting, Deckendorf et potestas redimendi op id urn Kam.
De filio ei us Adolfo.
Adolfus dux Bavarie natus anno Christi 1439. x etatis
5 sue anno sexto2 diem obivit, sepultus apud patrem suum
in Monaco in vigilia palmarum.8
De domina Sophia regina Eomanorum et Bohemie.
[ F. 33V ] Domina Sophia soror predictorum duorura fratr um Andr. 90,
£rnesti et Wilhelmi, filia Johannis, ducum Bavarie, anno ^Sbran 128 u.
145
lOdomini 1389. fuit domino Wentzeslao Romanorum et Bohemie regi
desponaata. Huius temporibus in universitate Pragensi orta
est quedam dissensio inter doctores, ex qua succrevit heresis Ebran 145.
Hussitarum per quosdam p§eudodoctores et maxime per magistrum
Johannem Huss, a quo etiam Hussite idem heretici nun-
15 cupantur usque in presentem diem. Cuius heresis vehementer
invaluit in Bohemie regno. Quo errore eciam regina decepta
in principio eundem protegereac defensare nitebatur. Quadam igitur
die frater suus Ernestua dux Bavarie, vir imperterritus et prin-
ceps christianissimus, sororem suam reginam de hoc verbis
20correxit. Que contemnens inquit se in ea fide morituram. Qua de
causa magnam alapam ei dedit et mox ex Praga et regno aufugit.
Wentzeslaus rex obiit anno domini 1419. etatis 57.* se- Andr. 154.
pultus in sepulchro, quod ipse sibi delegerat.6 E. Silvio, H.
Anno domini 1428. feria 5. post omnium sanctorum *boh-27-
25 obiit domina Sophia regina Bohemie sine liberis.
Cap. 70.
De duce Alberto in Monaco.
[F.332] Albertus comes palatinus Rheni, dux Bavarie Ebran 154
et comes in Voburch, vir mitis, pacificus ac iocundus, procerus u. Fiietr. 208.
30 stature, multnm dilexit artem musicam, qua et ipse non mediocriter
imbutus erat, in venacione tarn ferarum quam avium plurimum delecta-
batur, prudens et humilis.
» Gaulberg Hs.
1 Vielmehr, wie oben S. 40S, 23 riehtig angegebcn ist, 1434.
35 * Adolf starb im achten Lebeny'ahre 1441.
• Vgl. Haeutle, Oenealogie S. 28, Anm. 1.
* Vielmehr im 59.; die obige Angabe am Enea Silvio.
h Zu K'6nig8saal.
0 4. November. Nach Haeutle, Geneahgie S.22 starb Sophie jedoch
40 am 26. September 1425. Vgl. Ebran 145, Anm. o.
— 410 —
E. Silvio, a Albertus, postquam pater eius Ernestus puellam balnei custodem
Europa g 3. ab eo perdite amatam et in spem matrimonii susceptam apud Strau-
bingam Danubii fluentis dimersit1, cum diu vitara in merore peregisset,
tandem luctu peracto uxorem ex domo Brunsvicensi duxitb» ex qua
sobolem pulcerrimam snstulit. Podogra laborans sepositis ceteris curia 5
sectatus musicam assiduis cantibus ac sonis animum oblectavit et
venacioni operam dedit.
Agnes Bernawerin submersa est 1436. in die Maxi-
miliani.2
De eius eleccione in re gem Bohemie. io
Anno domini 1439. in vigilia3 Symonis et Jude aposto-
lorum diem obivit serenissimus Albertus Romanorum, Hungarie
E. Silvio, et Bohemie rex. Quapropter barones regni Bohemie diem
H. boh. 57. gtatue runt ad eligendum regem Bohemie fllturum in festo S. Georgii
martyris proxime venturo in civitate Pragensi. Quo cuncti 15
barones et prelati regni eiusdem venerunt. Et maior pars
elegit hunc Albertum ducem Bavarie in regem Bohemie,
qui a iuventute sua educatus fuerat jin curia regia regis
Wentzeslai, ubi et ydeoma bohemicum didicerat4 et mores.
Mittuntur ad eum pri mores regni, inter quos Ulricus Rosensis homo 20
semper se tempori accomodans princeps fuit, ad insinuandlim sibi
eleccionem de eo factam. Albertus ea virtute atque animi raode-
racione usus est, que, postquam reges esse cepere, rarissima semper fuit.
Nam venientibus ad se Bohemorum legatis amplumc et nobile regnum
offerentibus gracias egit, qui se unum ex omnibus elegissent, cui parere 25
vellent dignumque tan to imperio iudicassent. Multa se idcirco debere
Bohemia neque id unquam beneficii oblivioni daturum. / F. 332'] At
cum regis Alberti soboles extet, indecorum esse cum alterius iniuria
regnum querere. Paternam hereditatem nulli auferendam. Qui pupillos
» die folgenden xwei Absatxe sind auf die Ruckseite eines xwischen 30
F. 331 und 332 eingehefteten Zettels geschrieben, auf dessen Vorderseite
(ein Teil fehlt rechts) xu lescn siettt: Lieber her, ich pit eurer wirdigkeit,
... nit wolt in ubel aufnemd, mir ist . . . mein hausswird wider kumd,
ich he . . euch geschickt. Item fQr das messgewant zu ma. . . kreucz
zu stercken III s. d., mer fur . . . fan, schild und puschen und die ab . . . 35
LXV d., mer X d. fur ein kwinden . . . X d. fflr ein rode leinbat hab
ich dan . . . XVII d. fur den roden arlass zu dem . . . auf das mess-
gewand mer III d., fur . . . zu den dollein unden an die stai u. . . das
mach alsB VII halb s. d. b duxisset Hs. c ample Hs. wie die Quelle.
1 Vgl. oben S. 407, 9. 40
7 12. Oktober, jedoch 1435. Vgl. oben S. 407, 11.
3 27. Oktober.
4 Ebran 155: die Beheim hieten den fiirsten sonderlich lieber
§ehabt dann ander darumb, das er die behemische sprach gar wol kflnd,
ie er gelernt het bei konig Wentzla. Enea Silvio, Historia bohemica, 45
cap. 57 : Albertus itaque Baioarie dux maiore procerum voto rex de-
clarator, qui apud Venceslaum quondam nutritus l>ohemice iingue non
ignarus erat.
— 411 —
•
suo iure disponent, diis atque hominibus invisos penas aliquando patrati
sceleris dare. Cognovisse se non vano rumore fedus antiquum inter
Bohemos et Australes extare, deficiente masculina sobole principem ne
foras assumant. Fidem servare pulchrum. Ne cui temere noceatur,
Scavendum. Scelestam execrabilemque vocem illorum, qui regnandi causa
ius violandum astruunt. Atque ita maiorem se spreto regno monstravit
et, si verum fateri licet, clarissimum egit regem; nam regnum apud
eos, qui spernunt, non qui cupiunt. Et sic regnum et legatOS
pacifice dimisit.
10 De nupciis et procreacione filiorum.
Anno Christi 1436. Annafilia ducis deBrunswic copulata
fuit duci Alberto vivente aduc genitore suo circa* Martini*1.
Et nupcie celebrate sunt Monaci in die2 Leonardi confessor is. Cf.Andr. 495.
Que concepit et sequent i anno peperit (ilium nomine Johannera^tt?.
15 feria 6.8 Michaelis anno etc. 37.
Anno etc. 38. feria 4. 4 post Wartolomei genu it Ernestum, 50i.
qui in puericia diem obivit.5
Item dux Sigismundus natus est in die S. Anne* anno
domini 1439.
20 Item anno etc. 40. in die nativitatis7 domini Adalbertum
peperit, qui statim8 obiit, item anno etc. 41. dominam Mar-
garetam in die circumcisionis Christi9, item 42. dominam
Elizabet in festo purificacionis Marie10. #
Item 1447. feria 6.11 ante Thome apostoli ducem
25 Adalbertum genuit iam regentem, item 1449. circa festum
epiphanie12 Christoferum, [F. 333] item 1451. Wolfgangum
» am Rande hinxvgefiigt.
I 11. November; vgl. hiexu Haeutle, Qenealogie S. 30, Anm. 4.
9 circa festum B. Leonhardi (6. November) sagt Andr. Vgl. da-
30 seWst S. 709.
• 4. Oktober. So auch Haeutle, Qenealogie S. 30 u. 34. Andr. 496 \
circa festum S. Dyonisii (9. Oktober), dagegen die OberaUaieher Zusatxe
(Andr. 709) 3. Oktober.
4 27. August. So auch Andr. 709. Andr. 501: circa festum
35 S. Augustini (28. August). Haeutle a. a. 0. S. 30 : 26. August.
6 Am 29. Februar 1460 ; Haeutle a. a. 0. S. 30.
6 26. Juli. So auch Andr. 709 und Haeutle a. a. 0. S. 32.
7 25. Dexember. Andr. 709: 1. Januar 1441, wohl richtig gegen
Haeutle' s Angabe (a. a. 0. S. 32) : 24. Dexember.
40 * Haeutle nennt dagegen wohl unrichtig das Jahr 1445.
y 1. Januar, doch, wie auch Haeutle angibt, 7442.
10 2. Februar, doch (vgl. Haeutle) 1443.
II 15. Dexember.
l* 6. Januar; nach Haeutle an diesem Tage.
— 412 —
omnium sanctorum1, item anno etc. 54. Barbaram feria 5.2
post penthecostes, id est in profesto Barnabe apostoli.
Item dux Adalbertus longo tempore intirae uxorem
suam amavit. Postquam autem ipse averterat se, et ipsa
[se avert it *]. 5
Cum autem anno Christi 1447. dux Ludovicus senior
de Ingolstat in Burckhausen in captivitate ducis Hainrici
mortuus fuisset, 3 quidam prudentes suadebant, eo quod ipse
Adalbertus eque propinquus in linea consanguinitatis erat
sicut Hainricus, ut quasdam civitates, que eciam sponteio
eum intromisissent, accipere deberet. Noluit inquiens se
cum iusticia accepturum. Quod nee usque in hodiernura
diem factum est, sed heres et nepos ducis Hainrici potenter
cuncta possidet dux Georgius.
Fiietr. 202. b Ludovicus senior de Ingolstat habuit uxorem primaro Kathe- 15
Andr. 562. rinam de Mortan4 vel filiam principis Borbonii , secundam
uxorem sororem regine Ciprie.
Ckr. And. £>ux Adalbertus preposituram et collegium canonicorum in monte
Andachs, que genitor suus Ernestus dux fundaverat, in monasterium
ordinis S. Benedicti mutavitj ut supra 5 clarius habetur, ubi agitur 20
de inonte sancto Andachs libro 5. capitulo 15. et 16.
Chr. And. Anno domini 1460. die Veneris post cinerum0 ultima men sis
u. Fiietr, 208. Februarii Adalbertus comes palatinus Rheni, dux Bavarie
superioris inferiorisque et comes in Voburg, in Monaco
ultimum diem clausit, sepultus in monasterio montis Andachs, quod 25
ipse fundaverat, relinquens filios quinque T, Johannem, Sigismundum,
Adalbertum, Cristoferum et Wolfgangum, et trea8 filias9, videlicet
Fiietr. 208. [F. 3331 J Margaretam, Elizabet et Barbaram.
Domina Margareta desponsata est anno domini 1462. primo-
genito10 Fridericoc marchionis deMontua". Ubi sepulta est et30
defuncta 1479.
ft vom Herausgeber ergdnxt. h der folgende Absatx steht auf einem
xwischen F. 332 und 333 eingehefteien Zettel. c Friderici Hs.
1 1. November.
2 13. Juni, wotnit jedoeh die andere Angabe : in profesto Barnabe 35
apostoli (10. Juni) nicht stimmt. Haeutle nennt den .9. Juni.
8 Vgl. obm 8. 351, 26 if.
4 Vgl. oben S 342, Anm. I.
6 S. 211-213.
u Diese Tagesangabe stammt aus Fiietr. 208: an freitag nach 40
Vasnacht (29. Februar), die folgende Angabe : ultima mensis Februarii
aber aus der Andechser Chronik. Damit tcurde Fiietrers weitere jedoeh
irrtumliche Tagesbexeichnung : an dem ersten tag des Mertzen richtiggestellt.
7 So Ebran 150t5. Die 5 Namen auch tn der Andechser Chronik.
* Ebran: zwo tochter. 45
!* Soweit der Abschnitt auch oben S. 213,27 ff.
10 Friedrich I. von Mantua. Dessen Voter war Ludwig III.
11 Vgl. Ebran 161.
— 413 —
Dominant Elisabeth duxit in uxorem Ernestu* l dux Saxonie, elector. Fiietr. 208.
Ex qua multos liberos2 progenuit, inter quos Fridricum
electorem, qui 1493. in Hierosolima terra sancta loca sancta
et sepulchrum domini visitavit, Albertum archiepiscopum
5 Maguntinum, N.3 archiepiscopum Maidburgensem, Johannem,
duces Saxonie etc. Ipsa autem domina Elizabet obiit 1484.
Domina Barbara sanctimonialis in Anger, ubi defunct a et
sepulta est, 1471.4 obiit. Anna ducissa Brunsvicensis, mater
eius, sepulta cum filia5 obiit 1474.
10 Cap. 71.
De duce Johanne in Monaco.
Johannes comes palatinus, dux Bavarie superioris ac
inferioris et comes in Voburg, seriosus, verax 6 et largus f uit. Fiietr. 208 u.
Ipse Wienne in novo foro in conspectu regis Lad i ski hasti-
15 lusit. Post mortem patris sui unacum fratre suo Sigismundo
ducatum liberaliter rexit. Anno igitur ducatus sui tercio
tempore pestilencie in Monaco, anno vero Christi 1463. diem Fiietr. 209.
ultimum clausit, sepultus in raonasterio montia Andachs cum patre suo,
in octava S. Martini.7
20 Cap. 72.
De duce Sigismundo in Dachau.
[F. 334 J Sigismundus comes palatinus Eheni, dux Bavarie
superioris et inferioris ac comes in Voburg, patri in ducatus
regimine unacum fratre suo Johanne successit.* Post cuius
25fratris mortem regimini cito renunciavit. Ex quo multa
incomoda evenerunt, quia dux Cristoferus toto conatu nite-
batur in regimine succedere, ad quod tamen provinciales
nusquam consentire volebant. Hie largissimus princeps nimium
1 Vgl. Ebran 161.
30 2 Fiinf Sbhne und xuei Tochter. Vgl. Fosse, Die Wettiner, Taf. 7.
* Ernst.
4 Nach Haeuile. Oenealogie S. 32, 1472.
5 ht nicht ricktig. Anna start xu Nannhofen, tcurde dart be-
graben und sp&ter nach Andechs uberfiihrt, wo sie an der Seite Herzog
SbAlbreehts III. ruht.
6 208 : den man ye nannt den warbaftigen ffireten. 209: der
kflen, from und warhaft furst.
7 18. November. Ueber Johanns Erkrankung xu Harthausen (nicht
Baidhausm, wis Haeutle irrtumlich angxbt, Riexler, Oeschichte Baierns 111,
40 462 > Anrn. 3 aber berichtigt hat) und seinen Tod vgl. den Brief Dr. Her-
mann SchedeU in Clm. 224, f. 251.
9 Vgl. Fiietr. 222, 18.
— 414 —
delectabatur in Venere et musica, albis columbis et scroffis,
pavonibus ac aliis avibus et animalibus singularibus et raris.
Primum habitavit in Dachau opido et antiquo comitatu,
postea in Mantzing et Nannhofen l. Insuper olim familiaris
domine imperatricis fuit. Postquam autem frater suus Adal- 5
bertus, qui suo ex consensu principatum regebat, filiam
imperatoris Priderici in uxorem duxerat, dictus Sigismundus
dux castrum suum Gruenwalt 2 sibi sponte resignavit. Non
habuit uxorem.
Cap. 73. 10
De duce Alberto in Monaco.
[F.3341] Adalbertus comes palatinusRheni, dux Bavarie
superioris ac inferioris et comes in Voburch, vir prudens,
astutus, latina et italica lingua edoctus, vix administracionem
ducatus obtinuit, quia genitor suus in testamento reliquerat, 15
ut duo fratres seniores ducatum simul gubernare deberent.
Cum autem Johannes dux diem obiisset et dux Sigismundus
regimini abrenunciasset, dux Cristoferus toto conatu nite-
batur sibi regimen usurpare ita, ut simul cum Adelberto
duce, fratre suo, regeret. Quocirca dux Ludovicus, qui se20
quasi patrem omnium predictorum fratrum gerebat, dietam
circa puriflcacionis festum 3 in Landshutam predictis fratribus
et eorum provincialibus statuit. At Cristoferus dux cum
200 electis equitibus Landshutam intravit cum auxilio militum
ante nemus bohemicum, qui quandam ligam mutuo fecerant,25
quam hircellorum4 vocabant, vulgariter der pocklar, quibus
se iunxerat. Inter quos principaliores Gewolfus de Degenberg
et Johannes de Nusperg erant. In curia eciam sua instituit et
habuit marscallum, magistrum curie, magistrum stabulariorum
vel equorura, camerarios, ianitores, tubiccnes et cocos et cetera 30
ad principis curiam spectantia. Sed in vanum laboravit.
Dux etenim Ludovicus, qui se mediatorem fecerat, unacum
suis consiliariis et dictorum ducum provincialibus decrevit
maturo consilio prehabito, ut Cristoferus dux mox curiam
suam abiciat, quod et illico fecit, et quod Adalbertus ducatum 35
1 Menxing (Blutrnburg) und Nannhofen.
2 Griinwald an der lsart siidlieh von Miinchen. Vgl. Riexler, Qe-
schichte Baierns 111, 4(i9, Anm. 1.
3 Tagsatxung vom SI. Januar 1468 xu Landshut; Riexlcr a. a. 0.
111,475. 40
4 „Ge8ell8chaft vom EingehUrn" oder „Die Bockler" genanni.
Riexler a. a. 0. i/7, 471.
— 415 —
regere debeat, qui Cristofero fratri suo annuatim pecunie
summam porrigat. Et sic curia ducis Cristoferi cum [F. 335 J
suis officialibus, quos creaverat, raox desiit.
Deinceps Adalbertus, Cristoferus et Wolfgangus, tres
5 fratres, duces Bavarie, Italiam * ad suum sororium . . . ft 2
marchionem Montuanum intrarunt. Ibi Wolfgangus interim
remansit. Adalbertus et Cristoferus Eomam ad papain
Paulura venerunt, qui eos honorabiliter suscepit, quia noticiam
eorum singularem contraxit, quando olim3 causa studii
10 Rome moram traxerunt et ipse tunc cardinalis erat et
hospicia contigua habuerunt.
Ideo petita ab eo impetrarunt ac cum honore ab eo
remissi sunt in patriam suam.
Anno domini 1468.* papa Paul us II. servatis, que xuTeBidL*
15servari debent, cum consilio tocius sacri collegii reveren-
dissimorum dominorum cardinalium, multorum episcoporum et
doctor um Georgium de Podiebrat incliti regni Bohemie occupatorem
per sentenciam diffinitivam damnavit, excommunicavit, pronun-
ciav it here ti cum pertinacem, hereticorum fautorem et damnatarum
20heresum defensorem, periunim sacrilegumque fuisse et esse et omnes
penas incurrisse a iure in tales perfidos homines latas. Etpropterea
ipsum omni dignitate, principatu, dominio, bonis et honore, prout
iustum et decens fuit, privavit necnon filios ipsius ab omni
successione isabiles fore declaravit absolvitque omnes barones et
25 vaaallos ab omni eius potestate necnon quoscunque homines
ab omni liga, federe et conf ederacion e , qui cum ipso habuissentb
sive in regno Bohemie vel extra. Item excommunicavit eiusdem
perfidi heretici nequissimum filium et paternarum iniquitatum
prosectatorem et defensorem Victorinum6, item omnes [F.335*]
30 et singulos ipsi Georgio here tico adhere n tea, assistentes, obsequentesifo//.'
et faventes ac ipsi auxilium, consilium vel favorem clam vel
palam, directe vel indirecte prebentes cuiuscunque dignitatis)
status, gradus, ordinis, preeminencie vel nobilitatis fuerint, eciamsi
p on tif icali, regali, reginali, ducali, marchionali aut alta quavis
35 *leerer Raum. b habuisse Hs.
1 Vgl. Fuetr. 222.
7 Friedrich I. Oonxaga. Vgl. oben S. 412, 29 ff.
3 1460; vgl. Riexler a. a. 0. Ill, 463.
4 Vielmehr am 23. Dexember 1466; vgl. Pastor, Qeschichte tier
40 Papsie W « *, 404.
6 Der Text der Absetxungsbulle erscheint als Quelle.. Zur Ver-
gleiehung ist der Druek in den SS. Eer. SUes. IX, 210 ff. benutxt.
0 Viktorin, Eerxog xu Munsterberg und Olaix.
7 Verwendet ist der Wortlaut der Bulle vom 20. April ; vgl. uber
46 diese Pastor a. a. 0. S. 406 f. Zur Textvergleichtmg wurde der Druck in
den SS. Her. SUes. IX, 265 ff. beniitxt, dock scheint der obige Text einer
etwas abweichenden Fassung der Bulk xu entstammen.
— 416 —
ecclesiastica vel mundana prefulgeant dignitate, et qui secum com-
mercium habent, necnon omnes et singulos sibi militant es eeu
arma necnon victualia, cuiuscunque generis Bint, ministrantes.
Item excommunicavit nominatim perfidissimum hominem
Johannem de Rokazano eiusdem Georgii et heresis pre- 5
cipuum defensorem, item . . . a * uxorem sepedicti Georgii,
item Gregorium de Heinburg *, Samuelem civem Pragensem,
Bernhardum Brick capitaneum, Johannem Wolflin et omnes
officiales, Johannem ducem dePrecknutz, occupatorem ducatus
de Saga3, Ottonem Sparnecker cum filio cum omnibus aliis 10
adherentibus etc. Et ad proniulgandum , pronunciandum,
manifestandum huiusmodi sentenciam diffinitivam maximi
pontificis contra prefatos hereticos Kudolfus episcopus Laven-
tinus in Almaniam Bohemiam a sede apostolica legatus
missus fuit. Qui idem negocium fideliter exequens in eadem 15
legacione episcopatum Bratislaviensem obtinuit.
Bull.* Ne ail tern illorum damnate secte Hussitarum venenum in dies
magis serpere poterit et finitimas partes aut inficere aut potencia aut
vi et dolis subici et conculcari possent, sicut Bepenumerob idem Georgius
heresiarcha gloriatus fuit et [F.336] aduc iactare non desinit5, ue- 20
cessarium fuit, ut ceteri Christi fideles excitentur advereus huiusmodi
fidei catholice perfidissimos hostes et arma pro defensione fidei assumant
ad eliminandam huiusmodi pestiferam heresim et Georgium memoratum
et sequaces eius exterminandos. Ut autem dei causa huiusmodi eo
libencius adiuvetur, quo fideles Christi ex hoc dono celestis gracie25
conspexerint uberius se refectos, Paul us papa omnibus vere penitentibus
et confessis euntibus personaliter, undecunque fuerint, contra huiusmodi
hereticos ad bellandum suis vel alienis sumptibus vel qui aliquem
beilatorem contra ipsos transmiserit et per sex menses continuos aluerit
sive pro expensis unius transmittendi per dictos menses pecuniae in 30
capsam ad hoc deputatam miserit aut alia pia et caritativa subsidia
secundum ipsorum devocionem et consilium confessoris sui perrexerint
etc cum effectu, auctoritate apostolica concessit, ut quilibet ipsorum
aliquem ydoneum et sufficientem presbyterum in suum possit eligere
confessorem, qui plenariam omnium suomm delictorum remissionem 35
sibi impendat etc.
In hac siquidem fidei causa contra predictos perfidos
hereticos Laurencius episcopus Ferrariensis domini pape
a leerer Raum. *> se pluries Hs. c fehlt Hs.
1 Johanna. 40
* Oregor von Heimburg. S3. Rer. Sites. IX, 222.
8 Johann II. , Herxog von Sagan, welchem Konig Oeorg von Ebdiebrad
nach Vertreibung von dessen Bruder Balthazar die Stadt Sagan geschenkt
hatte ; vgl. Oriinhagen, Qeschichte Schlesiens 1,307.
* Text der Kreuxxugsbulle rom 20. April U68, gedr. SS. Rer. 45
Sties. IX, 268 f. Vgl Pastor a. a. 0. S. 407.
5 1m eifrigen Abschreiben unverandert geblieben.
— 417 —
referendarius et datarius per universam Germaniam cum
potestate legati a latere ab ipso summo pontifice Paulo
legatus deputatus missus fuit. Qui in eodem facto quendam
fratrem minorum Bonaventuram * commissarium premisit,
5 qui ubique hinc inde discurrens crucem predicavit2 et con-
fessores instituit. Inter quos et me Vitum Arnpekch pres-
byterumFrisingensis diocesis, pro tempore in divinis [F. 336']
cooperatorem ecclesie parrochialis opidi Landshut licet in-
dignum, in prefato opido instituit. Qui confessores postea
10 per prefatum dominum legatum Ferrariensem advenientem
confirmati sunt. Acta sunt hec anno domini 1468.
Ea tempestate accidit, ut quidam armiger dictus
Georgius Tharstainer8 defedaret Gewolfo de Degenberg,
quod tamen pro derisione habuit. Dictus itaque Tharstainer
15dominica4 ante Laurencii cum 80 equitibus et 100 peditibus
castrum Degenberg callide vi in dedicionem accepit. Quo
percepto Gewolfus de Degenberg cum 200 bellatoribus venit,
ut idem castrum reacciperet. Sed illi deintus tarn fortiter
resistebant, quod non potuit capere. Deinceps feria 4.5
20prefatus Tharstainer dictum castrum duci Alberto resignavit.
Quo accepto mox funditus destruxit.
Durantibus itaque supradictis plenariis indulgenciis
contra Hussitas sacerdos quidam nomine Johannes de Egra,
qui olim ecternarius Wienne fuerat, doctus et eloquens,
25 cum uno famulo eques in Landshutam venit. Quodam die
sabbati sero requisivit magistrum Ludovicum Pfragner ple-
banum ecclesie S. Martini ibidem cum certis instrumentis
aliisve litteris, quod consenciat, ut sequenti dominica mane
predicet contra prefatos hereticos. Qui consensit. Ad primam
30jgitur missam fit intimatio, ut populus statim ad sermonem
sub pulsu conveniat. Finita denique prima missa prefatus
dominus Johannes bonum sermonem fecit. Postea Gewolfum
de Degenberg et Johannem de Nusperg [F.337J fautores
ac hereticorum adiutores et per consequens excommunicatos
35 pronunciavit et per quedam instrumenta approbavit. Finito
1 SS. Rer. Sties. IX, 228: fionaventura de Bavaria, Gwardianue
in Grecz (Qrax).
2 Ueber die Wirkungen der Kreuxxugspredigt vgl. die beiJoachimsolm,
Qregor Heimburg (Historische Abhandlungen aus dem Miinchener Seminar 1),
40 S. 271 angegebene Literatur.
8 Oeorg Donnersteiner. Vgl. Riexler, Qeschichte Baierns 111,476 ff.,
tco diese Fehde eingehend behandelt ist.
4 9. August 1467?
5 Nach Riexler a. a. 0. S. 477 am 24. Juni 1468; dock ware dieser
45 Tag feria 6.
Quellen u. Erfirterunffen N. F. HI. 27
— 418 —
vero serraone portas civitatis exivit nunquam reversus.
Quo audito Albertus Bavarie dux noluit adiutores et fautores
hereticorum in ducatu suo tollerare. Auxilio ducis Ludovici
castra eorum Nusperg et Weyssenstain armata manu in
dedicionem vi accepit.1 Que tamen castra post aliquoso
annos per quedam placita idem dux Albertus eis restituit.
De captivitate ducis Cristoferi.
Anno Christi 1471. Albertus dux Bavarie in Monaco
sabbato 2 ante dominicam Estomihi, id est ante carnisprivium,
ina vigiliaa Mathiea fratrem suum ducem Cristoferum in 10
balneo cepit et incarceravit. Wolfgangus autem dux aufugit
et principes accessit et imploravit, maxime ducem Ottonem
in Novoforo, ut liberaret fratrem suum Cristoferum de capti-
vitate, sed non potuit. Eodem anno augustissimus imperator
illam magnam dietam cum tocius regni principibus spiritualibus 15
et secularibus propter Turcos Ratispone habuit. Quo inter
alios multos principes dux Wolfgangus venit. Multipharie
multisque modis pro fratris sui e carcere liberacione laboravit.
At imperator Fridericus, dominus Franciscus cardinalis
Senensis, apostolice sedis a latere legatus, electores et alii20
principes suos ambasiatores, Albertum ducem Saxonie, Ottonem
ducem Bavarie etWilhelmum episcopum Eistetensem, sabbato3
ante Alexii in Monacum pro liberacione Cristoferi ducis ad
ducem Albertum miserunt, sed nihil fecerunt. Postea con-
siliarii imperatoris et ducis Ludovici et alii quidam nobiles25
dominica4 ante Oswaldi [F. 337' J in Monacum ad Adalbertum
ducem pro ea causa venerunt, sed nil perfecerunt. Deinceps
ex imperiali serioso mandato, utb die tercio compareat,
dominica5 ante Laurencii dux Adalbertus in monasterium
Pruflingense 6 prope Ratisponam pervenit, sed nihil finaliter30
actum est. Demum dux Otto de Novoforo cum suis fami-
liaribus quadam nocte venit prope Monacum et equos ipse
* am Rande hinxugefiigt. b ut — compareat am Rande mit Ein-
fiigungsxeichen.
1 Vgl. Fiietr. 225, 10. 35
* 23. Februar.
3 13. Juli ; vgl Riexler, Geschichte Baierns 111, 486.
4 4. August.
5 Ware ebenfalls der 4. August, dock muss hier ein Irrtum vor-
Uegen. Vgl. Qemeiner, Regensburgische Chronik 111,490. 40
* Pruvening.
— 419 —
ct sui in ortis caulium dimiserunt apud leprosos1 et clam
ascenderunt in novum castrum, in quo ipse Cristoferus
captivus tenebatur, ut liberarent eum et secum abducerent,
sed oriente die et clamantibus corvis et monedulis coacti
5 sunt vacui abire. Item dominica ante Michaelis2 omnes
provinciales Ludovici et Adalberti ducum erant Monaci
congregati unacuma ducea Ludovicoa pro sua liberacione,
sed sine effectu recesserunt. Ipse permansit in captivitate
annum, septem menses et aliquot dies. Novissime circa
10 Michaelis festum8 in dieta Ratispone per quedam placita
fuit liberatus per provinciales, qui dictarunt sibi quandam
pecuniam et has civitates et castra: Landsperg, Weylhaim
et Pal, ad decern annos possidenda.
Hie dux Albertus erat vir prudencia 4 preditus. Quam
15 ob rem singula monasteria pro viribus regulariter ordinare
et ad rectum ordinem redigere nitebatur.
Idcirco a papa Sixto IV. privilegia et auctoritatem
reformandi monasteria in suo ducatu impetravit.5 Et primum
unacum duce Ludovico in civitate Ratisponensi conabatur
20 monasteria reformare. Sed non profecit.
Anno domini 1477. minere seu vene argenti copiose
in [F. 338] comitatu Werdenvels, qui pleno iure in spiri-
tualibus et temporalibus ex integro vetustissima tradicione
ad ecclesiam Frisingensem spectat, invente fuerant. Sed
25 quia dux Adalbertus procul dubio spiritu avaricie ductus
violenter vi ab ecclesia Frisingensi abstrahere et inde pro-
veniencia, maxime decimas, ausu temerario nullo iure suf-
fultus sibi usurpare nitebatur, quam ob rem post modicum
temporis intervallum predicte minere, ut assolet, evanuerunt.
30 Anno domini 1480. in die S. Dyonisii6 fratres minores
in Monaco ad instanciam ducis Adalberti per papamSixtumlV.,
a am Rande mil Einfiigungsxeichen.
1 In den Qemiisegtirten bei der Leprosenkircfie vor Sehwabing ;
Riexler a a. 0. IU, 487.
35 * Michaelis fiel 1471 selbst auf einen Sonntag; der Sonntag vor
Michaelis war demnach der 22. September. Anjenem Tage muss auchjener
Landtag stattgefunden haben; vgL Krenner, Landtag shandlung en VIII, 27.
* Der Landtag trot am 29. September 1472 xusammen (Krenner a. a. 0.
Vllly 45) y der Kompromissspruch, welcher dem Herxog Christoph die Frei-
40 heit tciedergab, wurde am 9. Oktober abgeschlossen (Krenner a. a. 0. VIII, 79).
4 Vgl. aueh oben S. 414, 13 : vir prudens.
6 Vgl. Riexler a. a. 0. Ill, 839.
6 9. Oktober.
27*
— 420 —
cuius executor N.1 abbas in Tegernsee erat, eo quod fratribus
de observancia subici nolebant nee reformari, omnes expulsi
sunt et alii fratres de observancia introducti sunt.
Sequenti anno in festo S. Andree2 fratres ordinis
S. Augustini heremitarum in Monaco ad instanciam dicti 5
Adglberti ducis per Sixtum papam IV., cuius executor Sixtus
episcopus Frisingensis erat, ad observanciam sunt asstricti.
Sed infra triduum omnes de monasterio suo excurrerunt et
alii de observancia intromissi sunt.
Item monasterium sanctimonialium S. Jacobi in Anger 10
Monaci per ignobiles moniales de observancia ex Nurem-
berga ad reformacionem induxit.
Anno Christi 1484. feria 4.3 post invencionis sancte
crucis festum sorores tercie regule a a domoPutrich in Monaco
expulse sunt. Quarum octo ad Frisingam declinarunt. Quibus 15
Sixtus episcopus Frisingensis in civitate sua Frisingensi
domumb perpulchram pro 208 florenis ftlienensibus com-
paravit iniungens eis, ut in extremis infirmos visitent.
c1474.d indulgencie plenarie fuerunt in Monaco in
quadragesima per 14 dies. 20
[F. 338'] Hie Adalbertus redemit quasi cuncta, que
antecessores sui impignoraverant. Multum inhiabat tem-
poralibus acquirendis. Omnia monastcria in ducatu suo
oportebat sibi magnam pecunie suminam accomodare ut
Undensdorf 400 florenos Rhenenses et sic consequenter quod- 25
libet secundum facultatem suam. Quibus singulis singulas
litteras suo sigillo roboratas pro debito dedit. Timendum
autem est, quod primum solvantur in die novissimo.4
Hie dux Adalbertus canonicis S. Pauli montis Frisin-
gensis quatuor alpes in Toltz, de quibus possessionem vetus- 30
tissimam et prescripcionem ultra memoriam hominum habe-
bant, recepit et sibi iniuste usurpavit, eo quod non habebant
litteras sigillatas desuper. Quid autem dicam? Ecclesia
Frisingensis habet litteras sigillatas pro toto dominio in
Toltz, sed nemo illi quidquam8 dat. 35
* regula Hs. b donum Hs. c der folgende Absatx am Rand.
d 1484 corr. 1474 Hs. ° quitquam Hs.
1 Konrad Ayrnschmalx.
a 30. November.
8 5. Mat. 40
4 Vgl. denselbe n Ausdruck oben S. 369, 7.
- 421 —
Adalbertus iste a papa Sixto privilegium tale im-
petravit1, ut ex qualibet ecclesia cathedrali in Bavaria
facultatem haberet unum vel duos canonicos in consilium
curie sue recipiendi, cui vel quibus capitulum fructus pre-
5 bende maiores et minores, videlicet distribuciones quotidianas,
que eciam solum in choro presentibus debentur, dare deberet.
Incepitque Eatispone et decanum maioris ecclesie Johannem
Newnhauser iuris doctorem in consiliarium suum in Monacum
accepit. Cum autem capitulum Eatisponense consentire
lOnollet, omnes census et redditus eorum in ducatu dicti ducis
sunt descripti, qui sublevandi minabantur per eius officiales.
Canonici itaque ex hoc [F. 339] territi consenserunt. Postea
idem Johannes Newnhauser factus est canonicus Frisingensis.
Et dux sepedictus iuxta suum privilegium petebat sibi pre-,
15 bende fructus et presencias in Monacum dari, sicut Eatis-
ponenses canonici faciebant. Capitulum autem Frisingense
noluit. Cum vero dux vellet eis census et redditus eorum
in terra sua sublevare, capitulum appellavit ad Eomanam
curiam ad papam melius informandum. Et pluribus vicibus
20doctos viros et probatos ad defendendum et deducendum
huiusmodi causam ad curiam miserunt et non minus similiter
ipse dux.2 Demum dux obtinuit in curia commissionem ad
partes. Cuius commissarii erant tres prelati, N.3 abbas
Beurensis ordinis S. Benedicti Augustensis diocesis, Conradus
25prepositus Novecelle prope Frisingam ordinis Premonstra-
tensium et Udalricus prepositus Undersdorfensis ordinis
canonicorum regularium S. Augustini, quorum quilibet habuit
subcommissarium vel substitutum iuris licenciatum. At ipse
Johannes decanusEatisponensis iuxta facultatem commissionis
30predicte instituit actum pro quorundam testium examinacione
per predictos commissarios Frisinge in ecclesia cathedrali
in capella S. Elizabet prima die Julii anno etc. 93., ubi
ambo decani, Eatisponensis et Johannes Lamberger iuris
doctor, Frisingensis, in presencia capituli et multorum cleri-
35 eorum ac laicorum mirabiliter se invicem expedierunt et
due persone proa parte decani Eatisponensis fuerunt per
capitulum Frisingense reprobate seu reiecte non sine con-
fusione et causa ad quindenam suspensa. Quo termino
* per Hs.
40 * 21. Oktober 1483. Qedr. bet Oefele, Rer. Bote. SS. II, 258 ff.
2 Vol. Oefele a. a. 0. II, 260 ff.
8 Narcissi^.
— 422 —
peracto iterum advenerunt prefati tres prelati et iuxta
tenorem commissionis [F. 339'] quosdam testes auctoritate
apostolica examinaverunt. Quibus peractis causa fuit occulte
sedata, ita quod Frisingense capitulum permansit in privi-
legiorum suorum conservacione et expense hinc inde fuerunt 5
devalcate. Deinde idem Johannes Newnhauser, ex quo in-
tentum suum non habuit, canonicatum et prebendam Philippo
comiti palatino Rheni, duci Bavarie, resignavit.
Hie Adalbertus dux a cunctis magnifice venerabatur.
Quod etiam elici potest ex convivio1, quod Carolus duxio
Burgundie fecit imperatori Friderico et suis principibus,
ubi in prima tabula sedebat. Nam cum duo cardinales
legati2 a latere Sixti pape Fridericum imperatorem et Ca-
rolum ducem Burgundie concordassent et concordia per
matrimonium fuisset firmata perpetuo prefatus Carolus duxi5
Burgundionum preciosum et ornatissimum se ostendit. Grande
insuper convivium3 imperatori et principibus magna pompa
fecit die Jo vis festo S. Francisci4 in quodam monasterio
S.Maximini extra urbem Treverensem anno etc. 75.5 Primum
igitur omnes ecclesiam more Christianorum visitarunt, que 20
tota miro modo pannis sericis cum tota historia Troiana
contextis ornata fuit, chorus vero pannis de tota Christi
passione decoratus. Erat insuper ibi altare preparatum, in
quo duodecim apostoli argentei deaurati et in una acie
S. Georgius, in altera fvero B. Barbara et in medio lilium25
de auro et genimis preciosis estimacione 2000 6 florenorum.
Peracto siquidem divino officio principes palacium aureis
pannis cum tota historia patris sui intextis [F. 340] et
clenodiis aureis multis valde perpulchre ornatum ingressi
discubuerunt, in prima tabula Fridericus imperator, Adolfus 30
Maguntinus, N.7Treverensis archiepiscopi, Carolus Burgundie,
Maximilianus Austrie, Ludovicus de Veldencia, Adalbertus
1 Die Quelle dee folgenden Berichtee fiber das Qastmahl xu Trier
ist nieht festxustellen. Dock scheint es mir, dose sie die gleiche ist,
welche auch in Johann Jakob Fuggers Spiegel der Ehren dee .Hawse* 35
Oesterreich (Cgm. 895 1 f. 324) beniitxt ist (Sigmund von Bir ken's Be-
arbeihmg des Fugger'schen Werkes 8. 773/f.). Vielleicht hat man an
einen verlorenen Druck xu denfeen. Eine vergleichende Uebersicht der Quellen
u'ber die Trier er Zusammehkunft findet man in den Basler Chroniken 111,
332 ff., wo aber der obige Text iibersehen worden ist. 40
9 Vgl. oben S. 270, Anm. 8.
» Vol oben S. 270, Anm. 9.
4 Vgl. daselbst Anm. 10.
* Vielmehr 1473.
6 Vielmehr 200000; vgl. Basler Chroniken 111, 351. 45
7 Johann, Bruder des Markgrafen Karl von Baden.
— 423 —
de Monaco, Steffanus prepositusColoniensis,Bavarie duces, N.1
episcopus Leodiensis et N. dives comes de Nassaw2, in
secunda tabula Wilhelmus episcopus Eistetensis, N. frater
imperatoris Turcorum3, Carolus et Cristoferus marchiones
5 Badenses, N. decanus Bainbergensis, Hugo comes de Munt-
furt, N.4 comes de Hohenloch, Adolfus et N.5 comites de
Nassaw, Bartolomeus de Liechtenstain 6 miles magister curio
ducis Maximiliani, in tercia tabula Eberhardus comes de
Wirttenberg, Albertus marchio Badensis, Rudolfus comes
10 de Sultz a , Schafhardus et N.7 comites de Leiningen, N.
comes de Pitis8, Eberhardus comes de Suneburg, consiliarii
Maguntini, Jacobus Trapp et Walthasarus de Liechtenstein °,
milites, consiliarii Sigismundi archiducis Austrie. In quo
convivio 42 fercula exhibita tribus vicibus cum tubis, fistulis,
15 timpanis et aliis instruments musicalibus allata, que pre-
cesserunt duo duces, duo marchiones, 12 comites in vestibus
aureis, post quos 18 comites in argenteis ministrantes. His
autem omnibus in magna gloria magnifice cum maxima
solemnitate peractis bona pace principes singuli ad suam
20 patriam redierunt.10
Hie dux Adalbertus in cunctis circumspectus utilitatem
suam solicite procuravit et, que antecessores [F. 340s] sui
impignoraverant, ipse redemit. Quo circa et curiam sive
preurbium cum omnibus suis attinenciis Ratispone a civibus
25 ibidem soluta parata pecunia redemit et omnia officia cum
suis officialibus previdit et gubernavit, ex quo ipsa ci vitas
multum gravata fuit. Ex his et aliis quibusdam practicis
per quosdam eius fautores evenit, quod ipsa civitas Ratis-
pona11 libere sine aliqua coactione in dedicionem ducis
30 Adalberti [seb] dedit, absque tamen consensu imperatoris. Anno
* Gultz Ha. b fehlt He.
1 Ludtcig von Bourbon,
2 Wird in anderen Berichien nieht erwdhnt, dafiir der Biachof
(David) von Utrecht.
35 8 Ein tCrkiseher Prinx, der xu Rom geiauft warden war und den
Namen Calixtus Oihomanus erhaUen hatte; vgl. Basler Chroniken 11,33,
Anm. 2.
4 Oraf Rrafft von Hohenhhe.
• Phtiipp.
40 e Vgl Bonier Chroniken III, 356, Anm. 1.
7 Oraf Oeorg von Leiningen.
8 Oraf Friedrieh von BiUch.
9 Vgl Basler Chroniken a. a. 0.
10 Vgl oben S. 271, 2.
45 " Vgl Siriedinger, Der Kampf urn Regensburg 1486—1492.
— 424 —
itaque domini 1486. Adalbertus dux Bavarie in die S. Sixti x
civitatem Ratisponam intravit, que ante 300 annos metro-
polis sive capitalis civitas ducum Bavarie fuit. Civitas
denique exceptis aliquibus pocioribus iuravit duci Adalberto
ut domino suo. Proxima insuper dominica 2 post Laurencii &
cives dederunt sibi castrum Thuemstauff3. Post Jacobi4
apud S. Jacobum castrum in civitate construere cepit. Que
autem propterea facta sunt et quomodo iterum ad manus
iraperatoris pervenit, suo loco dicam et anno.
De nupciis ducis Adalberti. 10
Anno Christi 1487. Adalbertus dux Bavarie in uxorem
duxit dominam Kunegundem unicam filiam imperatorisFriderici
et nupcias in Insprucka in novo anno5, ubi Wilhelmus
episcopus Eistetensis, qui ipsam rem agitavit, in ecclesia
parrochiali S. Steffani officium celebravit presentibus Sigis-15
mundo archiduce Austrie, patruo sponse, et [F.341] uxore
eius nata de Saxonia. Postea feria 3.6 post epiphanias
domini ipsa domina sponsa introducta fuit in Monacum, ubi
sibi obviaverunt dominus sponsus Adalbertus et Gcorgius
duces Bavarie, Sixtus episcopus Frisingensis ac Fridericus 20
comes de Otingen, electus Pataviensis, et alii quam plures,
qui omnes earn cum gaudio susceperunt et honore induxerunt.
De torneamento Ratispone.
Deinceps feria 4.7 post purificacionis Marie festum
Adalbertus et Georgius duces Bavarie cum 230 8 galeis 25
torneamentum9 in civitate Ratispona habuerunt. In quo
Adalbertus gloriosum et magnificum se ostendit; nam eius
galeam quatuor milites in pretorium tulerunt etc.
Eodem denique anno cum Sigismundus archidux Austrie,
comes Tirolis, bellum contra Venetos sudaret, Adalbertus 30
et Georgius duces Bavarie sibi multum auxilio fuerunt.
1 6. August.
* 13. August.
s Donaustauf.
4 25. Juli. 35
6 Am 3. Januar.
H 9. Januar. So auch bei Oefele, Rer. Bote, SS. 7, 58.
7 7. Februar 1487. Vgl. ohm S. 384, 9.
8 Oben S. 384, 8 ist angegeben : 220.
9 Vgl. die ausfuhrliche Beschreibung bet Qemeiner, Begensburgische 40
Chronik 111, 751 ff.
— 425 —
De captivitate regis.
Anno etc. 88. cum Maximilianus Romanorura rex, archi-
dux Austrie, Burgundie etc., a suis civibus in opido Brugensi
captus fuisset, ipse dux Adalbertus sororius eius si cut alii
5regni principes electos suos milites sibi in auxilium et pro
eius liberacione contra Brugenses et Gandenses misit.
Anno domini 1489. rex Maximilianus in vigilia1 ascen-
sionis domini cum Cristofero et Wolfgango fratribus, ducibus
Bavarie, Monacum intravit, ubi cum ingenti pompa et
10 ineffabili gaudio tam a duce Adalberto sororio suo quam
ab eius uxore, domina Kunigunda, sorore sua, decentissime
ac dig-[F. 34i'7mssime est susceptus. Ubi ad eum ascendit
illico Sixtus episcopus Frisingensis et, ut facilius reaccipere
possit opida et castra sua in Austria et Carinthia, regi
15 1000 florenos propinavit. Item feria 2. post domini ascen-
sionem rex Maximilianus unacum suo sororio duce Adalberto
cum suis bene vestito et artnato et eius fratribus Cristofero
et Wolfgango Monacum egressus est versus Augustam ad
dietam in Frankfordiam circa natale Johannis baptiste a
20 gloriosissimis Friderico imperatore et eius unico filio Maxi-
miliano rege Romanorum causas ob varias et emergentes
electoribus et aliis regni principibus statutam. Quo etiam
inter alios principes Sixtus episcopus Frisingensis ex iussu
regis pervenit et finita eadem dieta cum magna fama, quam
25 ibi acquisivit, repatriavit.
Anno Christi 1490. cum rex Maximilianus expedicionem
in Hungariam moveret, in autumno Adalbertus dux Bavarie
electos sibi milites misit. Ubia inter alios plures Johannes
Pretstarfer2 miles creatur.
30 Eodem anno tanta caristia in victualibus in Bavaria
fuit, ut siliginis scaffa Monacensis pro 2 libris denariorum
venderetur. 3
Circa festum Thome apostoli 4 cepit ningere b et fluvius
Isarus congelare ex Danubio usque ad Frisingam. Que
35 a Ubi — creatur sptiter hinxugefugt. b gignere Hs.
1 27. Mai. So auch bet Oefele, Rer. Bote. SS. I, 48.
7 Die Prettsdorfer warm tin Munchener Oeschlecht. Uebcr den
oben genannten Hans Prettsdorfer vgl. Freyberg, Sammlung historischer
Schriften III, 544; Riexler, Qeschichte Baierns III, 546. S. auch unten
40 & 428, 21 f{.
8 Vgl. oben S. 389 und 392.
4 21. Dexember 1490. Ebenso oben S. 392, 26 ff.
— 426 —
nix et congelacio, vulgariter steus *, circa purificacionis 2
liquebantur.
Anno domini 1491. Maximilianus rex ex Hungaria per
Austriam in Bavariam ascendit et sabbato3 ante Estomihi
in Landshutam intravit. Quod dum innotuit, Adalbertus5
dux de Monaco in aquis ad eum descendit. Quoinodo autem
indie cinerum4 susceptus in Frisinga 6, refectus per episcopum,
hospitatus et tractatus sit rex unacum duce [F. 342 J Adal-
berto et ceteris principibus, descripsi in gestis episcoporum
Frisingensium 6 sub Sixto episcopo. Die siquidem Jovis7lO
omnibus rite et preciose in Frisinga peractis rex cum prin-
cipibus in Monacum ascendit. Ubi a sorore sua Kunigunde
ducissa Bavarie cum magno gaudio susceptus est. Eadem
nocte fit sibi corea, in qua bis cum sorore sua coreizavit.
Dehinc dux Adalbertus cum sororio Maximiliano rege in 15
Augustam et circa mediam quadragesimam in Nurembergam
ad dietam statutam8, quo 32 principes spirituales et se-
culares pervenerunt, [perrexit*].
Item milites et militares ante nemus bohemicum ante
paucos dies propter exaccionem contra privilegia eorum,20
quam dux Adalbertus ob expedicionem Flandrensem eis
pretendebat inferre, ligam fecerunt, quamb ligam leonumc9
vocabant, eo quod, nisi ipse dux servaret eis privilegia eis
a ducibus Bavarie antiquitus graciose concessa, alias se
vellent subicere regi Bohemie. Hii de ilia liga eciam25
Nurembergam ad statutam eis dietam venerunt. Cum autem
a rege et principibus sufficienter fuissent auditi, partes ad
invicem fuerunt adeo dure, quod sine effectu concordie
a fehU Hs. b qua Hs. c Lebler am Rand.
1 Stoss, Eisstoss. Vgl. Sekmeller, Bayer inches Wbrterbuch IP, 788, 30
tcoxu xu bemerken ist, doss der dort xitierte Cgm. 391 jetzt die Signatur
Cgm. 2817, Cgm. 994 die Signatur Cgm. 2818 tragi; beide sind Hand-
sehriften der unten abgedruckten deutschen Chronik.
5 2. Februar 1491.
3 12. Februar. So auch oben S. 393, 1. 35
4 16. Februar.
6 Vgl. oben S. 393, 2.
• Dort ist der Schilderung des Aufenihattes Maximilians xu Freising
jedoch nur ein Satx geividmet, wahrend man nach der obigcn Ankiindigung
eine umfangreichere Beschreibung erwariet. 40
7 17. Februar.
8 Vgl. oben S.393,3ff.
9 Der Lowenbund oder Lowlerbund; vgl. Riexler, Oeschichte Baierns
111, 532, Anm. 1.
— 427 —
recesserunt. Dux autem Adalbertus in die S. Viti l Monacum
rediit.
De fame.
Fames circa nativitatis Johannis baptiste2 in tantum
5invaluit, ut Monaci scaffa siliginis aut jtritici 5 florenis
Ehenensibus, ordei 14 solidis et avene 12 solidis denariorum
venderctur.
De banno in civitatem Ratisponam lato\
[F.342'J Ratisponensis civitas sepe ab Friderico im-
lOperatore et eius nato Maximiliano rege Romanorum petita,
requisita ac postulata. Tandem prefato anno divus Fride-
ricus Romanorum semper Augustus etc. in opido suo Lintz
Pataviensis diocesis in publico eius consistorio multis pre-
sentibus iudicialiter contra civitatem Ratisponam hanc tulit
15 sentenciam, quam, prout ingenioli mei parvitas potuit, de
vulgaribus litteris in latinum transtuli et huic opusculo
inserere curavi in hunc, qui sequitur, modum:
3 Pro discessione, qua Ratisponenses, qui se cameraxium, con-
8iliario8 et communitatem Dominant, a sacro imperio defecerunt et per
20 nostrum fiscalem procuratorem Johannem Gassel de hoc victi iudicialiter
bannum imperialem demeruerunt, quocirca declaramus auctoritate im-
periali in nostrum et sacri imperii bannum incidisse omnes masculos
Supra 14 annOS4, corpora et bona eorum ponimus extra pacem in
bellum prohibentes eos amicis et exponentes inimicis suis.
25 Quanta mala lecta lata hac sentencia Bavarie evenerint,
in iam sequentibus edicetur.
Sane plures milites ac militares ante silvam Hirciniam
presumptuosi et dudum contumaciores, videlicet Bernardinus
et Hieronimus Stauffer, Satlpoger, [F. 343] Pasperger et
30 alii ex societate leonis, occasione ex hac sentencia inventa
defedarunt Adalberto duci, illo tempore domino et protectori
civitatis Ratisponensis, et villam eorum dictam Pheter5
depredarunt etc* Quocirca dux Adalbertus zelo animi in
vindictam accensus per prefectum suum in Haydau dictum
35 » latam Hs.
1 15. Juni. Vgl. oben S. 393, 11.
9 24. Juni. Ebenso oben S. 393, 12 ff.
8 Vgl. den Text dieser Achtserklarung vom 1. Okt. 1491 bet Krcnncr,
Landtagshandlungen X, 442 ff., bextc. auch Striedinger, Der Kampf urn
AQTUgemburg, S. 157.
* Diese SteUe findei sick nicht in der Achtserklarung.
6 Pfatter.
— 428 -
Schambeck et exercitura suum castrum Kiiffring1 obsedit
et anno domini 1492. in die Johannis ewangeliste 2 dictum
castrum in dedicionem accipiens destruxit et multa blada
in eo inventa in Eatisponam duxit ac Hieronimum Stauffer
captum in Monacum misit, quia eius stipendiarii in eo in- 5
fideliter egerunt, vulgariter provincie servi.3 Hec videns
Johannes Stauffer in die sanctorum innocentum 4 de Sunching 5
velocius fugiensa in Landshutam aput ducem Georgium pro
gracia impetranda a duce Adalberto instetit. Sequentibus
diebus de mense Januario 6 castrum Flugelsperg 7 situm 10
super fluvio Altmul nuncupato per exercitum ducis obsessum,
captum ac destructum est et duo fratres dicti Pasperger
capti. Item quidam dictus Rainer captus est. Profecto
superioribus diebus, in crastino8 videlicet S. Thome apostoli,
dux Georgius Adalberto duci 60 equites armatos, quorum 15
capitaneus Scheftaler9 erat, in Straubingam misit, deinde
in Lengfelt.10 Qui reversi sunt in die Policarpi.11 Insuper
Philippus comes palatinus Rheni 70 electissimos equites
duci Adalberto misit, quibus audacter utebatur. [ K 343*]
Deinceps in die Prisce12 virginis exercitus ducis Adalbertiao
castrum Erenfels13 obsidere cepit. Ex quo Bernardinus
Stauffer clam effugit vadens in Sueviam ad provocandum
et incitandum ligani suevoniam contra duces Bavarie. Attamen
in predicto suo castro unacum uxore bellatores viros fortes
reliquit, qui strennue restiterunt, quinymmo successive viros 25
60 vel quasi ex castro de ducis exercitu bombardis inter-
fecerunt. Inter quos Johannes Pretstarffer14 capitaneus,
vir gigantee stature, erat. Occubuit et item alius capitaneus
boheraus et alii et alii, quia illi de intus virili terse defendebant.
Corpus profecto Pretstarfer delatum in Ratisponam apud30
* fugens lis.
1 Kbfering.
2 27. Dexember, dock 1491.
3 Landsknechte.
4 26\ December 1491. 35
6 Sunching.
6 1492.
7 Fliigelsberg.
8 22. Dexember 1491.
9 Vgl. Biezler, Oeschichte Baicrns III, 545, Anm. 2. 40
10 Burglengenfeld.
11 26. Januar.
12 18. Januar.
18 Ernfels.
14 Vgl. oben S. 4.25, Anm. 2. 45
- 429 —
ininores sepulturam accepit. Demum dominica1 ante con-
versionis (Pauli dux ipse castrum prefatum in dedicionem
accepit et illico a destrui fecit. In profesto conversions
Pauli cives Monacenses 300 pedites, 20 equites et 4 bom-
5bardas, quarum primam 4, secundam 8, terciam 12, quartam
vero 24 equi trahebant, duci miserunt. Porro Cristoferus
et Wolfgangus fratres forum Toltz depredarunt. Quam ob
rem frater eorum, dux Adalbertus, inflammatus germano
suoWolfgango castra Greiffenberg et duoHagenberg2 ademit
lOdimisso sibi dumtaxat castro Liechtenberg. Ac castrum
Adelczhofen contra Adeltzhoferos obtinuit. Staufferin in
Novumforum fugit.
[F 344] Feria 3.3 post Invocavit Philippus palatinus
comes, elector, Otto, Adalbertus et Georgius duces Bavarie
15 cum episcopo4 Wormacensi misteria consilii sui per sex
continuos dies simul tractabant. Ubi conclusum est per
eosdem, quod contra cuncta domui Bavarie adversa ipsi
omnes resistenciam pro viribus facere debeant.5
Dominica Judica6 rexMaximilianus ex provincia Athesina
20 in Augustam venit. Quo Georgius dux eum accessit. Sed
illis diebus dux Adalbertus in opido Aichach permansit.
Decursis festis pascalibus, pratis vernantibus, fructetis b
pullulantibus, agris florentibus, diebus crescentibus, cum
iam post algoris tenebras hilarem faciem terra toti demon-
25strasset orbi, post longum anni tumorem in Bavaros debachandi
ad incitacionem imperatoris Friderici et ob bannum ab eo
in Ratisponenses cives latum et per consequens in eorum
defensorem Adalbertum ducem 7 infrascripti : Fridericus
marchio Branburgensis, summus capitaneus, cui et cesar
30 vexillum regni misit, Eberhardus senior comes de Wirttem-
berg, lige Suevorum summus campiductor, Hugo comes de
Werdenberg et Sancti Montis et tota liga suevonica cum
civitatibus imperialibus, Cristoferus et Wolfgangus fratres,
duces Bavarie cupiditate ducandi ducti, in Lici campo cum
35 armato, [F 344'] bene polito exercitu 20 milium virorum
» illo Ha. b fructecis Bs.
1 22. Januar.
2 Hegnenberg.
8 13. M&r%. Die folgenden beidm Abschnitte alinlich oben S. 395.
40 4 Johann von Dalberg.
6 Oegen diese Angaben aussert Riezler a. a. 0. Ill, 549 Bedetiken-
6 8. April.
1 AchUerUarung vorn 23. Januar 1492 beiKrmner, Landtagshand-
lungen X, 536 ff. Vgl. Striedinger a. a. O. S. 166.
— 430 —
electissimorum vel quasi, ad bella doctissimorum, simul con-
venerunt postulantes civitatem Ratisponam iterato imperio
vi adicere, quam dux Adalbertus defensare ut dominus nite-
batur. Idcirco uno animo in die S. Pangracii1 prefati pre-
cipes Fridericus marchio , Eberhardus Wirttembergensis, 5
Cristoferus ac Wolfgangus duces Bavarie et ipsa liga quinque
nuncios cum quinque litteris diffldencie in Monacum duci
Adalberto miserunt. Qui cuilibet nuncio 2 florenos distribuit
et abire permisit. Et illico vaccas Landspergensibus ac-
ceperunt atque in provincie extremitatibus villas quasdam io
depredarunt.
Gloriosissimus nempe rex Eomanorum Maxirailianus
sororius ducis Adalberti perspicaci animo pertractans, ne
christianus sanguis inaniter funderetur* et res publica nimium
turbaretur, communi utilitati consulens se ipsum inter partes 15
pro pacis bono mediatorem constituit. Erat nimirum multa
serenissimi principis anxietas, cum omnia prospere in regno
agerentur, qualiter prefata controversia inter carnem et
sanguinem, genitorem ac sororium sine sanguinis effusione
terminari posset. Hac sola causa post pascalia2 festa ex 20
Augusta per Frisingam festinus in die Jacobi et Philippi
apostolorum3 in Landshutam pervenit. Sequenti luce tra-
bariam seu lenunculura [ F. 345] intrans in aquis velocius
in opidum Lintz usque descendit. Ubi divum imperatorem
genitorem suum accessit. Multa prudencia sibi a deo collata25
usus animum eius a iuste vindicte ira ad clemenciam re-
vocavit.
Cum autem dux Adalbertus conspiceret, quod Georgius
dux sibi assistenciam contra imperatorem facere, ut Ratis-
ponam conservaret, recusaret4, fractus animo per consiliarios 30
suos cives Ratisponenses a iuramento sibi prestito absolvit
et litteras iuramenti eis restituit 8. Maii.
Johannes Zenger de Sneberg et quidam alii de socie-
tate leonis duci Adalberto diffidarunt. Quibus cives Strau-
bingenses quasdam villas depredarunt. Item senex miles 35
Hermannus Haybeck, Johannes Stauffer de Sunching miles,
Johannes Paulsdorfer et Alius eius Wilhelmus in castro
a fundaretur Hs.
1 12. Mai.
' 22. April 40
• 1. Mai.
4 So auch oben S. 396, 5 ff.
— 431 —
Falckenfelss simul capti sunt et in Monacum in vigilia1
penthecostes presentati, quia, cum concordia debuit componi,
diffidabant duci.
Accepta itaque plenarie voluntate a patre ac sufficients
5 facilitate ad concordandum rex letus in die Gordiani et
Epimachi 2 per Landshutam in Augustara ascendit ibique
capitula concordie et condiciones pacis efficaciter conclusit,
quas eciam partes assumpserunt, prout in litteris8 desuper
confectis actica lingua ac sigillatis plenius continetur.
10 [F. 345' J In quibus principaliter summatim hec sequencia
comprehenduntur :
Primum quod dux Adalbertus sine medio civitatem Ratisponam
et castrum, quod in ea construere cepit, in maiestatis imperialis manus
resignet et cives a fidelitatis iuramento sibi prestito absolvat. Attamen
15 imperialis maiestas ipsi duci reservavit omnes census, redditus, privilegia
et iura, que ab antiquo in dicta civitate habuit et possedit. Item sine
ducis impedimento, quinymmo suo salvo conductu Fridericus marchio
Brandenburgensis etc., Fridericus comes Zolrensis cum omnibus suis
in civitatem Ratisponam ingrediantur, earn nomine imperatoris acceptent,
20 ibi maneant et secure repatrient. Item antequam hii predicti vice im-
peratoris in Ratisponam veniant, ipse dux omnes, quos pro custodia
civitatis et castri illuc collocavit, debet evocare. Item dominium A bens -
pergense cum suis attinenciis non debet amplius possidere, nisi usque quo
ipsi 16000 florenorum hungaricorum pro dote uxoris sue a rege sol-
25 vantur, quo facto libere resignet. Item si quidam milites vel nobiles
renunciassent feudis, que a duce habuerunt, non tenentur de novo ab
eo in feudum recipere. Item ducibus Cristofero et Wolfgango, militibus
et aliis nobilibus ex societate leonis castra, villas, titteras&, privilegia,
sigiUa, registra, bombardasb, clenodia et breviter omnia eis ablata, que
30 sunt aduc pre manibus, ipse dux debet restituere. Sed pro destruccione
castrorum et alienacione bonorum, que non supersunt, iudicialiter coram
novem ad (hoc deputatis decernatur, quid pro his dux facere debeat.
Item Stauffer, Satelboger, [F. 346] Pasperger et omnes alii captivi
libertati reddentur. Et ita bannum imperiale in ducem Adalbertum et
35 civitatem Ratisponam latum solutum sit et ononis indignacio ablata.
Acta sunt hec Auguste die 25. mensis Maii anno Christi 1492. Maxi-
miliani regni Romanorum 7. Hungarie 2.
His et aliis pacis condicionibus per partes assumptis
pax serenior illuxit ac prefata expedicio soluta est.
40 Sane Fridericus marchio Brandenburgensis et Eytel
Fridricus conies Zolrensis unacura aliis adiunctis in festo
ascensionis domini, quod erat die ultima mensis Maii, Hatis-
a littere Ha. b bombarde Hs.
1 9. Juni.
45 ' 10. Mai.
3 Oedr. bet Krenner, Landtagshandlumjen X, 585 ff.
— 432 —
ponam intrarunt ac sequenti die Veneris iuramentum a civibus
imperatoris nomine et civitatem in dedicionem acceperunt.
Deinde ad propria in pace redierunt.
^n" provincia burggravii Nurembergensis in villa
Rostal 2 duo miliaria distante a Nuremberga inter Carels- 5
perg 8 et Anspach templum est valde preciosum cum novem
altaribus, cui nee simile est in 15 miliaribus in nulla villa
prope Nurembergam. In cuius choro sepultus est Ernestus
dux Bavarie cum tali epitavio:
Hac dux Hernestus in petra iacet tumulatus. 10
Huic detur ut requies, sic exoptent quique fideles.
Da requiem, Christe. Semper tecum sit iste.
Cuius annua menioria agitur omni anno in vigilia S. Laurencii.
Solum cum compulsu omnium campanarum ter agitur. Item
Irmelgardis uxor eius infra chorum in ecclesia Rostall re- 15
quiescit, super cuius sepulchrum est altare in honore B. Marie
virginis consecratum. Que a multis fidelibus visitatur. Nee
anniversarium, sed solum memoriam cum compulsione omnium
campanarum in quadragesima habet ad instar mariti et
domini sui. 20
Item hie princeps habuit castrum in Rostal, quod
Hungari obsederunt magna potencia.4
Dux Adalbertus itaque civitatem Ratisponam possedit
et potenter rexit annis sex, mensibus novem et tribus sep-
timanis. 2o
Elapsis autem aliquibus diebus cesar Fridericus augus-
tissimus Johannem Gassel suum procuratorem fiscalem sua
vice et auctoritate in Ratisponam misit. Qui scultetum
alium obscure natum instituit et ad instanciam communitatis
consiliarios amovit ac alios elegit. Insuper Degenhardum, 30
Petrum et Erhardum Gravenreutter, Leonhardum Portner,
. . .b Aimkofer6, . . .b Notschaft, . . .b Muldorfer, . . .b Karg
et . . . b Heczer, cives honestos, captivavit et sub dura
custodia diu retinuit.
a In — potencia auf einem xwiscken F. 345 und 346 eingehefteten 35
Zettel, der anscheinend xu Arnpecks Stoffsammlung ge)wrte und durch
Zufall hieher ham. b leere Stellen.
1 Vgl. xum folgenden Abschnitt Bresslau, Jahrbiicher des Deutschm
Reiclis unter Konrad II. , I, 468 ff.
* Rossstall bet Numberg. 40
8 Kadohburg.
4 954; vgl. Bresslau a. a. 0. S.471.
6 Naeh Oemeinerf Regensburgische Chronilc Ul> 802: Hans Aun-
kover, Erhard Notscherf, Gregor Muhldorfer, Andre Karg. Heczer ist
dort nicht genannt. 45
— 433 —
[F.3461] In autumno in die S. Leodegarii1 dux Adal-
berts cum uxore et filiabus Monacum egressus in Strau-
bingam se recepit. Exhinc de mense Decembri in Lintz
ad socerum suum Fridericum imperatorem descendit.
5 2Anno Christi 1493. in media quadragesima 3 in Lands-
huta presente contione provincialium * Monacensium duces
Bavarie Cristoferus et f rater eius Wolfgangus ex una et
consiliarii ducis Adalberti partibus ex altera coram duce
Georgio imperiali commissario de et super divisione ducatus
lOseu hereditaria porcione contendebant, sed in efiectu con-
cordari non poterant.4
Porro sequenti die lune 5 post Letare duces Cristoferus
et Wolfgangus ex Landshuta in Frisingam venerunt.
Eisdem diebus concio provincialium in Monaco pro
15 concordacione fratrum congregata6 misit honestam legacionem
in Frisingam pro predictis duobus fratribus, et die Mercurii 7
eosdem in Monacum conduxerunt. Ubi per diligentem dis-
cussionem provincialium proxima die Veneris8 prefati tres
fratres Adalbertus, Cristoferus et Wolfgangus in concordiam
20 et fraternum amorem redierunt et simul sumpserunt cibum.
Profecto post pascalia9 festa dux Cristoferus cum
Friderico duce Saxonie, nepote suo, ivit in terram sanctam,
ubi mortuus est.
De nativitate ducis Wilhelmi.
25 [F. 347] Anno prefato in crastino 10 S. Martini episcopi
die lune natus est Wilhelmus dux Bavarie. Qui dum
sequenti die Martis in Monaco ad baptismum deferretur,
a principum Hs.
1 2. Oktober.
30 * Zu den drei folgenden Abschniiten vgl. Krenner, Landtagahand-
lungen IX, 189.
8 27. Februar; vgl oben S. 397, 8ff.
4 So auch oben S. 397, 11.
6 18. Marx. Die Mchtigkeit der obigen Tagesangabe tcird bei
35 Krenner a. a. 0. bexweifelt und dafiir: die lune postOculi (11. Marx) vor-
geschlagen. Krenners Oriinde dafiir scheinen mir jedoch nicht stichhaltig
xu sein.
6 Auf Sonntag Oculi (10. MUrx); Krenner a. a. 0. 8. 192 ff.
7 20. Marx. Von diesem Tag ist auch die Vermittelungsurkunde
Mdder Landschaft datiert (Krenner a. a. 0. S. 217 ff.).
8 22. Marx.
9 7. April. Vgl. unien S. 441, Iff.
10 12. November, die lune toUre aber der 11. Nov. ; Haeutle, Oenealogie
S. 42 nennt den 13., mit Reeht; vgl. die genaue Angabe bei Fiielr. 266.
Qaellen u. ErCrterungen N. F. HI. 28
— 434 —
omnes campane pulsabantur, et rogus ingens in foro civitatis
in leticie signum accensus est, sed musicalia non sonabant
propter imperatoris Priderici et ducis Cristoferi lamenta.
Defunctis denique Friderico imperatore, socero, et
duce Cristofero fratre dux Adalbertus in Monaco exequias5
eorundem peregregie cum lamentacione peregit.
In die S. Othmari1 dux Adalbertus Landshute cum
duce Georgio pernoctavit descendens in aquis ad divi im-
peratoris Friderici exequias, soceri sui, in Wiennam. Ubi
aliquibus diebus cum Maximiliano rege, sororio suo, per- 10
mansit in consiliis et circa epiphaniarum festum 2 ad propria
est reversus.
aAnno Christi etc. 94. dux Albertus feria 3.s post
Invocavit misteria consilii in concione b provincialium suorum
pro concordia cum societate leonis pertractavit. Facta 15
autem concordia dominica Letare4 ivit in Novumforum in
Norico. Ubi quatuor duces Bavarie, Philippus comes pala-
tinus, elector, Otto, Adalbertus et Georgius, misteria sui
consilii quatuor diebus tractabant. Postea repatriabant
quivis in terram suam. 20
[F. 347'] Item eodem anno dux Albertus duo privilegia
vel indulta seu bullas a papa Alexandro VI. ad transferendum
duo canonicorum collegia Sliersee et Ilmmunster in opidum
Monacum surrepticie impetravit. 5 Sed Sixtus episcopus
Frisingensis unacum capitulo ab eis ad papam melius in- 25
formandum appellavit.
Item supratacto anno Sebastianus Forster iudex in
Kelhaiui, principalis ductor, N. Dorner, N. Castner, Wil-
helmus Pretstarfer cum complicibus suis, satellites ducis
Alberti, ex eius permissione et subordinacione plures pie- 30
banorum dotes spoliarunt et crudeliter depredarunt in diocesi
Eatisponensi, quia idem plebani nolebant sibi vina in Monacum
vehere.6 Ideo episcopus Ratisponensis Rupertus dux Bavarie
servato iuris ordine cum consilio et voluntate prelatorum
suorum interdictum posuit. Ideo multe depredaciones cleri 35
• der Text von hier an bis xum Schlusse des F. 347* ist nicht
miniiert und mil sehr blasser linte geschrieben. b caucione Hs.
1 16. November. So aueh oben S. 400, 11.
2 6. Januar 1494.
8 18. Februar. Vgl. Krmner a. a. 0. IX, 304 if. 40
* 9. Marx.
5 Vgl. Riexler, Oeschichte Baierns III, 840.
6 Vgl. Janner, Geschiehte der Bischofe von Regensburg 111, 609 f.
— 435 —
secute sunt utputa 13 vel 30 milia florenorum Rhenensium.
Sed ex commissione regali in mense Augusto in civitate
Augusta per commissarios regis Maximiliani causa suspensa
fcut> et, si qui absolucionem peterent, ablata restituerent.
5 Item in crastino translacionis S. Arsacii1 in Monaco
ad beatam virgiaeia monstrancia sacramenti argentea furata
est. Et sacramentum collatum fuit in altare proximum retro
summum altare sub assere quodam ibidem. Sed idem fur
sequenti sabbato 2 in castro Lansperg apud Dingolfing captus
10 est et in octava8 visitacionis Monaci combustus.
[F.348] Cap. 74.
De duce Cristofero in Schongau.
Cristoferus comes palatinus Rheni, superioris inferioris-
que Bavarie dux etc., vir audax et elegans, presumptuosus
15 tempore iuventutis, in cunctis actibus militaribus strennuus,
postquam ex fratris captivitate ereptus est et celebratis
Georgii ducis nupciis, ad obsequium Mathie Hungarorum
regis se transtulit. Qui eum in regnum neapolitanum pro
regina sponsa sua misit, quam usque in Budam magno labore
20 conduxit, ubi coronata fuit et nupcie regales peracte sunt.
Deinceps misit eum Pragam ac in Poloniam multumque eius
servicio utebatur et magnifice eum tractabat. Cum autem
bellare cum imperatore cepisset, licencia accepta recessit
ab eo in Landsperg reversus. Deinceps cives Landspergenses
25 accesserunt ducem Adalbertum conquerentes et dicentes,
quod frater eius dux Cristoferus multa debita faceret nee
solveret ipsis in detrimentum. Insuper decern anni ex-
pirassent. Quam ob rem hortabantur eum, ut veniret et
civitatem eorum in possessionem acciperet. Anno domini etc.
30 85. feria 4.4 post Invocavit dux Adalbertus Monacuni exivit
cum 1000 equitibus et tribus magnis multisque parvis bum-
bardis ac contra fratrem suum Cristoferum ducem civitates
Landsperg, Weilhaim et Pal castrum in dedicionem accepit.
Nobiles autem, qui cum eo ierant, honorem suum his scriptis
35 1 OefeU, Rer. Bote. SS. J, 48: Anno 1495 den 10. Martii an
erichtag nachmittag gleich urn drei stund ist sand Arsaci gen Munchen
eingefurt zw unser frawen thor.
9 14. Marx.
8 9. Jtdi.
4 23. Februar.
28*
— 436 —
defendere conati sunt , que de lingua actica l in Iatinum
translata sunt in hunc, qui sequitur, inodum:
[F. 348' J Illu8tri principi et domino, domino Cristofero comiti
palatino Rheni , superioris inferiorisque Bavarie duci , notificantes per
infranominatos. Nos sumus ab illustri principe et domino, domino 5
Adalberto comite palatino Rheni, superioris inferiorisque Bavarie duce,
domino nostro gracioso, ut gracie sue familiares in obsequium gracie
sue vocati. In quo obsequio si quid contingeret nos agere, quod contra
graciam vestram foret, de quo nobis opus esset honorem nostrum pro-
bare vel OBtendere, hoc his litteris sufficienter factum fuisse volumus 10
sigillatis per me Nicolaum baronem de Abensperg, Georgium de Eysen-
hofen curie magistrum und Alexandrum de Pappenhaym marsallum pro-
priis sigillis ab infra impressis. Datum dominica Invocavit* anno etc. 85.
Georgius in Helfifenstain \
Hugo a et Udalricu8 in Mundtfurt hiniores > comites 15
Johannes de Sarwerdenb J
Bernhardus de Stauff baro in Erenfels
Nicolaus baro de Abensperg
Georgius de Eysenhoven curie magister
Johannes de Frewntsperg
Georgius vom Stain
Johannes de Pientzenaw \ milites
Erasmus de Seyberstorf
Georgius de Gumppenberg
[F.349] Alexander c de Pappenhaim marsallus
20
25
Caspar vom Tor
Wilhalmus de Magselrain
Burckhardus de Rorbach
Degenhardus Offensteter
Cuntzd de Grumpach®
Georgius Nothafll*
Johannes f de Pientzenaw
Johannes de Pfeffenhausen
Albertus de Murach
Georgius de Freyberg
Wilhelmus de Achaim
Wolfgangus de Schmichen
Wolfgangus de Asch
Hieronimus de Seyberstorf
Vitus de Maxelrains
Caspar de Hellrith
Wolfgangus de Rorbach
Martinus de Randeck*
Eustachius de Dynngen*
Bernhardus de Seyberstorf
Fridericus de Tanckersweiler
Georgius de Alatzhaim
Georgius de Egelhostain 30
Hainricus de Pynaw
Matheus Wildenwartter
Johannes Puechpeck
Udalricu8 Sintzenhofer
Erasmus Micheispeck 35
Erasmus Hochenkircher
Georgius' Schambeck*
[F. 349] Erhardus et Hainricus
Muckentaler
Degenhardus de Waczmanstarf1 40
Baltbasar* Pretstorfer*
Johannes Waldrabm
Fridericus Hintzenhauser
a Hugo Hs. b Weyden Hs. c Erasmus Hs. * Hainricus Hs.
e Granepach Hs. * fehlt Hs. g Ingelrain Hs. h Heltrit Hs. i Raideck 45
Hs. k Eynung Hs. l Wolczenstarf Hs. m Waldrass Hs.
1 Vgl den Druck naeh dem Original (k. Reichsarchiv, Fursten-
sachen, Band XIII) bei Krenner a. a. 0. VIU,413/f.
« 20.Februar.
— 4S7 —
Sixtus et Jacobus Wyelandt Pangracius Eysenreich
Wolfgangus Lenckover Georgius Kitzmagel
Joachim de* Stflbena Petros Raid
Antonius* Schenckb de Landeck Caspar* Hertting*
5Hieronimus Syrgc Mauritius s Sanaceller
Johannes de Cappeld Leonardus Haslinger
SteffanusTarphheimere deSchluael- Wiihelmus de Althaim. h
feld*
Cumque i defedacionis litteras et civitatum et castrorum,
10 quas hactenus possederat, percepisset dux Cristoferus ademp-
ciones, inflammatus eosdem observavitk in via, dum ad propria
diverterent, feria 2. post Reminiscere, que erat ultima1
Februarii, apud Frisingam. In pratis inter aquas eos viriliter
aggressus conflictum cum ipsis sudavit. In quo strennui
I5viri Nicolaus ultimus baro de Abensperg, Burchardus de
Eorbach, LarenciusPogner baronis prefati de Abensperg in Kei-
haim granarius [necati a] et 7 ex 12 nobilibus capti sunt hora 5.
[F. 350 J post meridiem vel paulo ante, quia servi perperam
in propriis dominis fugientes ] agebant. Erasmum m eciam
20Michelspeck capitaneum11 ante silvam Hirciniam fugientem0
in civitatem insequebatur dux ipse in hospicium usque suum
Johannis superioris Winhart civis. Ubi cum clausam ianuam
violenter aperire conaretur, ipse Erasmus profugus per
posticam in asilum montis ascendit. At dux ad portam
25 S. Viti, per quam intraverat ex Kransperg, ne clauderetur,
festinavit. Ibi sub porta suos expectans penes forestum
iens inMospurgam eodem sero descendit. Denique a magistro
civium ibidem impetravit, ut cives eadem nocte in armis
custodirent civitatem. Quibus vigilibus ipse dux pro sua
30 magnificencia vas vini comparavit et ibidem pernoctavit.
In crastina die in aquis in Landshutam ad ducem Georgium
descendit. Cum autem iuvenis seu hastifer ipsius Abens-
pergensis dominum et consanguineum suum cerneret inter-
fectum, vertit se retrorsum unacum aliis adolescentulis
35veloci equitatu in Monacum. In nocte hora 9. ad portas
pervenerunt. Quod cum dux Albertus et magister civium
percepissent, ea tota nocte omnes cives in armis vigilabant.
[F 350*] Episcopus insuper Frisingensis familiarem
suum Warmundum Pientzeuauer ad ducem Adalbertum pro
40 a fehU Hs. b Schuck Hs. c Syren Hs. * Cappeyl Ha. © Carpfamer
H$. * Sohluselfete Hs. e Marcus Hs. b Ahaim Hs. » Cunque Hs.
* obseravit Hs. (vgl. unten S. 438, 33). 1 fugentes Hs, m Erasmus Hs.
n capitaneus Hs. o fugentem Hs.
1 28.
— 438 —
sui excusacione misit. Qui media nocte eadem in Monacum
veniens narravit tam duci quara aliis, quomodo nee episcopus
dominus suus nee quisquam civium Frisingensium quicquam
de hac re scienciam habuisset ac in nullo culpabiles forent,
sicut eciam in concordacione ipse dux Cristoferus postea per 5
se fassus est, quoniam ipse Cristoferus dux ex Augusta
in Kransperg iens fecit suos ibidem in taberna edere, quo
a casu duo cives Frisingenses — unus dicebatur Johannes
riemer, alter sellator erat — pervenerunt eadem hora, quos
cum suis discumbere fecit mandans , ne ante eius exitum 10
civitatem intrarent, ne presencia sui cuiquam in civitate
manifestaretur, ne intencione sua frustraretur. Peracta
cena armavit se et cum suis versus Frisingam usque in
locum, ubi lateres fiunt, intravit prope Weihenstephen. Ubi
ipse dux cum uno tantum serviente ad ecclesiam S. Jacobi 15
ascendit et flexis genibus ante ianuam super albo lapide
S. Jacobum, ut sibi victoriam contra suos adversarios a
deo impetraret, intime oravit. Ibi numeravit et perspexit
eos intrare in prata Frisingensia, quia dies serena lucebat.
Hinc reversus ad suos eos viriliter agere [F. 351] monuit20
et per portam S. Viti civitatem ingressus suis inquit : Socii
dilectissimi, aggredimini dumtaxat pociores! Et Sifridus
Frawnberger quondam canonicus Frisingensis fuit duci in
latere. Quique ait: Nunc hora est; parati estote! Aduc
in civitate nemo sciebat, quid futurum esset. Exivit itaque 25
dux civitatem per portam Monacensium putans, quod precise
ante urbem conflictum vellet facere. Sed quia ipsi tardius
ambulaverant, obviavit eis ultra agri spacium a civitate.
Ex his clare omnibus patet, quod episcopus ac cives nulla-
tenus culpabiles in hoc facto fuerunt. 30
Porro ipse dux Adalbertus fideliter avizavit dominum
Abenspergensem dicens se claram noticiam habere, quod
frater suus Cristoferus observaret eos. Idcirco eos debere
in Monaco differre, aut ipse vellet eis 200 equites adiungere
pro salvo conductu. Sed utrumque recusavit. Quinymmo35
ipse et alii in via descendentes ducem subridebant dicentes:
Ach, quando veniet dux? Putasne vivemus?
Conflictu predicto celeriter peracto trium mortuorum
corpora mox in ecclesiam parrochialem S. Georgii sunt ad-
vecta, ubi ante altare S. Barbare eadem nocte multis 40
accensis candelis iacuerunt. Sequentique luce ex antistitis
subordinacione exequie eorum devote celebrabantur pre-
seutibus turn presule, canonicis, turn etiam aliis nobilibus
— 439 —
et civibus offerentibus. Quibus peractis primum armis et
vestibus [K 351'] exuti, ac corpora Abenspergensis et fami-
liaris sui curru imposita sacerdotes processionaliter et viri
ac mulieres nobiles cum civissis ad portam, que vulgo
5 murrentor nuncupabatur, conducebant. Sepultus Abensperge
in monasterio a genitore suo fundato. Deinde eadem pro-
cessio funus ipsius Burckhardi Rorbeck ad portam laterum
conducebat. Qui sepultus est in cenobio Schirensi, ubi pro-
genitores sui sepulturam ultra 200 annos habuerunt.
10 Cum autem hec dux Adalbertus percepisset, illico
mittens exercitum opidum Abenspergense cum omnibus suis
attinenciis in dedicionem accepit. Orta itaque huiusmodi
sedicione et discordia inter fratres predictos treuge facte
sunt inter eos et dies statuta in Monacum ad diem S. Viti.1
15 In illo tempore misit Cristoferus dux Romam ad papam
pro auctoritate. Deinceps in festo ascensionis2 in monte
Andachs ipse et sui confessi et auctoritate apostolica ab
omni homicidio absoluti et sacramento eukaristie procu-
rati sunt.
20 In dieta quippe prefixa ope ducis Georgii ac con-
siliariorum Sigismundi archiducis Austrie post multa collo-
quia contionis provincialium sepedicti duo fratres concordat
[F.352] sunt,8 ita ut Adalbertus ducatum administraret et
fratri suo Cristofero unam summam pecuniarum, ut debitores
25 suos solvat, et annuatim 4000 florenorum daret 4 ac ipse
Cristoferus dux duo opida Schongaw et Weilhaym ac duo
castra Pal et Rauchenlesperg 5 cum superioritate et omnibus
attinenciis possideret.
Anno domini etc. 87. Fridericus cesar de consensu ac
30 consilio electorum et aliorum principum Nuremberge elegit
in regni capitaneum Albertum ducem Saxonie, nepotem suum,
et misit eundem in Austriam ad defendendum Novam Civi-
tatem obsessam ab Hungaris. Cum quo Nuremberge exivit
Cristoferus dux putans eos vi prelii ab obsidione repellere.
35 Sed quia interim dedita est ipsa civitas , quod cum dux
Cristoferus perspexisset, ad propria reversus est.
1 15. Juni. Vielmehr auf Sonntag vor St. Veit (12. Juni) ; vgl.
Krenner a. a. 0. VIII, 471.
8 12. Mai.
40 * Urkunden bet Krenner a. a. 0. VIII, 477 ff.
4 Nach besonderer Verschreibtmg -, vgl. Krenner a. a. 0. VIII, 479/80
und 486.
* Rauhenlechsberg am Lech, nordlich von Schongau.
— 440 —
Anno domini etc. 88. cum rex Romanorum Maximilianus
in opido Brugensi terre Flandrie detentus fuisset, genitor
eius Fridericus imperator pro subsidio erepcionis eius unici
omnes electores et regni principes convocavit. Quo eciam
accessit dux Cristoferus, qui in eodem Flandrensi bello5
multa viriliter et strennue peregit.
[F. 352'] Anno domini etc. 90. cum rex Maximilianus
ad capiendum regnum Hungariam intrasset et civitatem
Albam Eegalem vi prelii cepisset, dux Cristoferus cum primis
in civitatem irruit et post ducem Georgium secundus miles 10
a rege creatus est feria 4.1 post Martini. Et post nativi-
tatis Christi 2 reversus est ad propria pertransiens Frisingam
in die conversions S. Pauli3 anno domini 1491.
Insuper Nuremberge cum aliis principibus in dicta fuit
et Felicis et Adaucti4 Landshute. 15
Anno domini etc. 92. dum imperator Fridericus ligam
Suevorum contra ducem Adalbertum propter civitatis Ratis-
ponensis detencionem moveret, dux Cristoferus ada ligam a
defecita una cum fratre suo Wolfgango defedans germano
suo Adalberto. Venit cum eis armata manu usque ad Lici 20
campum et plures pauperes ac villas in superiori Bavaria
depredavit et depauperavit. Postquain autem dux Adalbertus
cum Friderico cesare per Maximilianum regem concordatus
fuit,5 dux Cristoferus cum fratre suo Wolfgango descendit
ad curiam imperatoris in Lintz. 25
[F. 353] Cristoferus dux Bavarie erat vir elegans,
curialis, audax et in cunctis actibus vel exerciciis militaribus
superabundanter imbutus. In obsequiis turn Friderici im-
peratoris, turn Mathie Hungarorum regis, turn regis Maxi-
miliani diversis tamen temporibus strennuus atque fidelissimus 30
fuit. Curiam nempe suam in Schonga habuit.
Anno domini 1493. facta concordia inter fratres tres,
Cristoferum et Wolfgangum ex una et Adalbertum partibus
ex altera, in quadragesima in Monaco per concionem pro-
vincialium, ut clarius supra6 dictum est in historia Adelberti, 35
* am Rand statt der durchstrichenen Worte: associavit se lige.
1 17. November 1490. Vgl. oben S. 391, 7.
1 25. Dexember.
8 25. Januar 1491.
4 30. August 1491. Vielleicht xu der bet Krenner a. a. 0. IX, 11340
ertcahnten Zusammenkunft, die fiir den 28. August anberaumt war.
6 Vgl. oben S. 431.
6 S. 433,17 ff.
— 441 —
Fridericus dux Saxonie, marchio Misnensis, elector, ex sorore
nepos eorum, transiens in terrain sanctam venit in Lands-
perga. Ad cuius magnam instanciam cum eo ivit dux
Cristoferus. Quo cum pervenisset, cum magna devocione
6visitavit et oratione se et ieiunio multum castigavit et,
ubi ad fratres minores pervenit, peccata sua confltebatur
et sacratissimum eukaristie sacramentum devotissime sumebat.
Porro ex inconsuetis cibis et b potub stomachus eius infrigidatus
cepit infirmari et debilis admodum Rhodiorum littora applicuit
10 Magdalene01, exultans illuc venisse, [F.3531] quia fratres teu-
tonici multas humanitates sibi exhibuerunt. Magister namque
hospitalis • erat quidam comes de Werdenberg d, cuius patruus
prefectus in Landsperg in obsequio ducis Adalberti fuit.
Ibi dux Saxonie Fridricus nepos suus cum suis eum reli-
15 quit, attamen quosdam sumptus sibi dimisit, ut, si in quantum
convalesceret, repatriare possit. Ipse vero Cristoferus in
dies viribus cepit destitui. Oleo itaque sacro unctus cum
sentiret se mori, quoddam clenodium ex margaritis et gemmis
preciosis, quod semper in brachio occulte portavit, Johanni6
20 coco suo dedit demandans ei, ut domine Kunigunde uxori
fratris sui Adalberti pro eius memoria deferret. Inclitus
itaque, audax ac expertissimus princeps Bavarie dux Cristo-
ferus anno etatis sue 45. in festo assumpcionis Marie2
comitibus, militibus, nobilibus et sacerdotibus multis pre-
25 sentibus vitam cum morte feliciter commutavit. Pallida enim Hor.
more equo pulsat pede pauperum tabernas regumque turres.8 In urbe
Rhodia pere^regie sepulturam accepit adf S.f Anthoniumf,
ipsumque funus quatuor milites sericis nigri coloris induti
gestabant, quidam [F. 354] alius miles simili veste vestitus
30vexillum Bavarie pretulit. Cereis ardentibus ab universis
magno cum planctu ac merore ad ecclesiam usque conductus
duobus episcopis ac multis sacerdotibus missas pro eo cele-
brantibus.
* Landsperg — eo am Rand mit Einfugungsxeichen statt der
35 durch8trichenen Worte Monacum cum quo. b am Rand mit Einfugungs-
xeichen. c am Rand hinxugefiigt. <* am Rand statt des im Text aus-
gestrichenen Muntfurt. ® am Rand mit Einfiigungsxeichen. * am Rand
hinxugefiigt.
1 22. Juli.
40 * 15. August. So aueh Riexlcr, Oeschichte Baierns 111, 559, wahrend
er in der Stammtafel (Beilage 11) offenbar naeh Haeutle, Oenealogie S. 32
den 8. August als Todestag angibt. Vgl. ouch Fiietr. 230.
8 Zttat aus Horatius, Carmina I, 4, 13.
— 442 —
Cristoferus dux vivens aduc in Monaco, domini se-
pulchrum cum proposuisset visitare, fecit testamentum, in
quo portionem hereditatis sue fratri suo duci Adalberto
reliquit. Cuius testamenti1 litteras suo sigillo roboratas
consulatui civitatis sue Schongau commendavit. 5
[F.3541] In die Cosme et Daraiani2 martyrum dux
Georgius Landshute apud sepulturam ducum inferioris Ba-
varie in monasterio Felicisvallis exequias felicis memorie
ducis Cristoferi de nocte cum vigiliis et in die cum multis
missis ac tribus officiis personaliter presens usque ad finem 10
[peregit*] et ad quodlibet ofiicium 42 denarios obtulit. Ad
ultimum officium militisse ac civisse 20 mensuras vini cum tot
candelis obtulerunt. Primum officium Erasmus Pervaller in
Mallerstorf, secundum de beata virgine Martinus S. Viti cis
Rotam in Novoforo, tercium pro defunctis Wolfgangus del5
Weichs in Weihenstephen, abbates infulati decantaverunt.
Qui una cum eorum capellanis in castro sunt refecti. Cuilibet
autem sacerdoti laicali vel seculari 15 denarii de vigiliis et
missis distribuebantur.
[F.355] Cap. 75. 20
De duce Wolfgango in Greif fenberg.
Bolfgangus dux Bavarie, frater predictorum, vir fortis
ac corpulentus, delectabatur in emissariis. Curiam suam
tenuit in Greyffenberg. Huic pro hereditatis sue porcione
assignata sunt quedam castra. Hie multum pro liberacione 25
fratris sui Cristoferi laboravit. Bellum cum armigeris de
Riethaim fortiter gessit. Castrum eorum Riethaim cum
aliquibus Suitensibus viriliter obsedit. Unacum fratre suo
Cristofero bello Flandrensi interfuit. Omnibus se humilem
prebuit. Hunc dux Georgius in Weyssenhoren opido Suevie 30
prefectum suum statuit. Sed dum dictus Georgius dux in
Hungariam descenderet, ei prefecturam resignavit et Ul-
mensibus et lige Suevorum ac societati leonis se coniunxit,
fratri suo Adalberto defedavit et unacum liga per Lici
campum fratri suo in suam provinciam armata manu intravit 35
et aliquas villas depredavit. At frater suus Adalbertus e
converso castra eius Greyffenberg et duo Hagenberg etb
a fehlt Hs. b et — dimisit sibi am Rand mit Einfiigiingsxeichen.
1 Gedruckt bei Krenner o. a. 0. IX, 284 if.
« 27. September. Vgl. oben S. 399, 31. 40
— 443 —
iurisdiccionem in Swabeck sibi ademit, sed castrum Liechten-
berg tantum dimisit sibi.1 Post finem autem belli ac con-
cordiam inter fratres factam castra predicta omnia ei re-
stituit.*
5 * F. 356 folgt von Arnpecks Hand unter der Ueberschrift : De
Perchtoldo palatino, cui divinitus preceptum est, ut hominem primo
obviantem sibi suspenderet und der QueUenangabe : Cesarius in dyalogo
miraculorum d. VI. c. XXVI. eine Abschrift des genannlen Kapitels.
Zwischen f. 356 und 357 ist ein Blait herausgerissen, welches nach den
10 rorhandenen Spuren auch von Arnpeck beschrieben tear. Auf f. 357 — 361
trug Arnpeck die Testamente xweier fur stitcher Personen ein, f. 357— 360
das Testament Pfalxgraf Friedrichs von Wittelsbach (von ungefahr 1168) ,
/. 360—361 jenes der Herxogin Agnes (von ungefahr 1185). Beide erhielt
Arnpeck wahrscheinlich aus Kloster Indersdorf, unter dessen Urkunden
15 sie auch von Graf Eundt im Oberbayer. Archiv XXIV \ 10 ff. unter
Nr. 18 und 20 abgedruckt icurden (fruhere Drucke in den Mon. Bote.
Xy 239 bextc. 244 und bei Hund- Qevold, Metropolis Salisburgensis 111, 444
bexw. 446,. Auf f. 36V hat Aventinus folgende xeifgesehichtliche Auf-
xeichnung eingeschrieben :
20 1532 Vernandus rex cum Doctu quiesset in Ror monasterio venit
Katisponam Marti 8 die, quae erat 27. ante penultimam Febraarii;
erat turn annus bisextilis. Sequenti die Mercurii venit et Carolus
imperator ; per Neomartum et Ambergam , Lengvelt , ubi noctu
cubarat, venit Ratisponam ; habitavit in domo Thyners frater Swablis.
25 Erat penultima dies 28. turn Martii (verschrieben statt, tote oben,
Februarii).
Nach f. 361 folgen 3 here Blatter, dann mil eigener Blattnumerierung
die unten abgedruckte osterreichische Chronik.
1 VgL oben S. 429, 8.
Bayerisehe Chronik.
[F.l] Dise nachvolgnde istory ist geschriben worden, sAbE.I.
herschet der dritt Fridrich, romischer kaiser, und sein Sun Maxi-
milian, romischer konig, sagend von dem land Bavaria oder
Norica1 genannt und von den durchleuchtigen fursten, di in dem
5 land geherechet haben.
Baioarius*2 mit seinem fraisamen volk8 hat seinen A. 24. E. 33.
ursprung aus dem land Armenia und ist mit in ausgezogen mit
grosser macht, und sind komen in das land und funden darin pauren-
volk, di sich nerten mit viscben^ und jagenc der wilden thier, und
lOliessen sich da nider und nennten das land nach irem fiirsten und her-
fflrer Bavaria, der Baioarius Oder Bavarus liess zben sun* Boe-JT. 9.
mundum und Ingeramandum.
Noricus,d5, des starken Hercules sun, nach vil jaren darnach 6 A. 22. E. 33.
zu der zeit, als Gedeon richtet die kinder von Israhel, bezbang das^n^*- ^7*
15 selb land und vieng do an ze pawen ain stat und nennt die stat und
das land nach seinem namen Norcka e , als es noch heut bei tag daselben
nmb genennt wird. Auch ain geschlos auf ainem perg ist nach im
genent worden Mons Noricus 7, das ist Norixberg, icz Nurenberg. A. 23. E. 33.
und als Orosius und ander seczen, so hat Hercules die welt durchvaren E. 34.
20 mit streit nach der erstorung Troja 60 jar, das ist nach der sinflus
1967 [F.2] jar und vor der herschung Romuli und erpawung der statt
Rom 431 jar.
* am Rand Doppelkreis, darin schlechte Zeichnung eines Herrschers
mit Krone und Sxepter in BrustbUd-Seitenansicht. b am Band Kreis,
25 darin das Wort: vischen. * am Rand schlechte Zeichnung: ein Jagert
der seinen Spiess einem Tier in den Hals stosst; daneben Kreis, vsorin
die Worte: leit in tierheim (?). d am Rand das Wort dux in Kreis.
o am Rand Norika in Kreis.
1 Ebran: Norcoa.
BO * Andr. 507,6: Bavarus ; Ebran 33 , 21 : Bavarius ; Fiietr. 7, 11. 22. 25.
9,14.15: Bayr, Bavarus, Pavarus; oben 44,9.16.30: Baurus, Baioarius,
Boius, Bavarus.
8 Oben) 24, 3: populi feroces.
4 Weder bei Andr. (507) noch beiEbran (35) noch oben im laieinischen
35 Text (25) werden Boemundus und Ingeramandus als Sbhne des Bavarus
bexeichnet; die Angabe stammt aus Fiietr. 9.
6 Andr. 507, Ebran 33.34, [Fiietr. 7.8.31. ubereinstimmend Norix,
dagegen oben 22,20 if. Noricus.
8 Andr. 507 : post multos dies ; Ebran 33 dagegen: nach demselben
40 Bavario ; vgl. Fiietr. 7 und oben 24.
1 Vgl. oben 23,1: unde usque hodie Castrum Noricum vocatur,
a vulgo autem Noremberga appellatur.
— 448 —
Cf.F.7. Und als ettlich1 seczen, so ist Norix (lurch
langbernden has2, von Troja herrurnd, als er
Baveren erforscht, nachgefaren, und si baid vast
Of. F. s.auf ainander kriegt so lang, hunz ir beder land-
schaft des nit mer haben gestatten wellen undo
di landschaft zu ainander komen8 und ainen staten
C/iJF. s.frid gemacht, also welher herr an leiblich erben
abgieng, so solt der lebentig des toten gut und
lander haben4; sy sollten auch an ainander ge-
schboren priider6 haissen, auch ains schilts undio
wupens* sein6. auch ward weiter geredt, das
jetbedere landschaft solhe bericht fiirhalten solt,
Of. F. &u**d belher das nit halten wollt, so solt in sein
landschaft nit fur ainen herren halten und im di
anderen helfen darzu ze zbingen oder ze ver-15
Cf. jp.&treiben.7 als aber in soliche handlung furgehalten
warde und ainer gegen dem anderen kain hilf
noch peistand mer hette, do musten sy disen
jr g spruch auch WOl halten.8 paid darnach starb Norix b
E.34,7u.*n erben. do geviel das land auf Baveren. was fiirsten und 20
35,7. herren darnach in Bairen geherschet haben, kan man nit
warlich geschriben finden hunz auf Boemundum.
A. 25. Boemundus c, der fiirst in Bairenland, und Inngero-
E. 25. mandus, als etlich istori seczen, sind geporend der ain in
a am Band wappen in Kreis. b Baioarius korr. Norix Es. c am 25
Band dux in Doppelhreis. d statt der ausgestrichenen Worte sy auch
komen aus Armenia und die Worte geporen — weyter.
1 Diese Erxahlung beruhri sich mit Fuetrers Angaben, fiir welch'
letxtere (Fuetr. 7, 13) Garibaldus, der schon Cronisist als Quelle genannt
wird. Aus dem Umstande, does hier nicht Fuetrers Worte wiedergegtben 30
sind, ist xu schliessen, dass der wirkliche Text des Qaribaldus vorgelegen
Hai, ein neuer Anhaltspunkt fiir die einstige Existent, dieser verlorenen
Quelle. Sowohl Fuetr. wie der obige deutsche Text diirften den (lateinischen)
Text des Qaribaldus ubersetxt haben.
* Fuetr. 7, 16 : durch lang vergangen hass, der gewert het, seyd 35
Troya erstdrt wart.
8 Fuetr. 8, 21 : wurden die land ains zu paiden tailen. . .
4 Fuetr. 9, 6 : auch das ainer den andern erben solt, wie und von
recht prueder erben sol ten, ob ja ain tail an mandlich erben vergieng,
und alls vil auch sein nachkoment erben. 40
6 Vgl. die vorige Anm.
8 Fuetr. 9,3: das sy geleich mit helm, schilt und namen gewappent
und genambt waren.
7 Fuetr. 8y 26 : Wellicher herr aber solichs nit volgen wolt oder
gemaint war, des herschaft wolten sy zu nicht machen. 46
8 Fuetr. 9, 1 : Sunst prachten sy es darzue, das sich die herren
paid sunder irs undancks mueszten richten.
— 449 —
Armenia, der ander in Bayren pey ainer frauen.1
dann weyter, [F.3] als di histori von Straspurg sagt, so hat
Boemundus und sein b ruder Ingeromandus ainen herten streit gethan
mit dem kaiser Julio, und als aber Julius geeigt, do ward Boemundus
&ain diener Julii und ain herfurer wider di Teutschen etc. diser
Boemundus liess ainen sun, genant . . .a nach demA.25.
jamerlichen tod Julii ward kaiser Octavianus, der nach vi\R 16,22 u.
uberwinden und sig ain merer dee reichs ist gehaissen borden.^*^*
der underborf im durch seinen groesen haubtman Claudium DruBium & 17 u.
10 ganz Galliani, Reciam, auch di land Norica, das ist Bairen genannt, A. 25.
und darzu Hungeren, Dalmacia, Croacia, Mesia etc. diser Claudius E. 1 7.
Drusus ward zu Maincz begraben. Sein grab wird daselbs gezaigt als
ain haufen von stainen. in solichem ungewiter und poser zeit Varus
Quintili mit dreyen legion nach romischer art stellt sich gar hoffertiglich
15 und geitig wider di underthan der Teutschen. aus dem volgt, das er
mit den dreyen legion alien erschlagen ward und vertilgetb dise
niderlegung romischer riterschaft hait der kaiser Octavianus so fibl auf- E. 18.
gen omen, das er oft darumb sein haubt umb di wand hat gestossen
und gesprochen : O Quintili, du wirdest widergeben die erschlagen legion !
20 das was der sbarest, grausamest streit zbuschen der Homer und Teutschen
und der grost nach Africa; dann der Romer an gut J. 29.
edlleuten und piirger wol [F. 4] angesessen aus
Rom pey dreissigtausent sind erschlagen worden
und der Teutschen sechstausent.2 diser krieg hat
25gewert drew jar mit funfzechen legion, als schreibt Suetonius.0
zed spiiren und merken, was sterk der Teutschen gewesen
sei, di soliche niderlegung romischer ritterschaft haben
gethan und zu den zeiten, als di Romer in den hochsten
gewalt sind gewesen. es ist auch solicher streit bei oder in E. 18.
30 der slat Augspurg beschechen, und des zu gezeuknus ist ain angeschutte r
piichel zu Augspurg von dem gebain der totenr den man Perlach
haisst auf lheutigen tag, und darnach nach dem namen Varus ain
gassen genant Varusgassen.
a diser — genant am Rand mit Einfugungszeichen. b am Rand
35 streit in Kreis. c darnach dick mit Tinte atisgestrichen : auch als man
vindt in andern waren croniken, dafi . . . aUe niderlegung durch Varus
Quintili sey durch geits wilen auf gut verwarlost worden. dann als
Varus Quintili gestarb, do liessen im ai Romer zerlassen golt ein, damit
er seins geits auch im tod erfullt wurde. da mag man d sptiter ein-
40ge8etxt.
1 Nach Andr. 507, 18, Ebran 35, 9 und oben 25, 9 Jcamen beide aus
Armenian. Auch Fuetr.9,18 sagt (von Bavarus): Er het ain frawen
aus seinem namen und art aus Armenia, die im zwen sun gepar Boe-
mundum und Igraminon. Die alle holt er erst zu land und s*>tzt sy zu
45 Regensburg. IHe obige Angabe steht also allein; vielleicht ist sie aber
durch ein Missverstdndnis des Fiietrer' schen Textes gebUdet worden.
9 Quelle ? Zum Teil kommt wohl Konigsh. 335 in Betraeht : wan
der Romer wart me denne 30 tusent erslagen und der Dutechen lutzel.
Quellen a. ErOrterungwi. N. F. III. 29
— 450 —
Darnach der kaiser Octavianus hat gesendt seine steufsun *
Thiberium wider di Teutschen, der auch nach im kaiser ist
A.28u. E. 18 worden, mit ainem grossen her.1 der hat in ainem
grossen Streit all schbabisch* und bairisch fiirsten verjagt und
erschlagen. Item1 des mals ist Theodo aus Bairen verjagt 5
u. F. 15. 16. worden mit wenig volk und enthielt sich bei den Ostrogotten.
E. 18. Item die statAugspurg hiess derselben zeit[F.5] Vindelica.
Ale aber di Romer die stat zezbangen, ward si zu eren dem
A.29u. E. 18. kaiser Octaviano genent Augusta3 und die haubtstat in Bairland,
die genennt was Norica4, hat er geweitert und gemert nach1(>
seinem namen Thiberinac gehaissen. hievon ist di Stat Re-
genspurg in dem jar, als Christus ist gemartert
und getott worden,5 von benantenTiberio Nerone
gep^ut und erbeitert worden. der Thiberius nach
Octavianus Augustus kaiser warde. *&
A. 29. Auch vor alten zeiten haben die Norkauer di stat
Norika, icz Regenspurg, und das land daselb umb
24. inngehabt, darurab es jenhalb der Thonaw noch das
Norka haist (auchd nach dem fiirsten Norix). nach
21. den Norkauern kamen die Bairen, und die vast20
alten biicher nennen das Bairland Baioaria, davon der
ursprung der Bairen ist, wie vorgesagt. aber icz
haist man es Bavaria, und der selb Baioario8 namen ist
herkomen von dem gallischen volk Bois genant. dann Strabo
schreibt : als di Romer di selben gallischen volker Bois aus 25
iren gegenden vertriben, da zugen di selben volker an di
Thonaw und wonten mit den Thauristen. so haben si auch
in Pononia gebonet und von dannen leichtlich in das Norkau
22. als ain anstossnde gegend gelanget, biebol di selb gegend
etbof vast ain wiiste, als Strabo schreibt, gebesen ist. 30
is. Thonaw ist der beriimtest flus in Europa und ent-
springt aus dem arbonischen perg pei anfang des Swarcz-
* steusun Hs. b Item — Ostrogotten diirchstrichen ; dann aber
mit den Worten es ist recht geschriben (mit Zetchen am Rand) fur giltig
erklart. c am Rand Tiberina in Kreis. d auch — Norix am Rand mit 35
Einfugung8zeichen. e so Hs. i etb Hs.
1 Vgl. Fiietr. 14, 17 : mfigtigklich ... mit zwelf swadern ; auch
Kbnigsh. 335.
9 Znsatx nach Fiietr. 14, 20 : auch wurden von den Romern erslagen
die zwen fiirsten von Swaben. 40
8 Vgl. oben 8. 27,35.
4 Oben 29, 16 : Noricus.
6 Abweiehende Angabe gegen oben 29,26. Vgl. Andr. 8 und 507:
anno effusionis sanguinis Christi.
— 451 —
walds in ainem dorf Do-[F. ffjneschingen unda fleust vom
nidergang gen orient wercz oder anfang zbo tagrais ob
Ulm. da bei Ulm lauft darein die Yler und die Plaw und A. 19.
sunst pei sechzig wasser, di der merer tail schefreich sind,
5 und fleusst zulest an sechs grossen orten in das euxenisch mer.
Hernach ist das land Bairen gebaltiglichen unterborfen 33.
und besessen worden von den Romeren und durch ir land-
vogt geregirt worden, des zu gezeuknus zu Salczburg in
ainem val der alten stat Helffenburg1 an ainem stain 17 schuch
lOlang ist geschriben funden worden die geschrift: zu der
zeit Augusti des kaisers ist Fabianus kiinig der Romer von
Hellfnburg und des ganzen Germania gebesen, darnach
Anthonnius landvogt und ktinig derR6merb inBairen,
darnach Severus landvogt0 der Romer in Bairen.
15 Darnach Philipus, ain romischer landvogtc in Bairen, was in E. 36. A. 34.
das land geseczt von dem kaiser Maximinus. 2 nach dem was Gor-
dianus kaiser, der selb kaiser strait mit den von Persia und gesigt
und fur wider haym mit grossem gut. do trug diser Philipus an mit
seinen freunden, den Romeren, das der Gordianus auf dem weg
20nit verr von romischen enden3 erschlagen ward, der
landvogt von Bairen, Philipus, kam also an das reich.
Der Philipus het pei seiner hausfrauen Serena4, eel 76
er kaiser ward, ainen sun, genannt nach im
Philipus. den liess er auch mit im kaiser sein. in dem ersten *u- E; 37.
25 jar irs regiments ward das tausntest jar [F. 7] erfult, das Rom^6™?8^! 354
angefangen was. di selben zeit begiengen di Romer das selb vest J^S4.
drei tag und nacht mit grossem hofieren. auch loptent die zben kaiser
iren got Jupiter, das Bach der heilig priester Poncius. der
prediget in so oft und sagt insovil vor, das si in dem dritten
30 jar irs regimencz 6 Kristen wurden. das sind di ersten kaiser, di
kristenlich gelauben an sich namen. sy sind auch geporen
a von Es. b am Rand in Kreis : Romer landvogt. c am Rand
landvogt in Kreis.
1 Diese Uebersetxung des Namens Juvavum aus Ebran 36, 13. 39, 3.
3&44,8 (nach ihm Fiietr. 51,17) oder Sckedel (vgl. oben 49,45).
* Vgl. oben 34, Anm. 3.
3 Quelle?
4 Im lateinischen Text: Severa. Vgl. unten S. 464, 13.
* Ebran 37,11: in dem dritten jar und darnach oben 34,35:
40 anno imperii eius 3. Der deutsche Text geht hier aber auf Ebrans Quelle
Konigshofen xuriick und beniitxte diese selbst im Folgenden mehr, als
Ebran es getan hat. Auch Ebrans Text lag, wie man an Einxelheiten
erkennt, dabei vor dem Verfasser.
6 Angabe aus Ebran und von oben; vgl. vorige Anm.
29*
— 452 —
aus Pononiam1 und hetten ainen ritter an irem
R38.hoi auch aus Bononiam, genant Deems, der trug an,
das di zben kaiser erschlagen wurden, der vater zu Rom, der sun zu
Peren.2 davon wurden di haiden dem Decio so
genadig, dass si in zu kaiser nonien anno Christi5
E. 38 (A. 35). 25 3.8 etlich setzen, das Philipus, landvogt in Bairen, hab angefangen
4. 35. ze pauen di stat Passaw », und 1st ain herr gebesen in oberen
und nideren Pononia. Und Philipus ander sun ward
genant Quirinus. dem gab er di selben land.4 der
selb Quirinus ward erwelt zu ainem bischof nach dera saligen 10
sterben Etherii5 zu Laureaco, dasist zu Ens, und begabt
di selben kirchen mit alien seinen erblanden, di er auch
mandlich behielt, diweil er pischof do was. darnach ward
er genomen zu ainem patriarchen zu Aglach 6. zum leczten
ward er gemartert zu den zeiten Dioclecioni. 15
36. Nach Quirino ward erbelt zu Larich ze bischof Maxi-
milianus von Celeia. der ward bestat von dem heiligen
babst Sixto dem anderen.
NachPhilipo7 ward landvogt b i n B a i r e n Eiulasius
von dem kaiser der Romer geseczt, geboren [F. 8 J von 20
Caro und Norbono*, der darnach kaiser ist worden anno
Christi 288. ist gesent worden, den Hunen und Tharteren
widerstand ze thun und anderen volkeren von orient, in
die stat Celeia, di der selben zeit den Romeren zinspar und
underborfen was, di doch darnach von den Hunen25
ganz erstort warde9 und iczo ist genannt zu sand
Petronell, ein dorf underhalb Wienn in Ostereich,
das doch etbo ain grosmachtige stat gebesen ist. das er-
zaigen di vail des alten gemeurs10, und von ir machtig-
keit und gross wegen di minder Troja genant gebesen. in 30
di selben stat aus einsprechen des heiligen geists kam der
heilig Maximilianus zu widerstand dem haidnischen opfer
• am Rand in Kreis: Passau. b am Rand landvogt in Kreis.
1 Pannonien.
2 Umgekehrt sagt Konigsh. 354: der vatter zu Berne und der sun 35
zu Rome.
8 Konigsh. 354: 254 jor, Ebran 38 abweichend: 311 jar.
4 lrrtumlich aus dem lateinischen Texte geschlossen.
6 Vgl. oben 35, 43.
6 Aquileja. 40
7 Vgl. Ebran 36, 16.
9 So ungeschiekt wird iibersetxt: a cesare Caro de Narbone.
9 Vgl. oben 37,16.
10 So wird au8dtitcksvoller vestigia (oben 36,23) wiedergegeben.
— 453 —
und prediget Christum, darumb ward er von dem land-
vogt von Bairen Eiulasio enthaubt. der egemelt
bischof1 hat under seinem fan gehabt 22 kirchen von a. 37.
niden herauf zu zelen, di also in latein genant werden :
5 Pettovia, Celeia, Gradusolium, Liburnia, Carinthia 2, Sabona,
Ponania, Rabaputina, Austria, Faviana, icz Wienna, Laureacum,
Polenczia, Pattavia, Frixinia, icz Frisinga, Permesiasine a3,
Bavaria3, Suevia8, Randane4, Traba4, Cecralonia, Vetronia 5,
Imbripolis, Herbipolis, der aller ist ain vater gebesen sand
10 Maximilianus. nembt war : der namen sind uns vil unbekannt
und ain grossen tail von den haiden und dem wutrich
Actila, kiing der Hunnen, erstort, aus dem man vindt, das
der cristlich gelaub vor 1200 jaren6 in Bairn, Sbaben,
Osterreichund anderteutschen landengegrtinet hat.
15 [F-9] Aquilinob ein geseczter landvogt in Bairen, ist von j£ gg u ^ MS.
Diocleciano und Maxim in iano 7 in Bairen geseczt, auch geschikt in
d i stat Laureacum, icz L a r i C h 8, z e peinige n die crist g e 1 a u b i g en
menschen. das erhdrt der ritter Florianus, der da wonet in der stat
Cecium 9, iczo Tzeisslmaur. der kom gen Laureacum und nach vil
20grosser marter ward er von dem landvogt zu Bairen, Aquilino,
ertrenkt.
Diser zeit was von dem stamen der verjagten
herren von Bairen, als vor10 beiThiberio gesagt
ist, wider in Bairen komen der edl herzog Adel-
25gerusc, derd do was ein sun11 des genannten ver-
triben Theodo. der understund sich deslandwider
zu underziechen und den Romeren nichcz ze ver-
* so Hs. b am Rand Kreis. ° am Band in Kreis: landvogt.
d der — Theodo mit Einfugungsxeichen am Rand.
30 * Vielmehr die Kirche von Lorch nach dem ZusammenJiang im
lateinischen Text (37,8).
* lrrtumlich aus dem lateinischen Text (37,10): eat in Karinthia
ruodo et vocatur Solium herausgezogen.
8 Verstummelt aus den Worten (37, 13) : per Mesias autem aive
35 Babariam et Sueviam.
4 Aus Tyrana, Ni traba wurde sehon oben (37, 14) verstummelt
Randanetraba, das sich hier noch eine entstellende Ztveiteilung gefallen
lassen musste.
* Hier fehlen (37, 15) : Krutinia, Bissegrada.
40 6 Vgl. oben 37, Anm. 14.
7 Ebran 38 : Maximilio.
8 Ebran: das itz Enns genannt ist.
* Ebran: Corium.
10 Oben S. 450, 3 ff.
45 " So weder bei Andr. (507), noch bei Ebran (36), noch bei Fiietr.,
wo (11, 20) Adelger ein Sohn Boemunds genannt tcird, noch oben 38.
— 454 —
A. 3& z ins en und hat den ktinig Severum in dem veld zu Brixen
mandlich nidergelegt. der Severus ist cesar in Italya ge-
s&besen vor dem kaiser Galerio anno Christi 308 jar. doch
ist das land Bairen den Romeren wider zinspar und under*
borfen worden pei den kaiseren Constantino und Juliano. 5
dann von Adelgero, dem gedachten herzogen von
Bairen, war vil ze schreiben, wie er nach der
niderlegung vorgemelt zu dem gedachten kiing
oder cesar Severo komen sei und daselb im und
seinen dieneren sein gebant abgeschniten worden, 10
dadurch er doch huld bei Severum erlanget, das
alles von kiirz begen vermiten beleibet etc.
Nach dem herzog Adlgera ward wider durch
di kaiser von Rom [F.10] zu ainem landvogt in Bairen
geseczt Thedricus von Peren \ ainTeitscher gebeltiglich,i5
regirt Bairen und alles Germania.2
Thurocxbii. *fn der zeit die Hunen auszugen aus Scithia mit vast
grossem volk und liessen sich do nider in Pononia, nach dem si durch
gar vil land warn kommen. darin wonet ein herkommen volk,
Longabardi gen ant, Teutsch und Walchen. darin herschet h err 20
b it*. Matrinus *>, geseczter landvogt der Romer. der selb erschrak un-
massen ser von solichem volk, das da gebaltiglich einzoch in sein land,
und begert hilf von den Romeren, darzu die Romer erweltent den
landvogt Detricum von Bairen.4 der zoch do ab mit grossem
volk in Pononia, mit Teutschen und Walhen, in di stat Potenciana. 25
daselb mit grossem volk ward gesamlt her Matrinus. do schwumen
di Hunen uber di Thunaw niderhalb Sicambria, das ist iczo Ofen,
als sy durch vil gross wasser hetten gethan, seit sy aus Scithia aus-
gezogen waren, und machten da gar ain gross geschrai in der nacht in
dem her und zelten vor der stat Potenciana und erschlugen ir vil. des30
b Hi. morgens als der tag erschain, di zben her re n Detricusc und Martinus d6
stritten ainen grimen streit° mit den Hunen den ganzen tag, doch
zu undergang der sunnen gesigten di zben landvogt. die Hunen
swumen wider uber die Tunaw zu den iren. aber niemant eilt in nach.
do ward erschlagen der Hun n en haubt-/F. 11] man , Kewe genant,35
a am Band dux in Doppelkreis. t> Martinus korr. Matrinus Hs.
c Detrius Es. & so Hs., von anderer Hand korr. Matrinus. © am Band
streit in Kreis.
1 Doss Dietrich von Bern Landvogt i?i Bayern gewesen sei, melden
tceder Andr. noch Ebran noch Fiietr. Im lateinischen Text oben 39 ist 40
die ungarische Chronik des Johann von Thurocx Quelle.
7 Oben 39, 4 : preses German iae.
8 Der folgende Abschnitt, dessen lnhalt oben 39, 5 ff. nur mit einern
Satx beriihrt ist, entstammt aus der auch oben im lateinischen Texte xu
Orundc liegenden ungarischen Chronik des Johann von Thurocx. 45
4 Die Quelle sagt : omni Germanie presidebat.
* Quelle : Matrinus vel, ut quibusdam placuit, Martinus nomine.
— 455 —
und 100 und 25 tausent, aber auf der furs ten tail 10000 und zbay-
hundert. an dem anderen tag di zben fur a ten Detricus und Ma tr in us
zugen auf gen Tulna, di die selb zeit auch ain stat was in Pononia. b iii °.
do das erhorten di Hun en, namen si das land ein enhalb der Thunaw
5 und seczten da hin weib und kind und zugen iren veinden nach gen
Tulna. di zben furs ten engegneten in mit allem irem volk auf dem
veld Kesmawr. da geschach ain grausamer streita von morgen hunz
auf di neunt stund, dann in di Hunen heten furgeseczt: ee sterben
dann fliechen. do wurden di furs ten uberwunden, Matrinus ward
lOersehlagen, Detricus ward da gebundt mit ainem pfeil in sein stiren,
des schaft er in seiner stiren gen Rom pracht zu ainem zaichen des
verprachten streits, darumb er ainen namen der untodlichait erlanget.
darnach erwelten di Hunen aintrachtiglich zu ainem kunig Actila1,^ 4*.
des gestalt als erschroken was, das Walmer, ain kung der Gotten&5».
15 von orient, Acdaricus kiing Gepidarum, der selb Marchmani, Suevi,
Sgnadi, Eruli und Turingi und vil an der sich selb wiliglich gaben
in sein dinsperkait und geselschaft anno 401 jar. darnach beruft kfinig b 4 », 5l
Actila ainen hof in seiner haubtstat Sicambria'. dahin kam auch
Detrico von Peren, der vor veint was, mit ander vil ffirsten aus Germania
20 und hetten vil ritterlicher kurzbeil bei ainander.
Also [F.12] ist Bairenland ser oft8 gepeinigt worden^i. 33.
von vil3 volkeren, am ersten von den Gothis und Gepidis,
darnach von Hunis und Alanis, zu dem dritten von den
posen Hungeren, zu dem jungsten von den Oster-
25 go ten, als man list in der legent sand Severin, das di 41.
kostlichen stet in Bairland Laureaco, Patavia, Norika, Aqui-
legia mit ander vil stetten sind erstort und zerbrochen
worden.4 die inboner des lands zugen in solher un- 34.
gestiimer zeit in das elent, was si ziechen und tragen
30mochten, und komen in Neapolim. do lagen si als ver-
porgen lange zeit, hunz di auslendigen volker, als di Oster- 42.
goten, Longabardi, di Romer anvechten wurden.
In der zeit wurfen di Bairen under in auf
den fiirsten Theodo, vermainten, das er Bairen
35und Norika ware ain rechter erb desb rechten b
namensb und nit di Romer.
a am Rand streit in Kreis. b* am Rand mit Einfugungsxeichen.
1 Vgl. Ebran 38 und die folgende Anm.
* Vgl. Ebran 38. Es ist mir sehr wahrscheinlich, doss auch diesem
40 schon fur seine entsprechenden Angaben die gedruckte Chronik des Johann
von Thuroex vorlag.
8 Ebran 38, 28: vil und oft gepeinigt.
4 1m folgenden Texte sind von der Kremsmunsterer Chronik, welche
den vorausgehenden Stellen im lateinischen Texte *w Orunde liegt, die
45 unmiitelbar folgenden Stellen rertcendet xu Angaben, die in dem lateinischen
Texte an entfemten Orten stehen.
— 456 —
E. 41 u. A. 42. Theodo a der f uret, mit seinem bairischen und norkauischem volk,
herzogb Adelgersb sunbl, anno Christi 508. hat wider-
kert in sein land, etlich Romer hat er ausgetriben, etlich
sind selb williglich in walsche land gezogen. es ist auch
kain gemainer auszug in Bairen fiiran nie mer beschehen. 5
A. 43 darnach haben auch die Bairen das romisch her, die ver-
u. E. 41. mainten sy ZU bestreiten, bei Otting mandlich darnidergelegt und
gejagt c. herzog Theodo kam an das reich Bairen b
A. 42. ^ei den zeiten des kaisers Anastasius, und pei den zeiten
des nagsten kaisers nach Anastasi, Justinus ge-10
nant, ist gestorben Theodo nach dem eingank in Bairen
30 jar anno Christi 537 und liess ainen sun, Udo genant,
der in geerbt hat.
43. [F. 13 J Udo a, herzog in Bairen, seines herzogthums
ira achtundzbainzigisten jar ist gestorben anno Christi 15
565 jar.
Theobaldus a, ain herzog in Bairen, ain stolzer
mandlicher fiirst, ist einzogen in walsche land und
hat daraus all Gotten getriben.
Cf.Fiuir.36. 2£r hat auch vil streit mit den Hunen gethan;20
37
'namlich ains mals lag er mit seinem volk damider und
ward von den Hunen gefangen und ainem machtigen
Hunen zu herter gefankniis empfolhen. der selb
Hunn sprach zu dem herzogen, bam it er in belonen wolt, so
wolt er im aus der gefankniis helfen und im der Hunen25
fursten, seinen feind, an all sein miie gefangen in
sein her bringen. der herzog was fro und sagt im -
zu, umb solichs in ze belonen, als sich gebiirte. der
Hunn fiirt den herzog pei der nacht durch alles her
in des herzogen her zu den seinen, des si groslich30
erfreut wurden. in dem het der Hunn antragen, dass
a am Rand in Kreis dux. b am Rand mit Einfugangsxeicheti.
c am Rand in Kreis streit.
1 Weder beiAndr. noch beiEbran, Fiietr. oder oben im laieinischen
Texte behauptet. 35
* Die folgende Qeschichte, welche oben im laieiniscfien Texie nickt
enthaUen ist , erxahlt Fiietr. 36 ff. von Eerxog Theodo. Spiller konnte,
trie er S. 39, Anm. 1 sagte, die Quelle dafiir nicht nachweisen. Oben ist
auffaUenderweise der Wortlaut des Fuetrer' schen Textes nicht oder neben-
sdchlich beniitzt, so dass ich annehmen mbchte, dass hier Fiietrers Quelle 40
vorgelegen hoi und unmittelbar ausgebeutet worden ist. Aus der Ver-
schiedenheit des deutschen Textes hier und bei Fiietr. durfte xu schliessen
sein, dass trir damit xwei Uebersetxungen aus einem lateinischen Texte
haben. Vielleicht aus der verlorenen Chronik des Oaribaldus.
— 457 —
der Hunnen fiirst, sein aigner herr, dem herzogen
zuhand in sein hend ffir in gefangen ward gebracht. do
aischt der verater seinen solt an dem herzogen.
der liess im zu antbort geben, das er gedacht und
5im under seine augen nit mer kam, ob aber das
dariiber beschach, so wolt er in doch belonen, als
sich gebiirt und er im geredt hiet. also ward der
verrater verloren und nit mer gesechen. in dem
giengen di rat des herzogen zusammen und rat-
lOschlagten, was mit der Hunnen [F. 14] gefangen
fiirsten ze thund ware, do ward ainhelliglich be-
schlossen in ze toten. der herzog sbaig still und
gieng zu dem gefangen mit seinen grossmachtigen
raten, und sprach der herzog zu dem fiirsten der
l5Hunnen also: fiirst, wir seinen in eurm gebalt und
eur gefangen gebesen; ob ir unser noch also gebeltig
warent, sagent uns doch, wie ir mit uns leben
woltent. der Hunn antbort und sprach: fiirwar, ob
ich euch in meinem gebalt hiet, ir miistent sterben;
20dafiir mocht euch nicht gehelfen. da sprach der
herzog, solichs hiet er iczund auch macht mit im
ze thun, und sprach: seit aber ich rechtlich in eur
gefanknus komen pin und wider daraus komen und
ir mir durch eurn aigen diener bracht, von im valsch-
25lich verraten und ubergeben, so ist mir solhe ver-
raterei laid an euch. es wil auch kainem fromen.?s.
fursten, der anders von fiirstlicher art geboren ist,
nit gezimen, auf solhe valsche verraterey mit euch
zu handeln; ob ir mir aber durch redlichen sig z\x37.
30gefankniis worden waret, so must ir auch gestorben
sein; seit aber des nit, so sag ich euch diser ge-.?<s\
fankniis ganz quit, ledig und los. sein fursten und
rat verbundert an solicher gutigkait des herzogen
ser. paid schuf man dem Hunnen leut genug zu, di
35 in hunz in sein her belaiteten, des der Hun dem herzog
vast dankt. als aber der fiirst zu den seinen kam,
wurden si auch vast erfreut und giengen zu rat, was
weiter auf soliche ge-[F. i5/schicht ze thun ware,
do ward durch die Hunn betracht, di Bairen ganz
40ze vertreiben. do das ir fiirst erhort, er sprach: nu
hort, wer ainem Bairen ain laid thut, der hat mir
es selb gethan, dann mein leben in des herzogen
von Bairen gebalt stund und durch sein fiirstliche
— 458 —
weishait und edle tugent ledig gelassen, des ich im
imer ze danken habe. do das di rat erhorten, wurden
si des selb fro und machten ebigen frid mit dem
herzogen und gebunen in vast lieb; als auch etlich
seczen, so hab er derHunen fiirsten sbester zubeybo
genomen. so vil sey gesagt von disem herzog von
Bairen.
A. 43. Garibaldusa mit seinera sun regirt das herzogthum
Bairen anno 56 71 jar etc.
43 u. 48. Thasilo a, kiing in Bairen, ist durch Hildibertum, der 10
Franken kiing, eingeseczt und den vorgenannten Garibaldum
4S. und seinen sun herausgeworfen. diser Thassilo ist von stund
an zogen mit ainem grossen her in windisch land und
das verhert und mit ainem grossen raub wider haim
^•kumen. darnach im fiinften jar hat der austriben Gari- 15
baldus sein land widerumb erlangt, das reich in Bairen,
und sich ainen kiing genant.
A. 43 u. E.42. Und als schreibt Paulus Diaconus , cardinal, in historia Lon-
gabardorum libro 3. cap. 30., Autharus Flavius, der dritt
kiing Langabardorum, schikt sein erberge botechaft zu kiing Gari- 20
baldo in Bairen und pat, das er im sein tochter Theodelinda zu ainer
A. 44. elichen hausfrauen giib.2 solich potschaft und ambasiat enpfieng
der kiing [F. 16] in Bairen gar erlich und versprach im
sein tochter zu der ee. do das erhort Autharius, begert
er sein gespons oder braut ze sechen und er erwelt zu im25
stark jiingling und ainen getreuen alten, sam war er der
herr, und eilt mit in Bairenland. und do si stunden vor
dem angesicht Garibaldi und der alt het seine wort ver-
pracht, spricht Autharius zu dem kiing: mein herr Autharius
hat mich umb di sach hergesandt, das ich sech eur tochter, 30
unser kunftige frauen, damit ich ir gestalt meinem herren
mug verkiinden. der kiing schuf si paid ze komen. do si
wol gefiel Authari, spricht er zu dem kiing: schaff eure
machtigkait, das si uns geb zu trinken. das schuf er. do
nam si ainen kopf vol wein und gab am ersten dem elteren, 35
darnach Authari, aber sy west nit, das ers was. als er
getrunken het und den kopf widergab, do riirt er ir
a am Rand in Kreis dux.
1 So hat die Quelle; vgl. oben 43, Anm. 7.
* Da Ebran fortfahrt: von dem heirat ander vil schreiben, das 40
ich von kurtz under wegen lasse, muss nun der lateinische Text iiber-
setxi werden , wobei einiye Anklange an Fiietr. 26 f. sich ergeben.
— 459 —
angesicht mit dem finger an, doch das es niemant sach. des
schamt si sich und sagts ir zuchtraaisterin haimlichen. si
antbort ir und sprach : war er nit der kting und dein gespons,
er hiet dich nit anrtiren tiiren; doch so sweig wir, dass
5 dein vater nit hor; wann er hat ain solich person, das er
pillich ist wirdig, ain kting ze sein. wann Authari was
gar ain schoner jtingling. darnach namen sy urlaub von
dem kting. der liess si belaiten gar erberlich hunz in
walsche land, und do sy kamen an di end nachet pei
10 walschem land , do wtirft Authari ain wurfpeil in ainen
paum und liess darin stoken und spricht : also wirft Authari.
do erkanten in erst di Bairen, dass er ktinig Authari was. A. 47.
von des iczgemelten heiracz wegen der Franken kting
Hildericus gar schnell uberzoch di Bairen. Garibaldus er-4*.
I5schrak des gar ser; davon [F.17J schikt er sein tochter
und sein sun Gundoaldum in Italyam und enpot Authario,
dass er ir engegen kam. des was Authari fro und engegent
ir mit grosser zier ob dem veld Sardis ob Peren und enpfieng
sy mit grossen freuden. es was under anderen Langobar-
20 dorum da ain herzog, genant Agilolfus von Thaurino. der
het ainen knecht — aus was geist, waiss man nit; dann
es was ain gross ungesttims weter und schlug ain doner-
plicz in ain holz, das was an des ktings beschliessung — ,
der knecht sprach zu seinem herren haimlich: das weib,
25 das der kting iczund nimbt, nit nach langer zeit wirt dein
hausfrau. der herr sprach zorniklich: sprichst du das mer,
so wil ich dir dein haubt abschlagen. der knecht sprach:
ja, es ist war, du magst mir mein haubt abschlagen. es
ist auch war, das di frau dein weib wurd, als hernach auch
30 ist erftillt worden. der kting Autharius starb in dem selben
jar, seins reichs im sechsten jar.
Di kungin Theodelinda was lltibsch, weis und WOlgelert, Andr. 14}
keusch und guter siten, davon si wol geviel den Longa-
barden, darumb si ir vergunnten zu regiren, doch das si nam ainen
35 man, der ir gefiel, auch dass er dem reich teuglich war. und A. 45
mit rat der weisen erbelt sy Agilolfum, den herzogen von
Thaurino. der was ain weiser und streipar man., dem
enpot si, das er zu ir kam in das geschloss Loamelum. daselb
offnet sy im den rat der weisen. da waren kostlich hochzeit
40berait mit freuden in dem monat November, darnach in
1 Die hier daraus entnommenen Woric sind oben im lateinischen
Texte nicht vericendet.
— 460 —
dem Maien samlet er all Longabarden gen Mailant. do
ward er ganz bestatt zu dem reich. von stund an im
anderen jar macht er frid mit seinem sbeher1 und der
Francken kiing. nach dem niderlegt er drei herzogen, von
Sand Julian, von Beren, von Bergamo, darnach vieng er5
an zu kriegen mit den Romeren und belegt Rom ain ganz
jar. in den zeiten [F.18J was babst zu Rom der gross
sanctus Gregorius. do er erhort, das kiing Agilolfus mit
u. E. 42. seinem VOlk wider di Romer uber das wasser Padum komen
was, do erscbrak er also ser, das er aufhort vod der aunlegung des 10
profeten Ezehiel, ale er sagt am anfang der ersten omelie des anderen
tails, do schrayb sand Gregory statiglich zu der kungin Theodelinda
A. 45. und pat si, das si frid macht, wann er west wol, das sy gar
ain kristenliche frau was, und schikt ir fur ain gab insunder-
hait die vier piiclier dialogorum. zu allerlestem ward der 15
kiing zu dem glauben bekert und frid gemacht an dem tag
sand Gervasii und Prothasii. darumb seczt auf S. Gregory,
dass sich das ambt der mess an dem selben tag anfang:
Loquetur dominus pacem, dasa ist: der herr redt den frid.
darnach ward der frid und glaub erst gar bestat an sand 20
47. Johanns tag des taiifers. davon wurden di Longawarden
all erfreut und machten darumb sand Johans zu ainem
haubtherren. da ward auch gepaut in Modeciam bei Mailant
E. 42. gar ain kostliche kirchen. die kungin hat vil gucz gethan an
der pfafhait in Lamparten. si seczt etlich bischof und prelaten an ir25
A. 47. wirdigkait, die davon fravenlich vertriben waren. der kttng Agilolfus
regirt 20 jar und starb und liess ainen sun, genant Ado-
landus. darnach regirt di kungin Theodelinda mit irem
sun Adolandus 10 jar.
Nu kum ich wider auf di egemelt histori Hil-30
derici. der kam bietundb in Bairen und schlug aus Gari-
baldum. als etlich sprechen, het er 42 jar geregirt.
der floch zu seinem aidem in Italiam. also ist Bairen den
Franken underborfen gebesen hunz auf kiing Ott von Saxen ;
der hacz seinem pruder gelichen. 35
J8* Thasilo c, zum andern mal dargesetzt in Bairen, regirt
24 jar und was alt hundert jar, da er starb.
Greimolt c, herzog in Bairen, ist geseczt worden von
den kiing en von Francken.
a da Hs. b so Bs.; spatere Hand korr. wietund. c am Rand dux 40
in Kreis.
1 Oben 45, IS : cum Cacano Hunorum rege pacem firmavit. Es
ist mir ratselhaft, wit der deutsche Text xu dem obtgen Amdruck kam.
— 461 —
[F. 19] Theodo a, herzog in Bairen, ist auch auf-
geseczt worden durch di kiing von Franken. den hat ge-
tauft sand Euprecht anno Christi 616. di histori hat
sich also begeben:
5 Zu den zeiten Hildiberti, kiing der Franken, was der wirdig e 42 u .A .48.
vater sand Ruprecht bischof zu Worms, von edlem stamen ] geboren
lind namlich von kunklichem stamen, in der zeit schiket der herzog
Theodo von Bairen, der ander1 des namen, zu sand Ruprecht, das er
sein land Bairen baimsuchte. do der dienergots di botschaft vernam,
10 verstund er wol, daz es ain schickung was von got. und do er in
Bairen kam, do samlet sich der ftirst mit grosser ritterschaft und gieng
im engegen und enpfieng in mit freuden in seiner stat Rengspurg. do
schuef sand Ruprecht im anfang all menschen ze vasten. er underbeist
und bestatt den herzogen in dem gelauben und tauft in: mit im S&t(A.49.)
15 ge tauft worden sein sun Theodobertus, auch a lies ir hofgesind und E. 44.
ritterschaft und vil volks mit in. nach dem fugt sich sand Rubrecht
auf pet des herzogen mit schuTung ab auf der Thonau durch alles
Bairland hunz an di gemerkt Panonia, in teutsch Ungerland, und predigt
alien cas telle n, markten und dSrferen und bekert di. darnach nam
20 durch den willen des herzogen der bischof di aigenschaft der statt
Helflenburg, icz genant Salczburg, zu ainem bistum. daselb vieng er
an ze pauen ain kirchen, do icz das kloster sand Peter ligt. er paut
auch ain kirchen pei dem Walersee. der herzog Theodo gab im anfang
zu der stift alles das erdrich mit alien fruchten, das zbuschen der Sal
25 und Salczach gelegen ist. darnach wurden die zeitlichen guter vast
gemert von dem anderen herzogen Theodoberto. der b isc h of zog wider
in sein haimat und pracht mit im vil geistlicher person, darunter auch
gebesen ist sand Erentraut, und di selb junkfrau mitsambt anderen hat
er geseczt in das [F. 20] kloster nu genannt Nunnenberg.
30 Wiewol vor langen jaren Kristen und kirchen in Bairen A. 51.
sind gebesen mitsambt den haiden, so ist doch daz land
erst gar bekert worden. zu der zeit sand Ruprechta bard widerum E. 44. u. A . 51.
gefunden das salzarzt zu Reichenhall, das dann gar gut ist dem land
Bairen, auch anderen daran stdssen. der prunn was lang ungebaut ge-
35legen; den het verschutt und odgelegt Actilla, der Gotten und Hunnen E. 45.
kung, zu der zeit, als er in Germania vil stett mit raub und prant
verderbt. Theodo, der herzog, fiel in ain grosse krankheit, a. 50.
und ee er starb, fodert er sein sun Theodobertum und macht
in herzog in Bairen etc.
40 Theodobertus a, herzog in Bairen, hat geherscht.
zu des* zeiten kam der heilig bischof sand H aim ran gen Rengspurg E.45u.A. 52.
nnd was auszogen von der stat Pictavia, do er bischof was, di ligt
* am Rand dux in Kreis.
1 Ebran 43 : der drit, aber etlich histori sprechen der ander des
45 namen.
* Der lateinische Text seixt das Martyrium des hi. Emmeram unter
Herxog Theodo {vgl. oben 52, Kap. 11); Ebran sagt : Zw den zeiten der
zweier hertzogen Theodo und seines sun Theodowarti.
— 462 —
in dem land Aquitania, in dem willen, das er das volk in Pan an i am
wolt bekeren, und gesworen sein leben fridsamlich ze verzeren oder
aber sein plut in ainem andachtygen streit vergiessen. do der fiirst
des bischofs fursacz vera am, do sagt er im, das es hart muglich war,
zu ftissen in Pononiam ze komen der krieg halb, so zbiischen sein 5
und der Hunnen war. darzu waren di Hunnen ain solich grimig volk,
das si in nit horten rait seiner ler; darura im nit zam, dahin ze
ziehen. und auf pet des herzogen belaib er 3 jar zu Begenspurg
und tet gut fleis mit dem volk.
In der zoit ward des herzogen tochter Uta haimlich sbanger 10
von aines richters sun, was gen ant Sigisbaldus. do di zeit kam, das
si schier geberen solt, do fiigt si sich zu sand Haimran auf mainung,
rat von im ze nemen, und viel im ze fussen und legt im fur ir missetat,
E. 45. begert ablas uber ir sund. des betriibt sich sand Haimran gar ser
doch trost er si und sprach : so sein dein vater innen wird, das du 15
sbanger hist, und begert ze wissen, welher man sich mit dir vermischt
habe, so antbort: di siind, di ich verbracht [F.21] hab, wais niemant
dann der pischof und ich. do der herzog innen ward, das sein tochter
swanger was, do fragt er sy mit era at, wer si geswangert hete. da
sprach sy dise wort, di si sand Haimran underbeist het. do verstund 20
der herzog, sand Haimran hiet sein tochter beschlafen. und des her-
zogen sun, genant LambardllS, nam zu im sein diner und liber lief
(A. 54). den heiligen bischof, diweil er was in seiner andacht und auf dem
Romweg als ain pilgram, in ainem dorf, genannt Hellfndorf a
in Aschaimer pfarr, Freisinger bistum1 iczo. und er25
sprach grimiglich zu im: swager, was tust du da? warumb hastu ge-
gelestert mein ainige sbester, di kunklich frauen, von deiner bolus t? si
ist worden ain gelachter unser feind. do sprach sand Haimran: warumb
wolt ich den schaden, di mir gucz haben gethan, wann ich oft den
gefrumbt hab, di mir ubl haben gethan ? darumb du, Lamberte, den 30
ich von lieb nit furcht noch von vorcht nit langen, ker ab dein fravel
und halt auf deinen zoren und gee ein in di vorschung der warhait,
das du nit vallest in den ebigen fluch. der herzog was erzurnt und
sties sein sper, das er in seiner hand hett, dem bischof in sein brust
und liess in darnach auf ain laiter pinden und ain gelid naeh dem 35
anderen abschneiden, damit er seinen geist ausgab als ain martrer.
darnach ktirzlich ward sein unschuld geoffnet, darumb di herzogen
A. 55. und alles volk gross laid hetten. nach 40 tagen aus getlichem
willen ward der leichnam sand Haimram gelegt in ain schif
und auf der Isar rait prinneten kerzen in di Thunaw gar 40
snelliglich gen Rengspurg gefurt und in sand Gorgen kirchen
gar erlich begraben, daraus nu ain erlich stift ist gemacbt
worden.
E. 47. Etlich sind, die mainen, das Theodebartus hab drei siin ge -
habt, [F.22] Landfrid, Waldram, Eliland, und ain tochter Gris-45
» am Rand in Rreis Haimran, von spaterer Hand durchstrxchen
und dariibergeschrieben: Helfendorff.
1 Die$e Angabe auch bet Fiietr. 43, 24.
— 463 —
bindis1, doch so vind ich das in kainer bebarten histori
geschribei). di drey bruder warn ains m a 1 s nach ir gebonhait an dem
gaid und sassen in diken stauden und gedachten an di ewig lusperkait
und betrachteten das kurz erganklich leben und wurden da zu rat, das
5 si in daselb ain kloster und wonung pauen bolten. und zuhand liessen
si den wald ausreuten bei dem wasser Kolmanbach und pauten da A- 66.
ain wonung und kirchen an der stat, di im got het aus-57-
erbelt. das namen si aus dem zaichen : dann als die arbaiter
abhaueten di paum und heten sich verbundt, so komen tauben
10 und fiirtent di ast an di stat, do iczo stet di stat des
altars im kloster Beuren. darnach pauten sy auch dreu andre^-47.
kloster, Kochlaren, Schlechdorf und Staffelsee. di fttrsten ergaben
sich und dienten alain got dem herren. und do sich (A. 66.)
di fursten in Bairen bekerten zu kristenlichem gelauben, do stifteten
15 si bistum, kl5ster und andre goczhauser; domit nam auf im
land der gelaub.
In der zeit waren in dem land zben fursten, gebriider, A. 74
Ockarius und Albertus, vom vater von Burgundi, von der
muter aus Bairen, gefriindt Pippino, dem kting; und als etlichtt. E. 47. 48.
20niainen, »o sind sy swestersun gebesen der vorgenanten dreyn fursten.
Albartus besas neun grafschaft in Bairen, Okarius bas elter an
jaren; der besas Wurgundi. der het nit mer dann ainen sun gar A. 75
bolerzogen pey dem kung Pipino am hof. der spilt vil mit
Pipinus sun im schachzagl und uberwant in oft. darumb
25 ward er von im in seinen jungen tagen mit ainem scbachzaglpret er- u. E. 48
schlageii.a di sach ward zbiischen der vater und den fursten
giitlich darnidergelegt und gestillt. [R 23] Okarius, der
herzog in Burgundi, do er sach, das er kainen erben mer
het, do betracht er seiner sel hail und hueb an ain kloster
30 ze pauen an dem Tegerensee mit sambt seinem bruder, graf
Albrecht, auf irm aigen grund. darnach zugen si aus andacht
gen Bom limb heiltumb. do waren di haiden in der stat Rom ge-
besen mit grosser macht und fiirten ain grossen raub daraus. di fursten
wurden wurdiglich enphangen von dem babst Zacharias. der klagt in
35 wainend das ubl, das dy haiden an der stat begangen het ten. do er u. A. 76
di klag verbracht, do waren di zben fursten z or nig und sprachen:
es ist gar zu trag, der seiner feind siczend d ah aim wartet. und sprachen
furpas zu den Romeren: ir romischen held, seit ingedenk eurs namens
und geschlachcz ! mit den und an der en worten fiengen die Romer
40 erst ain herz und enpfiengen den segen von dem babst und zugen
den veindcn eilend nach , und das bairisch und burgundisch swert
regirten den adlar. und do si an das mer komen, do funden si di
a am Rand in Kreis schaczagl erslagen.
1 Ebran47, 19: Geysel, oben 67,10 : Gailswindis.
— 464 —
feind mit freiden tailend den raub. di zben obgedachten fiirsten seczten
ir hoffnung in gott und huben an ze streiten* mit den haiden und
behuben den sig und komen mit grossen freuden bider gen Bom. do
gaben di Homer den zbaien herren ganzen gebalt, von dem gewunnen
u. E. 49. gut ze nemen, was si wolten. do antborteten di fiirsten, si waren aus 5
iren landen zogen durch gocz willen, das si aucb heiltum mochten
erberben. do gab in der babst vil stfik heiltum, namlich den leichnam
A. 76. sand Quirin, der zu den zeiten gross zaichen thet. damit begabten
sy ir klosler Tegernsee. Quirinus ist gebesen ain sun des
kristenlichen kaysers [F. 24] Philippi, der, ee und er an 10
das kaisertum kam, ist gebesen ain herr in oberen und
nideren Ponaniara und hat geboren aus seiner hausfrauen
Andr. 24. Severa *, di darnach ist genant worden Genoveva*, zben stln,
A. 70. Philippum, der mit im hat geregirt, und den iczgedachten
35. Quirinum, der bischof ist gebesen in Laureacum, patriarch 15
zu Aglach.8
77, Ad prepositum. Di oft gedachten zben fiirsten
haben auch aufgericht vil ander kirchen auf irem aigen
grund, namlich Sand Polten in Ostereich, das frauenkloster
zu Nuss am Kein, Umiinster an der Ylm, di si all mit 20
heiltum und zeitlichen guteren kostlich begabt haben.
56. Theodo, hcrzogb in Bairen, ist gar ain kristnlicher,
machtiger, mandlicher fiirst gebesen zu den zeiten kaiser
Phillippi des anderen des nomens, het schone kinder, auch
vil guter ritter und knecht; sein lob und breis buchs ferr. 25
sein land tailt er im und seinen sttnen ain viertail. in der
zeit waren di priester gar werd gehalten, als der neu be-
kerten Kristen gebonhait ist. er enpfieng gar wirdiglich
den heiligen bischof und babstlichen legaten sand Cor-
binianc, den er auch gross begabt, der darnach zoch in di30
end seins suns herzog Greimolt. Theodo hat geregirt
ll4 jar und ist gestorben anno Christi 700 jar und 18 jar.
darnach haben geherscht sein siin Theobaldus und
Grimoaldus.
58. Grimoaldus, herzog b in Bairen, Theobaldi bruder, hat 35
gar schon enpfangen den heiligen sand Corbinian und in
Of. A. 60. begabt mit der kirchen Freising zu ainem pischofstuel und
* am Rand streit in Kreis. b dux am Rand in Kreis. c enphahen
S. Corbinian am Rand in Kreis.
1 Vgl. oben S. 451, 22. 40
2 Nicht im lateinischen Text.
8 Vgl. oben S. 452, 10 if.
4 Oben 56, 31 : 10.
— 465 —
hat das selb bistuin begabt [F. 25 J mit dem perg auf Chains,
den er durch rat des egenannten sand Corbinian darzu ge-
kauft hat. doch hat der egemelt herzog Greymolt nach Cf. A. 59.
seines brueders Theodebaldi tod sein bitib genomen mit
5 namen Viltrud, darumb in der bischof ser gestraft hat. davon
geban das selb beib todlichen neid zu dem man gotes, und 64.
durch iren diener Nino wollt sy in getdtt haben. darumb
floch er in das gepiirg auf Chain ss1. aber unlang darnach
ward herzog Greimolt von seinen veinten getdtt anno domini
10 729 jar; er hat geregirt 10 jar. 65.
Hucbertus, herzog* in Bairen, hat durch grosse an-
dachtige gebet widerbracht aus dem pirg den heiligen bischof
sand Corbinian gen Freising. und ist da saliglichen pey
des gemelten fiirsten zeiten gestorben bey den zeiten des
15 kaisers Leonis des dritten. Hucbertus hat geregirt 10 jar 66.
und ist gestorben anno domini 739 jar. pei des fiirsten
zeiten da haben di haiden di stat Constantinopel
belegt 3 jar; darnach furen si dannen und raubten
alles, das sy machtenb.2
20 Otilo, kunga in Bairen, aus rat sand Pirminii, bischof 67.
zu Mecz, hat das kloster Nideren Altach gepaut auf seinem
aignen grund anno domini 741. von dem grossen haus3
Pipinus und sein bruder Karolomanus haben gekriegt mit
Oatilone und haben in uberbunden und underthanig gemacht.
25 also ist Otilo ain herzog worden. sein hausfrau Hilderudis,
ein tochter Caroli Marczelli, ein sbester der iczgemeltenGS.
fiirsten Pipini und Carolomanii, anno domini 742 hat
ini geboren ainen sun mit namen Thassilo. anno domini 72.
745 sand Bonifacius, [F. 26] erzbischof zu Maincz und
30 babstlicher legat, aus gunst und willen herzog Otilo hat
Bairenland getailt in vier bistum, Salczburg, Freising, Rengs-
purg und Passaw, und daselb vier bischof bestatt, Johannes
zu Salczburg, Erimbertus zu Freising, Gaubaldus zu Regens-
purg und Vivilo zu Passau. Item Joseph, bischof zu Freising, 78.
35 mit hilf herzog Otilo hat di stift Isen gestift. er4 ist snick e. 53 u.A.78
stifter de ro kloster Winberg*, Mansee und des klosters gelegen bey der
* dux am Band in Kreis. i> so Hs.
1 Oben 64, 31 : ad Maiense castrum.
* Quelle?
40 s Sotoird maior domus iiberseixt; vgl. Ebran 49, 11 ff., der tcenigstens
sagt: die grossen des haws.
4 Ntimlick Herxog OdUo.
1 Vgl. oben 77, Anm.3. Windberg ist erst um 1125 gegriindet worden.
Quellon u. Er6rt*rungen X. F. III. 30
— 466 —
stat Gegenbach in Straspurger bistum und etlicher mer. pey den
zeiten Otili ist sand Virgilias in Bairnland geschikt worden von Pipinus,
der im aus kunglichem gebalt gelichen hat das bistum Salczburg.
der selb Virgilius vieng an zu pauen das raunster sand Ruprecht und
verbracht es in kurzen jaren. darnach hat er erhebt den leichnam sand 5
Rueprecht und mit im zben seiner caplan, Chunolt und Gisilari.
A. 79. Herzog Otilo und seyn hausfrau sind begraben zu
Osterhofen, da er ain treflich kloster sand Benedicten orden
E. J^.gestift hat, anno domini 765. Otilo liess ainen sun, genant Thasilo.
A. si. Der hueb an ze herschen pey seines vateren leben anno io
domini 747.
Bei den zeiten herzog Otilo was auf dem Norika
in Bairland ain machtiger graf mit namen Swig-
gerus1, gab sein gut durch got zu ainem bistum aus
rat sand Bonifacii und aus gunst des fiirsten Otili. 15
73. Da weichet der egemelt Bonifacius, erzbischof zu Maincz,
seinen vetteren sand Wilbold zu bischof ze Aichstet.
81. Thassilo, herzog a in Bairen, hat angehebt ze herschen
Andr. 26. durch gunst seines vateren Otilo anno 747 und ist uber-
zogen und fiberbunden wot- [F. 27] den von dem fiirsten Griffo. 20
der nam das herzogthum ein anno 748. do das erhoret
sein brueder Pippinus der gross von dem haus derFranckep ,
mit ainem grossen volk kam er in Bairn und jagt seinen aigen bruder
Griffo daraus und seczt Tassilo, der was seiner sbester sun, wider
A. 87. ein das land anno 749. darnach anno domini 7572 kiing 2.0
Pippinus het ain gemaine saumlung seiner fiirsten zuCom-
pendio. dahin kam auch herzog Tassilo mit den obresten
seins volks und schbur und verlobt treu und gehorsam
dem kiing Pipino und seinen zbain sun Karolo und Karolo-
manno auf di heiligen leichnam sand Dionisi, sand Marteinao
und sand German3, darnach anno 763 kiing Pipinus
beruft ain herfart gen Aquitania, aber Tassilo vergass seines
aids und geliibs und macht sich krank mit listen und belaib
dahaim und was dem kiing nit gehorsam und kam nimer
zu dem kiing. darnach anno 772 Tassilo hat im Kerntner- 35
land underworfen, und sein sun Theodo ist getauft worden
E.54z\i Rom von dem babst Adriano. er het zu der ee frau Liud-
burgis, ains kungs tochter aus Lam par ten, was genant Desiderius. der
selb Desiderius was dem romiechen still ganz widerbartig. darumb
* dux am Ra?id in Kreis. 40
1 Vgl. Ebran 53, 15 und oben 73, Kap. 28.
8 Oben 87, 8: 756; vgl. daxu daselbst Anm.l.
3 Quelle?
— 467 —
schikt babst Adrianus sein legaten vi kung Karl uiid liess in hoch
ermanen und pitten umb hilf, dann er vast weschbart war und aus
aigem vermiigen sich und die kirchen nit. mocht beschirmen wider der
Lamparter kung. und do Karolus dy ding alle vernam, aus manigerlay
5 ursach ward er bebegt, hilf [ F.28] ze thun Adriano und besandt ain
gross volk und zoch wider di Lamparter und in der Mat Pavia belegt
er den kiing Desiderium und vieng in und verschikt in mit beib und
kind1 in das elend in Francken. u. A. 87.
Er fand auch da seines bruders Karlomani haus-
lOfrauen2 und ire kind; di furt er auch mit im in
teutsche land.
Etlich sagen3, kiing Karl hab seinen oheim4 Tassilo A S7.
kiing in Lambarden gemacht nach dem streit, aber er
hat es durch valsch rat veracht.5
15 Aldegisius, ain sun Desideri, der entrunnen
was in Krichen6, versucht hernach mit den Kriechen.
ob er seins vateren reich erlangen mocht, aber es
mocht nit sein.
Und bard darnach kain kung mer in Lambarden. darumb bard E. 54.
20 Karl gross begabt von Adriano mit grosser freihait anno 7 72 und
darzu gab er im di zechent, damit er seinen dieneren lonet, als dann
di laien die zechent noch habent.
Aber ab disem handl het Tassilo und seyn hausfrau Liudburgis E.55 u. A. 87.
ain gross verdriessen und gedacht, ob si mocht gerechen u n d ledigen
25 di gevanknus irs vateren mit hilf irs mans; da von bebegt si Tassilo,
iren man, das er ain piintnis macht mit den Hunnen, und er seczt sich
wider kung Karl und vermaint, mit im ze streiten. darnach, do A. 87
man zalt 7 777, kam kiing Karl gen Rom und ward von
Adriano wirdiglichen enpfangen, und under anderen sachen
soklagt Karl dem pabst iiber Tassilo. Adrianus schikt zben
1 Zusammengesetxi aus Ebran 54, 20: ving den und seinen sun
und verschickt sie in das ellend und oben 87, 23: cum uxore sua. Oder
sollte, ahnlich trie ich an xwei sogleich folgenden Stellen vermute, Jacobus
Philippus Bergomensis hier unmittelbare Quelle sein? Dieser sagt I. X,
35/". 83 r: Desyderiumque una cum uxore et liberis cepit.
* Sollte sich dieser im lateinischen Text nicht vorhandene Zusatx
auf Jacobus Philippus Bergomensis stutxen ? Dort heisst es I. X, f. 83 r :
Nam Bertha Carolomani fratris uxor, que mortuo marito cum filiis ad
Desyderium confugerat, Verone deditionem fecit.
40 s Damit ware Rudolf von Polling gemeint; vgl. oben S. 67, Anm. 4.
4 Umgekehrt; Karl wird oben 87, 24 als avunculus Tassilos be-
xeichnet.
6 Diese Angabe scheint eine Missbildung aus dem lateinischen
Texte (84,29) xu sein: Qui vilipendens eciam, heu, hortatu et stimulis
45 uxoris sue Luitpurgis agitatus.
6 Hier ist vielleicht Jac. Phil, Berg. a. a. 0. (vgl. Anm. 1 u. 2) Quelle,
der sagt: Aldegysius autem Desyderii fiiius inde ad Constantinopolitanum
imperatorem con fu git.
7 Oben 87,33: 787.
30*
— 468 —
bischof, Formosum und Domasum, mit sambt des kiings
legaten Richolfo, ainem diacon, und Eberhart, der wein-
u. E. 55. schenken maister, [F.30*] zu Tassilo und lie in hoch und
vast ermanen des aides, den er im and Pippino vor gethan bet auf
di leicbnam vorbenant1. di pischof erbaichten Tassilo sein hers 5
mit vil stissen worten, also das er mit in zoch gen WorniSS und
verneuet den aid; darzu seczt er zbelf geisel. da mit kam er wider
zu genaden. aber alspald er haimkam zu seiner frauen, vergass er sich
und tet den Hunen vil hilf und beistand wider den babst, kting und
A. 87, baische land, in der zeit was kung Karl noch zu Rom. herzog 10
Tasseli legaten Arnn b 2, bischof zu Hellfenburg, und Hainrich,
abt zu Mannse, kamen zu dem pabst und paten in, das er
tfSfrid machet zbttschen Karl und Tassilo. des was er willig
und fragt, mit was underschaid das geschehen solt. sy
antborten, si hieten das nit in befelchniis oder gebalt. 15
darumb worden sy geschaczt als triigner, und Adrianus
tet Tassilo in den pan und all sein gunner, er hielt dann
den aid, den er Pippino und Karolo geschboren hiet, und
er absolvirt Karlum und alle di seyn von alien morten und
rauben, di si in Bairland begiengen, und keret die schuld20
alle auf Tassilo. damit schieden ab Tassilonis legaten.
kung Karl enpfieng den pabstlichen segen und zoch haim
in teutsche land gen Wurmss zu seinen kinden und seiner
hausfrauen Frastrada. do het er ain samlung mit seinen
u. E. 55. fursten. durch der rat sandt er zu Tassilo sand Burkhart, 25
bischof zu Wirczburg, und liess in ermanen, ob er dem babstlichen
geschaft wolt gehorsam sein und im seinen aid halten. des
wolt er nit thun. da [F 31] macht sich Karl auf mit
drein grossen heren ; er selb zoch durch Sbabnland zu dem Lech,
sein sun Pippinus mit dem walschen volk durch das Trientner 30
tal, sein sun Ludbig an die Thunau gen Feringen mit den
Saxen und Osterfranncken. do Tassilo sach, das er mit so
grosser macht uberzogen was und das di Bairen Karolo mer
genaigt waren dann im, da kam er zu dem kung Karl gen
Augspurg und pat umb genad; also vergab er im und nam 35
in auf zu genaden und enpfieng von im seinen sun Theodo
und 12 geisel und zoch wider haim gen Francken; also
nam der krieg paid end.
* so ff. H$. b arn, von spaterer Hand korr. warn Hs.
1 Vyl. oben S.466, 30. Ebran 55, 12 : auf den leichnam sand Dionisii. 40
8 Oben 87,42: Arnon.
— 469 —
Darnach zu osteren anno 788 macht kung Karl ain concili A.88u. E. 55.
gen Inglhaim an den Kein bey Mainz, und all fursten des reichs
kamen daselb zu dem kung und herzog Tassilo auch mit grosser
ritterschaft. daselb ward Tassilo aber verklagt von den Bairen vor
5 dem kung, wie er den frid nit gehalten hiet, darumb er geisl geseczt
hiet, sunder aus rat Liudburgis di Hunnen auf das reich
gefiirt. und do Tassilo des nit laugen mocht, also ward er
von den fursten mit recht und urtl zu dem tod verdambt. nu was
Tassilo des kungs geborner freund, 'und er liess in nit gern toten und
10 er fragt in, was er nu tun wolt. do pat Tassilo, das er im ain zeit E. 56.
vergunt, darin er sein siind mocht pussen; des ward er gebert, und er
ward in ain kloster gestossen bey dem Rein, genant Larich, das er selb
gepaut het, und sein sun Theodo mit im, und ander, di auch an A. 88.
der untreu schuldig waren, di wurdena an manig end ver-89.
15 schikt in das elend.
[ F. 32] Der ander sun Tassili, der genannt was Giinther, den E. 56.
erschlug ain bildschbein an dem gejayt und an der stat, do iczund ligt
das kloster Kremssmtinster; aus der laidigen geschicht paut Tassilo das
benant kloster und begabt das gar reichlich, als man das mit mer
20 worten in dem selb kloster geschriben vindt. daselb aus ainem A. 86.
prunnen entspringt ain wasser, genant Gtintrach, von des
ertotten herzogen wegen also genant, und di erst kapell
des klosters hat gebeicht Walricus, erzbischof zu Enss
oder Lorich.
25 Tassilo hat auch gestift Polling, Wessesbrunn, das also go- E. 57.
nant bas von ainem jager, der hiess Wesso ; der vand daselb Cf. A. 81.
ainen kekkbrunn. auch ains tags bas Tassilo an dem
perngejaid1 und belaib da uber nacht; daselb sach er ain
layter pis an den himl und di engl gocz auf- und absteigen
30 und den fursten der zbelfpoten an der laiter singen das
ambt der kirchbeich.
Item das ist der Tassilo, der den pischofstuel von Ens gen Passau E. 56.
geseczt hat und das bistum gar reichlich begabt; wann Laureacus
oder Ens was vor von den Hunnen erstort worden.2
35 nu ist ze merken, das der heilig sand Marx sein jungerA &v,
geschikt hat gen Bairen der end, da icz Enns ist; der ist&*
genant gebesen Laurencius, davon die stat Laureacus den
namen hat. es kam auch der zeit oft darzu, das der
kristlich gelaub aufnam, dann durch di haiden vast
40 * wurd Hs.
1 Oben 81 1 16 : venacioni aprorum ; vgl. unten S. 4 74, Anm. 4.
* Vgl oben S. 455 , 26.
— 470 —
u. K 57. wider ab1 so lang hunz auf di zeit sand Euprechcz ; der bekert
A. 84 Bairen gar zu dem gelauben. item Laureacus ist ain gTOSSe
stat in Bairen gebesen, ee si von den Hunen erstort ward,
und haisst [F.33] di pfarkirch daselb nock Lorich. pei
der stat Enss sind vil heiliger bischof gebesen und5
under anderenEutherius,Quirinus,Maximilianus2etc-
Auch zu den zeiten des vorgedachten herzog Otilo ist sand
Waldarich erzbischofe zu Enss gebesen und sand Virgilii
u.E.5 7. bischof zu Salczburg. herzog Tassilo hat auch gestift das
colegium sand Michel ZU Mattzee, das fraunkloster zu sand 10
Panthaleon ze Passaw, das fraunkloster im Kiemsee und di kloeter
A. 83. Welltenburg, Ensdorf und Pfaffenmfinster. er hat auch vil giiter
geben zu dem kloster Nider Altach, das sein vater ge-
stift het.8
E. 57. Er hat auch aus dem pirg ab Czennburg4 den Ieib des 15
heyligen sand Valtein, des bischofs, in seyn stift gen Passaw geffirt.
A. 84. Zu seinen zeiten hat Aribo, der vierd5 pischof ze
Freising, den heiligen leichnam sand Corbinian ab Zennburg
aus dem pirg bey Ameran6 gen Freising gepracht; da ist
im herzog Tasilo gar schon engagent und in gar wirdig-20
lich enpfangen.
E. 60. Item als davor gesagt ist, das kung Karl d en herzog Tassilo in
ain kloster gethan und das land Bairen eingenomen, do behielt es
Earl und verlech es kainem ffirsten, und er stiftet darin etlich graf-
A. 101. echaft und begabt damit sein edlknecht; er regirt Bairen durch 25
landvogt.
fi so. Darnach furen die Hunen mit grosser macht durch alles Bairen-
land und namen das land ein und legten sich fur die stat Tibernia,
icz Rengspurg, und vermaynten, irn puntgenoss herzog Tassilo ze
rechen. also kam kung Karl auch mit grosser macht und liess ain 30
prucken machen iiber dy [F. 34] Thunaw ; daselb ward der statt geben
der namen Ratisbona. und der kilng zoch mit seinem yolk uber die
priick und durch di stat und strait etlich tag mit den Hunnen und
gesigt. in dem streit was bei dem kung der frum kung Donatus yon
Schotten, dem ze lieb kfing Karl das kloster zu den Schotten stiftet, 35
67. und ist das erst und eltist kloster7 in allem Germania. und als etlich
mainen, so hat den streit geubt frau Liudburgis, di ain geborne kunigin
aus Lamparten bas, des gedachten Tassilo hausfrau; dann si ver-
1 Vgl. Ebrwn 56, 20 : die haben do yon erst angezundt das liecht
des heiligen gelawben. das liecht ward paid erlescht yon den heiden . . . ^
Darnach oben 84, 6.
8 Vgl. oben S. 452, 10 ff.
8 Vgl. oben S. 67.
4 Zenoburg bei Meran ; vgl. oben S. 57, 25 und 84, 28.
5 Vgl. oben 61, 6. 45
c Meran.
7 Ebran 61, 1: Schottencloster.
— 471 —
maintj iren vater und gemachl ze rechen. do nu der atreit geendt
ward, do zoch der kiing den Hunen nach durch allea Baimland und
uber die pairisch gemerk, di Hunnen und Bairen von ainander schaidet
ze geleicher beis, als der Lech tut schaiden Pairen und Sbaben. und,
5als etlich seczen, so hat der kiing daselb kriegt 7 jar wider di Hunen
und vertrib si ab irem aigen grunt, das si hinder sich wichen hunz
auf di ungrisch port, in teutsch Prespurg, etlich sprechen, hunz gen
Kab. er beseczt das selb ertrich mit Kristen und nannt es Osterland ;
das selb land bas vor der iczbenanten zeit genant Oberen Panonia, 62.
10 und bas under Prespurgg ligt, bard genannt Nider Panonia. er befalch 67.
das land graf Gerolt, und nach des grafen tod ward das selb land yon
anderen auf ander zu vogten und pflegeren von den fursten ze Bairen 62.
beseczt hunz auf di zeit kaiser Otten des ersten; der SChied aller- A. 101.
erst das land ganz von den Ungeren [F. 35 und macht
I5darauf ain margraf schaf t ; das stund pis auf di zeit
kaiser Fridrich des ersten; der verkert di margraf-
schaft in ain herzogthum und schied das land ganz
ab von Pairnland.1 man vindt es geschriben zu Niderenaltach, E. 62.
das der kung das kloster begabt bab mit der herschaft Spicz, gelegen
20 in der obern Wochaw; der geleichen hat er auch begabt andre bistum
und kloster in Bairen, als sy dann di selben guter noch auf heutigen
tag haben in dem land Osterreich.
Es ist auch hie ze merken, das man andersbo A. &o.
geschriben vindt, das herzog Tassilo von kung Karl in
25 ainem veldstreit uberbunden und gefangen sei worden, und
durch anplicken zbayer gefeurter pek ward Tassilo plind,
und durch gebet der fursten sey im erlaubt worden, ze
gen, wo er well, da hat er verschmacht alls zeitlichs gut
und ein gestalt ains armen mans in ainem elenden klaid
30komen in das kloster Laurissa unbekant von den anderen
und da in ainem pussbartigem leben beliben bis an sein
end. nach vil jaren der oftgenannt gross kaiser Karl kam
in das selb kloster und nach seiner gebonhait blaib er di
nacht in der kirchen peten und sach da den plinten Tassilo
35 durch di hend der engl fiiren von ainem altar zu dem
anderen mit grosser wirdigkait. zu morgens frii fragt der
kaiser den maister des klosters gar fleissiglich , wer der
war, dem di engl solhe dinsperkait bebisen. er antbort im,
er west sein nit. di ander nacht der abt mit sambt [F.36J
40 dem kaiser sach auch solhe dinsperkait im von den englen
bebeisen. darnach begraif in das fieber, und als er enpfangen
het di heiligen sacrament und nach vil dingen sagt er alle
handlung seins lebens und starb da saliglichen, und bei seinem
grab geschechen vil zaichen.
45 « Vgl. oben S. 176.
— 472 —
A. 101 u. Carolus kiing* und darnach kaiser, gekront von pabst
Leo, und mit im Arn, pischof zu Salczburg, ze ainem erzbischof ge-
beicht. Der Karlus hat nach dem vorgenanten Tassilo
Bairland durch di hernachbenanten landvogtgeregirt 211 jar,
von erst 5
m. E. 60. Neaman, landvogt b in Bairen, ist mit graf Roland und
anderen in Hispania erschlagen word en in Runczival.
A. 102 u. Gerhardus, landvogt »> in Bairen, ist ZU Ungeren in ainem
E- ffflstreit von den Hunnen erschlagen und gemartert worden anno
domini 799 und in dem kloster A.ugie, das er gross begabt 10
hat, begraben.
Geroldus, landvogt b in Bairen geseczt von kaiser Karl anno
Christi 811.
Lotharius, kiing* in Bairen nach kaiser Karls tod ge-
u. E. 64.seczt von dem gietigen kaiser Ludbig, der dann sein vater 15
was etc.
Ludbicus, der gietig kaiser c, kiing in Bairen, kaiser Karls
sun, hat seinen sun, den obgenanten Lotharium wieder haim-
geruft und selb gereigirt in Bairenland anno 817.
[F. 37 J Der Obgenant Geroldus, landvogt in Bairen, hat sich 20
geseczt wider den kaiser Ludbig; darumb ist er in dem liagSten
jar darnach erplent verdorben. darnach hat kaiser Ludbig
ainen hof benift gen Achh; da hat er seinen erstgebornen sun Lotharium
mit im kaiser geornet und seinen sun Ludbig kiing in Bairen
gemacht. der giitig kaiser Ludbig het pey seiner ersten ^
hausfrauen Ermergard drey siin, Lotharium, Pippinum und
Ludbig, und bey seiner anderen hausfrauen Judith Carl,
kiing zu Frankreich.
A. 103. Ludbicus, kiing d in Bairen, des giitigen kaiser Ludbig
sun und kaiser Lotharii bruder und auch Caroli etc. 30
E.64(A.103). hie ist ze merken, als schreybt Otto von Freising in seiner cronica im
5. puch, 23. und 24. capitl: anno 822 kaiser Ludbig sandt seinen
sun Lotharium in walsche land, und als er alle ding in walschem
land wol bet geordnet und beraitet sich wider zu seinem vater zu
E.65u.A.103. ziechen, war gefordert gen Rom von papa Pascali, gar wirdiglich 35
enpfangen und an dem heiligen oster lichen tag zu kaiser gekronet.
so nu Lotharius wider kumbt aus walschen landen und vermaint ze
regiren nach seines vatern tod, des befromdet sein zben pruder Ludbigum
und Carolum, das sy irs vateren reich und kiinglichs
namens SOllten entraubt sein, und sagten irem bruder ainen^O
& rex am Rand in Kreis. b vogt am Rand in Kreis. c cesar am
Rand in Kreis. d dux am Rand in Kreis.
1 Oben 101,5: 26.
— 473 —
streit z\x. also geechach da ain grosser, grausamer, grimiger streit,
darin, als man sagt, zbelf-/"F. 38]mal hunderttausent man
auf paiden saiten erschlagen wurden. do der claglich streit R
verpracht ward, fiel der plutig sig zu Karl und Ludbig, aber
5 kaiser Lotbarius floch gen Achh, darnach gen Vienna, do das E.66u.AJ03.
erhert babst Sergius, do schykt er sein erberg legaten, di mit sambt
den fursten des reichs di drey prfleder mit ainander verricbtent und
mit ainander tailtent. dem Lothario ward das romisch
kaisertum und ain tail in Galia oder Franckreich, darumb
lonoch heut von seines namen wegen di selb gegent wirt
genannt Lotringia, und das er und sein erben solten romisch kung und £.66 u. A. 104.
kaiser seyn. Karolo wurden di land im undergang der sunnen
von dem britanischen mer hunz an di Mosel, und das er
und sein erben solten genannt werden kting von Frankn
15 und Frankreich; wann pis auf di zeit seind di kflng der Franken E.67 u. A.104.
teutsch gebesen. hierumb di diseb histori nit wissen, wan sy
lesen, Sigwertum , der Franken kung , hat das kloster
Sand Gallen gestift oder Dagobertus, der Franken kung,
hat das bistum Straspurg gestift, der geleichen vermainen
20 sy, si sein Franczosen oder Galici gebesen, des doch nit
ist; dann si sind teutsch gebesen; wan den titl Oder namen
kiing von Frankreich hat erst kaiser Karl erlangt und
sein erben. Ludwig dem wurden alle teutsche land von
dem Eein pis an das mer von Lebus *, das ist Bairen, Karnten,
25 Steir, Osterreich, Mercheren, Meichsen, Sachsen, Diirgen, Hessen
und Selannd, damit im mit den landen widerkert wurd, das
er kiinglichs namen manglet. er hat vil starker streyt verpracht
[F.39I mit den Winden und iren fursten Rastum gefangen und
im seine augen ausgestochen. item nach Christi geburt 874
30 nit lang darnach kung Ludbig der elter ist gestorben zu Frankfurt
und hat verlassen drey sttn, Karlomannura, Ludbicum und Karolum ; E.68u. A.104.
di haben alle drey nach ainander geregirt in Bairen.
Carolomanus, kangc in Bairen, in der tailung mit seinen e.68u. A.W5.
briideren erlangt er Bairen, Pononia, Kernten, Behamin,
35 Merheren, Ludbig dem bard Osterfranken, Durgen, Sachsen, A. iol
Friesland, Lotringen, Karolo gefiel Sbabenland und etlich
stet in Luttringen von des weins uberflussigkait wegen.
Karolomanus, kung in Bairen, hat lieb gehabt di stat Oting, dahin er E,68u. A.105.
auch bcstatt hat den stul seins reichs. und nach vil uberbindnng und
40 sig, als er gross geweitert het sein ktingreich, traf in das
* streit am Band in Kreis. *> disee Hs. c rex am Rand in Kreis.
1 Oben 104, 25 : mare Lubi cense.
— 474 —
paradis, und starb und ward zu Oting rait kiinklicher wird begraben.
er lie aus ainer edlen, aber nit elichen frauen mit nameo Liutsbinda
ainen sun, genannt Arnolfus.
Ludbig, kiinga der Osterfraiicken, alspald er vernam den
tod seines pruders Karlomani, fugt er sich in di haubsuto
Rengspurg in Bairland und all heren im land underbarf er im
E.69u. A.105. und regirt in Bairland. er gab auch Arnolfo das herzogtum in
Kernten und das gesloss Mospurg. in der zeit di Nortmanili uber-
A.106. zugen das reich und verprannten di palast Maincz1 und Kolen,
Trier, Bunnen2, Achh mit anderen castellen und slossen. 10
in den [F. 40] tagen starb Ludbig zu Frankfort und ward
pey seinera vater begraben in dem kloster Laureacum.
A. 106 Carolus b, dem in der tailunc mit seinen bruderen
u.E.69.nur alain Sbabenland geviel, ward nach Karolo dem
anderen8 von pabst Johanna dem VIII. zu kaiser gekrdnt. in 15
der zeit als di Nortmani das reich vast verderbten
und sein bruder kiing Ludbig starb, wonet er in
walschen landen. do schikten zu im di iiirsten, das er dag
reich einnam und das land vor den veinden beschirmet. er
saumt sich nit; er nam zu im Longobardi, Bairen, Saxen, 20
Frieser, Sbaben, Dlirgen und ander und kam mit ainem gro&sen
volk und vand di Nortmanner noch in dem reich. damit er aber
frid machet und den glauben meret, gab er irem kung Gotfrido Gisila,
Lotharii tochter, zu ainem gemachl und das land Frisia ; damit bekert
er in und di seinen zu dem gelauben. er hueb Gottfrido auch 25
A. 106. selb aus der tauf. in dem nagsten jar darnach kiing
Ludbig, Carl kiing in Frankreich sun, starb und wurdenc
begraben in dem kloster Sand Dionisii. nach dem kam an
das reich sein bruder Karolomanus. unlang darnach ward
er an ainem perngaid4 geschlagen und starb. do nu di30
fursten in Frankreich ir herren heten verloren, aintrach-
tiglich paten sy kaiser Karl, der noch alain lebt aus kaiser
Karls geschlacht, dass er kam ; als er kam, williglich under-
borfen sy sich im.
Arnolfus a, des Karlomanno, kung in Bairen, sun, anno 35
107. 887 5, so nu kaiser Karl der drit an leyb und gemiit [F.41J
a rex am Rand in Kreis. h dux am Rand in Kreis. c so Hs.
1 Dieser Name ist hier ivohl aus der verderbten Lesart (oben 105,35)
Magense entstanden.
2 Bonn. 40
3 Ebran 69, 6 : als der jetzgedacht Ludbig auch gestorben was.
4 Oben 106y 15: in venatu aprorum; die gleiche unrichtige Ueber-
sttxung oben S. 469, 28.
6 Oben 106, 38: 889 ; vgl. Anm. daxu.
— 475 -
abnam, zu sand Marteins tag in der stat Triburia ist von
den fiirsten zu dem reich gesogen. secht: ist nit das ain 106.
wunder, das Karolus, der unter alien kungen der Franken
des machtigisten gebalcz gebesen ist, in kiirz in solich
5elend ist komen, das er von Arnolfo, der kiing was worden,1
sol begeren und dankberlich enpfieng ? schaut an den elenden Otto Fp*-»
menschenstand!* der kting, der in der tailung des vaterlichen A rj06 '
reichs den minsten tail, nurSchbaben, enpfieng, ist in kiirz
so hoch gestigen, dass er alle teitsche land, Frankreich mit
10 sampt dem romischen kaysertum enpfieng ; der ist zum lesten
also nidergeborfen, das er notorftigkait des brocz begeret,
darumb er w o 1 moeht Bprechen mit dem Job : du hast mich fiber di Otto Fris.,
wolken erhocht und gebaltiglich nidergestossen.* jedoch vermainen ^j^ 9'
etlich, das er der allerkristenlichisten fiirsten ainer gebesen
I5sey, und di versuchung sey im vor seinem tod von got zu
ainer versuchung4 gegeben worden. in dem nagsten jar,
als er von dem reich gestossen ward, starb er und ist be-
graben in dem kloster Augia; 6 jar het er das kaisertum A. 107.
geregirt.
20 ' Er fur auch ains mals, als zben babst warn, gen Bom und Kanigsh. 415.
seczt ainen zu babst und vertraib den anderen.6
Den Arnolfum haben di leus zu tod geessen6, des im a.108u.e.7u.
niemant gehelfen kund.
In der zeit was vast pos volk zu Ungeren; do si merkten Konigsh. 415.
25des kaisers tod, zugen sy in Sbaben und Bairen, verderbten vil
stett und sldsser; es ward auch Basl von in zerstort, doch wurden
di Ungeren von des landes here c her erschlagen.
Item nach dem Arnolfo ist unfuglich geregirt worden a. 107.
pis auf Otto den ersten, wann das reich ist ser getailt
30[F.42] worden, doch den grosseren tail hat Arnolf gehabt.
auch haben di Walchen selber kiing under in auferhebt,
1 Hier fehlt die Uebersetxung des Wortes (106, 22) stipendia.
2 Dieser Satx ist oben im lateinischen Text nicht enthalten. Quelle
ist der oben knapper ausgeschriebene Otto von Freising; in seinem
35 Chronicon VI, 9 sagt er xwischen den gleichen Satxen : Vide rerum hu-
manarum miserrimum statum!
3 darumb — nidergestossen fehlt oben im lateinischen Text. Quelle
ist icieder Otto von Freising: Dicere hie cum Job poterat: Elevasti me
super nubem et allisisti valide ; es besteht das gleiche VerhaUnis wie vorher
\QZ.6J.
* Verschrieben ; es sollte die Uebersetxung des Wortes probacio
(106, 28) hier stehen, also wot be waning.
6 Dieser Satx findet sich oben im lateinischen Texte nicht. Er
stammt aus Kbnigshofen, tco auch die hier xunachst folgenden Stellen,
Abderen nachste Ebran benutxt hat, sich anschliessen, so dass Konigshofen
hier die aussere Anordnung beherrschU
6 Unten S. 477,3 iciederholt.
— 476 —
audi di Franken mit gunst und willen Arnolfi haben zu
kiing Odo den starken, Euprecht sun von Paris. Arnolfo
hat geregirt Osterfranken, das iczo haist teutsche land, das
ist Bairen, Sbaben, Franken, Saxen, Diirgen, Friesland
und Lottringen. 5
Er verlech aus kttnklichem gebalt dem kiing
aus Merheren Zendebaldo das herzogtum Behaim;
der hebt im ainen sun aus der tauf und nennt in
nach im Zendebaldus.1
A. 107. Arnolfus hat mit krieg uberwunden die von Maincz. 10
E.72u.A.108.er het lieb di haubtstat in Bairen Rengspurg fiber ander stet, er
macht weiter di maur umb di selb stat , er pauet auch weiter das
kloster sand Haymran, er begabt es auch mit vil geistlichen
ornamenten, er richet es auch mit vil gttetern. man sagt auch, das
er das kloster begabt hab mit den leichnam sand Dionisii, den er 15
E. 73u.A.108. von Paris mit im gepracht het er hat auch gestift das bistum
E. 72u.AJ08.Brixen, er hat auch gereichert das bistum Salczburg, er hat auch
di Winden gestraft und undertanigt.
E.72u.A.107. Anno 894, als Arnolfo alle ding wol in teutschem land geordnct
het} zoh er mit ainem her in Lampartten und gewan di machtig stat 20
Bergama, und iren grafen Ambrosium henkt er an den galgen; des
erschraken ser all walsch stett und underburfen sich im williglich.
A. 107. Er zoch wider in Galliam und het ainen hof zu Wormss
und nit verr von dem kloster Laureacum gab er etlich stet
und geslosser pey dem pirg dem sun Basonis, genant Ludbig. 25
darnach het er mer ain samlung zu Wurmss und gab da
mit willen seiner fursten seinem sun Zendebaldo das kunk-
reich Lothringa, wann Frankreich [F. 43] het Odo mit
seinem gunst.2 der kam da zu im und ert in mit grosser
schankung. 30
A.107u.E.72. Anno 897, seins reichs im 7., Arnolfus, der uniiberbindlich
kung, aus vodrung babst Vormosii, der grosse unbird leid von den
RSmeren, zoh zum anderen mal in balsche land und geban Rom
AJ08u.E72. mit gebalt und liess da enthaubten alle, die da den auflauf wider den
babst gemacht he ten. als auch etlich seczen, SO ward er von 35
dem pabst zu kaiser kr5nt, und als er von Rom wider kam gen Pairen,
starb Lampertus, der das walsch land het einzogen, und3
von den Longobarden zu dem reich erfodert ward.
1 Quelle? Dieser Absatx ist oben im lateinischen Text nicht
enthaUen. 40
* A. 10? \ 10.
9 Hier fehlt die Uebersetxung der Work (108, 4) Ludovicus Bo-
sonie filius.
— 477 —
Item di romisch kronik1 sbeig kaiser Arnolfs
und Ludbig seins suns bis auf kaiser Otten den
grossen.2
Den Arnolf assen di leys ze tod, als vor8 Stet, da m&Ti R73u. A.108.
5zalt anno domini 900, seine reichs im 12., dee kaisertum im 5., und
bard begraben pey seinem vater zu Oting; doch zaigt man Sein
grab in dem chor zu sand Haimrann zu Rengspurg. das
mag also sein, das er am ersten zu Oting begraben sey
und darnach gen Rengspurg gefiirt worden.
10 Der Arnolfus hat geent den krieg der Kortmani, der gebert heti?. 72 (A.107).
40 jar.
Er hat pey seiner hausfrauen Odoa amen sun Ludbig, A* 108-
der nach im an das teitsch reich kam, und Zendebaldo
nit pey seiner hausfrauen.
15 Leopoldus, herzogft in Bairen nach kaiser Arnolfs 4. 114.
tod, hat angefangen zu herschen4 und im 5. jar seins 115*
herzogtumbs erschlagen worden in ainem veldstreit von den
Ungeren. Er liess zben sun, Arnolf und Berchtold.5 190.
Ludbig ft, kaiser Arnolfs sun, kam an das teitsch 775
20 reich in der stat Forchaim. [F. 44] sein bruder Zende-
baldus het das reich Lottringen ser verderbt6, das
im sein vater het gelichen, zum lessten ward er von dreyn u. E. 72.
grafen, Steffan, Gerhart und Machfrid, in ainem offen streit b
25 erschlagen, also bard genanter kflng Ludbig von denfttrsten
in Lotringa gevodert und nam das reich mit irem
willn ein in dem 5. jar seins reichs.
Anno 905 ward er auch herzog in Bairen von un-
gestttmkait wegen der Ungeren und hat das herzogthum
30geherscht 7 jar. in dem jar Ludwig, Basonis sun, het
Berengarium austriben und alle walsche land nach seinem
willen erlangt, liess sein ritterschaft reiten und mit wenig
• dux am Band in Kreis. b streit am Rand in Kreis.
1 Welche Chronik ist damit wohl gemeint ? Sollte vielleicht nur
S&Ebrans Sidle 82, 17: aber di funf konig oder herscher werden nit gesetzt
in die zal der roemischen konig in Gennani ungeschiekt vertcertet sein?
3 Dieser Satx ist oben im lateinischen Text nieht enthalten.
8 S. 475, 22.
4 Das ist eine Behauptung, icelche sich in keiner der bayerisohen
40 Landeschroniken findei; sie steht insbetondere in teiltceisem Widerspruch
mit oben 115, 5 und 6.
• Oben S. 190 und 191 Berntoldus.
9 Im lateinischen Texte nieht enthalten. Quelle ist vieUeiclU
Fiietr. 125, 12 : Cendebaldus ward gar ain vast wtiester man und tet vil
45 ubler ding.
— 478 —
gab er sich gen Beren; do ward er verraten von den
purgeren; di beruften haimlich Berengarium, der in Bairn
im elent was. erkam bald und vieng den Ludbig Basonis
und stach im seine augen aus. darnach Berengarius regirt
walsche land mit samt dem kaisertum. aber Ludbig kiing5
in teutschem land seyns reichs im zbelften ist gestorben.
also hat sich kaiser Karls mandlichs geschlacht an im
und Zendebaldo geendt. er ward zu Rengspurg in sand
Haimrans kor in der mitt begraben.
A. 116. Purkhart, herzoga in Bairen und Sbaben, ist in dem 10
selben jar getot borden.
A.llGu.E.76. Kunrad », der erst erbelt kiing1 von den fiirsten,
ward erbelt anno 913. dawider ward Arnolf der pos; dadurch
ward gross urlug zbiischen der zbaier fursten, doch uberband kiing
Konrad Arnolf am und vertraib in aus Bairen, daz er gar abfloch gen 15
Ungeren mit beyb und kind, hunz kung Conrad gestarb. item
kiing Eonrad regirt Bairland als andre land in Osterfranken
und in [F. 45 J dem 7. jar seins reichs starb er anno 920.
und aus seinem haissen ward Hainrich, herzogOtten
Cf. A.l23.s\xn von Saxen, zu kiing erbelt.2 der Hainrich het zu20
hausfrauen di heilig sand Mathildis.
A. 117 Arnolfus, als der hort, dass kiing Konrad gestorben
was, aus Ungeren mit weib und kind durch Salczburg
u. E. 76. ZOCh bider in Bairen und bard gar wirdiklich enpfangen von den
Bairen, auch von in ermont, das er solt kiing werden. 25
Andr.37 u. Das ist der Arnolf, als man von im list in der legent
52 6' sand Ulrichs, bischof zu Augspurg. dem sand Ulrichen sind
gezaigt borden zbay sbert aus gotlicher offenbarung, ains
mit ainem gehiilz, das ander an gehiilz oder gefass; er
hat auch gehort : das sbert mit dem gehiilz ist kiing Hain- 30
rich, das sbert an gehiilz ist Arnolfus an gerechtigkait.
A. 117 Kiing Hainrichen waren all fiirsten gehorsam im reich
u.E. 77. an herzog Arnolf von Bairen; darumb samlet er ain gross
volk und zoch in Bairland und belegt Arnolf um in der stat
Rengspurg. aber als etlich ander seczen, so ist im herzog Arnolf mit 35
» dux am Band in Kreis.
1 Zu Qrunde liegt dieser gegeniiber dem lateinischen Text als Zusatx
erscheinenden Angabe uoM Kbnigshofen 418: das ist die erste wale ge-
wesen eines romeschen kuniges oder keysers.
' Auch dieser Satz, der oben im lateinischen Texte sich nichtAO
findet, geht wohl wieder auf Kbnigshofen 418 xuriick, wo es Jteisst : do
besamete er di fursten und landesherren und riet in, das sii herzoge
Heinrichen Ton Sabssen soltent an das rich erwelen.
— 479 —
grosser macht engegen zogen. mi baa kung Haiti rich gar ain gu tiger,
weiser fiirst und gedacht, so er mit Arnolfum strit, das vil menschen-
plut unniiczlich mocht vergossen werden; darumb begert er alain zu
herzog Arnolf ze komen; das ward also von baiden tailen auf gen omen.
5 do redt kung Hainrich vil mit Arnolfo senftiglich und sprach, er war
von ainer gemainen samnung gevodert und erbelt zu kung, das doch
nicht gesein mocht an sondre gnad und schikung des almachtigen gocz,
und ob er also erfo dert war word en, er bolt der erst ge~[F.46]vreBen
sein, der seinen willen darein bolt geben haben, und mit vil guten
lOworten flberredt er Arnolfum, das er seinen willen auch darzu gab,
doch mit der underschaid, das im kung Hainrich nachgab und bestatt,
das er alle bistum und goczgab und prelatur im land zu Bairen zu
verleichen hiet.
Aber solhe gab hat Arnolfus misbraucht zu unerenji.i/tf
15 und unsaligkait, wann er solt sein ain beschirmer der gocz-
heuser, so ist er gebesen ain verderber der goczhauser.
er hat der pfaffhait vil unrecht und schaden gethan. er machet auchu. K. 78.
vil schoner reicher goczheuser 6d und nam in das gut und gab
es den lay en.
20 Anno 921 kung Hainrich und herzog Arnolf A. in.
sind gericht und veraint worden; in dem selben jar//s.
ist herzog Arnolf mit ainem her gen Beham zogen. anno
929 kiing Hainrich und Arnolf haben di Beham uberbunden.
Item von dem herzog Arnolf vindet man geschriben
25 in der legend sand Ulrichs, bischof zu Augspurg, das
ains nachcz in dem schlaf erschain di heilig martrerin sand 119.
Affra in ainem schonen klaid dem heiligen sand Ulrich und
sprach zu im, das er ir nachvolget. also fiiret si in auf
das Lechfeld, da sach er den zbelfpoten sand Peter siczen
30 in ainem consilii mit vil bischoven und hort da ain stim,
dia geschriben ist in dem puch der haimlichen offnbarung
sand Johanny: berr, rich unser plut von herzog Arnolf ab
dem Norika, der da erstort unsere heuser. derselben pischof
het sand Ulrich etlich erkant im leben, etlich bard er do
35 erkennen.
Aber doch herzog Arnolf horet nit auf, die kirchen^^-
ze berauben irer guter und zins; darumb straft in sand
Ulrich ains mals gar ernstlich und sprach zu im, well er
nit aufhoren umb solichs ubel und unrecht, so werd Arnolf
40 sterben [F. 47] in ainem jar. sand Ulrich het im ain zeit von E.78 it. A.120.
got erbeten, darin er sein sund solt puessen; er verachtt aber di
ler sand Ulrichs, und do das jar vergieng und der tag
kam, der im aufgeseczt ward, begab es sich an gefar, dass
a so Ha.
— 480 —
4.i20san'd Ulrich gen Rengspurg kara. das erhSrt Arnolf, der
di weissagnung verstokt in seinem herzen getragen
het, und wol, gesunt und frisch sprach er ainem seiner
diener: nim den silbren kopf und di zbo kandl gucz beins
und prings bischof Ulrich und sprich, den wein soil trinken 5
sein mund, darumb das er nit albeg redt di warhait, sunder
aus falschhait; dann er hat mir gesagt, stee ich nit ab von
beschedigung seiner kirchen, so wer ich in ainem jar sterben ;
nim war, ich pin frolich und gesunt. di wort sagt der pot
sand Ulrich, als im gepoten was. do sand Ulrich diio
wort erhort, naigt er sein angesicht zu der erd und gedacht,
was er antborten wolt, dann disea wort waren im abgef alien
aus seiner gedachtniis und der ganz vergessen. nach
ainer benigen zeit hub er sich auf und sprach zu dem poten:
wo oder bie hastu deinen herren lassen? er antbort: an 15
dem tisch hab ich in lassen frolich und gesund. sand Ulrich
sprach: ge hin paid, dann du wirst in toten finden. in der
u. E. 7(9. stun d kam der teufl und erburgt Arnolfum aines jamerlichen tods. b
paid kam der pot und sagt di wort sand Ulrichs vor
A.i2lu.E. 78. alien menschen, di gegenburtig waren. Arnolf ward begraben 20
mit fiirstlicher zier zu Regenspurg in dem kloster sand Haimran.
do kamen di teufel mit vil ungestumkait und grossem piillen
und gescbray, das di miinch in dem kloster nit frid mochten haben
und schrieen grm-[F. ^SJsamlich: gebt uns des verfluchten
herzogen leib, des sel wir in abgrund der hell haben gefiirt. 25
also musten di miinch den leichnam wider aus dem gebeichten ertrich
A. 121. ausgraben und legten in under di kirchtlir des klosters. do
komen di teufl snell mit grosser ungestumkait und fur ten
den leichnam c hoch auf in di hoch und liessen in wider
nidervallen gen Scheiren in den see, der noch genant wirt30
der teuflsee. also ward erfttllt di profecey des heiligen
sand Ulrichs anno 937.
Er liess zben siin, Arnolf und Herman, aber das
herzogtum besass sein bruder nach im.
Berchtoldus, herzog d in Bairen, hat nach seinem pruder 35
herzog Arnolf geregirt 10 jar und ist gestorben anno 948.
A. 119. Item diser Berchtold durch gebet bischof Wolfram
zu Freising di aigenschaft zu Maiess und Chozess im pirg
bey Tirol, di sand Corbinian zu der stift gen Freising
prachthet, dida unrechtlich waren davon genomen, hat 40
a disee Hs. b Arnolf der poss starb am Rand in Kreis. c leichnach
Hs. «l dux am Band in Kreis.
— 481 —
derselben stift und obgenantem bischof bidergeben und
wider eingeantbort
Hainrich, herzog* in Bairen, kiing Hainrichs sun, von a. 123.
seinem bruder, kiing Otten dem ersten, ist in das herzogtum
Sgeseczt worden nach herzog Berchtolds tod und bat das
land geregirt siben jar.
Item als man zalt 950, vil Bairen und Kerntner
sind von den Dngern erschlagen worden .b
Anno 951 kiing Ott durch di Bairen hat Walschland
lOgebunnen, und herzog Hainrich von Bairen hat di Ungeren
angriffen und kriegt.
Darnach 953 1 durch einsprechen des teufels und valscheri^.
rat ist ain unainigkeit erstanden zbuschen zbaier fursten,
[F. 49] Leutolf von Sbaben und herzog Hainrich von Bairen.
isLeutolf was kiing Otten sun, so was Hainrich kiing Otten
bruder, und do si der kiing nit mocht gerichten, da half
er seinem pruder bider seinen sun. in der zeit zoch herzog
Hainrich zu seinem pruder, kiing Otten, gen Saxen
und befalch di stat Kengspurg und das land pfalzgraf Arnolf ,
2oetbo herzog Arnolf des wiitrers sun. der tet recht tibl,
als sein vater oft het gethan, und slug umb und fiber-
gab di stat Rengspurg und das ganz Norika herzog
Leutolffen von Sbaben. do das vernam sand Ulrich, beseczt
er di stat Augspurg mit ritterschaft und zoch zu dem kiing,
25 do er in horet mit ainem her auf das Norka komen. in
den selben tagen zoch phalzgraf Arnolf fur Augspurg
und verderbt das land scheibum und vieng etlich ritter
sand Ulrichs und mit ainem gross en raub kert er wider
in Bairen. in der weil sand Ulrich wolt von kiinklichem
30dinst wider haimziechen. do belegt in phalzgraf Arnolf
in dem castell Mennchingen. das kam im doch nit zu gliik ;
wann in kurzer zeit kam graf Albrecht, sand Ulrichs 12.5.
vetter, und graf.Diebold von Tillingen*, sein bruder, mit
irer ritterschaft. also must Arnolf mit schanden haim-
35beichen, auch so bard Arnolf s bruder Herman gevangen,
doch bard graf Albrecht in dem selben vechtenb erschlagen.
sand Ulrich fiirt seinen leichnam gen Augspurg und begrub
in vor sand Baltpurg altar in unser fraun kirchen im thum
a dux am Rand fiber Kreis. b streit am Rand iiber Kreis.
40 l Oben 124, IS: 954.
2 graf von Tillingen ist dem lateinischen Texte gegenuber Zusatx
aus Ebran 80, 16; vgl. unten S. 482, 39.
Quellen a. ErCrterung«n N. F. III. 31
— 482 —
und befalch den geist dem almachtigen got. der streit
geschach am gailmontag in der vasnacht. hernach ward
pfalzgraf Arnolf auch erschlagen. kung Otto seczt
seinen bruder Hainrich bider in Bairnland [F. 50]
und vericht in mit seinem sun durch sand Ulrich und5
bischof Albrecht von Curick.
A. 128. 125. Anno 955 das pos volk di Ungern haben sich auf-
gemacht mit grosser macht und sind zogen durch ganz
i20. Bairen pis an den Lech fur Augspurg und teten grossen
schaden und verhergten das land ser. und in dem durch- 10
ziechen kommen di Ungeren gen Freising.* da erplent sy
got, das si von der dritten stund am suntag, da sy dahin
kamen, bis auf di 6. stund am freitag, da si wider neher-
zugen, mit often augen den perg zu Freising nit sachen,
aber sand Steffans kirchen, iczo Beihenstefen, und sand15
Veicz kapellen verprennten sy. das ist bol ze beschreiben
der heiligkait sand Lamprecht, der di selben zeit pischof
zu Freising was.
E. 80. Do rueft herzog Hainrich von Bairen zu seinem bruder, kung
Otten, umb hilf, und der kam aus Saxen, aber der Saxen wenig mit 20
im, warm si di selben zeit ainen streit heten gehabt mit den Behamen.
und dem kung zoch gross volk zu aus Frank e n, Swaben und Bairen.
A. 127. do das erhorten die Ungeren, zugen si aus dem besass
Augspurg engegen dem kiing; dann sy heten gross
hoffnung in ir grosse menig und macht. der kung25
het sein hoffnung alain zu got und manet sein volk,
das si ritterlich sollten streiten herhaim in irem land, so
sy doch oft den veinten in frembden landen hieten obgesigt.
und mit den und anderen worten ward das volk vast
E.80u.A.128. gesterkt, und mit hilf des andachtigen gebecz sand Ulrichs ge-30
sigten di Kristen. aber es ward gar ain grimiger streit b
gestriten auf dem Lechveld an ainer stat, haist in latein
Concio legis oder-in teutsch Cunnczenlenc, an sand Larenczen
tag. di haiden wurden fluchtig und vast erschla- [F. 51] gen;
wann an ainer seiten heten si das wasser, das was35
di selb zeit gross angeloffen, und an der anderen
seiten das mandlich kristenlich her. in dem streit ward
erschlagen der durchleuchtig herzog Conrad von Worms, des
ktingS aidem, und Dieppoldt, graf von Dillingen, sand Ulrichs bruder.
A128. Aber graf Eberharcz von Ebersperg diener prachten^O
gefangen in das gschloss Ebersperg zben ungrisch herren
a leger vor Fr[eising] am Rand uber Kreis. *> streit am Rand
iiber Kreis. c Eminczenlen Hs.
— 483 —
oder haubtman mit namen Sur und Leel mit vil Ungeren.
di zben herren antborteten si dema kting gen Regenspurg,
aber di anderen Ungeren burfen sy in ain tiefe grub und
ersteken sy, und waa der ungrischen herren gefangen waren, diu. E. 80.
oliess kiing Otto zu Rengspurg an di galgen henken. di haiden
wurden ganz erschlagen hunz an siben.1 von dem
golt und silber, das gebunen ward von den gefangen Ungeren,
ward der goczdinst zu Ebersperg gemert.
Diser sach was ain ursach ain graf von Scheiren in A. 129
lOBairen, der floch ab in Ungeren. also schreibt Otto von FreisingM- & $°-
und nent in doch mit dem namen nit. aber ander sagen,
er bab graf Ott gehaissen. in teutschen puecheren2 list
man vil von graf Wernher, das man docb in lateyn
in kainer glaublichen histori nit findt3, und sprechen,
15 graf Werenher von Scheyren vermaint, er solt das herzogtum Bairen 2?. 79.
besiczen als der nagst mandlich erb. nu SO bard Bairen aus kting A. 123.
Otten gebalt seinem bruder Hainrichen gelichen. dabider E. 79.
bas graf Werenher und fur ab gen Ungeren und raizt di Ungeren A. 129.
auf di Bairen. als es in aber nit bol gieng, erschlugen
20 si den grafen als ainen verrater.
Anno 956 ist Herolfus, erzbischof zu Salczburg, erplenti. 131.
worden pey Miildorf von herzog Hainrich und etlichen 130.
ritteren von Plawen, darumb das er den leichnam des hei-[F.52]
ligen sand Marteins, bischof zu Turon, den im kaiser Ott
25 der erst befolhen het, do er zoch aus der rais von Hisponia,
het geftirt in sein kirchen gen Salczburg.
In dem selben jar ist auch Hainrich, der herzog yoii 131.
Bairen, gestorben etc.
Hainrich, herzog b in Bairen, des vorgenannten Hain-
30 richs sun, der auch genant was Hezelo, kam an das herzogtum
nach seines vateren tod und besass das 164 jar. darnach
ward er vertriben von kaiser Otten dem andern,
darumb das er sich nach kaiser Otten tot, des ersten,
het zu kiing lassen salben und vermaint also zu regiren.
35 do belegt in Otto der ander mit macht in der stat Passaw
und vieng in und schikt in ein das elend gen Trier, da
a den Hs. *> dux am Band iiber Kreis.
1 Dieser Zusatx scheint geschhssen xu sein aus der Angabe oben
128, 43 : septem reges.
40 * Davon sind oben 129, 25 namentlich Scbirensea, d. h. die Scheyerer
Fur8tentafel, genannt. Daxu kommen Ebran 80 und Fuetrer 132.
9 Dock, bei Andr. 528, allerdings nach der Scheyerer Furstentafel.
* Oben 131, 18: 21.
31*
— 484 —
was er, pis kaiser Ott start), des geleichen tet der
kaiser Abraham, dem bischof zu Freising. den belegt er
zu Freising und vieng in auch, darumb das er herzog Hain-
rich vergftnt het, das er zu kting gesalbt ward.
A. 132. Ott, der ander romisch kaiser a, nachdem und ers
herzog Hainrich het gefangen, underbant er sich des herzog-
tumbs Bairen und herschet das 5 jar und starb anno 984.
Hainrich Heczelo, der vertriben und gefangen was,
kam wider an das herzogtumb nach kaiser Otten tot
133. und het das vierzehen1 jar und starb und leit begraben^
zu Rengspurg in sand Haimrans kloster.
Andr. 622. Man list in ainer kroniken zu Kastl, das zu kaiser Otten zeit
des anderen [F.53] von dem see genannt Metodie von wassers wegen
ain herzog, genannt Ernestus, komen sey, dem der eegenant kaiser Otto
verlichen hab ain tail des walds auf dem Norikau, do nun gelegen ist 15
das closter Castel. daselbst hat er ausgereutt den wald und di erd
paulich gemacht von dem selben Ernesto Bind vil namhaft grafen
auf dem Norkaw komen und sunderlich di grafen zu K as tell und zu
Sulczbach.
Ad propositum.
A. 133. Hainrich b, herzog Hainrichs Heczelonis sun 2, ereribt 20
das land von seinem vater und am dritten jar seins herzog-
tums starb er anno 997.
A.134u.E.86. Sand Hainrich t>, ain sun herzog Hainrichs Heczelo, nach
seinem pruder ist komen an das herzogtum in Bairen und 25
hat das besessen 5 jar. er ward erbelt zu rSmischem kung nach
kaiser Otten dem dritten und ist der erst gebesen, der von den kor-
fursten erbelt ist word en anno 1001 jar. der kung Hainrich was
ain guter krist und° der geschrift wol gelert. er was auch demutig
und dint got tag und nacht. er tet auch vil gucz an der kristenhait. 30
er gab sein sbester, frau Geisel, dem haidnischen kung Steffan von
Ungern und bekert in damit zu kristlichem gelauben, und intaufet
der heilig bischof sand Albrecht, bischof zu Brag.8
A. 134. Kting Hainrich ist gebesen ain man grosser heiligkait.
ains mals petet er in der kirchen sand Haimrans pey dem 35
grab sand Wolfgangs anno 10074. daselb ward im von
gotkundt, dassernach siben jaren kaiserliche kron
enpfahen solt von dem babst, als es auch geschach:
a cesar am Rand iiber Kreis. b dux am Rand iiber Kreis. c vnder Hs.
1 Oben 132} 35 : 13. 40
* Der deutsche Text scheint demnach vom lateinischen abgenommen
tcorden xu sein, als letxterer 133} 8 das Wort fratris noch nicht enthielt.
8 Quelle? Der lateinisehe Text oben meldet niekts davon.
4 Oben 134,28: 1008 vel quasi.
— 485 —
am ersten tag [F. 54] des sibenten jars anno 1014 ward 135.
er von babst Benedicto dem achten zu kaiser kront. 140.
Anno 1 0 1 3 x kiing Hainrich het ain samnung seiner 135 u. E. 86.
fiirsten zu Quintilmburg und liess da ain grosse harfart rufen
5 wider di Beham und Winden, di dannoch den glaubn nit heten und
das reich angriffen. und kiing Hainrich gtirtet umb das sbert A.l35u.E.87.
des martrers sand Adrian und zoch zu den veinten und schray zu got
und sprach di wort berr Daviden: berr, richt, di mir scbedlich sind;
Dim den harnasch und den schilt und kum mir zu hilf ! also ist er
lOangangen an den strait.* do sach er mit seinen augen sand
Larenczen, den ritter sand Jorgen und den ritter sand
Adrian mit ainem engl pey dem paner mit ausziiktem
sbert voran dem spicz vor seinem her. do erschraken
di veint so ser, das si sich an als plutvergiessen begaben
15 und bekerten. von stundan zu eren sand Larenczen richt
er wider auf di erstort kirchen zu Merssburch und begabt
sy wol.
Di fiirsten zbungen kiing Hainrich, das er heiraten-4. 137.
must, also ward im verheiratt sand Kunigund, pfalzgraf Got- E.88.
20frid VOn Luttring2 tochter. und do man di frauen di ersten
nacht an das pett pracht zu dem kaiser, do sprach er zu ir: Kungnnd,
du solt wissen, das ich mein keusch meinem got und schopfer gelobt
bab. di wil ich im nit brecben. do das sand Kungundt erhSrt, do
was si gar fro und sprach: dafur nam icb nit mangs kiingreich, wann
25 ich hab di keuschhait auch gelobt, und wer dabider tfit, der verdienet
damit gottes zoren. da sprach der kaiser: frau, du solt wissen, das
got mit una ist, dann wir sein gesamnet in seinem na-fF.55] meny
und unser keusch sol sein in gehaim. und lobten got baide, das er si
so vaterlichen versechen het.
30 Dy kaiserin ward nachmaln versagt gegen dem kaiser, wie si ir E. 88
ee hiet gebrochen mit ainem ritter. das gab Sich also. deTu. A. 147.
teufl in aines ritters gestalt gieng drey morgen aus der
kaiserin schlafkammer. do das ersahen di junkfrauen, di
si von herzen lieb hetn, den erbarmetb das mit grossem
35 mitleiden, di anderen aber, di si nit von herzen lieb
hetten, di erfreueten sich des und unleunteten sy.
solher unleunt flog weit und ferr und kam paid zu dem
kaiser, der was zu der selben zeit in walschen landen.3
der sprach : ich will der frauen nimermer gesehen, das si mich also
40 a streit am Rand titer Kreis. b erbamet Hs.
1 Oben 135, 14: Anno domini 1014., regni autem sui 13.
* Quelle? Oben 138,2: apud Renum palatinus Syfridus. Daraus
wohl irriumlieh obige Angabe.
* 147, 30: procul positi.
- 486 —
betrogen hat. und da der kaiser wider haim kam und di
kaiserin Kungund ungnad pei im innen ward, da was si gar betrubt.
doch trost si sich irer unschuld und ruft zu got mit andacht, das ir
uDschuld geoffnet wurd. und sy wardt ains tags, da der kaiser in seiner
E. 89. schlafkamer ainig was, da kam si zu im und griist in. da wolt er ir 5
nit danken, er wolt si auch nit ansehen. do sprach sy: lieber herr,
was ist euch geschehen? da sprach er: frau, das waist du wol. da
antbort sy : lieber herr, des man mich gezigen hat, des pin ich
unschuldig. darumb beger ich der gotlichen gerechtigkait und pit euch
durch got, ir wellt mir di gerechtigkayt widerfarn lassen. der kaiser 10
vodret zu im di fursten und herren und sass zu gericht und sprach :
ir suit urtail sprechen fiber ain beib, di ir ee zerbrochen hat. und
di edl kaiserin ward fiir gericht gefurt, und si sprach mit lauter
stim zu den fursten : [F. 56 J ich pit euch durch gocz willen, das ir
euch mein unschuld lasst er bar men. do warn di fursten all betrubt 15
und wolt kainer urtl sprechen. da sprach sand Kungund: ich wil
mich des hochsten gerichz trost en, das got selb ist, und bil das urtl
selber sprechen. und sprach: ir sullt zbelf geluender seg lassen
machen; darauf wil ich selber gen und rich ten fur di sach. das
ward also von dem kaiser aufgenomen, und des anderen tags wurden 20
die seg also gltind fur di kaiserin gelegt in beibesen des kaisers, seiner
fursten und alles seins hofgesindes. da sach sand Kungund auf zu
dem himl und sprach : herr Jesu Chris te, schopfer himl und der erden,
ain erkener aller herzen, du waist, das ich unschuldig bin. und trat
also auf di glunden sege und sprach : herr got, hilf mir, als unschuldig 25
ich bin, und ich richt heut fur kaiser Hainrich und fiir all man, dass
mein kainer nie gebaltig ward, des schamt sich der kaiser also hart
vor den fursten, das si fiir in auch richt, das er ir ainen herten schlag
an iren mund gab, das ir das plut davon gieng. da hub si den schlair fur
den mund: das plut sicht man noch heut in dem schlair. und do sand 30
Kungund also gericht und unschuldig erfunden ward, da viel ir der
kaiser zu fuessen und pat, das sy in zu gnaden liess komen. do sprach
si: lieber herr, ir habt mein huld; pitt got umb gnad. der sachen
was ursacher der teufl1, als obn2 stet.
A. 104. Diser kaiser Hainrich hat Apulia, das di Kriechen35
heten lang inngehabt, wider zu dem romischen kaiser-
tum pracht. er hat in der stat Beneventum ain kloster
[F. 57] paut. er seczet in Apulia ainen herzog, genannt
i-i£.Ysmael, dem befalch er das land, der kaiser ward so
ser betrubt mit der krankhaita des stains, und er was 40
auf dem berg Cassino. do het er ain zbeifl, ob das heiltum
do ber sand Benedicten oder nit. also in der nacht
erschain im im schlaf der heilig sand Benedict und riirt in
» kranhait Hs.
1 Ebran 89, 35 : das ungeluck . . . beschach durch den p6sen geist. 45
" S. 485, 31 f.
— 487 —
an mit ainem eisen, als di arzt prauchen, an di stat seines
schmerzns und legt im den stain in seyn hand, und da
er entbacht, da vand er den stain in seiner hand und lobt
da got und sand Benedicten und sagt das seinen^5-
5bischoven und fursten und anderen. er ward davon
mer erziindt in gotlicher lieb und eret darnach mer
sand Benedicten und all geistlich orden.
xAins mals kam er gen Rom und belaib da di
erst nacht wachten allain in der kirchen, genant
loMarie maior, nach seiner gebonhait. do erschain
iin Kristus in bischoflichen klaideren, als bolt er
mess haben, und im volgten nach zben leviten
Laurencius und Vicenczius, darnach Maria, di muter
gocz, mit ainer grossen menig der junkfrauen, dar-
I5nach sand Johanness der taufer mit patriarchen
und profeten, sand Steffan mit den martreren und
sand Martein mit den peichtigeren. do hueben an
zben engl di mess am liechtmesstag: got, bir haben
enpfangen dein barmherzigkait, und si rekten all
20di finger auf Christum, und do man sang am end:
dein gerechte hand ist vol gerechtigkayt, Cristus,
Maria, all heiligen und engl kerten sich zu dem
kaiser dort hindn in der kirchen und zaigten mit den
fingeren auf in. nach dem evangeli nam ain engl
25das puch und gab das zu kiissen Christo, Marie,
[F.58] darnach den heiligen nach ainander. Maria
wenkt dem engl, das ers auch dem kaiser solt geben
zu kiissen. und do er im es gab, da merkt er nit
darauf, also riirt in der engl an sein huf und macht
30in krump und hinket als den patriarchen Jacob und
sprach: das sei dir ain zaichen, das dich got lieb
hat umb dein keuschhait und gerechtigkait. dar-
nach hank der kaiser all sein tag bis an sein end.
darum birt er genant Hainrich der hinket.
35 i Oben im lateinischen Text 140, 30 ff. tcird die Sage Qualiter
ceperit claudicare nach dem Texte der Vita Henrici 111, 2 erxahlt. Hter
abet erscheint eine andere Version, die in wesentlichen Angaben von jener
der Vita abweicht. Bei Hirsch-Bresslau, Jahrbueher des DetUsehen Reickes
unter Heinrich 27. , III, 364 ist gesagt, doss sonst keine Bestdtigung der
40 Sage der Vita bekannt sei. In der Vita ist der Schauplatx der Sage die
beruhmte Basilika des hi. Michael am Abhange des Monte Oargano, hier
aber die Kirche Santa Maria Maggiore xu Rom. Ich konnte die Quelle dieser
Bresslau unbekannt gebliebenen Darstellung nieht finden.
— 488 —
F.87u.A.135 Der kaiser richt wider auf das erstort biatum Hildisshaim, da
u. A.i46er erzogen ist worden, und macht da sand Gothart, abt von
Nideren Alltach, bischof daselb. er reichet auch vast di bistum
u. A. 135. und VOraUS Maidburg, Mersburg, Meichsen, Strasburg und
Salczburg. dem selben bistum gab er das ertrich mit alien zutaten, 5
das genannt wirt im Lungew und darzu vil urbar. er lies auch vil oder
kloster und kirchen widerum pauen in Bairland, di der p5s herzog
Arnolf und di Hunn erstort hetten, und begabet di mit grossem gut.
A.i36.ev ist ain stifter der stift sand Castl zu Mospurg. item
145. zu Weihenstefen waren etbo sechs korherren und ain brobst. 10
di selb brobstey verbandlt Egilbertus, bischof zu Freising,
146. in ain kloster sand Benedicten orden anno 1021. darzu
gab kayser Hainrich ain insel in Osterreich, genannt Sachsone-
L\87g'&nk. der kaiser stiftet das bistum Babnberg und begabt das mit
u. A. 143 4000 * fl. jarlicher giilt. und do das mfinster gar berait was, sach an 15
babst Benedictus der acht des namen di andacht und gebet
u. A. 144 des kaisers und zoch von Rom in teutsche land und kam
in dem abril gen Babnberg. und do entpfieng in kaiser
und kaiserin [F. 59] mit grosser wird und andacht. der
u. A. 145, babst mit 6 2 2 bischoven weichet das mflnster in den em 20
144, 145. sand Steffan. der babst Benedictus starb zu Babenberg
und ligt auch da begraben.
8Der kaiser di weil er kiing bas, was ain bischof
zu Birczburg, genant Hainrich. der klaget den
fiirsten uber den kiing, er tat seinem pistum gebalt,25
in seinem bistum ain ander bistum ze machen. si
sprachen: der kiing wil gen Rom; dahin sendet eur
poten und klaget das dem babst. das geschach. als
man in kaiser kronet, klagt des bischofs potschaft
dem babst uber den kaiser, di fiirsten schuben das3(>
auf hiinz gen Wirczburg. als aber der babst gen
teutschen landen kam, als vor stet, liess er alien
geistlichen fiirsten und prelaten gen Wirczburg
gebieten. so liess der kaiser dahin pieten alien
layen, fiirsten und herren, di under dem romischen35
kaiser waren, dahin si dann kamen. der kaiser und
babst sassen neben ainander an dem gericht. da
klagt maniglich, was im gebrast. auch bischof Hain-
rich klagt dem pabst uber den kaiser, das er ain
1 Ebran 87, 11 : 40 tawsent gulden.
9 Oben 145,2: septuaginta duorum. 40
8 Die folgende Qeschichte der Uebertragung des Herzog turns Franken
an das Bistum Wiirxburg (vgl. Hirsch-Bresslau a. a. 0. II, 1 74 ff.) ist oben
im lateiniscJien Texte nicht enthalten. Quelle?
— 489 —
pistum machet in seinem bistum uber seinen willen.
di fiirsten schieden das mit ir baider willen. si
sagten es auch dem babst, bie sy es schaiden wollten.
das geviel dem pabst wol. sy sagten es auch dem
&kaiser. der sprach: es muss mit der fiirsten willen
geschehen. ich mag nimant an irn willen nichcz
von dem reich geben. der kaiser bat den babst,
das er im hulf di fiirsten pitten umb das herzogtum
zu Franken, das sy im gestatteten, das er das gab
lOan das bistum gen Wirczburg, so war der strit ge-
schaiden. der babst und kaiser baten di fursten,
das sy das [F.60] ze thun vergiinten; dann dem reich
waren zbay fiirstenambt erberer dan ains. di ftirsten
teten das durch ir baider bette. der babst besant
15bischof Hainrichen, ob er das herzogtum Franken
bolt nemen fur seins goczhaus schaden. des pat in
auch der babst. der pischof gebert in. also kam
das herzogtum an das bistum. di stat Rottenburg*
ist di haubtstat im land zu Franken. wer dem
20bistum di er nimbt, der beraubt sand Kilian.
^tem als di beich geschach, da babst Bene-
dictus daz miinster zu Babenberg gebeicht het, da
kam ain erpidem, der bas so gross, das sich das
miinster und di stainhauser erkliiben und vilheuser
25nidervielen, davon di leut vast verzagten und be-
sorgten, ^s bolt der jiingst tag komen.b
Der kaiser hat vil grosser ding in Apulia, walschen A. MO.
und teutschen landen verpracht. er hat das reich mit giitig- M6.
kait und gerechtigkait an plutvergiessen vast gemert. Napls,
30Polan, Beham, Merheren, auch Burgundi hat er
underborfen dem reich. item zu Rengspurg in deralten73tf.
capellen hat er ain stift der korherren gemacht.
Do nu kaiser Hainrich enpfand, das er sterben solt, do fodreti?. 90
er zu im di fiirsten und sprach zu in: lieben heren, ir habt eur treu
35 allzeit an mir gehalten und habt mich alzeit hoch geert, des muss euch
got lonen. nu ist das reich wol gemert mit eur aller hilf, wann als
oft wir gestritten ha ben, so sein wir doch an der manschlacht unschuldig,
wann got hat uns albeg geholfen. und er nam sand Kungund pei der
hand und sprach: als Christus und ir mir di junkfrauen geben habt,w. A. 150.
40 a gottenburc; Es. i> hierauf folgen nock, doch wieder ausgestrichen,
die Worte : als sich das endet, zoch de . . .
1 Auch der folgende Abschnitt findet sich nicht im lateinischcn
Texte. Quelle ?
— 490 —
also la88 [F.61 ] ich si got lind euch ain raine magt. mit vil mer
guten b or ten, das lang zu schreiben war, und mit iren guten berken
verdient der kaiser und di kaiserin, das sy baide nach irm tod erhaben
und geheiligt sind. er starb saliglich seins reichs im 24., des
kaisertums im 1 1 . jar und bard in seiner stift zu Babnberg 5
begraben. sein saligkait ward am ersten ainem ain-
sidl im Tiirgnerbald geoffnet, als man list in seiner
legend.1
E. 90. 2Do nu kaiser Hainrich gestorben was, kam sein sbester, frau
Geisel, in Bairland und bracht mit ir iren sun Hainrich und ermont 10
iren bruder Bruno, den bischof zu Augspurg, des versprechens, so er
gj. ir getan bet; wann er hett ir und irem sun gelobt ze geben alle guter,
so sein bruder kaiser Hainrich hinder sein verlassen het. er bas auch
des willens, das bistum Babnberg biderumb zu erstoren. do erschain
im ains nachcz sein bruder kaiser Hainrich in solicher grausamer gestalt, 15
das er also seer erschrak und darnach in sbfire krankhait viel. do
ward von im geoffnet sein poser fursacz. er ward auch dardurch ge-
pessert in seinem leben. also belaib ansten das gelub und verhaissen
bischof Bruno.
Ql* Di lieb sand Kungund, ain tochter phalzgraf Gotfrid*, ir muter 20
bas genant Hatwig, het got liebv in alien dingen und behielt ir keusch-
hait. ale aber kaiser Hainrich, ir gemahl, gestorben bas, pracht si
vil bischof zusam gen Babnberg und liess da ain kostlich amt sin gen
und opfret da all ir kaiserliche bat und zierhait auf und legt ain swarzes
klaid an. 25
A. 153. Anno 1025 sand Kungund umb di lieb gots und umb
di gedachtniis irs gemahls mit rat herzog Hainrich in Bairen
und ander herrn und [F. 62] grafen in Bairland ir aigen
urbara und giieter mit namen Rantesdorf oder Rantesshoven,
Hochperchacb, Ostermiinting, Veltkirchen mit kirchen, zehatb30
und mit dem vorst Wilihart, mit gepautem und ungepautem
ertrich, weingarten, miilen und allm zugehoren, der geleichen
alles, das si gehabt hat zu Hall und auf der Salcza, hat si
geben und aufgeopfert unser lieben frauen und sand Corbinian
in di hend Egilberti, des bischofs zu Freising. herbider35
hat der bischof Egilbertus mit rat herzog Hainrichs und
der seinen sand Kungund gebn Ysn mitsambt der stift sand
Zeno, Purkrayn, Dorffen und Degernbach mit alien iren
zugehoren ir lebtag und nit lenger, als leibgedings recht ist.
a urba Hs. b so Hs. 40
1 Vgl. oben S. 150, Kap. 31.
2 Die beiden folgenden Abschnittc sind oben im latcimschen Texte
nicht enthalten.
3 Unter Lesart K
* Vgl. oben S. 485, Anm. 2. 45
— 491 —
Darnach Dach rat der bischof atift si zbay kloster uod erg&b E. 91.
sich und bard ain klosterfrau do flirt Bi ain heiligs leben. und da
si sterben solt, da begert b\, das man si begrflb zu irem gemahl kayser
H ain rich, sand Kunigund nach kaiser Hainricbs tod bat gelebt 15 jar
5 und starb anno 1039. A. 155.
Nu so ich mich bider ker auf di histori der
fiirsten von Bairen, wie si nach ainander geherscht
haben, so ist hie zu merken, das der heilig sand
Hainrich, als er erbelt ist w or den zuainem romischen
lOkttng, hat er das herzogtum Bairn, als er nur 5 j&ri34.
geherscht het, williglich tibergeben seinem sbager
und hat sich des reichs betragen.
Hainrich*, sand Kungunden bruder, anno 1002 hat 155.
das herzogtum Bairen von kiing Hainrich enpfangen. er
15 hat gestift in dem ersten jar seins herzogtums das kloster 156.
Osterhofen, das von Arnolt dem wutrer, als er di haiden in das Fuetr. 156.
land furt, ganz [F.63] ausgereutt was word en.1 er hat das land A. 155.
geherscht 24 jar und ist gestorben. diser Hainrich \igt 156.
auch zu Osterhoven vor dem hohen altar begraben pey
20Otilone, dem ersten stifter.
Hainrich, herzoga in Bairn, des iczgenanten Hainrichen
sun, hat von seinem vater ererbt das land, und ein dem
23. jar seins herzogtums ist er von seinen raten erburgt
borden.
25 Cunrad*, der auch genant ward Chuno, dem lech
kaiser Hainrich der dritt anno domini 49 das herzogtum
in Bayren. anno 1052 babst Leo der neunt hat in der
stat Rengspurg erhebt den bischof sand Bolfgang zu zeiten
kaiser Hainrichen des dritten.
30 ' Pey des zeiten ward gefunden zu Rom aines risen leyb begraben, KbnigshM30.
der was dannocb unverbesen. der bet ain bunden, was funfthalben
Bchuch gross, auch vand man ain prinende iucern bei seinem haubt
stan, und es bas ain erhaben grab ig*n dem ertrich. di
Iucern macbt nyemant erloscben beder mit plasen noch mit basser.
35 do stach ainer mit ainem spiczeisen ein loch darein under den
flammen, und zuhand da der luft zu dem loch hineinkam, do
a dux am Rand iiber Kreis.
1 Im lateinischen Text oben nicht enthaUen. Man bemerke, dass
xur Ausarbeitung des lateinischen Textes hier Fuetrer vor lag.
40 * Der folgende Abscknitt ist oben im lateinischen Texts nicht
enthalten.
3 Auch Fuetr. 153 hat aus Konigsh. dieselbe Oeschichte entnommen,
die ubrigens auch Andr. bei Pex, Thes. anecd. IV, 3, 485 nach Mart. Pol.
erzahU; dock ist oben nicht etwa Fiietrers, sondern Konigshofens Text
45 iibemommen.
— 492 —
erlasch das liecht. und auf des a el ben risen grab stand geschriben :
Hie ligt Pallas Evandrusa sun, den des ritters Turn us lanz bat getfttt.
A. 156 Anno 1054 verpant sich herzog Chuno zu den Ungeren
und seczt sich wider seinen herren, kaiser Hainrich,
u. E. 98. Sbatlich. hierumb anno 1055 vertraib in der vorgedacht kaiser 5
Hainrich der dritt aus Bayren, das er floch gen Ungeren. da starb
er im elend. der kaiser gab das herzogtum seinem gemahl Ag-/"F. 64]nea,
des ed listen fursten in Gallia berzog Wilhalm von Pictaviab und
Aquitania sbester.
Agnes c, di romisch kaiserin, hat daz herzogtum Bayren 10
in gutem frid gereigirt 7 jar. darnach aus gotlichem ein-
Sprechen entschlug si sich der belt und verscbmachet di kaiserlich
kron und gab sich in das kloster Fruteria und dient alain got
A.i57.^em herren. darnach zoch si gen Rom und belaib da etlich
zeit und starb da und ist witib belibend 20 jar und bard 1 5
wirdiglich begraben in sand Petronella kirchen in einem
marblstainen grab.
Otto e, ain bolgeborner fiirst aus Saxen, ain beiser
und streitpar herr, dem lech Agnes, di kayserin, das herzog-
tum Bairen. der edl herzog Ott ward oft unrechtlich gross 20
versagt von ainem mitterlich gebornen man, genannt Egino,
anno 1071. darumb ward er abgeseczt von dem herzogtum
durch kting Hainrich den vierten und von graf Gwelfo
austriben aus dem land anno 1072.
Gbelfo e, ain wolgeborner herr. sein vater was ain 25
reicher margraf in balschen landen. von seiner muter
75&bruder sun, auch herzog Gbelf genant, von Kernten, der
an erben verschied, ererbt er alles, das er verliess in Sbaben-
land. im verlech kiing Hainrich der vierd das herzogtum
Bairen. er nam zu der ee frau Judith, ain kiingin von 30
Engelant, di selben zeit witib. di was ain tochter des
edlisten grafen von Flanderen, genant WeA-fF. 65] duwin.
aus der gebar er zben siin, dy paid nachainander das
herzogtum Pairen besassen, der. ain genant Gwelfo, der
ander Hainrich. 35
KOnigsh. 432. lPey des herzogen z el ten was ain merfart und das heilig grab
gebunnen. des volks haubtman warent der herzog von Lottring, der
graf von Flanderen, der graf von sand Gilien und vil ander gross herren.
a Exandrus Hs. b Pittauia Hs., von anderer Hand korr. Prittania,
c frau am Band in Kreis. d beliber Hs. Q dux am Rand fiber Kreis. 40
1 Der folgende Abschnitt ist oben im lateinisclien Texte nieht
enthalten.
— 493 —
dise merfart tet das volk von im selb, das es weder pabst noch kayser 433.
anting, und was des volks mer dann eechzigmal hunderttausent man.
under in waren pischof, pfaffen, miinch und allerhand volk von alien
landen in der kristenhait, und was nie kain unfrid oder gebresten
5 under in, wie vil ir bas. was ainer wolt, das wo It der ander auch,
und vertriben di hidden an alien endn aus dem land und beseczten
Jerusalem und dy heiligen stet da umb, und di Kristen hetten das
vil jar in iren handen.
Auch bey des herzogen zeiten stund auf ain grosse irrung in E.98u. A 158.
lOder cristenhait; dann wider den rechten babst Gregorium
den VII. liess kflng Hainrich der viert den bischof von
Ravenna zu babst machen. der rjennt sich Clemens, von
dem ward der kuog zu kayser gekront. nu hetten es etlich bischof
und fflreten in teutschen landen mit dem kaiser und seinem babst; so E. 99
15 waren etlich bischof und fursten mit dem babst Gregorio wider den
kaiser, der irrung halb begaben sich di fursten in gross krieg ; wann n. A. 158.
der recht babst Gregorius tet den kaiser und alle, di es
mit im hielten, in den ban.
Darumb bard er in das elend vertriben in Apulia
20 und starb zu Salerni. der babst he.t den kurfursten cf. OttoFH*.,
geschriben, das sy ainen andern kiing weltent. also °- Frid- J> 7-
anno domini 1077 erbelten sy [F.66J herzog Rudolf,
der ward in ainem veldstreit erschlagen anno 1080.1
In solher kiimerlicher zeit, da sich vil fursten in a. 158
25Saxen und Swaben saczten wider den kaiser, do
seczt sich auch wider in herzog Gbelfo von Bairen und zochw. E. 99.
mit grosser macht wider den kaiser fur di stat Augspurg anno 1083
und belegt Augspurg. di ward im ubergeben von der stat diener.
da lie er di statmaur niderbrechen auf den grunt und fuer da wider
30 aus mit ainem grossen raub. er erstort auch Freising. er ber&ubt A. 15 9 it. E.99.
auch all pfaffen und kirchen, di es mit dem kaiser hielten. er tieng
Sifrid, den bischof von Augspurg, und legt in ein ain ge-
fanknfls in seinem schloss zu Ravenspurg. da lag er lange
zeit behtttt. aber umb di fr&fenlich tat, di Gbelf an der stat
35 Augspurg begangen het, tet in der kaiser in di acht und beruft in ab
von dem herzogtum in Bairn, da roach anno 1096 kam Gbelfo wider
in die genad des kaisers, also das der kaiser seinen eltesten sun Gwelfo
bestatet, das er nach seinem vater das herzogtum Bairen zu erbrecht
besiczen solt do nu herzog Gbelf alt was, hub er an zu
40 * Dieser Absotz ist oben im lateinischen Texte nicht enthalten.
Fiir die leixten Sitixe liegen wahrscheinlieh Ottos von Freising Qesta
Frideriei I, 7 xu Orunde: At Romanus pontifex Gregorius, qui . . .
principes adversus imperatorem concitabat, omnibus, ut alium crearent,
. . . scribebat. Igitur Rudolfus dux Suevorum ab eis rex factus . . .
45 Non multo post tempore Rudolfus in publico bello a fidelibus im-
peratoris necatur.
— 494 —
pauen Kaitenpuch und begabt daz gross, er hat auch das
kloster Alltorf, das icz genant ist Weingarten, kostlich be-
gabt. der krieg het sich allnlhalb getailt in teutsche land so gross,
das es der kayser nit mer gebenden mocht. darumb sagt man, das
der kayser gebeten hab den from en herzog Gotfrid von Lottring, das er 5
di V or genant1 herfart ruefen liess, damit dy disigen krig vil
F.WOu.A.159. end namen. herzog Gbelf bolt got ain gniigen tun umb sein
stind und mit im Themo, erzbischof zu Salczburg, der am ersten
ain munch ist gebesen zu Nideren Alltach; Bilhalm, graf ZU
Pictavis, herzog in /"F.^7/Aquitania2, und die raargrafinio
Itha, ain muter sand Leopold, und vil ander herren und
graf en zugen auch in der gedachten rays uber mer wider di
hayden; und do si durch Ungeren und Kriechen komen,
secht, was geschach: Alexius, kaiser zu Constantinopel,
der si beschirmet solt haben, di pesten aus in viengio
er und durch untreu wurden si geben in der baiden hend. do
bard bischof Themo mit mangerlay marter als ain martrer gekronet.
A. 160. Itha, di margrafln, ward verzukt von ainem haiden. der
bas ain fiirst der Saracenen. der gebar aus ir den biitrer
A.i59u.RW0. S&ngbmium. herzog Gbelfo, do er bolt haimkern, starb er zu20
Ciperen, und sein gebain ward haimgefiirt in sein kloster
gen Alltorf anno 1101 jar. er liess zben sun, Gbelf und Hainrich.
A. 160. Gbelf a nach seinem vater Gbelf ererbt er das land
267. und hat das geherscht 18 jar und starb nach Christi gepurt
1119 und ist auch begraben zu Altorf pei vater und muter, 2n
160. icz Weingarten genant. er het zu der ee genomen di edl
und grossmachtig grafin frau Machthildt. di ward von im
geschaiden , darumb das ir voriger man Gotfrid herzog
Gbelf in der vierten sypp gefreundt was. das was un-
bissnt geschechen. herzog Gbelf was ain gerechter30
fiirst; darumb behiitt er sich vor dem tibel, das da thet
kung Hainrich der funft anno 1111, do er fieng den babst
Pascalem, ja er macht sich zu ainem mitler, damit der
babst und kung mit ainander veraint wurden. er verschied
an erben in dem dorf Chufring. 35
161. [F.68J Hainrich, herzog a in Bairen, ist nach seinem
bruder herzog Gbelf an das herzogtum kumen und hat das
162. geherscht 7 jar und ist gestorben 1127 jar. den hat ererbt
161. sein sun Hainrich. Juditha, sein tochter, bard verheirat
a dux am Rand iiber Kreis. 40
1 Vgl. oben S. 492, 36 ff.
* Nicht im lateinischen Text. Quelle?
— 495 —
herzog Fridrichen von Schbaben und sy gebar kayser
Fridrichen den ersten.
Hainrich, herzoga in Bairen, des iczgedachten herzog E.iOOu. A.161
Hainrichs und Wlfhildis sun, ward genant der hochvertig. eru- 162-
5 nam zu der ee frau Gertrud, ain ainige tochter kaiser Lothari,
vom geschlacht ain herzog von Saxen, der an das reich komen bas
nach kaiser Hainrich detn fun f ten.
Der kaiser bezbang auch den kung von Cecilia und machet Konigah. 437,
ainen andem kung.1 bey des herzogen zeiten was es so lang an
10 re 11 gen, das nachet all brunnen ersigen und di frucht auf dem veld
verdurben; auch was grosse teuning.
Der herzog het hochzeit mit seiner hausfrauen bei A. 162.
Augspurg an ainer statt, in latein genannt Concio legum,
da etbo di Ungeren nidergelegt und erschlagen wurden, \mi28.
I5teutsch genant Cunnczelenb. darnach herzog Hainrich k&mi62.
gen Niirenberg. do gab im uber sein sweher kaiser Lotharius
das herzogtum Saxen und alles, das er von bischof und
abten zu lechen het. herzog Hainrich krieget wider den
edlen Fridrichen, vogt der kirchen Rengspurg, und legt
2osich fur sein starks geschloss Valchstain. da liess er vor
ligen sein ritter und zoch er selb wol mit 600 ritteren
oder mer zu hilf seinem sbeher Lothario, der [F. 69 J lag
vor Speir. und er jagt herzog Fridrichen von Sbaben, des
kaisers veind, hiinz gen Griiningen. darnach durch den
25 erzbischof von Maincz komen di von Speir in des kaisers
genad. herzog Hainrich zoch wider haim gen Bairen und
geban das gschloss Falkenstain. unlang darnach herzog
Fridrich von Sbaben verprennet Mamingen und vil dorfer
und vieng etlich der Bayrischen. des nagsten sumers
30 darnach zoch herzog Hainrich in herzog Fridrichs land und
hub an bei der Tunaw bey dem dorf Tugendorf pis fur
Stouphenc und verhergt das land mit raub und prand und
zoch wider haim und krieget in Bairen wider Hainrichen,
bischofen zu Rengspurg, und wider seinen b ruder2 Otten,
35graf zu Wolfretshusen, und Fridrichen, vogt der kirchen
Rengspurg. di heten zu hilf margraf Leopold von Oester-
reich mit ainem grossen her und legten sich zu feld bei
a dux am Band uber Kreux. b Eminczelen Hs. c Storphen Hs.
1 Obwohl das unten S. 496 nach dem laieinisefien Text ausfulir-
40 licher erxdhlt tcird% ist hier UberfliUsigenceue dieser Satx aus Kanigshofen
zusatxiceise eingeschoben. Auch der folgende Satx steht nicht im lateinischen
Text und stammt ebenfaUs aus Konigshofen.
* Oben S. 162, 35 /. : Heinricum patruum Ottonis comitis de
Wolfrehausen.
— 496 —
der Ysar und vermainten den herzogen aus dem land zu
treiben. engegen legt sich auch der herzog zu veld und
ordnet sein spicz. und do sy streiten wolten , gedacht
Ott, pfalzgraf zu Witlspach, es mocht vil blucz unniicz-
lich vergossen werden, und macht sich zu ainem mitler 5
und weiset seinen aidm, graf Otten, daran, das er sich
dem herzog ergab. er het das geschloss Wolfretshusen
W-?.mit seinen pauena in dem krieg belegt und ausgeprennt.
der bischof kam auch in genad. dem verlech der herzog
ain grafschaft pey dem In. also namen ain end di krieg 10
in Bairen.
Der heilig sand Bernhard vericht di zben briider, di
herzogen von Sbaben Fridrich und Conrad, mit dem kaiser
zu Babn-/"F. 70/berg auf ainem hof zu mittvasten. dar-
nach zog kaiser Lotharius mit ainem grossen her durchi5
walsche land gen Neapls. herzog Hainrich mit seinem
volk durch Duscia, das er auch von dem kaiser zu lehen
empfieng, kam gen Rom und belaitet den babst Inocenczio
gar zu dem kaiser, sein bruder herzog Gbelf kam auch
mit 500 x ritteren. herzog Hainrich mit seiner riterschaft 20
aus Bairen geban di stat Beneventum und antbortet di
dem babst wider ein; er erstort auch di vorstat zu Alba
anno 1136. der kaiser tet vil ritterlicher streit, er
jaget gar aus Apulia und Campania Rugerium und verlech
mit sambt dem babst Inocencio di land dem edlen25
starken herzogen Reginaldo, und do er mit grossem sig
wider haimzoch, starb er in ainem armen haus bey Triennt
anno 1138 an sand Niklass tag in seins aidms herzog
Hainrichs land, darumb behielt er di kaiserlichen klainat.
164. der herzog het auch in der obgenanten rais neid und 30
E. i00.hass erlangt; darumb ward er der hochfertig genannt. nach dem
tod des iczgedachten kaisers kam an das reich ain herzog von Sbaben,
Conradus gen ant der dritt. des gunnet im berzog Hainrich nit, wann
101. er selber geren kung gebesen war, und er trostet sich seiner macht
und sprach, kung Conrad war nit redlich erbelt worden zu kflng;35
A. 164 darumb wolt er im nit gehorsam seyn anno 1139. im ward ain
hof geseczt gen Babnberg auf pfingsten. er kam nit dar.
es seczt kilng Kunrad ainen anderen hof gen Rengspurg
auf Petri und Pauli. dahin kam herzog Hainrich und ant-
u. E. 102. bortet di kaiserlichen klainet, aber er mocht nit gnad [F. 71] 40
a pauren Hs.
1 Oben 163, 20: 1501).
— 497 —
erberben. darnach der gedacht herzog ward mit urtl der
ftirsten von dem kung in di acht getan auf ainem bof zu Wirczburg.
hinnach zu den nagsten weinachten anno 1140 zu Goslaren
ward im das herzogtum Bairen abgeurtlt. kftng Conrad
5zoch in Bairen und verlech das herzogtum Bairen margraf
Leopold von Osterreicli, der seinbruder was von der mutter, darnach
begab sich vil ubls in dem land, margraf Leopold vertrayb R 102.
herzog Hainrich ganz aus Bairenland, also das er floch mit beib und
kind gen Saxen und kriegt mit hilf der Saxen wider Leopold und
10 bebegt dardurch kung Kunrad, das er zoh mit grosser macht wider
di Saxen. das ward underkomen von den bischoven und in frid ain
zeit geseczt. secht, was wunders : der grosmachtig, hochfertig A. 164.
fiirst, der sich selber ruemte sein gebalt und land, gelanget
von ainem mer zu dein anderen, in kurzer zeyt ward also
15 gediemiitiget, das er haimlich nur mit vier gesellen aus
Bairen in Saxen floch. und starb darnach anno 1140 und 165.
ward begraben bei seinem swecher in dem kloster Luther,
er liess ainen sun, genannt Hainrich. den befalch er in der E. 102.
Saxen treu. A- 165.
20 Leopold a, sand Leopolds, margraf in Osterreich, sun, 164.
als er enpfieng das herzogtum Bairen von kting Conrad,
kamen zu im all herren und grafen des lands aus vorcht
oder lieb und ergaben sich im. er nam auch ein die haubtstat
Rengspurg. er samlet ain [F. 72] gross volk und zoch
25durch Bairen pis an den Lech pey Augspurg. da bebeisti&5.
er drei tag, was ainem guten richterb gebtirt ze thun. als
aber nu herzog Hainrich in Saxen gestorben was, do herscht
herzog Leopold Bairland gebeltiglich. er legt sich fiir das
gschlos Phalaia, das iczund genant wird Ahaimstain. das
30 was zbaier briider. di beliben auf herzog Hainrichs tail,
aber Welfo, etwan herzog Hainrichs pruder, unvertraut
schnelliglich kam an sand Ypoliti tag1, und nachdem
auf paiden tailen vil erschlagen wurden, traib er herzog
Leopolden von dem geschloss. ains mals als herzog Leo-
35 pold in seiner stat zu Rengspurg sass, geschach ain grosser
auflauf durch pfalzgraf Otten. herzog Leopold legt schnell
seinen harnasch an und ziindet an etlich gassen in der
stat. mit dem kam er davon. er verderbet scheibum di
frucht der acker und kert sich ain zeyt nocher. darnach
40 a dux sanctus am Rand iiber Kreis. *> ritter Hs.
1 Oben 165 j 8: in Idibus Augusti. Die Iden des August (13.) sind
in der Tat der Tag des Id. Hippolyt.
Qaellen a. ErOrteningen N. F. III. 32
— 498 -
besamlet er ain ritterschaft und legt sich nit verr von der
stat zu feld. des erschraken di burger und gaben im ain
summa gelcz. also nam er di stat wider ein. darnach
gedacht er, wie er die schmach wolt rechen, di ira herzog
Welf vor Phalaia getan het und zoch mit grossem gebalto
bis an den Lech, da verderbt er etliche geschlosser und
verbiist das land allnthalb und zoch wider haim durch die
land der kirchen zu Freising mit grossem schaden. unlang
darnach zu Rengspurg bard er siech und zoch ab in Passauer
bistum. [do a] starb er im dritten jar seins herzogtumsio
und ward begraben [F. 73] in dem kloster zum heiligen
kreuz, das sein vater sand Leopold gestift het, anno 1142.
Hainrich b, margraf in Osterreich, herzog Leopold und
Otten, bischof zu Freising, stifter der kloster Neustift,
166. Schefftlarn und Slierss, brueder von vater und muter,15
nach seins bruders tod verlech im kting Conrad das
herzogtum Bairen und gab im frau Gerdrudt, witib, etbo
herzog Hainrichs des hochfertigen hausfrau, kaiser Lotharii
tochter, und macht dadurch frid mit den Sachsen, daraus
doch vil unrue in Bairn erstund anno 11431; wann herzog 20
Welf vermaint , aus rechter naturlicher erbschaft gebiirt
im das herzogtum Bayren. darumb auch in gegenbiirtigkait
herzog Hainrichs mit gebalt zoch er in Bairen und verderbt
auch ain tail des lands, des ward erziindt der gedacht
herzog Hainrich und samlet ain volk und verderbet vil der 25
kirchen und geistlicher giieter. auch gewan und erstort
er Freising von wegen etlicher darin, di Gbelfo giiner
waren. und do im Gbelfo mit macht entgegen wolt, do
waich er. herzog Hainrich mit sambt dem kilng legten sich
fur das gschloss Dachaw und erstorten alles, das scheibumb 30
was, und gebunnen Dachau und verprannten es. das was
graf Conrads; der was mit herzog Gbelfo. also bas das ganz
267.Bairland in unfrid. es hueb sich auch ain grosser krieg
zblischen herzog Hainrich und wischof Hainrichs, graf
Otten von Wolfreczhausen sun2, und seiner [F.74J^
burger zu Regenspurg und Odoacer, margraf zu Steir, und
^tf.mert sich von tag zu tag. herzog Fridrich der jung,
des kiings pruders sun, zoch in Bairen wider graf Hain-
rich von Wolfreczhausen und legt sich fiir das gschloss
a fehlt Hs. *> dux am Rand iiber Kreis. 40
1 Oben 166,5: 1142.
8 Vgl. oben S. 495, Anm. 2.
— 499 —
Wolfreczhausen. er fieng da graf Conrad von Dachaw, der
darnach herzog zu Croacia ward, und fiirt in mit im haiin. 167.
herzog Hainrich aus Bairen, Ostereich und anderen<tf&
teutschen landen samlet ain grosse ritterschaft und
5zoch wider kiing Geisa von Ungeren. da geschach
ain grosser streit. herzog Hainrich was gar gach und
kiien am ersten, aber am lessten v.erlos er den streit, xmd 169.
im ward vil volks erschlagen.
In solhem unfrid in Bairen gab es sich urbaring,
lOdas das frolich liecht des frids in alien landen
erschain, wann kiing Ludbig von Frankreich nam
an sich das kreuz von dem heiligen sand Bernhard.1
also macht kong Konrad ainen hof gen Speir zu weinachten
und enpfieng da das kreiz von sand Berenhart mit anderen
I5mer, und als etlich sagen, so hat daselb sandBeren-
hart den kiing und babst ganz vericht.2 darnah
ruft der kiing ainen hof gen Frankfurt, da ward sein junger
sun Hainrich durch di fiirsten zu kiing erwelt und zu mitt-
vasten zu Achh gekront. auf den selben hof kam auch
20 der jung herzog Hainrich von Saxen, des vertriben hoch-
fertigen herzog Hainrichs sun, und begert da das herzog-
tum Bairen, davon sein vater unrechtiglich gestosen wer
worden. der kiing mit weishait und listigkait spenet in
auf, pis er herwider kam uber mer.
25 Nu was kiing /F.75] Conrad aus iiber mer zbay77i-
ganze jar und mer. do starb sein sun Hainrich3 und h et ^ ***? ***•»
nach ainen jungen sun, genant Fridrich. der babst 7^ " '
enpfieng in durch ain epistl wirdiglich. darnach 60)66.
zoch er von Rengspurg gen Koln und het b\schof59./68.
30Otten vonFreising mit im und kam wider gen Rengs. 69.
purgund het da ainen hof. dahin kamen zu im zben
legaten von Rom. er beleget Kelhaim und notet fa A. 1 71.
pfalzgraf Otten, das er im must seinen sun geben zu geisel.
er liess auch sberen ain herfart gen Rom umb di kaiserlich
35 kronung. nit lang darnach kam er gen Babnberg und bard ^2
siech und starb a nno 1152. er liess ainen jungen sun,cy. OttoFris.
genant Fridrich. den befalch er dem herzog Yt\-1c-70-
drich von Sbaben, seinem vettern, mit sambt den
kunklichen klainaten.
40 ' Oben im lateinischen Texte nieht enthalten.
2 Im lateinischen Texte nitht enthalten.
3 Die folgenden gesperrt gedruckten Satxe sind oben im lateinischen
Texte Kap. 55, tco Ottos von Freising Oesta Frideriei ausgeschrieben sind,
nieht enthalten. Doch liegt auch in ihnen Ottos Text xu Orunde.
32*
— 500 —
A.175n.EJ02. Darnach 1153 kam an das reich Fridrich vod Sbaben. der
ward gekront zu Achh, zoch darnach gen Saxen, darnach
gen Bairen und hett ainen hof zu Rengspurg zu sand Haimran ;
wann der turn was neulich ausgebrunnen. im bas gross
angst, wie er di zben Hainrichen, im baid gefriindt, umb5
das herzogtum Bairen mocht vertragen an plutvergiessen,
und seczt in ainen tag nach sand Michels tag gen Wircz-
burg. dahin kam herzog HaiDrich von Saxen, des hochfertigen sun,
aber herzog Hainrich, sand Leopolds sun, auf vil vodrung
kam nit dar. darnach zu pfingsten het kting Fridrich hofio
zu Wormms. dahin kamen auch di zben fiirsten Hainrich
und Hainrich, aber kain vertrag mocht zbiischen ir berden.
darnach zu sand Andres tag1 in der stat Speir kamen
di zben Hain-/F. 76/ rich aber fiir recht. da ward es aber
aufgeschoben. kiing Fridrich het sich getibt zbay jar von 15
der fiirsten begen. zum lesten ward er genaigt zu dem
Hainrich, des vater vertriben was, und seczt in ainen tag
gen Goslarn in Saxen. dahin kam der ain und der ander
nit. do ward durch urtl der fiirsten Hainrichen von Oster-
reich abgeurtlt das herzogtum. kiing Fridrich 2och gen 20
Rom und ward von babst Adriano kaiser kront. bis er
wider haimkam, vergieng sich ain ganz jar.2 beyRegens-
A. /Ztf.purg kaiser Fridrich redt mit seinem ohaim herzog Hain-
richen von verandrung wegen der herzogtum, so doch durch
urtl der fiirsten dem andern herzog Hainrichen das herzog- 25
turn zugeurtlt war. aber er wolt nichcz volgen oder nach-
geben. darumb schieden si von ainander ungericht. nach
sand Michels tag8 gab der kayser di stat Rengspurg
dem herzogen von Saxen Hainrich in nucz und geber. da
kamen di herren zu im und gelobten im. der kaiser feyretao
di weinachten zu Worms und die pfingsten zu Bairen in
dem geschloss des pfalzgraf Otten. darnach nit verr von
Rengspurg redt der kayser mit dem anderen herzog Hain-
richen und verbilliget in zu veranderen der herzogtum.
1 30. November. Von keiner Quelle genannt. Oben 175, 32 mit 33
den Worten Ottos von Freising (vgl. Simonsfeld, Jahrbiicher des deutschen
Reicfis unter Friedrich Lf 1, 207): Proximo dehinc mense Decembri.
Vielleicht fet die obige Uebersetxung nur aus einem Missverstandnis dieser
Stelle entstanden, insofeme der letxte November als der dem December
ndch8te Tag erachtet wurde. 40
2 Nach Otto Fris.y O. Frid. 11, 41 : eodem ferme quo inde egress us
fuerat tempore vertente anno.
3 Nach detn 29. September. Oben 176 , 7 mit den Worten Ottos
von Freeing : mediante Oetobri.
— 501 —
darnach het der kaiser hochzeit zu Birczburg.1 nach sand Gallen- ^%J^*jjjo
tag2 kamen di fiirsten gen Rengspurg und warteten A&A.176. ' '
des kaisers, herzog Hainrich der elter wonet der zeit zbo
meil von Rengspurg. da ward geoffnet der rat, der lang
5verschbigen was beliben. also herzog Hainrich der elter
gab auf das herzogthura Bairn mit siben paneren, di waren
geben dem jungen herzog Hainrich, und er [F.77J enpfieng
di march in Ostereich mit zbain paneren. also ward Oster-
reich mit sambt dreien grafschaft ob der Ens mit urtl
10 der flirsten verbandelt in ain herzogtum zu ebigen zeiten
und bestatt mit des kaisers brief; wann die erbergkait des
flirsten eraischet, das er den herzoglichen namen nit solt
verliesen. also zoch kaiser Fridrkh ein gen Rengspurg 177.
mit grossen freuden, darumb das er di zben fttrsten het ver-
15 ainet. allererst kam Bairland zu gutem frid. der spruchbrief E.W3u.A.l77.
1 autt also: *
In dem namen der heiligen und unge tail ten trivaltigkait. Fridrich,
von gunst gStlicber giietigkait romischer kayser, allzeit merer des E.104u.A.17 7.
reichs. wiewol der wechsl* der gfleter mit leiblicher stift mag kreftig
20 beleiben oder dib nach weltlichem gesecz zugehandlt mag werden, mit
kainerlai widerspruch mogen zerrurt werden, doch das in gethanen
sachen kain zbeifl sei, das sol unser kaiserliche macht underkomen.
darumb sey wissnlich alien Kristen und des kaiser turns und unseren
getreuen, gegenbfirtigs alters und nachmal kunftigs, wie wir mit hilf
25 der genaden des, durch den frid den menschen von dem himl auf di
erd gesandt ist, in ainem gemainen unserm hof zu Rengspurg zu der
heiligen Maria tag, als si geboren ist, in gegenburtigkait maniger
geistlicher und kristenlicher den krieg und stoss zbuschen unsers
allerliebsten ohaim Hainrichen, herzog zu 6stereich, und allcr-
30 liebsten nefen, herzog Hainrich zu Saxen, lang ist geubt von des herzog -
turns von Bairn und von dem oberen tail der mark von der
Enns, [F. 78] haben also zu ende bracht, das der herzog zu Oster-
reich hat uns aufgeben das herzogtum Bairen und di march, di er
a weschl Hs. b jMt Hs.
35 J Oben im laieiniscken Texte nieht enthalten.
3 St. QaUus ist 16. Oktober. Oben 176,26 nach Otto van Freising :
mediante Septembri.
3 Der folgende deutsche Text ist aus Andr. 633 (Privilegium mains)
von Ebran 103 iibernommen und aus letxterem hieher; aber hier ist deut-
40 Itch der lateinische Text des Privilegium mains oben 177 als Orundlage
vertcendet tvorden und hat xu einzelnen Aenderungen Anlass gegeben.
Ausserdem jedoch hat es den Anschein, als ob auch der Text des Andr.%
wie einige Lesarten erkennen lassen mochtent Verwendung gefunden habe,
xcenn man nieht, was ich vorxiehen mochte, annehtnen will, doss hier
A&xufaUige Uebereinstimmungen in der Uebersetxung des lateinisehen Textes
vorliegen.
— 502 —
besass. nach der aufgebimg haben wir zuhand in gut verlihen
das herzogtum Bairen dem herzog von Saxen. aber der selb herzog
zu Saxen hat una aufgeben di march mit alien irn rechten und gutaten.&
das aber in dem di er unsers allerliebsten ohaym nit gemindert werd,
so haben wyr mit rat und gericht der furs ten, darin der durchleuchtig 5
f first Bandislaus, herzog in Behaim, das urtl geoffnet hat und an der
R104u.A.178. fflrstn bestat haben, di margrafschaft Osterreich und di gedacht
mark Ob der Enns haben wir in ain herzogtum verkert, und das
selb herzogtum mit alien semen rechten, freibait und genaden aus
kaiserlicher miltigkayt baben wir unserm egenanten ohaim Hain- 10
E.105u.A.178. ricben und seiner alleredelisten hausfrauen Thodore zu gut verlihen in
ebigen zeiten, das wir bestaten also, das si und ire kinder nach in,
unverscbaidenlichen sun und tochter, das selb herzogtum zu Ostereich
zu erbrecht von dem reicti haben und besiczen. ob aber der egenant
herzog von Osterreich, unser ohaim, und sein hausfrau an e 1 i C h 15
erben abgieng, da got VOr sey, so sollen si di freihait haben, das
si das selb herzogtum mogen gtinnen oder vermachen, wem si bellent.
wir seczen auch, das kain person, si sey gross oder klain, in des aelben
herzogtum an des selben herzogen willen oder hengen kain recht tiir
geiiben. aber der herzog von Osterreich ist von seinem herzog-/"F. 79 ] 20
turn uns noch dem kaiser turn kaines anderen diensts schuldig, dann
das er zu den bofen, di der kaiser beruft in Bairen, bann er gefodert
wirt, komen sol. er ist auch kainer herfart schuldig, dann ob villeicht
der kaiser in di kunkreich oder land, di an Ostereich gelegen sind, io
E.105u.AJ79.di schiken wurd etc. das aber di unser kaiserliche ordnung zu alien 25
zeiten ganz und unzerbrochen bleib, so haben wir den gegenburtigen
brief schreiben und mit unserem ingedriikten insigl bezaichen geschaflt
und darzu genomen wolgepurend oder taugentlich zeugen, der namen
sind die : Bilgram, patriarch zu Aglai, Eberhardus, erzbischof zu Salcz.
burg, Otto, bischof zu Freising, Conrad, bischof zu Passaw, Eberhardus, 30
pischof zu Babenberg, Hartmanus, bischof zu Brixen b, und Triennt
bischofe, herzog Welfo, Konrad, des kaisers pruder, Fridrich,
kiing Konrads sun, Hainrich, herzog zu Karnten, margraf Engl-
hart von istria, margraf Albrecht von Staden, margraf
Diepoldus, Hermanus, phalzgraf bey Rein, Ott, pfalzgraf, und sein 35
bruder Fridricus, Eberhart, graf zu Sulczbach, Rudolf, graf
zu Sbeinhunt, Englbertus, graf zu Hals, Gebhart, graf zu
Purkhausen, N., graf ZU Pilstain etc. und der anderen vil mer.
E106u.A.180.das zaichen des uniiberwindperlichen rfimischen kaiser Fridrich.
und ich, Reinaldus, kanzler an stat Arnolfi, erzbischof zu Mainz, erz-40
kanzler, hab das bekannt, da herschet her Fridrich, romischer kaiser
in Cristo. geben zu Rengspurg 15. Kal. Octobris, indiccion 4., des
a hier fehlt (Text Ebrans) : die marggraf Leopold gehabt hat von
dem hertzogtumb in Beirn. b hier fehlt (Ebran 105, 25) : Hardwicus,
bischof zu Regenspurg. 45
— 503 —
jars, und got mensch ward, tausent hundert 56, seines reichs im fiinften,
des kaisertum im anderen jar.
[F.80] Hainrich a, herzog in Saxn, des vertriben hoch-A.l80u.EJ02.
fertigen herzog Hainrichs sun, kam an das herzogtum zu Bairen
5 durch kaiser Fridrich anno 1156. der furst was gar ain ernat- E. 103.
licher gestrenger richter, dann seine gebot dorst niemant brechen bei
der wid des baubts. der herzog ist stifter gebesen des klosters Rans-
hofen. des selben sti ft briefs datum stet 1157.
Anno 1159 herzog Hainrich von Bairn und Saxen mit A 181.
10 seiner machtigen ritterschaft mit samt der kaiserin
ist zu dem kaiser ins feld zogen fiir di statt Crema bei
Mailant.
Anno 1160 6. Kal. Februarii Pilgram1, patriarch zu
Aglaib2, und herzog Hainrich von Bairen sind undertadiger
15 gebesen, das di burger di stat Crema dem kaiser ergeben
haben, der si von stund hat lassen berauben und verprennen.
der herzog tet dem kaiser grossen peistand mit seiner ritter-
schaft in walschen landen wider Mai land.
Anno 1162 an sand Clementen tag zu Costnicz ist ^2-
20 herzog Hainrich von seiner hausfrauen Clemencia, herzog
Conrad von Zaringen tochter, im korrecht geschaiden
worden, und als man sagt, so ist das durch rat des kaisers
geschehen. darnach hat er genomen kiing Hainrichs von
Engelant tochter, der sand Toman von Kandlberg martern
25liess, und het bei ir drey sun, Hainrichen, der hernach
pfalzgraf bei Rein bard, Otten, der ain kurze zeit kaiser
bas, und Bilhalm.
3 Anno 1164 ist gestorben Gebhart von Purkhausen. da besassen Andr. 543.
di herzogen von Bairen di vest Purkhausen.
30 Do nu kaiser Fridrich lang kriegt het mit der A. 184.
stat Mailand und mit dem pabst, anno 1175 legt er
sich fiir [ F. 81] di stat Alexandria, das geliikt im nit;
wann herzog Hainrich von Bairen und Saxen mit seiner
ritterschaft was von im gebichen aus dem veld und nam
35 des ain ursach, dammb das der recht babst Alexander den
kaiser rechtlich in den ban het tan. der kaiser zoch im^5
nach bis zu Kumersee und pat in mit aller demiitigkait,
das er in nit also verliess und bei im belib. als etlich
a Kreis am Rand. b Aglac Hs.
40 l Oben 181, 19 lateinisch Peregrinus wie Rahewin.
■ Dem lateinischen Texte gegeniiber Zusaix aus dessen Quelle
Rahewin, Oesta Friderici imperatoris IV, 70.
3 Der folgende Absatx ist oben im lateinischen Texte nicht enthalten.
Er stammt aus Andr. 543 bextc. dessen Quelle Herm. Alt.
— 504 —
mainen, so sey er im zu fiissen gefallen. da sprach ainer
aus seinen dieneren, genant Jordan, gar durstiglich: herr,
lat euch di kaiserlich kron komen auf di fiiess; wann si
wirt euch noch komen auf das haubt. da ward der kaiser
u. Ckr. Ursp. bezbungen, das er daz her must zertrennen und aus dem5
357-fe\A weichen. do zoch er mit grosser arbait und miie
mit hilf der burger von Taurino und Novaria iiber den perg Jovis1
aus walschen landen in Burgundia, seiner hauafrau land, an
etlichen enden ward er also geangst, das er most di klaider seiner
A. 185. knecht anlegen und der ross warten.1 zum lessten kam er in 10
Schbaben und erklagt sich umb verraterey kaiserlicher
mayestat, der herzog het in fiirkoraen und piintniis in Swaben
gemacht mit den grafen von Zoleren und von Veringen
und mit etlichen mer. der kaiser vodret den herzogen oft
zu hof, das er sich verantborten solt der sach, di er zu im 15
seczt. do warn etlich fiirsten und herren, giinar des herzogen,
der mainung, es mocht kain kaiser kainen fursten entseczen
dann in des selben fiirstentuni. do stund ain edlman herfur,
der sprach, es mocht der kaiser das wol tun; das wolt er
bebaren mit dem kampf gegen ainem jetbederem, der kempfen 20
wolt. und da niemant da was, der kempfen wolt, do seczt
der kaiser [F. 82] auf ain ewigs gesecz, das er und ain
iglicher kaiser oder kting mochten einen fursten entseczen
oder verrechten an ainer idlichen stat, doch in dem reich.
also ward zu Gmunden in Swaben* durch urtl der fursten 25
der gedacht herzog Hainrich erkant schuldig laidigung
kaiserlicher majestat, und baide herzogtum wurden im
abgesprochen anno 1180, und der kaiser lech si den, di da
waren deugenlich, die zu behalten. also lech kaiser Fridrich
das herzogtum Bairen Otten, pfalzgrafen zu Witelspach, der 30
durch hilf seiner briider, Conraden, erzbischof zu Salczburg,
darnach zu Maincz, Otten, den er nach im pfalzgraf macht
zu Witlspach, dess sun kiing Philipp erstach zu Babnberg ,
und graf Fridrich von Scheiren, der genant was der
partat, durch der dreier seiner briider hilf traib er herzog 35
Hainrich aus dem land mandlich und erlangt das herzogtum
1 Quelle dieser Zustitxe ist das auch dem umgebenden Texte der
lateinischen Vorlage oben xu Orunde liegende Chr. Ursp. 357, wo es
gegenuber dem oben 185 > 7 f. gektirxien Texte heisst : . . . cuin maximo
labore auxilio precipue Taurinensium et Novariensium egressus est de 40
Italia per montem Jo vis, tendens in Burgundiam, terrain uxor is suae,
in quibusdam etiam locis adeo angustiatus, ut accepta tunica servientis
servum se esse simularet et equos tamquam servus procuraret. Tandem
veniens in Alamanniam . . .
* Die Worie in Swaben sind Zusatx aus Fiietr. 163. 45
— 505 —
Bayren. aber das herzogtum Saxen verlech er graf Peren-
hart1 von Anhald, graf Albrecht1 von Anhald sun, der
durch hilf N., erzbischof zu Koln, Philipen2, erzbischofa zu
Maincz, N., landgraf zu Turigen, in ainem monat den her-
5 zogen aus 16 starken gschlosseren in Saxen vertraib.
Der egemelt herzog hat Bairland geregirt 24 jar 186
und in dem lesten jar seins regiments hat er den markt
Veringen und di priik, di die kirchen von Freising lange
jar von alter her8 mit rue het besessen und in nucz
lOund geber gehabt, zerprochen unrechtlich und in
sein dorf Miinchen gemacht, dann der zeit Munch en
nur ain dorf was, und mit samt dem zol. des hat sich
beklagt in often rechten vor kaiser Fridrich bischof Albrecht
zu Freising und sein klag [F. 83J im rechten bebeist und
15 wargemacht mit den hernachgeschriben fiirsten: Conrad,
erzbischof zu Salczburg, Chuno, bischof zu Rengspurg,
Berbhtold, margraf in Histria, Gebhardus, graf zu Sulczbach,
Ott, pfalzgraf, der grosser, sein bruder Ott der jiinger, ». 187.
Fridrich, burggraf. da hat der kaiser im rechten durch
20urtl der fiirsten di fraveltat des benanten herzog Hain-
richs, der zeit zu Braunswig, vernicht und den markt und
di priik dem obgenanten bischof von Freising und seinen
nachkomen widerumb geschafft und mit kaiserlicher freihait
bestatt. des sind zeugen gebesen di obgemelten siben fiirsten
25 und darzu Diepold, pischof zu Passaw, Hainrich, erwelt zu
Ciirick4, Gaffidamus, bischof zu Mantua, Gotfridus, kanzler,
Rudolf, notari, Romarius, brobst zu Halverstat, Hainrich,
burgraf, Siboto, graf zu Neuburk, Conrad, purkgraf zu Niiren-
berg, Frydrich von Tmhendingen und sein bruder Albrecht,
30 Hainrich von AUtendorf, Deinhart von Halenstain, Amel-
brecht von Lochhusen, Hainrich marschalk von Papnhaym,
Burkhard, kamrer, Aczo, kamrer, Regilo, kamrer, Rudolf von
Waldeck, Hainrich felix puer, Adilolt von Dornbach, Egilban
von Achdorf und sein bruder Hainrich, Rudolf von Ried,
35 » erbischof Hs.
1 Vgl. oben 185 , Anm. 2. Die deutsche Bearbeitung ist gemacht 7
bevor die betr. Namen im lateinischen Text ausradiert und durch andere
ersetxt waren.
* lm lateinischen lext oben 185 }H 7 gehbrt der Name Philippus richtiger-
40 wetie xu den vorausgehenden Wot ten Coloniensis archiepiscopus ; durch
Nichtbeachtung dieser Tatsache stiftet der deutsche Text Verwirrung.
8 Bier ist merkwiirdigerueise der Ausdruck oben 186, 7: principum
dooacione nicht iibersetxt.
4 So fur oben 187,9: Curiensia.
- 506 —
Hartbich raarschalk , Berchtold von Richterhausen, Sibot
von Holczhausen, Wolfher von Holczhausen. das ist ge-
schehen zu Rengspurg in offem hof anno 1180, indicion 13, 3.
Id. Julii. und tiber solhe erlangte kaiserliche recht und
geschaft hat der obgmelt bischof Albrecht nach nit mogen5
hanthaft werden seiner briik und markt, diweil er lebet.
dann der oftgemelt herzog in dem selben jahr [F. 84 J ganz
vertriben ward aus Bayrland, und nach ini ist an das her-
zogtum komen pfalzgraf Ott von Witlspach. der hat geleich
als wol das dorf Miinchen einzogen als sein vorvoderen, 10
wiewol er zeug gebesen ist im rechten des kaiserlichen
geschafcz. der fravel hat sich verlengert, bis bischof
Albrecht und herzog Ott gestorben sind. do ist sein
sun an das herzogtum kumen und Otto von Diessen
A. 188. er belt word en zu bischof zu Freising. der hat drey geist- 15
lich und zben weltlich briider gehabt, Diepold, bischof zu
Passau, Hainrich, bischof zu Wirczburg, und Manegold,
auch ain bischof. der bischof hat umb freihait und ge-
rechtigkait seiner kirchen das geschloss Ottenburg
gepaut, das den namen nach im hat, und daraus mandlich20
kriegt aufa Miinchen. zum lesten nach vil tading ist der
kirchen zu Freising ain tail aus dem zol zu Miinchen ge-
sprochen. das trifft bei unseren zeiten bey 50 lb. d. jarlichen.
A.189u.E.107. Nu ist ze merken, wie das herzogtum Bairen zu dea grafen
von Scheiren komen ist. und von erst von pfalzgraf Otten von Witls- 25
pach, der der erst ist gebesen von Scheiren, darnach von
seinem sun Ludbig, darnach von ainem fiirsten pis auf den
anderen und ir gepurd und sipschaft, di geherschtb haben in
Bairen bis auf den heutigen tag, di all von dem vorgedachten
fiirsten Otten von Scheyren entsprungen sind und iren ursprung 30
haben.
A. 189. Otto c, pfalzgraf zu Bitlspach, von seiner mandlichen
tat begen und ge- [F. 85 J treuem beistand, di er mit leyb
und gut hat manigfeltig getan dem romischn reich in
walschen landen, ist an das herzogtum komen nach 35
E. 107. herzog Hainrich durch kaiser Fridrich. der Otto ward genannt
A. 194 der grossmachtig helt. sein vater was auch genant Otto
pfalzgraf zu Witlspach, ein geborner graf von Scheiren.
er1 pauet ain purk zu Witlspach und machet dahin ain
a auss Hs. b gehersch Hs. c dux am Rand tiber Kreis. 40
1 Nach dem lateinischen Text oben 194, 21 vielmehr dessert Vater Otto.
— 507 —
pfalzgrafschaft und er ward der erst pfalzgraf daselbs.
er hat gestift das kloster Understorf, das ira zu puess geben 195.
worden ist von dem babst Calixto, darumb das er dapei
gebesen was, do kiing Hainrich der fiinft babst Pascalem
5vieng. er het zu geraahel ains herzogen tochter von 194.
Lengfeld mit naraen Heilkam. di was aufgezogen borden
in tugent und gotlicher forcht zu Rengspurg in dem kloster
Obermiinster, dam it er lang zeit elich und gocz-
forchtiglich lebt. vier sun wurden im geboren von ir, 195.
to Otto der elter, Conrad, Fridrich und Otto der jiinger. Otto
der elter wasainmachtigerfurstundherrinBairen.
er was ain veint der poshayt und ain friind frumer
menschen und het lieb das recht. darumb was
er bol erkannt in dem romischen reich und von
l5Solicher adelicher tat wegen ward er genant in
alien teutschen landen der gross Ott, pfalzgraf
zu Witlspach und herzog in Bayren. sein bruder
Conradus ward erzbischof zu Muincz, und do di zbayung^^?.
aufstund in der kristlichen kirchen, wollt er nit nachhengen
20 dem kayser Fridrich fur den unrechten babst. darumb
bard er aus seinem bistum getriben. er zoch gen Rom zu
dem [F.86] rechten babst Alexander, dabei beleib er ain
zeit. der babst lech im das bistum Sabiner und macht in
legaten. und darnach als nu der kaiser veraint ward mit
2f> dem babst Alexannder, anno 1182 zu Maincz in ainem con-
sili Albertus, des kiings sun von Beham, gab auf das bistum
Salczburg. das enpfieng Conradus cardinal und legat in
teutschen landen und regirt das 7 jar. zu seinen zeiten
ward der heilig bischof sand Virgili erhebt. anno 1183
30 starb Cristanus, der das erzbistum Maincz, nachdem und
Conradus vertriben ward, het eingenomen. also ward Con-
radus wider erzbischof zu Maincz, und der bischof Albertus
kam wider an seinen bischoflichen stul. der Conradus starb 201.
zu den zeiten kiing Philipp und ward in seiner kirchen
35 Maincz gar loblich begraben. sein bruder pfalzgraf Fridrich m.
zu Bitlspach anno 1183, do er wider haym kam von dem
heiligen grab, do gedacht er das ebig reich mit dem irdischen
zu kaufen und gab auf sein gut got zu lob armen leuten
und klosteren. besunder begabt er Scheiren, Ensdorff,
40 Undenstorf. als er durch einsprechen gotlicher gnad solichs
verpracht hett, do kam er in das goczhaus Undennstorf,
und an dem heiligen ostertag vor unser frauen dem hohen
altar gab er aus seiner hand sein schbert und legt an den
— 508 —
orden, darinn er lebet haylsamlichen seiner sel mit andacht
an sein end und ist begraben bei seinem vater, stifter zu
Undenstorf. Ir bruder Otto der jiinger den raacht sein
brudcr herzog Otto nach im pfalzgraf zu Witls-
pach. er bas ernstlich und streitpar und [F.87Jb
196 u. 197. het ainen sun, genant Otto, anno 1208. der tet ain iible
tat. in der stat Babenberg schlug er zu tod den roraischen
kting Philippus, darumb das er im gelobt het sein tochter
zu der ee und das nit volentet. der kting het geschikt
seiner hausfrau brief, wie der -obgenant Otto prechenhaf 1 10
war an seinem leyb. di selben brief wurden aufgebrochen,
ee das sy komen zu der kiingin. das was die ursach,
darumb der kting erschlagen ward, di kiingin vor
grossem laid starb zuhant darnach und si was des kiings
tochter von Kriechenland. des selben jars von des tod- 15
schlags wegen ward auch getott der genannt Otto von
198. Hainrich von Kalladin nit ferr von Rengspurg zu Oberndorf,
und sein leib ward geftirt gen Unndenstorf und belaib ob
erd dreu jar unbegraben. und di burk zu Witlspach ward
von dem reich zerprochen und di anderen des geschlachcz 20
all vertriben.
Anno 121 2 l herzog Ludbig von Bairen kam gen
Undenstorf in das goczhaus und zu trost der sel des
obgenanten jungen Otten zu Wittlspach opfret er
auf unser frauen altar ainen hof zu Witlspach und begeret25
an den prelaten und convent, das sy gen Rom schiketen
umb urlaub, den leichnam ze begraben. das erlaubt babst
Inocencius der dritt. also enpfieng er do pey den andern
seins geschlachcz di grebnus. item der obgenanten
^.fiirsten bruder, herzog Ott von Bairen, als er was in 30
Sbaben bey dem kaiser, starb er und bard geftirt in das
kloster Scheiren, daselb mit grosser [F. 88] klag der seinen
E. 108. begraben und liess ainen jungen sun, genant Ludbig.
108, 110. Ludbig * , ain sun herzog Otten, der ander herzog z u Bairen
A. 217. von dem geschlacht der grafen zu Scheiren, ereribt alles, das di 35
grafen von Scheiren liesen nach irem tod, viel als an in.
das gschloss Dachau het erlost sein vater herzog Ott von
frauen Wdilhild, witibConrads, des lessten grafen von Dachaw,
umb 10 mark golcz und 800 lb. d. item frau Ludimilla,
» dux am Rand iiber Kreis. 40
1 Oben 198,5: 1216.
- 509 —
ain geborne herzogin von Sbeidnicz, des kting von Peham^iS u.
mume1, betrog herzog Ludbig, das er sy nam. das f ugt sich also. F. 164.
als graf Albrecht von Pogen nu gestorben was, ir hausbirt, und frau
Ludimilla verwitibt was, was si gar ain schone frume frau. do
5 wandelt der gem el t herzog, Ludbig viel mit ir. in dem sprach er
der frauen nach friindlicher lieb. di miniglich frau sprach, das si
solichs ausserhalb dem gesecze der ee nimmer tun bellte; es solt
auch des niemant anders an sy begeren. nach dem wolt der furst
nit erwinden an seinem geberb. ainer zeit bestellt si drey ritter und
10 Btellt s i hinder ainen urn bhang in ir kamer und liess auch dabei drei
ritter innwendig auf den umbhang kostlich malen. als aber der herzog
zu ir kam und aber sein inbrOnstige lieb der frauen verkfindet, fiirt
sy in ein ir kamer und sprach: herr, ob ir mir gelobt pei eur furst-
lichen treu vor disen dreien ritteren, di hinder dem umhang siod, das
15 ir mein tramschaft, auch meinen leib zu meinem gut wellet haben und
nemen zu der ee nach ordnung [F. 89] der kristenlichen kirchen, so
mdgt ir wol mit mir schaffen euren willen, sunst beschicht es i n kain
weis. mit dem tet si den umbhang dann. do der herzog das gemal
sach, acht er ir nit vil, verlobt darauf der frauen, des sy wol beniigt.
20 und di frau sprach: ir drei fromen ritter, ir habt doch die gelubd
wol gehort? do sprachen di ritter: ja, genadige frau, gar wol. mit dem
giengen auch si herfur. des erschrak der herzog seer und gieng aus
der kamer und rait darnach ain ganz jar von dem land, nachdem
er wider zu land kam, nam er di frauen mit eren und freudn. nu
25hett di iczgedacht frail pey irm vorigen man graf Albrechten
von Pogen zben sun Albrecht und Berchtold. di kriegeten wider alle
di, die in nachet gesessen waren, es waren bischof, prelaten, grafen
oder herren. umb das wurden sy baid vertriben. mit dem kam die
grafschaft erst an di herren von Bairen. di vertriben zben grafen A. 218.
30kamen in walsche land und siczen noch bis auf heutigen270.
tag in der grafschaft Tirol und sind genant di grafen von
Arcu, das ist ain pogen.
Aber herzog Ludbig nam gross auf. er krieget 219 .220.
mit bischof Conrad von Rengspurg anno 1203 und mit
35 anderen bischoven in Bairenland. darumb nam er am lesten
ainen posen tod. anno 1204 bischof Conrad von Rengspurg,
graf Hainrich von Franntenhausen sun, hueb an zu pauen
ain spital zu Rengspurg auf der bruken. er begabet sein
bistum mit dem gschloss Deyspach, Werd, Kiinigswart und
40Peuren. und durch den vorgemelten krieg ward Bairland
vast [F.90] verderbt mit raub und prant. der herzog
erstoret das geschloss Teczelspach und hub an zu pauen
das geschloss Dingolfing. item in dem obgenannten jar hub
er an zu pauen das geschlos Landshut. anno 1205 pauet
45 ' E. 110 : eins konigs tochter von Beheim ; F. 164 : die was des
kunigs von Bebaim tochter; daxu obeti 217 ', 27.
— 510 —
222. er di stat Landshut. anno 1208 pauet er Straubing. anno
228.1210 pauet er das geschlos Abach. anno 1215 herzog
Ludbig zu Bairen hat erlangt di Pfalz bey Rein nach dem
tod pfalzgraf Hainrichs, der ain sun was des vertriben aus
Bayren herzog Hainrich von Braunswik und ain brudero
229. 222. kaiser Otten.1 in dem selben jar ward er und als bairisch
volk gefangen, edl und unedl, reich und arm, und mit einer
grossen steur erlediget.
223. Anno 1220 zu Rom Fridrich der ander ward zu kaiser
gekronet in gegenburtigkait herzog Ludbigs und ander 10
fursten.
1221 ist ain grosse teurung und pestilenz in Bairn
gebesen.
In der zeit ist belegt worden von den Kristen
di stat Damiata; wann babst Honorius sandt ainenl5
cardinal Conradus, bischof Portuensis, in teutsche
land, zu predigen das kreuz zu widerbringen das
heilig land.2
223. Anno 1222 zugen vil Kristen iiber mer zu der be-
legerung der haydnischn stat Damiata. dahin kamen auch20
Seyfrid, bischof zu Augspurg, und der graf zu Voburk. es
was auch da Pelagius, ain pabstlicher legat. di von Koln
224. und aus Frieserlannd teten vil guter tat. di stat ward
F. 165. gewunnen und wol 6000 3 menscben darin erschlagen. es
A. 224. kam auch dar herzog Ludbig von Bairen mit [F.91] sambt25
F. 16 o. herzog Leopold von Osterreich. der soldan betrog di Kristen.
A. 224. sy muesten im di stat widergeben und myt schanden haim
zu land ziechen anno 1224. in dem genannten jar ist
Landaw angefangen worden zu pauen.
225. 1225 ist herzog Ludbig trager worden des jungen30
kting Hainrich des anderen, kaiser Fridrichs sun, in
aygen und kiinklichen guteren in teutschen landen. in der
zeit ist grosse teurung und pestilenz in teutschen landen
gebesen.
1226 ist frid worden zbuschen pischof Conrad von 35
Rengspurg und herzog Ludbig zu Bairen. in dem benanten
jar sind zu Freising der thum, sand Andre, all kapellen
und korherrenheuser und di stat ganz verpruuen.
1 Vgl. oben 228, If., 23 f., 229, 1, daxu 182, 34 f. und 503, 25.
* Quelle? 40
3 Quelle? F. 165 : Sy sluegen in der selben stat wol LXXX tausent
menschen zu tod.
— 511 —
1227 l in der nacht sand Vallteins ist wol der drittail
der stat Miinchen und das spital verbrunen.
Anno 1228 herzog Ott, herzog Ludbigs sun, in der
stat Straubing in gegnburtigkait kiing Hainrichs und ander
5fursten, grafen, freyen, ritter und knecht hat das swert an
sich genomen.
Anno 1229, do sich di unainigkait zbiischen des babsts
Gregorio des 9. und kaiser Fridrich des 2. so lang verzoch,
do kriegt kting Hainrich, des kaisers sun, auf herzog Ludbig
10 und verderbt etlich end des Bairnlands. herzog Ludbig
von Bairen was ain vermerter fiirst. er tet vil rais. erA.225u.EAlO.
vertraib di grafen von Klingberg, das si ab m us ten flihen gen Ungeren.
Anno 1231 herzog Ludbig von Bairen ward erstochen A. 225,F.166,
zu Kelhaym in gegenbtirtigkayt [F. 92] seines hofgesinds E- n0m
15 von seinem « sprecher *, etlich3 seczen: von ainem unbesinnten
und unerkannten man, und etlich4 mainen, es hab
kting Hainrich zugericht. und ward begraben in dem kloster
Scheiren bei seinem vater seins herzogtumbs ira 47. jar. A. 226.
des mals was ain grose teurung. es gait ain schaf korn
20 5 lb. d.
Darnach sein witib, frau Ludimilla, hub an zu pauen
das kloster Saldental zu Lanczhut sand Berenharcz orden
anno 1233. sy zoch selb in aigner person gen Rom und
erlangt gnad, ablass und heiltum zu ir stift, darinn si sich
25 got ergab und lebt gar geistlich und starb darnach saliglich
und ist auch daselb begraben. darnach in dem benannten 236.
kloster haben di herzogen in Niderbairen ir grabnus
erwelet und sind auch ir vil herren und frauen da
begraben. herzog Ludbig liess ainen sun, genannt Ott. der herzog E. 111.
30 Ludbig was lang unbesungen, bis zu j tings t besang man in mit grossen A.226u. Tab.
em zu Scheiren. dabey bas Eberhardt, erzbischof zu Salcz- ^*j? 194 u-
burg, der erzbischof zu Maincz, Conrad, bischof zu Freising,
Seyfrid, bischof zuRengspurg, bischof von Passaw, Aichstet
a SO Es.!
35 * Vielmekr 1327. Die Uebersetxung will einen oben gemachten
Fehler (vgl. 225, Anm. 2) gut machen, versehlechtert ihn aber nur.
* F.166: von ainem sprecher; letxteresWort unrichtig statt stecher,
sicarius ; vgl. das. Anm. 2.
8 Hiemit ist E. 110 gemeint, wo es heisst : von einem unbesinten
40 menschen.
* Vgl. oben 225, Anm. 5.
6 Der deiUsche Text dieser Quelle ist hier deutlich erkennbar ver-
wendet.
— 512 —
imd Augspurg, der abt von Seckaw, der abt von Kiemsee,
prelaten und priester an zal, fiirsten, grafen, freyen, ritter und
knecht ain grosse schar. des selben tags gab sein sun herzog Ott
kasten, zechat, guter und urbar vil gen Scheiren.
Cf.A.206.205. Anno 1231 ist gestorben di heylig witib sand Elspett, 5
di darnach canoniziert hat babst Gregorius der neunt anno
1235. sy ist geporen worden anno 1207 ; ir vater [F. 93 J
ist gebesen kiing zu Unngeren Andre der ander, kiing Bele
des dritten sun, ir muter Gertrud, ain tochter Berchtold,
herzog zu Ameran, margraf zu Isterich, graf auf dem pergiO
Andachs, di von graf Bankban ermort ward, nach 9 jaren
darnach ward verheirat sandElspet irs alters im vierzechenten
jar dem edlen Ludbigen, landgrafen zu Hessen und Diirgen.
aus dem gepar si Hainrichen, der von Hessen ver-
triben ward von seinen frunden und belaib doch1^
landgraf zu Diirgen, er und sein sun und ire kind,
der hernach 1245 zu romischen kiing erbelt ward,
aber er lebt nit lang darnach. der bemelt ir haus-
birt landgraf Ludbig zoch uber mer zu dem heiligen
A. POJ.grab und starb auf dem weg 122 7. di heilig sand 20
Elspet was 4 jar bitib und sechs jar in der konschaft der
206.ee und starb irs alters im 24. jar.
228 u. E. 111. Ott, herzog a in Bairen, ain sun herzog Ludbigs, nam zu der
ee Agnes, pfalzgTaf H ain rich s tochter, und er besas darnach di PfaJz
zu erbrecht durch gunst und Jechen kaiser Fridrichen des anderen.25
also kam di Pfalz zu dem herzogtum Bayren. aber oben1 ist
A. 22S.gesagt, wie sein vater Ludbig habs erlangt, als dann das
229. schreibt bruder Anndre.2 das mag villeicht also sein : herzog
Ludbig habs am ersten erlangt und herzog Otten sey sy
bestatt und zu erbrecht verlihen worden. 30
A. 229 Anno 1233 kiing Hainrich ist zum anderen mal in
u. E. ill. Bairen gezogen mit krieg und verderbung. der fiirst Ott
was im anfang gar ain ge-[F. 94] strenger, gerechter fiirst. er
liess ains mals auf ainen tag .r>0 rauber enthaubten ZU Werenpach.
A. 229. Anno 1234 der erbirdig vater Conrad T61czner,35
bischof zu Freising, hub auf gotliche ambt und singen
und legt interdict in dem ganzen bistum von des kriegs
wegen zbiischen sein und herzog Otten.
a dux am Rand uber Kreis.
1 S. 510, 2 if. 40
2 Vgl. S. 228, Anm. 6.
— 513 —
Anno 1237 kaiser Fridrich fieng seinen erstgebornen
sun, kiing Hainrich, und schikt in ein das elend gen
Nap els1, do starb er in der fanknus in kiirz. in der
zeit ward widerspannig herzog Fridrich von Ostereich dem
5 kaiser Fridrich. darumb auf ainem hof zu Augspurg ward
er von im durch urtl der fiirsten abgeseczt von seinem
fiirstentum. da zoch der kaiser ab gen Osterreich und het
pey im herzog Otten von Bairen und nam das land ein.
aber alspald der kaiser starb2, erobert herzog Fridrich
lOsein land wider.
1241 8 der lest graf Albrecht zu Pogen ist gestorben,
do er Ziehen wolt liber mer in das heilig land, do gab er
den dritten tayl des markts zu Pogen in das kloster Ober-
altach. etlich sprechen, es sind di graf en von Pogen durch
15 herzog Otten aus dem land ganz vertriben worden, als
oben4 gesagt ist worden, und der herzog hab ir land ein-
zogen.
Item in dem jar verheiratet herzog Ott sein tochter
Elisabett kaiser Fridrichs sun Conraden, kiing zu Sycilia
20 und Jerusalem, di nach des mans tod nam graf Meinhart230
von Tirol, als paid hernach geschriben ist.
Anno 1245 babst Inocencius der vierd vodret nach
ordnung des rechtens kaiser Fridrich den anderen und
[F.9u] umb sein ungehorsam und ander treflich
25ursach seczt er in ab von aler seiner wirdigkait. und tet
in verkunden in den pan und seinen sun Conrad, kiing zu
Jerusalem und Sicilia, und auch herzog Otten von Bairen.
Anno 1246, als nu herzog Fridrich von Osterreich an
freitag vor sand Veichcz tag gestorben was an erben, herzog
30 Ott von Bairen schiket seinen sun Ludbig mit ainem grossen
volk gen Osterreich. der nam ein Lincz und das land
ob der Ens, yedoch Ottocarus, margraf zu Marheren, kiing
Wenczla sun zu Beham, erobert mit gebalt das herzogtum
zu Osterreich.
35 Anno 1247 wurden alle gotliche ambt und singen
in Bairen, Sbaben und alien landen kiing Conrad, herzogen
in Sbaben, und herzog Otten in Bairen und aller ir giinner
1 Oben 229, 14 : in Apuliam.
* Unrichtige Uebersetxung des lateinischen Textes (229,21): post
40 imperatoris recessum.
* lm lateinischen Text 1242; die Jahrxahl 1241 bei dem auch im
lateinischen Texte benutxten Andr. 62.
4 S. 509, 28.
Qaellon a. ErOrterungen N- F. III. 33
— 514 —
u. E. 112. aufgehebt von babst Inocencio dem vierden von des abgeseczten
kaiser Fridrichs wegen, und das interdict weret 7 jar.
man begrub auch di toten nit, dann die das kreuz hettn
genomen. darumb ward der ffiret Ott di pfaffhait vast hassen und
seczt in ubl zu. 5
A. 230 Anno 1253 Ludbig und Hainrich, herzogen in Bairen,
herzogOtten siin, zu Oting wurden begiirtt mit ritter-
lich swerten. desselben jars ward angehebt das spital ze
pauen zu Munchen und ward begabt von herzog Otten mit
dem zol auf dem Isertor und ward verpracht in 15 jaren 10
und ward geweicht zu mittvasten Letare. in dem jar
u. E. 112. herzog Ott in Bairen an sand Andres abent, da er des voderen
tags gen der nacht frolich bas [ F. 96] mit seinem gemachl Agnes
A. 230. und hofgesind, fiel er hin und starb aines gachen tods im pan an
alle sacrament und ist begraben zu Scheuren bey seinem 15
vater und anheren. er verliess zben siin, Ludbig und
231. Hainrich, und ain tochter, frau Elspet. di nam zu der ee,
als oben gesagt ist worden, Conrad, kting zu Jerusalem
und Sicilia und herzog zu Sbaben, kaiser Fridrichs sun,
232. ain fridsamer herr und rechter richter. nach seines vateren 20
tod nam er ein das kiinkreich Pullen und Sicilia anno 1253
und gewan di stat Napls und Hess di maur niderbrechen
in den grunt, des nagsten jars darnach am aufferabent
anno 1254 starb er und bard begraben zu Fungia im pann
pei seinem vater. er Hess ainen jungen sun, genannt Conrad 25
Oder Conradin. der wonet bei seiner muter frau Elspet in
255.Bairland. er underwant sich des kunkreichs Sicilia nach seines
vatern tod, das aufhielt im seins vater natiirlicher bruder
Manfredus 13 jar. do er vierzehen jar alt was, do gab im
Dietrich, margraf zuMeichsen, sein tochter, und di hochzeit was 30
zuKoburg. dabey bas sein veter herzog Ludbig von Bairen und
232. vil fiirsten und herren. babst Alexander der viert tet Man-
fredus in pan und verlech das kunkreich Sicilia graf Karl,
des kiings bruder von Frankreich. der erschlug in in ainem
233. veltstreit anno 1266. nach vil ermanung und vodrung, das 35
er seinen veteren solt rechen, Conradus zoch in walsche
land mit grosser macht durch Peren gen Pavia, darnach
gen Geinf \ darnach auf dem mer / F. 97] gen Pisas. er
erschlug kiing Karls marschalk pei Arecio. er ward zu
Rom von pfleger und senator als ain kiing enpfangen40
und er zoch in Pullen und ward in ainem feltstreit
1 Genua.
— 515 —
gefangen und mit margraf Fridrich von Paden, margraf
Hermans sun, und anderen vil edlen enthaubt anno 126 8. l
also nam an im kaiser Fridrichs geschlacht ain end. di
kiingin Elspet nach irs ersten hauswircz, kiing Konrad, tod
5 ward verheirat Mainharten, graf zu Tirol und Gorcz. J>bj234.
dem gepar sy Otten, Ludbig, Albrecht, herzog zu Kerenthen,
und Hainrichen, kiing zu Peham und Polant, herzogen zu
Karenthen, graf zu Tirol und Gorcz, und ain tochter Elspet.
di nam zu der ee herzog Albrecht zu Osterreich, der dar-
10 nach kiing ward, anno 1273 ist gestift worden das kloster
Stams durch graf Meinhart und frau Elspet, sein hausfrauen,
di des selben jars ist gestorben an sand Dionisii tag und
in dem bemelten kloster als ain stifterin begraben. es
ward auch darnach der gemelt Meinhart herzog zu Kerenten.
15 so vil sei jczund gesagt von frau Elspeten, herzog Otten
tochter. der herzog Ott besass das herzogtum Bayren
22 jar.
Di erst tailung Ober- und Nider-Bairen.
Anno 1255 di zben sOn des vorgedachten Otten, Ludbig und A.234u.EJ12.
20 H ain rich, taylten ir erb nach irs vateren tod. Ludbig besass di Pfalz
bei Rein und Oberbairen mit dem Norika. so besass Hainrich [F. 98]
Niderbairen. da ist zum ersten mal getailt worden
Bairen in Ober- und Niderbairen; wann di namen
Ober- und Niderbairen sind vor nie gehort worden
25pis auf di zeit.
Ludbig a, pfalzgraf bey Eein, herzog in Oberenbairen, A. 235
bei seins vater leben anno 1247 vertraib di grafen von
Wasserburg gar ab gen Hals, der herzog Ludbig het zu
der ee frau Maria, herzog Hainrichs von Brabant swester,
30 sand Elspetn muem. er sass zu Schbabischen Werd. diu. F. 167.
frauen liess er enthaubten in seine m gahen zoren durch ainen arkbon,
den er het zu ainem f rumen ritter. das ftigt sich also, er hetF. 167.
ainen ritter an seinem hof, der seins leybs stark und wunder kiien was,
auch in raten fflrpflntig. umb das was er an des furs ten hof hoch
35 gehalten. der fflrst und auch di fiirstin he ten in ein gar sunderen 168.
genaden. nu kam es dick, das er mit der fiirstin durch kurzweil den
echachzagl zoch. ainer zeit, als si nach gebonhait aber spilten, do
sprach der ritter zu der frauen : genedige frau, ich bitt eur gnaden
durch eur angeborne tugent und er, ir bellet mich ainer bett gebern.
40 di frau sprach: was ich mit meinen eren getun mag, solt ir genadige
* dux am Rand iiber Kreis.
1 Richtig, trie die oben S. 233, 33 falschlieh geanderte lateinische
Quelle Herm. Alt.
32*
— 516 —
antbort horen. er sprach: so pit ich eur gen ad, ir wellet mich hinfur
nit raer irizen, sunder tuizen, so doch eur genad man i gen bolgebornen
man tuezt, der doch mer von art und geburt ist dann icb. des pat er
di furstin manigmal, es belaib aber also wie vor. nach diser zeit
fiigt es sich, das diser fiirst urleugen ward auf den sbabischen punt 5
und machet ain feld fur Augspurg [F. 99] der end, als iczo Fridberg
ligt. do tet der gemelt ritter manige ritterliche tat und prach den
steten vil ab, wann er des fursten herlayter und haubtman was. ainer
zeit rait er mit vil ritter und knechten in das land und heret mit raub
und mit prant. under dem schiket di edl furstin dem fursten brief 10
und pat in, das er aus dem veld mit seiner aigen perzon zuge; er
hiet doch sunst vil guter leul genug. des wolt der herzog nit volgen.
nach dem schraib si dem haubtman in sunderhait, das er fleiss furkerte
und irem herren riet, also das er aus dem veld zug. umb des willen
wolt si in geberen der pet, darumb er sy so vast gepeten het. und 15
als der pot in das her kam, fand er den ritter nit, und dye brief
wurden dem herzogen. als aber der solich brief verlas, zuhant gedacht
er, das di frau mit im hiet ir er geschbecht oder zuvor des ganzen
willen hiet. umb des arkwans wilen eilt er in seinem gahen zoren
haym und horte kain entschuldigung diser frumen frauen. aus gaher 20
und unbesinnter rach ertotet er di rainen furstin erbarmklich und
warf irer junkfrauen vier iiber di raaur aus und
notet ainen wachter, dass er di furstin enthaubten
must*.
A. 235. Anno 1256 an dem 15. Kalendis des monats Februari25
ist begraben worden di edl frau Maria von Brabant, herzog
Ludbig von Bairen gemachl und sand Elspeten muem, in
F. 168. dem kloster Mangoltstain. und do dise ding erfur der ritter,
das es von seinen wegen geschehen was, umb des fursten gahen
zoren rait er aus dem land und [ F. 100] verschraib dik dem fursten 30
169. der frauen und sein unschuld. er verkundte auch all ursachen diser
ding dem herzogen, was sein gebet zu der frauen gebesen war.
Item etlich sagen pfalzgraf Rudolf, des gemelten herzog
Ludbig sun, als er noch junk was, erstach auch disen ritter lang
darnach, umb das sein vater sein hausfrauen von seinen wege n 35
getdtt het. und als etlich wellen, so ist der ritter gebesen graf
Hainrich von Hirsaw1, etlich ain Etlinger.2
A. 235 Item herzog Ludbig pauet ain gschloss auf dem
Geyrspergb wider di purger zu Bengspurg und nent das
a er liess di fraun kopfen am Rand iiber Kreis. *> pauet Geirsperg 40
daz sloss am Rand iiber Kreis.
1 Wie Riexler, Geschichie Baierns II, 111, tcohl mit Recht, vermuiet
hat, ist dieser graf Hainrich von Hirsaw aus Missverstandnis der An-
gabe bei Andr. 63, 12 H. comiti hirsuto entstanden.
2 Vgl. den lateinischen Text oben S. 252, 33 und Spillers Anm. 4 45
xu Fiietr. 169, ferner unten S. 528, 30 ff.
— 517 —
Landeskron. auch pauet er di burk und Stat Fridperg wider u. Tab.Schir.
195
den bischof und di burger zu Augspurg anno 1260. in dem jar
nam herzog Ludbig di ander hausfrauen Anna, herzog
Conrad von Poland tochter. pei der het er ainen sun, ge-
5nant Ludbig, und ain tochter Agnes, frau Anna starb. A. 263.
Anno 1263 pauet und stiftet herzog Ludbig das kloster A.263u.F.169.
Ffirstenfeld zu puess*, umb das er sein frauen Hess ertftten unver-
schuldt, und erbelt und macht da ain ebige grebniis der A. 263
ftirsten in Oberbayren, wann herzog Hainrich erbelet sein
10 grebniis ZU Saldental ZU Landshut. also kam di grebnus derw. Tab.Schir.
ftirsten von Bairen von Scheiren; wann was vor ftirsten sind gebesen ^*
seid des Otten VOn Witlspach, di ligen all zu Scheyren,
junger und alter 42, di graven von Scheyren, von Dacha wb und die
anderthalb warn gesessen1 und ire weyb und kind, in der zeit
15 starb di obgemelt frau Anna etc.
Anno 1273, als kiing Rudolf von Habspurg zu Achh
gekront ward, [F. 101] gab er herzog Ludbig sein tochter
Machthild ZU der ee. pey der dritten hausfrauen het er zben E. H2. 113.
sun, Rudolf und Ludbig den jiingeren. Item di wal des be-
20nanten kiings hat sich also begeben. do nun di kor-A-236
ftirsten gesamlt waren zu Frankfurt acht tag nach sand
Michels tag durch gepot babst Gregori des zehenten*, kuntenu. Andr. 67.
si nit ains werden in der wal. also gaben si ir stim all
auf Ludbigen, pfalzgraf bei Eein und herzog in Ober-
25bairen; wen der erbelet, den wolten si fur ainen
kting und hern haben. der erbelet Rudolf, graf zu Habs-
purg. der was ain gerechter und streitpar furst8 Ottokerus, kting A. 236.
zu Beham, herzog zu Ostereich und zu Steyr, was nit
bei der bal. er bolt auch seinen gunst nit darzu
30geben und wolt im auch nit gehorsam sein. darumb
anno 1276 kting Rudolf mit ainem starken volk zoch ab
gen Ostereich und het bey im under anderen vil ftirsten
pfalzgraf Ludbig und herzog Hainrich aus Niderbairen.
Anno 1286 sind verprent worden di Juden, man und
35 weib hunderi und 40, darumb das si ain kristenkind getot heten.
* pauet Ffirstenfeld zu pufl am Rand iiber Kreis. b Dauchaw Hs.
1 Die aus der Tab. Sckir. 195 stammenden Worte : und di andert-
halb warn gesessen sind oben im lateinischen Texte nicht verwendet.
* durch gepot babst Gregori des zehenten fehlt oben 236 f 17 im
40 lateinischen Texte. Quelle des deuiscken Textes ist der auch an jener
Stelle des lateinischen beniitxte Andr. 67: Gregorio papa mandante. Fiir
die Angabe des zehenten ist der vorangehende Text bet Andr. Quelle.
8 Nach Andr. 67 : homo bellicosus ... vir probus et ab infancia
bellicosus, iustus . . .
— 518 —
A238u.KU3. Anno 1289 Ludbig, der elter sun pfalzgraf Ludbig, ein
bolgemachter juilger fiirst, ward zu Nuremberg in aineui hof mit
ainem sper an den hals geriirt von ainem grafen von Hohenhaiin.
unlang darnach starb der edl fiirst und bard begraben zu
Furstenfeld. 5
A. 238, Anno 1294 starb pfalzgraf Ludbig, herzog in Bayren,
korfiirst, seins herzogtums im 41. jar und bard begraben
zu Furstenfeld in seiner stift. er lie aus seiner dritten
hausfrauen zben siin, Rudolf und Ludbig, von den hinach
gesagt [F 102 J wirt. aber doch von ee wil ich sagen und 10
anheben von den herzogen in Niderbairen, von herzog Hain-
richen und seinen siinen, der des iczgedachten herzog
Ludbig, pfalzgraf, bruder ist gebesen.
Hainrich, herzog* in Niderbairen, het zu der ee frau
Elspet, kiing Bele von Ungern tochter, der sand Elspeten 15
bruder ist gewesen.
239. 1258 Ottocarus, kung zu Beham, herzog zu Ostereich,
ain junger kiiener fiirst, unbedachtlich an fiirsichtigkait, di
doch in streiten notorftig ist, aus valschem rat mit grosser
macht ist gewappenter durch di stat Passaw einzogen in 20
daz Pairland. er riiemet sich durch sein macht und gut,
er wolt wider aller willen zu schmach herzog Hainrich und
seinem land zihen bis gen Landshut an di maur und da
ritterlichen schimpf treiben; wann herzog Hainrich mit
seiner hausfrau Elspet sas zu Landshut. der kiing durch 25
Kiinczingen zoch das Vilstal auf mit raub und prant dorferen
und kirchen pis an das geschloss Fraunhofen. der herzog
het kaum vor fiinf tagen vor dem einzug in sein land
enpfangen di absagbrief solher veh und veintschaft, mit
eylent schikt er potschaft in sein land und zu seinen friinden 30
und giineren. er hoffet in di parmherzigkait gocz und in
sein gerechtigkait und mit ainem guten geraisigen zeug
kam er in das veld wider sein veint. es kam auch sein
bruder herzog Ludwig, der iczo an dem Rein war ge-
[F. 103] wesen. in des abwesen b vermainet der kiing seinen 35
willen und kiinhait dester bas zu verbringen. der kiing
sach di kiinhait der fiirsten von Bairen und di unerschrok-
lichayt irs volks und wolt mit in nit streiten und an sand
Bartolomeus tag, der des selben jars bas am freitag, erpat
er frid den selben tag und an dem samztag darnach floch40
er mit alien den seinen gen Miildorf. di fiirsten eilten in
* dux am Rand iiber Kreis. * abesen Hs.
— 519 —
nach, und do di flucht von den rossen daz treng so gross
ward, da viel di pruk des Ins zu Miildorf darnider. do
sach man manigen ritter mit ross und harnasch in dem
wasser schwimen. etlich wolten ee gefangen sein dann
5sterben, etlich kamen in ainen turn in der vorstat: di und
ire gute ross wurden durch den gahen zoren herzog Ludbigs
verbrent; wann si mochten nit entfliehen. es verdurben
da wol 400 in wasser und in feur. di andern mit dem
kting wurden da belegt in der stat Miildorf. am neunten 240.
10 tag des belegers durch giietigkait der fiirsten in fridsweis
vergiinten si in wider haimzeziechen mit leib und gut.
Anno 1266 Ottokerus, kting zu Beham, zoch aber mit
ainem grossen her in Bairland und erstoret Rengstauff,
Nittaw und etlich mer geschlosser. do ward frid gemacht.
15 do zoch er bider haim.
1270 Conrad, bischof zu Freising, hat das spital zum
heiligen geist zu Landshut gefreyt und gar von der pfarr
abgetailt.
1271 frau Elspet, herzog Hainrichs hausfrau, kting
20 Bele von Ungeren [F. 104] tochter, ist gestorben an dem
tag der 11000 maid.
Item der herzog Hainrich hat gestift zu Landshut
das predigerkloster.
Anno 1275 haben die minder brttder zu Ingolstat ein
25kloster angefangen zu pauen.
Item herzog Hainrich biewol er am ersten seinen gunst
und willen nit gab zu der wal kung Rudolfs von Habspurg,
doch tet ers hernach und zoch mit im ab gen Ostereich 1276.
Anno 1277 di zben briider Ludbig und Hainrich, her-
30zogen in Bayren, haben mit ainander kriegt und das land
mit raub und prant verderbt.
Des nagsten jars darnach ist her Albrecht von Hals
von seiner tugent wegen von kting Rudolf zu ainem grafen
geslagen.
35 1280 herzog Hainrich hat zu Landshut hofstat, grand
und poden und den prunen den parfiiessern geben zu ainem
kloster, das si da angehebt haben zu pauen.
Anno 1285 starb der lest graf von Mospurg an erben.-^-
do verlech Enicho, bischof zu Freising, di grafschaft
40 oder herschaft Mospurg herzog Hainrich in Niderbairen.
also ist di selb grafschaft von ainem herzog auf den anderen
von den bischoven zu Freising zu lehen enpfangen worden
— 520 —
bis zu den zeiten ainsa herzog Hainrichsb. der hat
di auch zu lehen enpfangen von dera hochwirdig en fursten
und herren Nicodem von Pern zu der Layter, bischof
zu Freising. des selben herzog Hainrichs sun Ludbig ist
oft von her Johansen Tulbek, bischof zu Freising, erraont5
worden, di herschaft Mospurg [F. 105 J zu lechen ze ent-
pfahen. er verzoch aber das alzeit in giitigkait. also ist
es hingangen und nit geschehen. darnach herzog Jorg hat
es mit gebalt inn. in bedorf niemant daran weisen
oder an in begeren, das ers zu lehen enpfach. 10
1286 kting Eudolf het ainen hof zu Augspurg mit
den fursten daselb. in ir aller gegenbiirtigkait an dem
heiligen weinachtabent macht er seinen erstgeboren sun
zu ainem fursten und verlech im di herzogtum Ostereich
und Steyr. und graf Meinhart zii Tirol macht er herzogen 15
zu Kerenten. der selb Meinhart het zu der ee gehabt frau
Elspeten, ktingin von Jerusalem, herzog Otten tochter von
Bairen. aber si was nu gestorben vor langst.1 an
dem obrestn darnach der kting verichtet mit ainander
Rudolf, den erzbischof zu Salzburg, und herzog Hainrich20
in Niderbairen, und si teten ainen hindergank auf 6 man.
di solten erkennen umb di artikl, so sy wider ainander
hetten. do gab herzog Hainrich dem erzbischof di stat
Miildorf wider, di er im vodern jar mit gewappnter hant
gebunnen het. 25
Anno 1290 an sand Apolonia tag2 herzog Hainrich
242. nam ain gut end zu Burkhausen und bard im kloster
Landshut zu Saldntal3 begraben. und het geherscht 25
jar und liess drei sun, Ott, Ludbig und Steffan, und frau
Elspet, ain klosterfrau zu Saldental. 30
Nu das aber dis piichlein dester richtiger werde, so
wil ich am ersten volenden di liny [F. 106] der herzogen
in Niderbairen und darnach widerumb komen an di Pfalz
und Oberbairen.
Ott c, herzog in Niderbayren, der erstgeboren herzog 35
Hainrichs sun, zu des zeiten begab es sich, das etlich
» am Rand hinxugeschrieben mit Einfiigungszeichen. b unserer ze
(wohl zeit begonnen) ausgestrichen. c rex am Raiid iiber Kr&is.
1 Vgl oben S. 234, 11.
* 9. Februar; vgl oben S. 241, Anm. 5. 40
1 Seltgentkal zu Landshut.
— 521 —
korftirsten waren wider kting Adolf von Nassaw und schiketen
nach herzog Albrecht gein Ostereich. der zoch herauf
durch Bairland mit herzog Otten gunst zu mittvasten anno
1298 und was in dem kloster zu Beihensteffen mit 6000 man
5 uber nacht. er het in seinem her wenig Ostereicher, Ungeren
und Beheim. di korfursten zu Maincz, ausgenomen den von
Trier und pfalzgraf Rudolf, als vil und an in was, seczten
si kiing Adolf ab und erbelten herzog Albrecht von Ostereich,
etbo kting Rudolfs sun, und sburen im. er kam an den
10 Rein an sand Johanns abent zu subenten und mit Gebharten,
erzbischof zu Maincz, und mit den bischofen von Strasburg
und Costnicz und etlich anderen ftirsten und herren besamlt
er ain gross volk. des geleichen tet auch kting Adolf mit
hilf herzog Otten von Bairen, pfalzgraf Rudolf und etlicher
15 reichstet als Worms, Speir und ander. nach vil umbschwaif
in der stat, genannt Hasenhtibel oder Hasenbtichel, der
kting wolt nit warten der hilf seiner ftirsten; mit ainem
klainen zeug eylent und unbedacht- [F 107 ]\ich, kien und
gach, als es sich in veldstreiten nit gebtirt, gieng an den
20 streit. der herzog het nu ktinklichen titl an sich genomen.
am ersten erzaigt er sich, sam wolt er fliehen, darnach
sprengt er in di veint. es geschach ain herter veldstreit^5-
auf ainen halben tag. auf des ktings tayl waren zben ftirsten
von Bairen, pfalzgraf Rudolf und herzog Ott. di hielten
25 den spicz in dem streit mit scharphen schwerten; wann ire
pfard warn alle erstochen; doch hielten si sich lang auf
auf den erstochen korparn. der kting mit seinem her wolt
in zu hilf komen. ee er in den streit kam, straucht sein
ross, das er ainen schbaren val thet von dem ross. und
30 do er wider auf das ross geseczt ward, het er nimer ver-
nunft und mocht vor beetling den helm nymer geftiren und
kam doch unbeislich in den streit und ward mit anderen
vil auf baiden tailen erschlagen und zu nachcz ward er
nacket auf dem veld gefunden, als er aus muterleyb was
35 kumen, der doch des morgens vor ain machtiger kting was.
noch heten di zben ftirsten von Bairen ir stat im streit
innen. do si aber vernamen des ktings tod, gaben si sich
gein Haidlberg. das geschach an sand Processi und Mar-
tiniani tag. herzog Otten burden drei wunden geschlagen.
40 er kam kaum mit dem leben davon. doch eylet er nach
dem herzogischen zeug bis an den Rein, daselb urbaring,
unvertraut tiberviel in [F 108] graf Albrecht von Hayrloch,
• herzog Albrechcz ohaim, mit ainer grossen menig zu ross
— 522 —
und zu fuess. si trafen mit ainander. do kert sich der
sig zu herzog Otten, und der graf mit 400 wurden er-
schlagen.
Item herzog Otten in Niderbairen mutter, frau Elspet,
was des kungs Bele des vierten von Ungeren tochter. 5
darumb da des kungs sun von Behaim das ungrisch
reich wider den jungen Karl nit behalten wolt, anno
1305 schikten etlich ungrisch herren ain erberge ambasiat
gen Bairen zu herzog Otten, das er kam und das ktinkreich
enpfieng. er erlangt von kting Wenczesla di heilig ungrisch 10
kron und zoch mit seiner schonen ritterschaft ab gen Ungeren.
do zugen engegen di Ungern in zu enpfahen. und do di
Ungeren zu im komen, sprachen si zu herzog Otten: herr,
schikt eur ritterschaft wider haim. ir mogt euch wol frolich
an uns lassen. wir wellen euch alle er bebeisen. auf das 15
schiket er alle sein ritterschaft wider haim gen Bayren. er
ward gar kostlich enpfangen und gefurt gen Ungeren, und
zu Stulbeissnburk Benedikt, bischof zu Vesprim, und bruder
Anthoni, bischof Chanadiensis, salbten und kronten in zu
244 kting. er fur ab gen Ofen und an dem heiligen tage trug20
er di kron auf seinem haubt und rait also in ktinklicher
zier durch all gassen und strassen, damit das alien menschen
verktindet wtirde, das er redlich zu [F. 109] kting gekront
war worden.
Item es ist auch zu wissen, do herzog Ott di heilig 25
kron gen Ungern ftiret, von vorcht wegen der veint liess
er si einmachen in ain flaschen. und do er pei der nacht
rait in offner strassen mit vil menschen, angevar giengen
di riem der flaschen auf und viel von dem satlpogen, das
es niemant vermerkt. da es aber tag was, do si sachen,30
das der gross schacz verloren was, eylten si schnell hinder
sich, als paid si mochten, und funden di kron auf offner
strass, und si het niemant gefunden oder aufgehebt, und si
war villeicht in dem ersten schlaf der nacht verloren worden
und des anderen tags zu vesperzeyt gefunden, wann der 35
solcz sein lebtag nit tragen, und ward doch von niemant
gefunden oder aufgehebt, damit das das ungrisch reich nit
wurd beraubt der kron, di der engel pracht het.
Item der gekront kting wolt haimsuchen das land
Erdelen. do fieng in Ladislaa Waynoda und het in lang4o
u. E. 120. in der gefanknus in seinem geschloss und wolt in nit ledig
lassen, er nam dann zu der ee sein tochter. des wolt der kting nit
thun. doch ward er durch hilf aines dieners ledig aus der fanknua,
— 523 —
das er haimlich kam von dannen, und lief ZU ftiessen durch verre
land tag und nacht als ain freyhart* und durch Walachey,
[F.llO] Reussen und Polant kam er gen Bressla in der Schlesy.
do ward er erkannt und verraten yon ainem ritter. do ward er
5 zum anderen mal gefangen von ainem berzogen von Eyffn l in Palant.
des selben herzogen tochter nam er zu der ee. der sandt in erber-
lich rait schoner ritterschaft wider haim gen Bayren. und
kam nit mer gen Ungeren. er gepar aus seiner hausfrauen
Agnesen ainen sun, genant Herzog Hainrich von Naterberg.
10 Anno 1 300 an sand Matheus tag Ott und Steffan, herzogen A. 245
in Niderbairn, haben das geschloss Kransperg mit allem
seinem zugehoren, ausgenomen di edlleut in der benanten
herschaft, geben und verseczt der kirchen Freising under
irem sigl und brief.
15 Herzog Ott und sein bruder* Steffan3 gaben dem land in AJ247u.E120.
Niderbairen gross freihait und di gericbt ze kaufen, die man nennt
hofmarch, den prelaten und edlleuten.
Anno 1310 Otto legt sich fur das geschloss Neuburk. A. 245.
aber di darinn waren, di ziindten das geschloss an und
20 verprentens zu pulver und fluhen davon.
Der kling Otto in dem lessten jar seines herzogtums
gab er gnadiglich vil guter freihayt der stift ze Freising.
Anno 1312 an sand Gorgonii tag starb kiing Otto A. 245
und ward begraben zu Saldental und lie ainen sun, der
25 bas genant herzog von Naterberg. und do kiing Ott enpfand,
daz er sterben must, vodret er di burger zu Landshut und
Straubing und bei irem aid befalch er in, das sy den icz-t*. E. 119.
genanten seinen sun Hainrich und auch seines bruder, herzog StefFans
kind Heinrich, der bas bey acht jaren, [F.lll] und Oten, bei vier
30 oder funf jaren, nimant anderm solten befelhen mitsambt dem
fiirstentum dann seinem vetteren, herzog Ludbig zu Miinchen,
demjungen, der darnach kiing ward, das si auch treulich
verbrachten. dawider waren sam all dienstleut und ritterschaft in
Niderbaiern und v e r mainten di kinder und ir fiirstentum den herzogen
35 zu Ostereich zu entpfelchen, damit di kinder und das land bas versorgt
wfirden. und aus solher ursach begab es sich, das niemant
sicher was im land, und als nu herzog Ludbig in Oberbairen
sich besamlet und wolt daz herzog turn mit gewalt einnemen, dabider
a freyhayt Es. trie die Quelle E. 120, 11 in der Hs. J.
40 l Vgl. oben S. 244y Lesart <*.
* Vielmehr Otto fur sich und seine Neffen ; gemeint ist die „ Ottonische
Handfeste" von 1311. Der Irrtum geht auf Ebran 120, 15 : Otto und sein
brflder xuriick, wornach oben S. 247,3: et fratres sui.
*Stephan war schon 1310 gestorben.
— 524 —
besamlet sich auch der adl Ulld ritterschaft in Niderbairen mit
hilf der herzogen in Ostereich und zugen herzog Ludbig engegen und
stritten mit im bei dem dorf Gamlstorf. do geschach ain herter
streit, und herzog Ludbig gesigt.
Es begab sich auch, als di Osterreicher mit5
den Niderbairischen in di flucht kamen an di pruk
gen Folkmanstorf1, da prach di pruk under in, und
ir ertrank aus der massen vil zusambt den, di in
di Iser gejagt und geschlagen wurden. man hat
auch noch bei unsern zeiten der selben end eisn-10
hut in der Iser gefunden und etlich gulden, man
findet auch noch pey unseren zeiten, so man neu-
akert, sporen, sbert und anderen harnasch. man
hat auch pei unseren zeiten in ainem holz daselb
gefunden auf ainer grossen feichten in den 6stenl5
ainen man in g&n-[F.112Jzem harnasch verbesen bis
an di bayn.2
A. 245 Der Osterreichischen wurden da vyl erschlagen und
u. E. 119. ^gj. e(Jlen vil gefangen. durch den sig macht im herzog Ludbig
das land underthanig als ainem vormund. der streit ist geschehen 20
an sand Theodori tag, des heiligen martrers, nach Christi
geburt 1313.
A. 247 Ludbig », des vorgedachten herzog Otten bruder,
u' 'herzog in Bayren, gieng ab an leiblich erben anno 1294. seinen
tail lands erbten der gedacht sein bruder Ott und Steffan. 25
A. 247. Stefan*, herzog in Niderbairen, der obgedachten
herzogen bruder, der ward erbelet zu ainem erzbischof
zu Salzburg, do gestorben was der erzbischof Kudolf. und
do di potschaft gen Rom kam, do verbarf in der babst
und bolt in nit bestaten. aber Conrad, pischof zu Lavannt, 30
macht er erzbischof zu Salczburg und maister Hainrich pro-
tonotari macht er bischof zu Lavant.
A. 247 u. Herzog Steffan nam zu der ee Geutta, ains herzogen
* tochter von SwidnilCZ. bei der het er zben sfin, Hainrichen und
Otten, und drey tochter, Elspetb, ain herzogin von Osterreich, 35
a dux am Rand iiber Kreis. b Kreis am Rand.
1 Volkmannsdorf, Bezirksamts Freising.
8 Vgl. Martin Mayr, Zur Kritik der alteren Furstenfelder Oeschichts-
quellen (Oberbayer. Archiv XXXVI) y S. 44; Aventinus, Samtliche Werke
Illy 392. leh tetle Mayrs Ansicht, doss Aventinus hier eine Fiirsten- 40
/elder Quelle beniitzt hat, nieht, sondern glaube, doss hier lokale Ueber-
lieferung und Berichterstattung vorliegt, die durch Arnpeek erstmals
schriftlich festgehalten warden ist.
— 525 —
frau Beatrix a, ain grafin von Gorcz, frau Agnes a, ain junk-
frauen bey dem kloster zu Saldntal gesessen. [F 113] der A. 248.
herzog Steffan starb vor seinem bruder, dem vorgedachten
kling Otten, anno 1309 und befalh kiing Otten seine kinder
5und land.
Anno 1315 ist der kor der parfuserbruder zu Lands- 245.
hut gebeicht worden etc.
Von dem krieg der drey herzogen in Niderbairen, 248.
Hainrich des elteren und Otten und Hainrich.
10 Anno Christi 1331 was ain grosse unainigkait zblischen
der fursten in Niderbairen, herzog Hainrich der elter, der
dan het Agnesen, kiing Johannsen zu Beham tochter, zu
der ee, auf ainem und herzog Otten, seinem bruder, und
dem jungen herzog Hainrich, irem vetteren, des anders tails.
15 es bard ain tag geseczt gen Rengspurg. dahin cham kaiser
Ludbig, des hilf di jungen anruften, kiing Johanns von
Beham, des elteren schweher, der burkgraf von Nlirenberg
und ander vil fursten und herren. die kerten all grossen
fleiss an, damit di benanten fursten mit ainander gericht
20wiirden. es mocht aber nit gesein der fursten hertigkait
halben, doch so bard das land Niderbairen under sy getailt.
herzog Hainrich dem elteren ward Lanczhut, Straubing,
Scharding und Pfarkirchen mit irem zugehoren und bey-
ligung. herzog Otten, seinem bruder, gefiel Burkhausen,
25 Otting, Draunstain, Hall und wras dabei ligent ist hunz gen
Salczpurg und ein das pirg. Hainrich der jiinger, ir vetter,
hat an dem tail enpfangen Dingolfing, Landaw, Vilshofen,
Deckendorf, Cham, Pogen, Kelhaim und [F. 114] was dabei
ligt. di tailung ist geschehen zu sand Bartlmeus tag, so
30 sich 76 jar verloffen hetten von der tailung, als Nider- und
Oberbairen getaylt ist worden enczway..
Anno 1332 am aschermitbochen huben an zu kriegen
herzog Hainrich der elter mit seinem bruder, herzog Otten,
und mit seynem vettern, herzog Hainrich dem jiingeren,
35 und verderbten das land mit raub und prant auf paiden A. 249
seiten, das kain frid zbiischen in was bis auf sand Johanns
tag ZU SUbenten. do di jiingeren zben sachen, das si dem elterenu. E. 124.
nit mochten widersten, do ruften By an kaiser Ludbigen zu Munchen.
und auf ir bett zoch der kaiser mit groser macht zu veld und legt
40 sich fur di stat Straubing an montag nach sand Ulrichs tag.
a Kreis am Rand.
— 526 —
er machet ain bruk iiber di Tunaw bey Chalers und lag da
hunz an pfinztag vor sand Bartlmeus tag. wie wol er der
stat nit gewan, so war er doch lenger darvor gelegen, war
kiing Johans von Peham nit komen. do der kam, do vericht er
den kaiser mit dem herzogen und di drei herzogen mit ainander. 5
Ad propositum.
A.245u.249. Hainrich a der jiinger vom Naterberg, herzog in Nider-
bairen, also genant von dem geschloss, do er ernert und
249- erzogen ist worden, kiing Otten sun, starb anno 1333 seins
herzogtums im anderen jar und ward wegraben in unserio
frauen kloster zu Saldental bey seinen elteren zuLandshut.
[F. 115] Ott a, herzog in Niderbayren, herzog Hainrich
des elteren bruder, starb anno 1335 seins herzogtums im
vierden jar und ist begraben zu Saldental.
248. Hainrich a der elter, herzog in Niderbairen, ist mitio
seiner ritterschaft zu hilf kiing Ludwig gebesen in dem
streit an sandMichls abent anno 1322 zu Ampfing auf der
24&vehenwis.
Anno 1335 kaiser Ludbig aufseczt herzog Hainrichen
in Niderbayren zu ainem procurator oder schaffer des reichs 20
in teutschen landen und gab im des offen brief under der
kaiserlichen majestat insigl. von stundan herzog Hainrich,
250. ain grosmachtiger, reicher flirst, zoch mit grosser kosper-
lichait ab an den Rein mit grosser kostung hunz gen Achh
und begert an di stat des heiligen reichs nit durch sich25
selbs, sunder durch den kiing zu Beham, das si im sollten
sweren und in enpfahen als ainen, der des kaisers offen
versiglt brif hiet. di stat namen in ain bedenken und in
der zeit schikten si zu dem kaiser umb rat umb solichs
begeren. der kaiser erschrak der ding und schiket eylent30
brief zu alien steten im reich und widerruft di brief, di
er geben hett herzog Hainrichen. und also der fiirst, der
mit grosser er was zogen an den Rein, grosse er zu erlangen,
zoch mit minder eren wider haym. und alspald er kam in sein
land, do grayf er den kaiser taglich an mit raub und prant. 35
Anno 133(5 Johans, kiing zu Beham, kam zu dem babst
[F. 116] Benedictum dem zbelften gen Avinion und klaget
uber den kaiser Ludbig, wie er seinem aidem, herzog Hain-
richen in Niderbairen, brief geben hiet under seinem insigl
und di zu stundan im zu spot, schmach und schaden wider- ±0
rueft on redlich ursach, darumb der babst und der kiinig
* dux am Rand iiber Kreis.
— 527 —
vi rat und anschlag hetten. der babst verhiess im grosse
fuderniis und gab ym guten trost. do versprach der kting
dem babst, er wolt im den kayser lebentigen oder toten
antborten in ainem jar. do des gewar ward kaiser Ludbig,
5zoch er rait grosser ritterschaft in Niderbayren und schlug
sich ze feld mitten im land bei Landaw an der Yser. er
hiet auch geren gen Beham warcz geeylt. und er etlich
tag do gewartet hett seiner veind, do gebrast in an speys.
do kam kiing Johanns von Beham und herzog Hainrich
10 mit irm zeug und legreten sich gegen des kaisers her liber
enthalben der Iser. es wolt kain barthei uber di Iser zihen.
der kayser wartet ir acht tag zu streiten. von manglung
wegen der speis zoch der kaiser ab nach der Iser und
Dunaw hunz gen Passaw. da wurden vich und leut gespeist
15 und di wagen mit speis erfiillt. er zoch wider herauf und
verderbt das land zbiischen des Ins und der Yser on di
stat und kert wider haim in sein land Oberbairen. in
dem selben widerhaimziehen kumen seins volks 400 man
in das kloster Beihenstefen a gebapnet [F. 117] und beraubten 251.
20 das innen und aussen als gar, das sy den mlinchen ganz
nacket abzugen. der kting und der herzog beliben im veld
drey tag, vermainten, si hieten damit gesigt. der kting
wolt sich ausreden gen dem babst und schrayb im ainen
brief mit etlicher prelaten aus Beham und Bairen insigl,
25 were der kaiser nit geflohen, er wolt im in lebentig oder
tod gebracht haben.
Anno 1337 haben di Juden zu Deckendorf Christum
gemartert in gestalt des procz.
Anno 1338 7. Kal. Septembris Hainrich, herzog in
30Niderbairen, ist gestorben und im kloster Saldental begraben
im sibenden jar seins herzogtums und liess ainen sun
mit namen Johanns.
In dem selben jar wurden di Juden zu Straubing ver-
prennt und zu Dekendorf des dritten tags nach Fran-
SScisci.1
Item zu sand Afra tag kamen in daz land di heu-
schreken mit grosem schaden an zal.
* am Rand schlechte Zeichnung einer Kircke mit Beischrift: Di
beraubung des klosters Beihenstefen.
40 x 6. Oktober. Oben S. 251,17 die gleiche Tagesangabe nach romischer
Kalenderbexeichnung.
— 528 —
Item zu Erf ort und in Diirgnerland hat es plut
geregnet.1.
Item des gedachten herzog Hainrichs gemachl liiess
Agnes, kiing Johanns von Beham tochter, als vor2 ge-
sagt ist. 5
Johanns, herzoga in Niderbairen, nach dem tod des
iczgedachten herzog Hainrichen, seins vaters, besass er das
ganz niderland. er hett zu der ee frau Elspeten, kayser
Ludbigs tochter. er lebet nit lang. er starb in seinen jungen
E. 132. tagen des nagsten jars nach seinem vater, und das land Nider- io
bayren gefiel als mit erbschaft auf kayser Ludbigen.
A. 252. Als vil sey gesagt von den fiirsten in Niderbairen.
[F. 118] nu kum ich an di pfalzgrafen und herzogen in
Oberbayren.
Als hievor gemelt ist, anno 12948 starb Ludbig, 15
pfalzgraf bey Kein, herzog in Oberbayren, und verliess zben
sun, Rudolf und Ludbig. di taylten ir vaterlich erb
mit ainander. do ward Rudolf di Pfalz bei Rein, von
demsindhie all pfalzgraven bey Rein und di selben
herzogen bis auf heutigen tag. Ludbigen ward Ober-20
bayren. von dem sind entsprungen all fiirsten von
Miinchen und Landshut. das aber di histori dester
richtiger werd, so wil ich am ersten sagen von den
pfalzgraven, darnach von den herzogen in Bairen.
Hernach volgt von den pfalzgraven bey Rein etc. 25
Rudolf a, pfalzgraf bey Rein, herzog in Bairen, kurfiirst,
nam zu der ee frau Machthild, kiing Adolfs tochter, di
hernach vil krieg zu den zeiten kiing Ludbigs erweket.
bei der het er drei siin, Rudolf, Ruprecht und Adolf.
Anno 1302 pfalzgraf Rudolf liess ainen ritter ent-30
haubten, genannt Ottinger, etlich sprechenbOtlinger, von
arkbons begen, als geschriben ist bei herzog Ludbig,
pfalzgraf, herzog in Oberbayren, des datum 1256.*
254. Item Rudolf und Ludbig, gebriider, herzogen zu Bairen,
haben gestift das kloster zu den Augustineren zu Miinchen. 35
* dux am Rand iiber Kreis. b sprech Hs.
1 Quelle?
2 S. 525 , 12.
8 Vgl. oben S. 518, 5.
4 Oben S. 516, 33 ff. 40
— 529 —
Der pfalzgraf Rudolf was gar ain vermerter fttrst in 253.
allera romischen reich. darurab do kttng Albrecht von seinera
vetteren erstochen ward anno 1308 an [F. 119] sand Jacob
und Philippen tag, schrayb im babst Clement der ftinft vor
5 anderen kurfursten als dem treflichisten mit hoher ermonung,
das er darob wer mit grossem fleiss und vorbetrachtung,
damit das ain teuglicher, tapfer fiirst erwelt wurde zu dem
reich. der selben epistl datum lautt also: datum 254-
Pictavii 13. Kal. Julii pontificatus nostri anno tercio. do
10 bard erbelet graf Hainrich von Luxemburg.
Anno 1315 hat der fiirst Rudolf nticze freihait der
stift Freising miltiglich geben.
Do nun kaiser Hainrich von Lucemburg gestorben
was, wurden zben erwelet zu kiing, herzog Ludbig von
I5 0berbayren und herzog Pridrich von Osterreich. in der
wal gab pfalzgraf Rudolf sein wal dem herzogen von Oste-
reich und nit seinem bruder. darumb war er rait dem von
Ostereich und war albeg wider seinen bruder. zum lesten
do all fiirsten im reich kaiser Ludbig gehorsam waren,
20allain sein bruder nit, do zoch er mit grosser macht an
den Rein und vertraib seinen bruder, pfalzgraf Rudolf, aus2.J5
allem seinem land, er floch und kam in Engelant. do starb erw. F. 177}
auch ganz vor » elend. sein drei sun hie und dort kamen mit armut, 178
wo si sich zu behelfen best en. do nu kaiser Ludbig hort, das sein u. E. 121.
25 bruder Rudolf in Engelant im elend gestorben was, und do er sach
dye frutigkayt seins bruder kinder, berueft er si all in genaden, und
als By kumen, do was er herr als lands zu Bayren und der Pfalz. do
sprach er genadiglich als ain gutiger vater : [1. 120] der kinder vater hat
wider uns gethan und nit di sun. eia, warumb sollten si dann tragen
30 di ungenad irs vateren. das sol nit sein. und er taylt mit in und gab
in wider di Pfalz und bas darzu gebort und etlich stet auf dem Norka,
Am berg, Cham, Neumarkt, und etliche geschl&sser. und di tailung und
tailbrief burden gemacbt und gefertigt zu Pavia des freitags vor sand
Osbalds tag anno 1339.
35 In den selben tailbrief en ist merklichen begriffen, das di ersten ±na\m S42.
wal des kungs sollen haben pfalzgraf Rudolfs erben, aber di ander wal
sullen haben kaiser Ludbigs sun und ir erben, und di wechslungb der
wal sol ebiglich zbuschen in und iren erben best en, und welher den
anderen an seinen rechten irret, der selb und sein erben sol di wal
40 des reichs verloren haben.
Di drey hernach geschriben prtider haben di Pfalz vast A.255uJ£121.
erbeitert an reich turn und sunder Ruprecht der rot.
Ruprecht0, pfalzgrafe bei Rein, herzog in Bayren,
ward genant der rot, darumb das er ain rots har hette, und ward
45 » so Es. b wal der wechslung Hs. c dux am Rand fiber Kreis.
Qaellen a. ErOrterun^n N. F. JII. 34
— 530 —
geboren in dem geschloss Wolferczhausen, auf der Iser
gelegen, anno 1800 an sand Cosme und Damiani tag und
ward gefirmet an sand Remigi tag seins alters im zehenden
jar. er hat gestift und erhebt di hoch schul zu Heydelberg.
er starb an leiblich erben. 5
A. 255. Adolf a, pfalzgraf bey Rein, herzog in Bayren, ist ge-
boren [F. 121] anno 1306 an sand Ciriaci tag und getauft
und gefirmet an unser frauen schidung abent durch den
hochbyrdigen vater herr Conrad, graf zu Luppurg, bischof
zu Rengspurg. er nam zu der ee frau Irmergard, ainsio
graf en von Oting tochter im Riessb, der auch genannt
was Adolf Ruprecht. er starb vor seinen bruderen und
ward begraben zu Haidlberg.
256- Rudolf a, pfalzgraf bei Rein, herzog in Bayren, ward
geporen anno 1309 an sand Primi und Feliciani tag und 15
gefirmet durch Conrad, bischof zu Freising. er starb an
mandlich erben, aber er Hess ain tochter; di ward verheirat
margraf Carl zu Marheren, der darnach kting zu Peham und
kaiser ward.
Ruprecht a, pfalzgraf bei Rein, herzog in Bayren, den 20
man auch Adolf hiess1 nach seinem vater. sein hausfrau
was des kiings tochter von Sicilia. aus der gepar er ainen
sun, genant Ruprecht Klemm.
A. 256 u. Der pfalzgraf Ruprecht Adolf raist auf den herzogen von Sachsen
F. 181. un(j zocn jm jn ggjjj land, zuhant zoch auch im der herzog von Saxen 25
engegen und huben an mit ainander ze straiten ainen herten feld-
Streit. der pfalzgraf behub auf ainen tag zbay schlahen. do kam
geruet volk an in, und zum dritten mal lag er darnider und ward
gefangen von dem herzogen von Sachsen. und von der ge-
fanknti8 macht er lang nit ledig werden, wiewol man vil under-/" F. 122] red. 30
darumb het. zum jungsten gab in der herzog von Saxen dem kung
A. 256. von Peham uber. darumb het man vil tag und tading, und
was also erledigt, das des kiings sun Karl, margraf zu
Marheren, nam zu der ee seines vater bruder Rudolf tochter.
also kam pfalzgraf Ruprecht0 zu seiner erledigung. und von 35
des heiratgucz wegen und seiner erledigung wurden etlich
geschlosser und stat vor dem wald und auf dem Norkau
dem kung gegeben.
a dux am Rand uber Kreis. b hier fehlt die Uebersetxung der
Worte: ex qua genuit [Rupertum, qui et Adolfus], so doss die Stelle 40
eiwa xu lauten hatte: aus der gepar er ainen sun Ruprecht, der auch
genannt was Adolf. c Rudolf Es.
1 Aus S. 255, 33.
— 531 —
Der pfalzgraf Ruprecht Adolf liess amen sun, genant
Ruprecht Klemm.1 der pfalzgraf Ruprecht kriegt ainsmals mit A. 256 u.
dem schwabischen und reinischen punt, do pot in an kung Karl^* 182'
von Frankreich, er wolt im leyhen sein volk, wann er hett
5zu frauen herzog Steffan von Bairen tochter. der pfalzgraf sprach er
hiet den stetten volks genug, als er auch hett, wann er gert nit mer
d an n mit den steten zu vechten, des aber di stet nit thun wollten und
enthielten sich nur dahaim.
Ruprecht a, pfalzgraf bey Rein, herzog in Bairen, ain^i 256
lOknstenhch, senfter, streiparer furst, ward genannt Klemm
wann er hat di veint oft klemt. ^257.
Anno doraini 1382 machten di stet ainen punt mit A. 257
Wencesla, romischen und zu Beham kting. in dem punt
waren all reichstet in teutschen landen, der erzbischof von
15 Salzburg und [F. 123] di stat Rengspurg. der kung was
ablassig in hilf ZU thun. nach dem machten di stett ain samlungw. F.182.
auf 800 b glavien vorSpeyr. das vernam der Jung pfalzgraf Ruprecht
und zoch auf sy und erschlug der von den steten ob zbai hunderten
und vieDg ir bey drey hunderten. di anderen entrunen in di stat
20 also gesigt herzog Ruprecht, und der von den steten was doch vU mer
und under den gefangen was ain geaellschaft auf vierzig mutwilliger
di heten gar gross schaden than mit dem prant, die man nie kund
ankeren, wiewol in der herzog oft und dick nacheylet und gross
koetung auf sy gelegt hett. er liess di vierzig furen, do man ziegl
25prennt, und di ofen waren durchgluendig, und sprach zu in: ir habt
mich bey der nacht dieblichen geprennt, so wil ich euch bey schdnem
liechten tag offenlichen lassen prennen. mit dem liess er sy in di
glunden ofen werfen, darin sy jamerlich verbrunen.
Darnach zoch sich ab der reinisch punt mit dem schbabischen, F 182
30 also das ain tail dem anderen mit ainer anzal volks soUt helfen doch
so verr, das sy pey tag auszugen und bei tag wider haim mdchten
komen.
In illo tempore zoch der herzog Ruprecht auf di von Renga-
purg und nam in das vich. do zugen di von Rengspurg aus der stat
35heraus und eylten des herzogen volks nach und namen in das vich
mit gewalt [F. 124] wider, sy erschlugen auch wol 30 man von des
herzogen tail und furten wol zbainzig gefangen in di statt. der pfalz- A. 257
graf Ruprecht legret sich ob dem perg gegen Rengspurg
liber, darnach er und herzog Fridrich von Landshuett,
40 herzog Steffan von Innglstat und sein sun Ludbig, Johanns
von MQnchen und sein sun Ernst und herzog Albrechtt
von Straubing belegten das geschloss Staufl.
Anno 1387 zugen di reichstet mit gebalt durch das Bairnlandtt. E. 128.
mit raub und prand von Augspurg hunz gen Abach. doch an
45 a dux am Rand uber Kreis. b 008 so Hs.
1 Siehe S. 530, 23.
34*
— 532 —
dem widerhaimziechen auf dem Lechfeld wurden sy darnidergelegt
von herzog Steffan von Inglstat.
Anno 1388 ward der hof zu Rengspurg1 gebunen.
A. 258 Anno 1389 durch grossen fleyss der korfiirsten und ander
u. F. 182. vq herren bard der krieg gericht. 5
|^9 In der zeit was Wencesla, kiing zu Beham, romischer
*2ctf[kiing. **er tet vi* un^ gross ubl. er ermordet und verprennet mit
schwebl jamerlich und ertrenkt wirdig prelaten , pfaffen, geistlich
person und vil ander erberger leut wider recht. er acht auch nit
zu benden di zbaiung in der heiligen kristenhait und vilio
ander offenlich ubl, das doch ainem romischen kung unzimlich ze
thun ist, das im oft und dick von den korfursten zugeschriben und
furgehalten ist worden zu pesserung seyns lebens, aber es half
nichcz.
[F. 125] Item di kurfiirsten, der erzbischof von Maincz, 15
Koln und Trier, pfalzgraf Euprecht, der herzog von Sachsen,
herzog Leupold von Osterreich mit vil ander fiirsten und
herren und reichsteten kamen zusamen zu Frankfurt, dar-
nach zu Marpurg, darnach zu Maincz, darnach aber zu
Frankfurt und heten vil rat, aber es ward nichcz ausgericht. 20
zum lesten ward kiing Wencesla von den kurfiirsten fur gericht ge-
laden und gemonet, das er sich solt verantborten auf den
nagsten tag nach sand Larenczen tag auf di artikl, di im
furgehalten wurden. und er kam nit fur gericht. noch
warteten sein di kurfiirsten zechen tag. do er nit kam, do 25
ward er mit recht und urtl von dem rSmischen reich abgeseczt.
K133. Das urtl lautet, wie hernach volget:
Mit disem urtl, das wir thun und geben in diser geschrift, ent -
seczen wir den vorgenannten herren Wencesla als ainen unnuczen, ver-
schmachlichen a, unachtperen und unbirdigen hanthaber des heyligen 30
romischen reichs und von dem selben romischen reich und von aller
wirdigkait und eren, di darzu gehoren, und verkiinden alien fiirsten,
grafen, herren, ritteren und knechten, auch alien stetten und landen
und leuten des heiligen reichs, das sy nu fiiran irer aid und hulde,
134. die sy des vorgenanten herren Wenczesla person als von des heiligen 35
reichs wegen gethan ha ben, ganzlich ledig sein und fiiran nicht mer
gehorsam sein sullen.
A. 260 u. Das urtl und aen-[F. 126]tenz ward geben zu Leinstain an dem
E. 134. Rein, als man zalt von Cristi geburt tausent vierhundert jar an ainem
freitag des zbainzigisten tags des monats Augusti ain wenig vor40
nonzeit zu den zeiten des babsts Bonifaci des neunten etc.
a verschach lichen Hs.
1 VgL oben S. 257, Anm. 5.
— 533 —
Des nagSten tags darnach erwelten di kurfursten, der von
Maine Z, K61n und Trier, den vorgedachten pfalzgraf en Ruprecht
zu ainem romischen kung, und ward bestat von dem ob-
genanten babst Bonifacio und ward gekront von dem
5erzbischof zu Kolen ze Achh an sand Gilgen tag.
Dyser kung Ruprecht k ri egt gar machtiglich wider kfing Wenczesla E. 134.
von Beham und gewan im etlich stet ab und geschlosser ausserhalb
des waldes in Bayrenland, di sein vater kayser JCarl an sich gezogen hfitt
Anno 1401 jar acht tag nach sand Augustini tag kaml.M
10 er gen Rengspurg und ward gar wirdiglich von der briester-
schaft und von dem volk cum responsorio: Salus nostra,
und mit dem heiltum enpfangen.
Item auf dem selben weg zoch er uber di pirg und was im A. 260 u.
willen kayser zu werden. mit dem kiing zugen vil teutscher fursten, & ^-
15herZ0g Ludbig von Inglstat.1 herzog Ernnst von Ostereich
fiirt 1400 pfard auf der rais. in der zeit kriegten di Floren-
tiner mit dem ersten herzog von Mailant Johanne Galiacio.
do sy vernomen di zukunft des kiings, von seiner
[F. 127] miindlichen streitperkait wegen schikten sy zu im
20 ain erberge potschaft, das er den streit annam wider
den herzogen von Mailant. darumb versprachen si im ain
grosse suma gelcz zu geben, alspald er kam in des ob-
gemelten herzogen land, das beschach. er kam mit seiner
grossen ritterschaft in das land, sy gaben im aber der
25 suma gelcz nur ainen tail, er strait mit im. der herzog
von Mailant lag ob. der kiing floch gen Trientt. der
erzbischof von Kolen und herzog Leopold von Oste-
reich mit irem grossen volk zugen wider haim. der
kiing durch pet der Venediger ward ermont zu in
30ze ziechen und Venedig haimsuchen. er kam gen
Padau. do ward er von Francisco Carario, dem grafen,
gar schon enpfangen. di Florenntiner schikten aber
zu im ain trefliche ambasiat und oratores, das er
widerumb strit mit dem von Mailant. und do si im
35di versprochen suma gelcz nit gaben, do wolt ers
nimer thun und zoch gen Tarviss und darnach gen
Venedig. do ward er mit vast grosser loblicher zier und
mangnifizenz enpfangen. in dem monat Aprili zoch er
wider mit seinem grossen schaden in teutsche land.
40 Anno 1402 jar erschain ain comet lenger dann
ain monet.
1 Quelle?
— 534 —
Anno 1403 geban kftng Kuprechtt das geschlos
Ekenmtil1 durch seinen viztum Grebolf * und Nothaft3,
ritter.^
A. 258 u. (9. 128 J Item als man het gezelt Oder zelet nachChristi
F. 183. gepurt 1396 jar, kfing Sigmund vonHungeren zoch mit ainer grossen 5
macht an di Turken und mit im herzog Johanns von Burgundi. der
bas frail Margreth, dee elteren herzog Albrecht von Niderbayren
yn Holannd tochter,. sun 4. mit im zoch auch pfalzgraf Ruprecht,
den man nannt Pippan, und vil ritter und knecht und aill legat
vom babst. zu sand Michels tag lagen si in der Turkey io
vor ainer stat, genant Schiltaw, di die Turken nennen
Nicopolis. do kam der tttrkisch kaiser Weyasit mit
grosser macht und er legt di Kristen darnider, das
ir ser vil erschlagen und ertrunken und der kristen-
hait solher grosser schad lang vor und nach niti5
beschehen ist; wann der Kristen wurden erschlagen und
ertrenkt in derTonaw hundert tausent und zbayund-
184. neunzig. das kam aus hochfart des herzogen yon Burgundi, der
nur den vorstreyt wolt han. er bard auch in disem streit mit vil
ander grafen, herren und ritter gefangen; und pfalzgraf20
Pippan kam mit not davon, auch arm und elend in sein land und
Konigsh. 857. starb paid darnach und ligt zu Am berg begraben.5 es wurden auch
der gefangen Til enthaubtet vor dem angesicht des herzogen von
Burgundii. ein tail burden verkauft in fromde6 land, das sy nimermer
haymk5men 7. doch der herzog von Burgundi bard darnach selb sech- 25
zechendist gelost8 mit grossem gut, der doch alain mit tau- [F. 129] Bent
glefen dahin9 fur. es was auch di grost niderlegung, di der kristen -
hait vor nie beschach zu ainem mal.10 item es warent bei dem streit
drey Zoren von Straspurg ritter, item sechs von Milhaim. der ward
ainer siech underbegen und ainer entran von dem etreyt ; der hies her 30
Johanns Ulrich von Molshaym. di komen baid herbider. item da was
1 Eggmiihl in Niederbayern.
* Bans Oetcolf von Degenberg, Vitxtum xu Amberg; vgl. Bund,
Bayrisch Stammenbuch II, 59.
8 Heinrich Nothafft von Wernberg ; vgl. Bund a. a. 0. II, 183. 35
4 Sollte heissen man. Vgl. Spiller's Anm. 5 xu F. 183.
5 Der folgende Schluss dieses Absatxes findet sich nicM im lateinischen
Text. Quelle ist die an den der obigen vorausgehenden lateinischen Text-
teilen benutxte Chronik Konigshofens, jedoch nicht der Originaltext, wie
er in den Chroniken der detUsehen Stddte XV gedruekt ist, sondern der 40
Text, wie er in dem Inkunabeldruck von Johann Bdmler xu Augsburg vom
Jahre 1476 gegeben war.
6 Chroniken 857 : in ander lant, Inkunabel : in verre fremde land.
7 Chroniken: nyme zii land, Inkunabel : nymmer mer heym zu land.
8 Chroniken: loste sich selbe sehzehenste, Inkunabel: ward dar- 45
nach selb sechczehest gelost.
9 Chroniken : hinin, Inkunabel : dahin.
10 Dieser Satx fehlt in den Chroniken ganx, findet sich aber in der
Inkunabel. Auch im folgenden Texte xeigen sich die Lesarten der Inkunabel.
— 535 —
ainer vom Heiligenstein and einer von Endingen warnt auch bei dem
streyt etc.
Item kiing Ruprecht was under gehorsam babst Gregori A. 260.
des zbelften wider das concili zu Pisa, dabider bas Johanns
5erzbischof zu Maincz. darumb erhub sich zbischen ir ain
grosser krieg. in der zeit starb der kiing Ruprecht in der
stat Oppenhaym seins reichs im zehenden jar, durch
des tod der obgenant groskiinftig krieg end nam, und ward 261
begraben zu dem heiligen geist zu Haidlberg anno 1410
10 am 16. tag des Mayen und liess vier sun und drei tochter, «. 258
Ludbig, Johanns, Steffan und Ott; wann Ruprecht Pippan
und Fridrich waren vor dem vater gestorben. item Margrethw. F.183.*
oder Machthild het herzogCarl zu Luttringen. Elisabett A. 258.
ward verheirat herzog Fridrich von Osterreich zu Ins-
I5pruck; di starb an sand Silvester tag anno 1409 und ward
gar wirdiglich im kloster Stambs begraben. item Agnes
di nam zu der ee graf Adolf von Kleef, den kaiser Sigmund,
di weil er noch romischer kiing was, macht zu ainem her-
zogen. und si ligt begraben yn dem land [F.130J zu
20 Kief.1 item frau Elisabett kiingin, kiing Ruprechtz haus- a. 261 u.
frau, ains burggrafen tochter von Nurenberg, bei der er di 258.
obgenanten sechs sun und drey tochter het, starb desnagsten
jars nach dem kiing und ist bei im zu Haidlberg be-
graben.2
25 Ludbig a, pfalzgraf bei Reyn, herzog in Bairen, mit A. 261
dem part3, den man nennet den plinten korfiirsten, kiing
Ruprechcz sun, als der eltest entrichtet sein drei briider vonu.R 147.
der Pfalcz mit anderen steten, gschlossern und herschaften in Bairen
und bei Rein, er het zbo hausfrauen. di erst was des kiings a. 261.
30 tochter von Engelant. aus der gepar er Ruprechten. der
starb zu pfingsten im 20. jar seins alters b an erben anno
1426. die ander hausfrau was frau Mathild, Amodei, des
grafen von Sofei, tochter, der4 darnach durch kiing
Sigmund zu ainem herzogen gemacht ward5 und irri262.
35 ft dux am Rand iiber Kreis. b eltere Hs.
1 Vielmehr xu St. Johann in Kbln; vgl. Haeutle, Qenealogie S. 25.
* Haeutle a. a. 0., S. 23.
* Haeutle a. a. 0., S.27.
4 Mecktilde war die Tochter des Grafen Amadeus von Piemont
40 aus dem Hause Savoy en, der hier irrigerweise mit dem Herxog Amadeus V11L
und spateren Papst Felix V. xusammengeicorfen ist. Amadeus VIII. war-
der Vater ihrer Schwiegertochter Margarete.
5 Quelle ist Andr. 149, 19J20.
— 536 —
concili zu Pasell zu ainem babst erwelt ward, die frau
Mathild petet alle tag di siben tagzeit mit irem hausbirt
als ain briester. und aus irer vermonung ward reformirt
das barfiisserkloster zu Haidlberg und dieobservanzer
dahin gebracht aus Sofoy1 anno 1426. 5
Anno 1415 in dem concili zu Costencz, do babst Johannes
der XXIII. bard abgeseczt, ward der babst geantbort kiing
Sigmund. der antbort in von stundan disem pfalzgraf
Ludwig, in [F. 131] treulich zu behiiten. er furt in er-
wirdiglich in sein geschlos Monheym bey Rein, darin er sein 10
in hoher wird pflag und behiiten in wol. zum jungsten *,
do er durch babst Martein ledig geschafft ward, gab er
262. umb di kostung dem genanten pfalzgraven 40000 gulden.
Item kiing Sigmund do er zoch in der botschaft des
heiligen concili zu Costencz gen Arrogonia zu Benedicten 15
dem XIII., also genant in seiner obidienz, macht er di
weil in seinem abwesen beschirmer des genanten concili
pfalzgraf Ludwig, das er auch treulich beschirmet; wann
der kiing was iiber ain jar aus.2 doch so wolt der
kiing nit ziechen, es war dann geendet di sach des20
Johannes Huss. also ward Johannes Huss verurtaylt
und dem beltlichen gebalt geben, das ist dem kiing;
der gab in dem pfalzgrafen; der antbort in den
ziichtigeren. von den ward er verprent nach ordnung
des rechtensb3. 25
A. 262 Anno 1431 der graf von Widaraundt kriegt auf das
herzogtum zu Lutring. dem lech der herzog von Burgundi
sein volk, das er wider di Hussen wolt geschikt
ha ben.* des geleichen het auch pfalzgraf Ludbig gesandt
ein volk wider di Hussen. das lech er seiner sbester, frau 30
Agnesen5, herzogin zu Lutring, mit der der obgenant graf
umb [F. 132] das herzogtum krieget. zu sand Johanns
tag5 zu subenden geschach ain streit, der vast
u. E. 147. her t was.c di Burgundier lagen ob. der pfalzgraf verlos vil
a jugs ten Hs. b Raum fur ein Bild, das mit einigen Kritxeleien 35
angedeutet ist, daruber: prennen. c Raum, darin einige Federkritzeleien,
daruber: streit.
1 Quelle?
- Quelle ist Andr. 149, 20: Sigismundus rex per concilium fere
per annum expectatus. 40
8 Quelle ist Andr. 148, 35-149, 4.
4 Zu Orunde liegt Andr. 476, 7 ff.
6 Vielmehr Margarete; vgl. oben S. 535, 12.
6 Andr. 476, 7.
— 537 —
guter graf en, ritter und knecht in dem streit, das der Pfalz lang ge-
schadet hat.
Der pfalzgraf was gar am milter herr und mit schonen, A. 262.
offen augen gesach er tibl oder gar wenig. darumb het im
5sein hausfrau durch di rat antragen, das man im das regiment
enziige. und ainer zeyt vor dem volk vodret er seinen
sun, der was noch gar vast junk und gab im ainen maul-
straych.a der sun sprach : vater und herr, warumb schlacht
ir mich? ich hab euch doch nit gelaidiget. er sprach: ich
10 wil, das du bei dem maulstraich gedenkest das gross unrecht,
das mir dein muter thut.
Anno 1437 an sambstag nach dem beinachttag starb
der edl fiirst Ludbigus, pfalzgraf bei Rein, herzog in Bayren,
kting Ruprechtz sun. er hat besessen di Pfalz siben-
l5undzbainzigjar und bard begraben zu Haidlberg. daselb£tf7.
sind auch begraben sein zbo hausfrauen. er liess drei siin,2£2.
Ludbig, Ruprecht und Fridrichen, von den ich [F. 133] iczo
nach ainander sagen wil, und zbo tochter; aine gieng in 261.
den orden sand Clara, di ander, frau Mathild, ward ver-
20heirat graf Ludbig von Wirtemberg. nach des grafen tod
nam sy herzog Albrecht von Osterreich, kaiser Fridrichs
bruder. sy starb bitib und ligt begraben zu Heidlberg.
Ludbig b, der erstgeboren, bard nach seinem vater 4. 262 u.
pfalzgraf und kurfurst, gar ain frumer herr. nam zu der ee F' 198
25 frau Margret, witib kiing Ludbigs von Sicilia saliger ge-"- A. 263.
dachtniis, ein tochter Amodei, herzog zu Soffei, der dann
im concili zuc Basl babst erbelt ward, genant Felix der fiinft,
der auch zum jQngsten di babstei aufgab und ward
von babst Nicolao dem funften gemacht zu cardinal
30und legat in Frankreich. das tet er williglichen
von ainigkait wegen der heiligen kirchen. di genant A. 263.
frau Margret nach abgang pfalzgraf Ludbigs, irs anderen
hausbircz, ward sy verheirat Ulrichen, graf zu Wirtemberg,
und ist begraben ze Stutgarten.
35 Anno 1444 Ludbig, delphin, mit den armen Jficken &U&A.263
Frankreich durch erbekung Fridrich, des romischen"* Ltrer k8'
ktings, mit 30000 mannen ist zogen wider das con-
cili ZUC Basel in das land vor Straspurg und auch vor Basel,
nu di Sbeiczer baren mit den steten im punt, darumb
40schikten sy in viertausent auserbelter man. di
* Raum, darin einigeFederkritxeleien, darilber: maulstraich kirchen.
t> dux am Rand iiber Kreis. c fehlt Hs.
— 538 —
stritten mit den armen Jacken*, [F.134] wiewol
der Jacken vil mer waren. d er Schweiczer warden erschlahenb
ffinfzehenhundert dabei and in dem siechhaus vor Basel1, aber der
armen Jacken wurden noch vil mer erschlagen.2
und als si nun wider haym zugen, wurden di armen Jacken den 5
merer en tail erschlagen von den von Schleczstat.
A. 263 u. 8AnnO 1448 gescbach ain streit vor Esslingen an aller heiligen
hirer k 8'. ^ ^ gicn ^ un^ uac^t achied c, und gebunen di birtenbergischen
heren den sig und namen di walchstat bei der nacht ein.4 und do
ward Walter Ehinger von Dim und Jeronimus Popfinger von Nordling 10
erschlagen; di waren der stet haubtleut. und wurden sunst auf baiden
tailen vil erschlagen und erstochen.
A. 263. 264. Item zbiischen Teodrich, erzbischofe zu Maincz, dem
dann hulfen di margrafen von Baden und Brandenburg, und
pfalzgrafe Ludbig. dem half Jacob, erzbischof zu Trier, 15
und etlich stett, ist oft unru und krieg erstanden, daraus
das land verderbt ist worden mit raub und prand.
263. Anno 1451 Ludbig, pfalzgraf bey Eeyn, herzog in
Bairen, kurfurst, seines herzogtums im 14. jar starb in der
stat Wormms und liess sein hausfrauen gross schwanger. 20
und do er enpfand, das er sterben must, do befalch er
seinem bruder, herzog [F. 135 J Fridrich, ob das sein haus-
frau gepar ain tochter, so solt er sy erziechen und von
dem land ausheyraten, ob si aber ainen sun gepar, so solt
er sein trager und vormund sein. das geschach: sy gepar 05
ainen sun, genant Philipp.
a Raum, darin: streyt. *> erschahen Hs. c Raum, darin Feder-
xeichnung : kdmpfendes Fussvolk, links eine Stodt, oben: streit.
1 Zweifellos ist im deutschen Text der als Quelle ouch des lateinischen
dienende der Chronik des Thomas hirer seinem Wortlaut nach zu er-30
kennen; er lauiet: Item do man zalt von Cristus gebtirt M.cccc. und
xliiij iar, do was der Telffin von Franckreich mit den armen iacken in dem
land vor Strafiburg und vor Basel, und do worden funfftzehenhundert
Schweitzer erschlagen dabei und in dem siechhaufi vor Basel, und als
sie haim zugen t, do erschltigent die von Schletzstat die armen iacken 35
das mertail.
* Quelle der Zusatxe?
8 Auch im folgenden AbscJmitt erscheint wieder der deutsehe Wort-
laid hirers, dessen Chronik im lateinischen Text Quelle ist: Item do
man zalt von Cristus gebtirt M.cccc. und xliiij iar, do geschach ain 40
streit vor EBlingen an aller heiligen tag, als sich tag und nacht schied.
und gewunnen die wirtenwergischen herren den sig und namen t die
walstat in der nacht ein. und ward Walther Echinger von Ulm und
Jeronimus Bopffinger von Nordlingen erschlagen. di warent der stet
haubtleut. und worden auff baider seit vil erstochen. 45
4 Man beachte, doss im lateinischen Text die Angabe : und nament
di walstat in der nacht ein nicht verwendet ist; ebenso fehlen dort die
Worte: von Ulm.
— 539 -
Fridrich a, des iczgedachten Ludbigs bruder, pfalzgraf-4. 264.
bei Rein, herzog in Bayren, bas ain streitparer fiirst. und
nachdem und seines bruderen hausfrau gepar ainen sun,
genant Philipp, do nam er seines bruderen tayl lands ein
5 als ain trager und vormund, Pfalcz, Amberg und ander stett
und geschlosser rait irem zugehoren. sy schburen im auch
williglich als ainem trager des jungen fiirsten Philips,
darnach begert er an das land, si solten im sweren als
ainem rechten erbherren. des wolten sy nit thun. er schikt
lOsein rat gen Amberg anno 1453 in der vasten, einen doctor,
ainen herren, genannt Lanndschad. der doctor was ayn 266.
briester. er prediget an sand Matheiss tag, der was an 204.
ainem sambstag, und auch am suntag darnach in sand 265.
Marteins kirchen zu Amberg von vierlay gebissen. darnach
l5vodreten di rat rat und gemain in di tiirniz des geschloss.
do stund der eegemelt doctor auf und erzelet den purgeren
alien, reichen und armen, offnlich warlich, das si mit gutem
gebissen wol mochten schberen herzog Fridrichen als
ainem rechten erb-[F. 136 J fiirsten; wann er wolt sich ver-
20 schreiben engegen herwider, das er nit heiraten wolt, damit
das baide land dem jungen fiirsten beliben, als er auch
tet. er wolt auch, wann der fiirst zu seinen jaren kam,
der land ains im iibergeben. aber das als mocht der gemain
man nit vahen. darumb schwuren sy im nit der zeit. di
25 rat ritten von ainer stat und geschloss in di anderen. in
der zeit in der vasten des mals bas unser frauen tag am
palmabent. zbiischen 10 und 11 der tiirnar zu Amberg
redet herab ab sand Marteyns turen zu dem volk an den
marc, er sach ainen geraisigen zeug. di gemain lof in di
30 kirchen und bolt den sturm anschlahen. do was kayn klenkl
in der gloken. do lof di gemain und schlugen di tor zw.266.
und fiengen di rat des fiirsten all gestiflt und gesport, den
doctor, den Landschaden, ainen burger, genant Gregor Alhat,
und landrichter.b man saget, di von Niirmberg hieten ainen
35 geraisigen zeug hergelichen, und di rat hieten der landschaft
geboten gen Hanbach, und in der selben nacht wolten sy
di stat Amberg mit gewalt und listigkait eingenomen haben,
und ir yetweder ain thor. das was durch di fanknus under-
komen. der doctor was ain priester; darumb leget der
40 pfarrer, ain tumherr von Baben- [F. 137] berg, interdict in
a dux am Rand iiber Kreis. b JRaum mit einigen Federlcritxdeien,
dabei : vanknas.
— 540 —
der stat Amberg und wolt nit singen und mess lassen haben.
also sang man kain coraplet noch salve an unser frauen
abent. man sang auch nicbcz an unser frauen tag noch
am palmtag, man weichet auch di palm nit. etlich trugen
ir palm heraus in Aichsteter bistum ain meil begs, in der 5
zeit het man eylent geschikt gen Rengspurg zu dem gebalt
von des inderdicts wegen. der bischof sandt hinauf gen
Amberg seinen beichbischof und ainen tumherren, maister
Hanns Fager, licenciat. di tadigeten, das man den doctor
von stundan ausliess. also sang man am palmtag noch 10
vesper und salve.
267. Darnach in dem jar kam herzog Fridrich selbs mit
macht. man liess in ein. di briesterschaft mit sambt dem
volk wolten im mit dem heyltum engegen gen, in zu enpfahen
do rait er zu ainem anderen tor ein. di burger von Am- 15
berg musten im sberen und darzu ain grosse steur geben.a
und in der vergaugen zeit het er seyn haimliche spech ge-
habt zu wein und pier in der stat. welher da bider in
redet, di wurden angeschriben. also wurden im verspecht
mer dann 60 man ; di wurden doch erpeten durch di frauen 20
bis an zbelf; den achten pot man uber di vier wald: di
vier liess er enthaubten.b
[F.138] In solher mass erobret er das land als
ain rechter natiirlicher herr und nam kain eliche
hausfrauen und nennet sich ainen kurfiirsten und25
erbelet im seinen vetteren, den jungen pfalzgraf
Philipp zu seinem sun, das auch bestatet babst
Nicolaus der fiinft. aber kaiser Fridrich wolcz nit
confirmiren, wiewol er oft darumb ersucht und ge-
peten warde. 30
F. 198. Pfalzgraf Fridrich regirt gar furstlich. er het auch vil krieg,
und gieng im gluklich und siglich. er besass gebaltiglich sein
land, das er nie lehen enpfieng noch bekannt von dem kayaer. er het
Cf, A.268.y\\ krieg, di im kaiser Fridrich zufuget. er erweret sieh ritterlich
aller seiner veind. 35
A. 267. Er hat vil gekriegt mit herzog Ludbig von Veldencz,
seinem vetteren, den man nennet den sbarzen her-
zogen1, und mit den grafen von Leyningen und mit vil
anderen herren und hat si ser verderbt.2
a Raum, darin : sberen und gelt geben. b Raum mit Kritxeleien, 40
darin: enthaubten.
1 Vielleicht nach E. 160, 17 oder nach hirer k 9 : genant Schwartz -
hertzog.
2 Wohl ebenfalls nach Ebran 160, IS.
— 541 —
Anno 1458, do herzog Ludbig von Landshut Schbabischen 268.
Werd einnam, do ward er auch dabei persondlich.
Anno 1461, do der gedacht herzog Ludbig di Neustat
in Franken gewan, half im in aigner person pfalzgraf Fridrich.
5 * Anno 1462 do waren zben bischof zu Maincz, Dietrich von A. 268 u.
Ysenburg und Adolf von Nassau, der von Isenburg leget sich zu^rer * '
feld mit ainer wagenpurg wider den pfalzgraf Fridrich bei Rein, der
pfalzgraf gewan dye wagenburg und vieng vil edl und unedl, und
wurden auch vil erschlagen * [F. 139] darnach ward er ains mit dem
10 von Ysenb urg und half im darnach wider den von Nassau.
2 Ainer zeit machten drey fursten, der bischof von Mecz, sein A. 268, F. 198
bruder, margraf Carl von Baden, und graf Ulrich von Wirtemberg, ainen
anschlag auf den pfalzgraf en, zugen im in sein land in aygner
person, in zu schedigen. ale aber er des gebare ward, zoch er aus von w. Liter k 9.
15 Heidelberg und begegnet in under augen mit tausent geraisigs 700.
zeugs und darzu sein fuessvolk. wann dann di veint uber a in
pachlein kamen, so Hess er nach in di bruk abwerfen und bei
dem statl Lodenburg riikt er ie pas zu den veinden. nu het der fiirst
das also geordnet, das jeder reitender ainen fusknecht hinder im furt.
20 ale da er sich zu den veinden thet, hetten sy nit gross erschreken,
wann ir nit vil erschinen. als es aber schier an daz treffen gieng,
sprungen di fusknecht von den pfarden. do was das volk gezbispilt
damit und nit unpillich di veint erschraken. damit rant sy der pfalz-
graf an und ward ain zumal r5sch schlachen.b di obgenanten drey fursten
25 wurden gefangen mit anderen iren herren, ritter und knechten b e i f iinf-
hundert und wurden geschaczt. nu als di niderlegung ergangen was, F. 200.
do schiket der pfalzgraf gen Haidelberg und liees verkunden und
pie ten, so di herren in di stat geftirt wurden, das niemant kainerlay
geschray, gelachter oder jubel [F. 140] macht, darab di fursten betrubt
30mochten werden. das ist geschehen in dem obgemelten 62. J&TA.268.
an sand Pauls gedachtnus tag.c er hett si in der gefanknus
bey 11 monaten. do must im der alt graf Ulrich von
Birtemberg geben hundrt tausent gulden, margraf Carl, des
kaisers swager3, auch so vil und sein bruder, der bischof
35 von Mecz, 80 tausnt gulden und im von der sachen wegen
huld kaysers und babsts erlangen.
Item pfalzgraf Fridrich was albeg widerspanig und 269.
ungehorsam kaiser Fridrichen. do vodret in der kaiser zu
* Raum, darin: wagnpurg gebunen. b Raum , darin: streit.
40 c Raum, darin : einf urung.
1 In dem folgenden Abschnitt ist tcieder der Wortlaut der Ghronik
Thomas hirers iibernommen, der — gekurxt — oben im lateinisehen Texte
fur den entsprechenden Abschnitt als Quelle dient.
* Im folgenden Text erscheint der deutsehe Wortlaut von Fiietrer
45 und hirer, die beide Quellen des entsprechenden Abschnitts im lateinisehen
Texte sind.
8 Markgraf Karl war mit Katharina, einer Tochter des Eerxogs
Ernst von Osterreichf verheiratet.
— 542 —
gericht, und do er nit kam, do sass der kayser zu gericht,
und in offen rechten durch urtl der fursten ward pfalzgraf
Fridrich schuldig laidigung kaiserlicher mayestat erkannt.
das ist geschehen zu Augspurg anno 1474 in dem monat
Junio. Aber es seczt im doch niemant nichtz darumb zu, 5
und er belaib im regiment der Pfalz und seines lands sein
lebtag an irrung maniglichs. er hat di Pfalz und sein land
F.200.g&r wol durch vil krieg gemert und gebeitert; wann mit
manigerlay fursichtigkait uberband er sein veind.
A. 269. Anno 1476 des 15.1 tags des monats Decembris starblO
Fridrich, pfalzgraf bey Rein, herzog in Bairen, gar kristen-
lich; wann er liess im anlegen an seinen lesten zeiten par-
fiisserorden und bard begraben zu dem heiligen geist zu
Heidelberg.
Ropertus a, der zbaier obgenanten fursten Ludbig und 15
[F. 141] Fridrich bruder, erzbischof zu Kolen, anno 1471
was er auf dem grossen tag zu Rengspurg. Daselb enpfieng
er lehen von kayser Fridrichen.
Anno 1474 ward erwekt ain grosse unainigkayt zbuschen
des gemelten erzbischofs und des capitis zu Kolen. das 20
capitl warf auf wider iren rechten herren und erz-
bischof ainen korherren Hermann, landgraf von Hessen,
zu ainen gubernator der stift zu Kollen. der erzbischof
pracht auf herzog Carl von Burgundi. der legt sich mit
270. grosser macht fur di stat Nuss b. vor der stat lag er ain 25
jar. kaiser Fridrich ward ermont und bebegt durch di von
Kolen, das er in aigner person zoch wider den herzogen
von Burgundi. an dem 24. tag des monats Septembris
zoch er aus seiner stat Augspurg auf an den Rein, dar-
nach an dem obristen erkant er den herzogen von Burgundi 30
ainen veind des heiligen romischen reichs. durch pet der
von Kolen sant er im absagbrief. am 6. tag des monats
May zugen di vom reich ausgenomen di fursten von
Bayren; es zugen auch di erzbischof von Maincz und Trier,
der bischof von Miinster, der von Wirczburg und vil ander35
bischof und prelaten, item margraf Albrecht von Branden-
burg, obrister veldhaubtmann, herzog Albrecht von Sachsen,
di margraf en von Nassau, di grafen von Wirtemberg, Henn-
berg mit vil anderen fursten und grafen, [F 142] freiherren
und reichsteten und legtent sich zu veld nit verr von Nuss. *&
a dux am Rand iiber Kreis. b Rawn, darin: leger fur Neufi.
1 Vidmehr am 12., wit richtig im lateinischen Texte steht.
— 543 —
der herzog von Burgundi erschrak nit darab. er belaib in
der belegerung der stat Neuss ain ganz jar. da mocht er
ir nit gewinnen; wann di burger in der stat wertend sich
so mandlich, das er in nit mocht obgesigen, wiewol er di
5maur darnider schoss und in vil ungemach zufiigt. in
der zeit zugen di Schbeitzer dem herzogen in sein land
und gebunen vil stet und teten grossen schaden. in solher
unru schikt babst Sixtus der viert zben legaten zu dem
kayser und zu dem herzogen. dardurch wurden sy mit
10 ainander vericht und ain ewiger frid durch verhaissung ains
heirats bestat, als es auch hernach beschach. herzog Karl
zoch aus dem veld und lued den kaiser und sein fiirsten
zu tisch in ainem kloster sand Maximin ausserhalb der stat 271.
Trier mit grosser kosperlichait an pfinztag zu sand Franciscen
15 tag. am ersten giengen all fiirsten nach kristenlichem sitten 422.
in di kirchen. di was bunderschon geziert mit seyden
tucheren, darein gewarcht di histori von Troya, der chor
mit tucheren mit dem ganzen leiden Christi, auf dem altar
12 poten silbrein iibergolt, an ainem ort sand Jorg, am
20andern sand Barbra, in der mitt ain kostperliche liligen
von golt und edlem gestain; di schatzet man auf 2000
gulden, da das gottlich ambt volbracht ward, do giengen
di fiirsten in den palast. der was geziert mit guldein
tiicberen mit der ganzen histori seins vateren und mit gar
25 hiibschen guldein clainaten. an der ersten tafl sassen kayser
Fridrich, Adolf, erzbischof zu Maincz, der erzbischof zu
Trier, Carolus, herzog von Burgundi, [F. 143] erzherzog
Maximilian von Ustereich, herzog Ludbig von Feldencz,
der swarz, herzog Albrecht von Miinchen, herzog Steffan,^.
30tumbrost zu Kolen, der bischof von Litich und der reichs-
graf von Nassau ; a an der anderen tafl Bilhalm, bischof zu
Aichstet, der tiirkisch kayser *, Karl und Kristoff, margrafen
zu Baden, der dechant von Babenberg, graf Haug von
Monfort, der graf von Hohenloch, Adolf und N., grafen zu
35 Nassaw, Bartlme von Liechtenstain, ritter, hofmayster herzog
Maximilians ; b an der dritten tafl Eberhart, graf zu Wirtem-
berg, Albrecht, margraf zu Baden, Rudolf, graf von Sulcz,
Schafhart und N., grafen von Leiningen, der graf von Picz,
Eberhardt, graf zu Suneberg, di rat des von Maincz, her
40 Jacob Trapp, ritter, herr Balthaser von Lichtenstain, ritter,
» Raum, darin : di erst tafl. b Raum, darin : di ander tafel.
1 Oben S. 423, 3 : N. frater imperatoris Turcorum.
— 544 —
erzherzog Sigmund von Ostereich rat.a [F 144] In dem
mal waren geben 42 richt; di burden zu drey mal hertragen
mit busaunen, trumeten, pfeifen und anderen saitenspielen.
davor giengen zben herzogen, zben margrafen, 12 grafen
in guldein klaideren, nach den dienten achtzechen grafen 5
A. 277. in silbrein klayderen. nachdem und di ding mit grosser
glori und cosperlichait verpracht waren, zoch yeder in sein
land mit gutem frid.
Darnach anno 1478 im anvank der vasten Ropertus,
erzbischof zu Kolen, mit zbain knechten bei Driedtorf auf 10
dem Herreich ward gefangen von Hainrich, landgraf von
Hessen zu Marpurg, Herman des gubernators zu Kolen
bruder b, und er ward geftirt in das geschlossBlankenstein.
do ist er gefangen beliben bis an sein end. 1480 Ropertus,
erzbischof zu Kolen, ist gestorben in der fanknus, und sein 15
widersacher Herman gubernator erbelt worden zu ainem
erzbischof zu Kolen. Item in der zeit der fanknus Roperti
sang man nit und las nit mess in dem bistum Kolen.
Als vil sey iczo gesagt von den dreien brtideren,
pfalzgraf Ludbigs sun. auch verlie er zbo tochter; den 20
beschach, wie dann vor stet.
Hernach volgt von dem ersten bruder sun, ge-
nant Philipp.
Philipp c, pfalzgraf bei Rein, herzog in Bayren, kor-
fiirst, ward geboren nach seines vateren tod und von seinem 25
vetteren herzog Fridrichen [F. 145] wol erzogen in guten
siten und bard wol underbeist in den siben freyen kunsten
und ward verheirat pei seins vetteren leben.
Anno 1474 het pfalzgraf Philipp hochzeyt in seiner
stat Amberg mit frau Margreth, herzog Ludbig von Lands- 30
2'2*hut tochter, in gegenwiirtigkait vil fursten und herren. do
ward erstochen an ainem rennen her Wolfgang Fraunberger
vom Hag, von ainem Sachsen d, und der Sachs het ain
lengere stangen, dann er pillich baben solt. also
ward di freud in trauren verkert. 35
273- Pfalzgraf Philipp was ain fiirst mit grossem preys,
er lebt gar erberlich und frundlich mit seiner frauen und
hatt sy in grossen eren.
Anno 1481 ist ain turnier zu Haidlberg ge-
besen.0 40
* Raurn, darin: di 3. tafl. b Raurn, darin: fanknus. c dux am Rand
iiber Kreis, <* Raurn, darin: stechen. e Raurn, darin: turnier.
— 545 —
Anno 1486 ward pfalzgraf Philipp gefodert mit sambt A. 272.
anderen korfursten von kayser Fridrichen auf ainen tag
gen Frankfurt, dahin er kam und rayt ein an dem suntag
der herrenvasnacht rait funfhundert pfarden wolgezirt mit
Shamasch und klayderen. ini zugen engegen all fiirsten und
herren, di dawaren, ausgenomen der kayser, und belayteten
in an sein herberg. in seinem zeug waren dy hernach-
geschriben stend mit namen:1
[F. 146] Caspar, herzog in Bayren, graf zu Veldencz,
10 bischof zu Wurmms, bischof von Speyr, der teutschen herren
maister, her Ludwig von Beyeren, herr zu Scharffneck,
ycz von Leonstat, graf Johanns reingrave zu
Stein, graf Ott von Solmms, graf Michl von
Werthem, grafHeinrich vonBitsch, grafPhilipp
l5von Hanawe, graf Gerhard von Seine*, graf
Hamman von Leiningen, grafHaug vonMontfort,
der jung, graf Hanns von Montfort, graf Kraft
von Hohenloch, graf Conrad von Tubinngen, graf
von Nassaw, herr zu Bilstain, graf Wolfgang zu
20Fiirstnberg, graf Berenhart von Besterburg,
graf Cune zu Westerburg, graf Berenhart, der
alt, von Eberstein, graf Berenhart, der jung,
von Eberstein, graf Heinrich von Lupf, her
Johann ruwegrafe,herMelchiorvonOberenstain,
25her Enich von Oberenstein, Johann von Hohen-
felss, herr zu Kipersskirch, Schennk Cristof her
zu Limpurg, des romischen reichs erbschenk,
Schenk Fridrich vonLimpurg, SchenkAsmus von
Erpach, her Hanns von Schbarczenburg, herr
sovon Sonneberg und vil ander guter leut.
An sand Valteins tag, des heiligen marters, der da
was an ertag nach dem beyssen suntag, offenlich an dem
markt Berchtold, erzbischof zu Maincz, phalzgrave Philipp,
herzog Hain-/\F. 147 J rich von Braunsweik und der bischof
35 von Wurms enpfiengen lehen von kayser Fridrich. dabey
waren di kurfiirsten, yetbeder in seiner ordnung. an dem 273.
dritten tag darnach was der pfalzgraf pei der wal,
* Feine Ha.
1 Quelle f&r die Mitteilungen iiber die Frankfurter Wahl von 1486
40 ist wohl einer der dariiber erschienenen Drucke. Man vgl. die lnkunabeln
Hain *10928 und *10929f die ein nur tcenig abiceichendes Verxeichnia
von Philipps Qefolge geben, ober oben selbst nicht benuixi sind.
Quellen u. ErBrterungen N. F. III. 35
— 546 —
da man Maximilian, erzherzog von Osterreich, zu ainem
romiscbe kiing erwelet. an dem neunten tag des monats
Aprilis ward der pfalzgraf auch dabey, do man in kronet
zu Achh, und was der erst, den er zu ritter schlug.
Aran. Hernach VOlgt1 di kronung des durchleuchtigesten f ursten 5
her Maximilian.
Nachdem und alle ding in der erbelung des allerdurchleuchti-
gisten fursten Maximilians, erzherzog zu Osterreich, als aines romischen
kiing s ergangen waren, darnach auf den achtundzbainzigisten tag des
Merzns, das bas auf den ertag in dem osterheiligen tag in dem jar, 10
do man zalt 1486, des morgens fru plies man auf mit trumeten. ist
der allerdurchleuchtigist, grosmachtigist furst und herr, her Fridrich
der dritt, rSmiscber kayser, zu alien zeiten merer des reichs, und der
durchleuchtigest furst Maximilian, sein sun, romischer kiing, zu alien
zeiten merer des reichs und erzherzog zu Ostereich, mit disen kurf ursten, 15
nfimlichen dem hochbirdigisten fursten, her Berchtold, erzbischof zu
Maincz, Herman, erzbischof zu Koln, Johan, erzbischof zu Trier, und
dem hochgeporen fursten, her Philipp, herzog in Bayren, pfalzgraven
bey Rein, all [ E. 148] korfiirsten des heiligen romischen reichs, und
darzu mit den andern herzogen, fursten, grafen und herren, dy auf di 20
zeyt zu Frankfurt in der erwelung warent, ze schif gangen in der
mainung zu faren gen Achh und den egenanten erbelten romischen
kiing zu kronen, und furent also mit grossem schall, so von trumeteren,
pfeyferen und baukeren gehSrt was, mit ainer grossen menig der schif
das wasser ab. a der hochgeboren furst, herzog Ernst von Sachsen, 25
korf first, was vor etlichen tagen vor ab gen K61n gefaren. an dem
ersten tag belib di kayserlich majestat und der kiing zu Bingen und
waren da zwo nacht des ungebiters halb, so auf dem Reyn was. auf
den dreissigisten tag im Merzen kamen sy gen Reynss. do ward der
kiing gefurt durch di kurf ursten und geseczt das e lbs auf den kiingstul, 30
der daselbst im veld under den paiimen stet, nach altcm rechten und
gebonhait.b darnach giengend sy wider zu schyf. auf den ainund-
dreissigisten tag des [F.149] Merzen komen sy gen Koln umb di
vierden stund nach mittag. do kam der erzbischof von Kolen mit
alien stiften und orden in ainer procesion c t darzu der erzbischof von 35
Trier und herzog Ernst von Sachsen, kurf ursten, di dan vor der kayser-
lichen mayestat dar sind komen. darnach komen auch di herren von
der stat Kolen und enpfiengen di kayserlich majestat und den romischen
kiing mit grosser erwirdigkeit und fttrten di also in der ordinanz und
procession in daz munster zu den dreyen heiligen kungen. do sprachen 40
sy ir gebet. darnach giengen sy in den chor. do vieng man an ze
* Raum, darin : schiffung des kungs. b Baum, darin : di seczung
auf den stul im feld. c Raum, darin : procession.
1 Fur die folgende Erxahlung von der Kronung Maximilians, welch e
sich im UUeinischm Texte niekt findet, ist Quelle der InkunabeldrucJc 45
(Bain * 10930) : Die kronung des durchleuchtigosten fursten vnn herrn
Maximilianus erczherczog zu Ssterreych zu einem Romischen kunig. So
durch di Curfursten des heiligen Romischen reichfi zu Ache volpracht
vnd geschehen ist. Das Oanxe ist fast icortlich abgeschrieben.
— 547 —
singen Te deum laudamus, ein lobgesang. des abncz kam der bischof
von Maincz mit seinen grafen und herren zu schiffe. darnach auf
den samb8tag kamPhilipp, pfalzgraf, auch zu schife mit seinen furs ten
und grafen. item auf m on tag Quasimodogeniti des dritten tags Abrilis
5macht sich kayser und kiing mit den kurfiiisten und herren auf den
weg gen Achh, und lag en kaiser und kiing di nacht zu Turen und
etlich fursten auf der anderen strass zu Giilch und zu Altenhofen. auf
den vierden tag Abrilis sind kaiser, kung und di fursten mit der
iren zu Ach eingeritten. von ersten sind eingeriten di stallung geben,
10 koch, trumeter und vil bagen auf drei stund. a [F. 150] item auf ain
stund vor dem zeug 5 pferd ; di waren des kungs ; darauf vier knaben
und ain knecht.b under den waren t drey ro tec hi ml, vast schon, mit
guldem zeug auf sbarzen samat, di drey knaben mit swarzem samat-
kleider; di zbay pferd warn sbarz. darnach furen ein des kaisers
15wagen. darnach rait herzog Wilhalms von Gulchs zeug in eitl swarz
wolgerust mit spiessen auf 200 und 20 pferd,c darnach herzog Ernst
und herzog Albrechts von Sachsen zeug, darunder was der bischof von
Meichsen, bey zbayhundert pfarden in eitl praun d mit spiessen, mit
iren trumeter en und paukeren gar wol gerust. auf den zoch des herzog
20 von Cleef zeug in braun; sein lieberei was grab und weyss.® [F.151]
darnach pfalzgraf Philippen zeug auf 200 und 70 pferd mit spiessen;
ir varb b as in graben klaideren und rot kappen und hosen hubsch,
mit iren baukeren und drumeteren. bei im was herzog Caspar von
Bayren und vil ander herren. * darauf der erzbischof von Trier mit
25 anderthalb hundert pferden.? darnach des bischof von Maincz zeug
in roten kleideren , swarz und weyss ir lieberey , auf drithalbhundrt
pferd bolgeriist.h darauf des kungs und kaisers trumeter 17 und ain
pauker. > [F. 152] darnach miinich trugen an sbarz mantel, darunder
weyss rok und swarz schaper mit ainem kreuz am herzen; das bas den
30 langen beg rot und beseicz weiss. darnach di vier orden unser frauen
priider.fc darauf schuler und briester, trugen kappen an.1 item di burger
von Achh trugen auf ain himliz oder tuch; darunder giengen zben
briester, di trugen kaiser Karls haubt. m das was in golt verfasset
und gekronet gar schon. darneben giengen etlich herren von Achh
35 und zben mit zwayen iren herhorneren ; di bliesen si gar schon. item
dyssem haubt sancti Karoly zu eren und wirdigkait stayg der romisch
kung ab von seinem pferd zu fuss in der statporten und kust das
haubt, und der dechant zu Achh credenzt im das. als er abgesessen
was, von stundan warn da etlich von der stat, den das zugehort;
40 di namen des kungs pferd. das ward wider gelost [F. 153] umb 55 fl. r.
darnach ritten in der ordnung di fursten persondlich, zum ersten
herzog Wilhalmm von Gulch und margraf Cristoffel von Baden und
zbuschen im der herzog von Kief in ainem gulden klayd.n darnach
herzog Albrecht von Saxn und der bischof von Gran, bischof de Trier
45 und zbuschen in herzog Ernnst von Saxen ; der fiirt aufrichtig der
a Raum, darin: einreiten der stallung. b Raumy darin: V rofl.
c Raum, darin: einreiten sbarz. & Raum, darin: zeug in praun. « Raum,
darin: praun, grab, bey 6. f Raum, darin: einreiten, grab rok, rothfosen]
und kfappen]. e Raum, darin: Triers zeug. h Raum, darin: Maincz
einreiten. i Raum, darin : trumeter, pauker. * Raum, darin : di munch.
50 l Raum, darin: schuler und priester, kappen. ™ Raum, darin: Karls
h[aubt], n Raum, darin : einreiten der f[urstlichen] person.
35*
.— 548 —
kaiserlichen majestat das start vor.a darauf rait di kayserlich mayestat
alain und het ain swarze schauben; sein pferd was swarz, di satldek
swarzsametein. *> darnach rayt der romisch kung und nebea im zu
der gerechten seiten der erzbischof von Koln und zu der gelinken
seiten der erzbischof yon Maincz; des kiings gebant was gulden und 5
sein pferd schneweyss.c item neben dem zeug vor dem kaiser und
kung wurfen ir drey gelt aus under [F. 154] das volk, und das weret
durch die ganz stat pis in unser frauen kirhen. item nach dem kiing
rayt des kaisers zeug; under dem was der margraf Albrecht von
Baden und gar vil ander machtig grafen und herren.<* item darn a ch*0
des romisch en kiings zeug in eytl rot mit der liberey blab, weiss, rot
und von allererst ungeriist volk, darnach wolgeriist spiesser und schuczen
auf fdnfhundert. in dem zeug waren Cristoffl, margraf zu Baden, der
von Gelleren, biscbof von Camirich, bischof von Sebenich.0 darauf rayt
des bischof 8 von Koln zeug — der het bey im landgraf Wilhalm von 15
Hessen zu Cassel, den jungen — , all in rot gekleydet mit ainem strich
sbarz und weyss umb den arm gebunden, zerhauen, mit vil spiesser e n
und schuczen. f item in alien den zeugen ritten albeg drey neben
ainander und ritten hert an ainander, und beret das einreiten
anderthalbe stund. item herzog Sigmunds rat von Ostereich, her Ulrich 20
Frontsperger und her Jorg von Absperg, warent da mit IS pferd. item
der von Wirtemberg hett auch sein botschaft. [ F. 155] item noch vil
ander vom adl, di den fiirsten und ritterschaften nach ritten. und also
ritten sy in der ordnung bis fur unser frauen kirchen.
Item in der kirchenporten staig der kung ab von dem pferd; das 25
nam des berzogen von Gulchs marschalk, a Is sein recht is t. do giengen
sy in di kirchen und sprachen ir gebet vor unser frauen pild. do
fieng man an zu singen Te deum laudamus und zu spilen auf der
orgelen. darnach gieng der romisch kung zu dem altar und opfret
drei rbeinisch gulden, darnach giengen sy all mit dem kayser hay m 30
in seine n hof, und vom kayser giengen di fiirsten mit dem kiing haim.
darnach herzog Ernnst von Saxen trug dem romischen kung das bios
swert vor. item am funften tag Abrilis kamen di furs ten auf das rat-
haus zu Achh ze rat. do wurden di zben erzbischof von Maincz und
Kdlen geschikt in di kirchen zu ordiniren zu der kronung des kungs. 35
Ordnung des eingens zu kronung des kungs.
Item zu dem ersten giengen fur der edlen ain grosse menig. nach den
giengen di bischof, darnach herzog Albrecht von Saxen, der herzog von
Gulich, der herzog von Cleve, darauf der kayser in ainem gulden rok, neben
im auf di rechten hand Maximilian, romischer kung, auch in ainem 40
gulden rok, neben im pfalzgraf Philipp auch in seinem roten klayd
mit harmlein gefutert und ain rots hochs scharlaches heybl auf seinem
haubt mit harmlin gefutert, als sich dann gebilrt den curfursten in der
cur ze haben und tragen. [F.156] auf der gelinken seyten des kayser s
gieng herzog Ernst von Saxen auch in ainem solhen roten klayd. 45
Item Berchtold, erzbischof zu Maincz, und der von Kdlen und
Trier waren vor hingangen in di kirchen und heten sich berait i n ire
pontificalia und ir infl auf und di bischofstab in iren henden bartend
des kaysers und kiings.
a Raum, darin unleserliches Wort, b Raum, darin : imperator. 50
c Raum, darin : k [tings] reiten. d Raum, darin: kaysers leut. ° Raum,
darin: k[iinigs] zeug. * Raum.
- 549 —
Item als kaiser und kung rait den fursten i n unser frauen Kronen
eingiengen, di egenanten drei bischof giengen in engegen, darzu di
herren vom stift und capitl mit vil abten und prelaten in iren ynfelen
rait den kreuzfanen, rauchfass und ewangelibuch und enpfiengen sy
5 garwirdiglich. und di bischof von Maincz und Trier namen den kiing
zbuschen sich und furten in ein di kirchen. da sang man ain anthifen,
und der von Koln las ain colect uber in.
Item vor dem altar unser frauen was ain stul gericht wolgezirt;
darauf seczt man den romischen kung. da roach ain wenig hinbarz
10 was ain bank berayt; darauf sass der von Maincz und Trier auf di
linken hand, under dom stund der von Gran, der herzog von Gulch,
herzog Albrecht von Sachsen, herzog von Kief, herzog Caspar von
Beiren, graf zu Feldencz.
Auf der rechten seiten des altars was zuberait ain stul dreier
15graden hoch, schon gezirt, ffir den kaiser, darauf er auch sass, und
neben im auf di Jinken bant der pfalzgraf und herzog Ernst, curfureten.
do stund der bischof von Kolen vor dem altar mit seinem sufraganeo,
apten und eaplan in yren pontificalien. do ward der kiing von den
bischof en Maincz [F.157] und Trier gefurt fur den altar, do legt
20 gich der kung kreuzbeis nider. ob ira las der von Kolen vil guter bene-
deyung. darnach namen in di obgenanten zben bischof und seozten
in wider in seinen stul, der von Maincz neben im auf di gerecht hand,
der von Trier auf di link hant. darnach gieng der von Kolen uber
altar und vieng an di mess von den heiligen drey kiingen. als der
25sequenz gesungen was, stund en di genanten bischof auf und teten
dem kiing ab das obrist klayd und furten in ym underen klayd fur
den altar, do legt sich der kung aber kreuzbeys nider. do sang man
kirieleyson rait sambt vil ander letaney. do di aus bas, do stund
der kung wider auf. do stund der von Koln vor dem altar mit dem
30 bischofstab in seiner hand und fragt den kiing di nachvolgenden artikl
und punkt: wildu den heiligen gclauben, der den kristen lichen leuten
da gegeben ist, halten und mit rechten werken befestigen? der kung
antbort: ich wil. der bischof: bildu den heyligen kirchen und der
kirchen diencr ain treuer bebarer und beschirmer sein? der kfing: ich
35 wil. der bischof: wildu das reich, dir von got verlichen nach gerechtig-
kait deiner vorfaren, regiren und kreftighchen beschirmen ? der kiing:
ich wil. der bischof : wildu di recht des reichs und seine guter nehalten
und das unrechtiglich verbant war, widerbringen und getreulichen in
des reichs nucz und gebrauch keren? der kiing: ich wyl. der bischof:
40 wildu armer und reicher bitbe und waisen ain geleicher richter und
giitiger beschirmer sein ? der kung : ich wil. der bischof : wildu dem
allerheyligisten ingot vater und heren, dem romischen [F.158J bischof,
und der heyligen romischen kirchen schuldige underthanigkeit und treu
bebeysen? darauf antbort der kiinig das wil ich, und so verr ich mit
45 der gotlichen hilf gesterket und mit gelaubiger Kristen gebet gehelfen
ymer mag, alle obgenante stuk wil ich getreulich volbringen , als mir
got helf und sein heiligen.
Darnach keret sich der bischof von Kolen zu den kurfursten
und anderen umbstenden geistlichs und weltlichs stands und fraget
50 sy : wellet ir disem fiireten und regirer euch underthan und seine reich
sterken, mit getreukayt befesten und sein gebot gebarten nach den
worten der heyligen apostl spiechent : alle menschen sullen sein underthan
— 550 —
den hechsten machten, einem kiing als ainem fiirstender ? hierauf haben
di umbstender, geistlich und welt lien fiirsten und curfursten, geantbort :
ja, j*> ja.
Item darnach leget sich der kiing wider kreuzweis fur den altar,
d o las der bischof von Koln uber in ain benedeyung. do di aus was, 5
do richt sich der kfing wider auf seine knie und sein hend zu hauf
gelegt, und enplosten in oben, umb sein prust zu salben. do salbet
in der bischof von Koln an seyn haubt und an der brust, in baiden
henden, an seinen schultern und armen und las zu ainem jeden ain
benedeyung und colect. 10
Item do er also gesalbt was, do ffirt in der bischof von Maincz
und Trier in di sacristeien. do waren di eltisten canonici von dem
capitl engegen und namen gar raine woll und drukten im [F.159]
die an alle stet, da man yn mit dem heyligen 61 hin bestrichen hett.
da theten im di gen an ten zben bischof ain alben , stolen und ain 15
kappen an ; di heten di von Nuremberg darpracht und seind kayser
Karls gewesen; und fiirten in wider fiir den altar, do legt er sich
kreizbeys fur den altar, d o las der von Kolen aber vil benedeyung
iiber in. do stunden di von Nuremberg engegen und heten in ainer
k is ten kayser Karls regalia, schwert, apfl, cepter und kron. zu dem 20
ersten hiess im der von Koln reichen das swert. also namen di drey
erzbischof und curfursten das swert all geleich und gaben es dem kiing
in di hand, item darnach gurten sy dem kiing das sbert umb, und
der von Kolen gab im das palium, ring und armillen und ,las colect
darzu. darnach gab er im den cepter und den apfel in di hand mit 25
sambt den lesen darzu gehorend. darnach di drei bischof Meincz,
Kolen , Trier namen di kron kaiser Karls geleich mit ainander und
saczten di dem kiing auf sein haubt.
Item da solhs geschechen was, ward er wider gefiirt fur den
altar von den oftgemelten zbain bischof en. do legt der kiing sein 30
hend auf den altar und verhiess und versprach alles, das hernach
stet, also :
Ich versprich und gelob vor got und seinen englen, das ich nu
und hinfiir di gesecz, di gerechtigkait und den friden der heiligen
kirchen halten und meinem underworfendem volk vor [F. 160] sein 35
und di gerechtigkait thun und des reichs gerechtigkait behalten wil
beheltliche wirdige ansechung der gotlichen barmherzigkait, wie ich
das mit rat der fiirsten und getreuen des reichs und der meinen am
besten gefinden mage, dem allerheyligisten vater, dem romischen bischof,
und der kirchen zu Rom und anderen bischof en und den kirchen gottes 40
wirdige und geistliche er zeygen und, was den kirchen von kungen
und kaysern und anderen geistlichen personen verlichen und gegeben
ist, unzerprachlich halten und gehalten werde schaffen, den apten, orden
und des kfingreych lechenman zimliche er tragen und webeisen wil,
darzu mir unser herr Jesus Christus hilf und sterk verleych. naoh45
dem fiirten in di zben bischof auf den kiingstul vor sand Simon und
Judas altar.
Do hiess man komen alle, di ritterschaft an sich wolten nemen.
also nam der kiing kayser Karls schwert, das im di kurfursten umbgurt
hetten, in sein hand und schlug da zu ritter am ersten Philipps, herzog 50
in Bayren, pfalzgraf bey Keyn, kurfurst, herzog Ernst von Sachsen,
curf first, herzog Wilhalm von G filch, landgraf Wilhalm von Hessen.
— 551 —
welche an des kaiser hof ritter sind worden: margraf Albrecht von
Baden, herr Hanns von Zeltingen, Jorg Winkle, [F. 161] Fridrich
Briner, Caspar von Lamberg, Gregorius von Lamberg, Anndre Gall,
Bern hart Roracher, Thyburcz Czinczendorffer, Bartholme von Staren-
5 berg, Gregorius von Starenberg, Michl von Wolkenstayn, Cristofli von
Zinczendorf, Hanns von Meczach , Lasla Brager, Hanns Oberhamer,
Othmayr Oberhamer, Erasmus Hagenfellder , Hanns von Wolf stein,
Jorg von Raczendorf, Alexander Schyfler, Cristoff Lamberger, Jorg
Schratt, Jorg A span, Gaudencz Goczich, Fridrich Brancker, Hanns
1 0 Zinczendorffer , Steflan von Bernnegk , ' Andre von Graben , Cristoff
Steinbeck, Bertlme von Merspurg, Davidt von Siberach, Albrecht von
Drerbach, Hanns Reczsacher, Hanns von Zornemel, Andre Himlberger,
WolfgaDg Jorger, Wolfgang Zach, [F. 162] Bolmer Oberhaimer, Anndre
Schniczcnbamer, Thoman Moshamer, Jacob Hotter, dt in des romischen
15 kiing8 hof sind zu ritter geschlagen: margraf Cristoffl von Baden, Earge
von Gelleren, der von Anhalt, graf Wilhalm von Werthen, graf Adolf
von Nassaw, graf Philipps von Nassaw, Wilhalm herr von Egmundt,
Veyt herr zu Volkenstain, Emerwein herr zu Steinfurt, herr von
Thiinner, herr von MeJliin, herr von Breydenrode, herr *on Busse,
20 herr von Lalin, herr von Lanis, Johan herr zu Rathe, Richart herr
zu Rathe, herr von Bathenburg, Philips von Burgundien, Ebold von
Lichtenstein, Philips Loet, herr Aress Hofmayster, Veyt von Rechberg,
Siger von Grosbek, Fridrich von Oberdorf, Bernhard von Bursatt, Johann
von Brisvelt, Hanns Landschad, [F. 163] Johann von Bay, Jorg
25 von Harde, Steflan von Schwangaw, Adam von Frondsperg, Veit vogt
von Riss, Wolfgang Grafenberger, der jung von Bensteten, G run bach,
Hanns von Berwangen, Hanns von Schonberg, Johann von Thoman,
Dietrich von Gratt, Johan Voursies, Johan von Hothan, Francz von
Sasar, Wilhalm Escilr, Hainrich von Molim, Johan Guttiral. ritter
30 im menczischen hof : graf Herman von Hennenberg, Cristoffel von Rosen-
berg, Simon von Stetten, Eberhart von Huselstam, Hanns von Bisen-
bach, Philipp Truehsas, Bernhart von Berlichingen. ritter im kolnischen
hof : [ F. 164] landgraf Wilhalm von Hessen, Philips graf zu Waldek,
Peter graf zu Rifferscheit, Johan graf zu Holstain zu Schawenberg,
35 Philipp graf zu Solms, Gumprecht graf zu Niiwenar, Wilhalm graf zu
Nuwenar , Philipps von Harden , landtrugsass , Gothart von Ketler,
Johann Schenk von {?chwinsberg, marschalk, Reinhart von Bemelburg,
Cunrat Schenk von Schwinsberg, Georg Qwatt, Adolf Qwatt, Schoffhart
von Borenhaym, Johann von Harst, Hans von Bemelburg, Herman
40 von Handerhausen, Rudolf* von Fel berg, Schoffrut vonLimperg, Wilhalm
von derReben , Ludbig Dieten , Hen 1 1 olczsatl, H eincz von Waldenf elss, Caspar
von Waldenfelss. ritter im trierischen hof : Runne von Binenberg, Johann
von Elcz,* [1.165] Heinrich von Permunt, Johann von Hellffns tain, Fridrich
Zant, Herman vonEckrichen a. in des pfalzgrafen hof : grave Berenhart
45 von Eberstein, grave Hanns von Montfort, grave Wolfgang von Fiirstn-
berg, grave Heinrich von Luppflen, Schenk Asmus von Erpach, Fridrich
Schenk von Limpurg, Hanns von Emersshoven, Hanns vom Hirsch-
hornn, Hanns Helmstat, Hanns von Ingelnhaym, Burkhardt Sturm fedder,
« so Es.
50 l Hier iat ausgelassen: Wolfgang von Graben.
2 Hier ist weggelassen : Peter von Elcz.
— 552 —
Jacob von Landsperg der Jung, Jorg Denss von Roczenhausen, Hanns
Hoffart von Kirchheim, Ludman von Roczenhausen, Steffan von Cronicz,
PoJack, Peter Sindolt, Plickhart von Gemmingen. ritter herzog Ernsts,
korf urate, hof : graf Karole von Gleichen, graf Hanns von Werdenberg,
Brune herr zu Querfurt, [F. 166 J graf Pernhart von Honstein, Charius 5
von Rochperg, Jacob von Schenberg, Heinrich von Scbenberg, Ludbig
von Schenberg, Anshelmus von Thattel, Giinther von Binawe, Philips
von Recbperg, Dietrich von Bilbicz, Zeser Pflug, Hupolt Pflug, Hainrich
Marschalk von Papnhaym, Fridrich von Biczleben, Erfardt vom Ennde,
Thoman von Herman nsgernn. ritter in herzog Albrechcz hof von 10
Sachsen : graf Adolf von Bicbliugen, Jorg von Robericz, Cristoffel von
Recbenberg, Caspar von Schonenberg, Bernhart Meczch, Dietrich von
Schlibicz,1 Rudolf von Burtaw, Siegemunt List, Hanns von Kriczen,
Heinrich von Brandenstein, Ott Pflug, Jorg Ritrschrer, Wilhalm von
Degnfeld, Jorg Schadroiss, Johann von Weschnick, Herman von Bisen- 15
bach, [F.167] Dietrich Truchsass, Lago Birock aus der Mark, des
herzogen von Klefss hof: Emim graf in Osst Frieslanndt, Johann von
der Horst, Wyse von der Loy, Huttat Torek, Jost von Cassel. des
bischof von Granss hof : Wolf von Ahaim, Simon Hell, Caspar Rornichcr.
Ernst Oberacker, Ulrich Bischer, ErhartTr finer, Jacob Hinderbolczer, Ludbig 20
von Ub, Walther Wrehain. margraf Bernhart s von Baden hof: graf
Cristoffl von Limpurg, Schenck Jost von Zoren, Hans von Stadion, Lucz von
Kndringen, Wilhalm Bucklin, Ulrich Pock, Blasii Felsch, Hanns von
Raczndorf, Hanns von Hadstat, Reyboldt Spender, Andre Schenk doctor.
Do dise alle zu ritter geschlagen w urden, do giengen di fursten 25
bider herab in den kor. da sang [F. 168] man Te* deum laudamas
und las ain ewangelium. darnach gieng der kung zu opfer und opfret
10 fl. r. darnach fiirt man den kung fiir den altar, do gab im der
von Kolen di benedeium und das sacrament, da fiiret man in wider
in seinen stul als vor. item do di mess aus was, do ward der graf 30
von Chymay gefodert fiir den kung. den selbn grafen machet der
kayser zu ainem fursten, das er nun der f first von Chymay genant ist.
item do giengen di corfursten in di sacristei und theten a b ir pontificalia
und legtn ire furstliche klaider wider an. item in der sacristei waren
di capitlherrn bei dem kung und namen in auf fur ainen canonicnm 35
irer kirchen zu Achen. den bezalet er den bein und statu ta nach der
kirchen gebonhait. do das also geschehen was, gieng der kayser und
der kung mit sambt den kurfursten und herren aus der kirchen auf
das rathaus in der ornung, als hernach stet. alda het der kung lassen
berayten ain kostlichs mal fur all, di zu seiner kronung da waren. 40
Item zum ersten giengen di edlen vor, darauf grafen, freien und
banerheren ein grosse menig, darauf di trometer und herolden [F.169J
aller fursten und bliesen durch ainander. darnach giengen di curfursten ;
di heten an rot, als sich geburt, mit harmlin gefutert, und rote hohe
hfitlin auf, mit harmlin hoch gebreutet. item zum erstn gieng der ^5
erzbischof von Trier, darnach herzog Ernst von Sachsen; der trug das
bloss swert vor dem kung; und neben im auf di recht seyt gieng herzog
» de Hs.
1 Hier fehU: Hubolt von Schliwic z.
— 553 —
Philips, pfalzgraf bei Rein; der trug dem kiing den apfl vor. auf
der gehnkn seyt gieng der von Hohenzorn , ain erbelter bischof zu
Augspurg; der het ainen bei im gan : der trug den zepter an des
margrafen stat von Brandenburg, item auf di gieng der romisch kiing
5 in seiner kappen und kronen, dam it er was gekrdnet, und nebn im auf
di gereehten hand der erzbischof von Kolen, auf der gelinkn hand
Berchtold, erzbischof zu Maincz. nach dem kiing gieng der kayser in
d er kayserlichen majestat kappen und kosperlichen kayserlichen kronen
auf seinem haubt, und vor im gieng sein herold mit dem adler. item
10 ^ der ordnung giengen zben man, di wurfen aus under das volk von
des kungs begen reinisch gulden und silbreyne munss, kiaine und grosse,
auf 300 fl. r., [F. 170] und auf solichs gelt was ain gross gedreng
und mer gewart dann auf di fursten.
Item auf dem rathaus was dem romischen kayser und kiing zu-
15berayt ain tisch mit einem gehimelz kostlich geziert und uberzogen.
der selb tisch stund 6 staff! hoher dann der curfiirsten tisch. in der
mitt des sals obn an zu rechnen und neben dem tisch zu der gelinken
seyten het der kung sein credenz sten. di was vast gross und hoch.
darauf stunden ob 200 grosser guldiner und vergulter geschirr, aus-
20 gescbaiden silbrin schiisl und pecher, di man in dem sal prauchet. der
kayser gab dem kung di er, das er sein credenz nit wolt auf rich ten,
dann er di kostlichisten het hinder alien fursten. do nu der kayser
und kflng zu tisch giengen, do kam der neuerwelt bischof an stat des
margrafen von Brandenburg mit etlichen herren und braeht hantsbechl
25 und wasser in silbrin bekin fur den kayser und kiing. vor dem gieng
herzog Ernst von Sachsen mit dem stab, item di drey erzbischof Maincz,
Kolen und Trier sprachend di benedeyung und namen das sigill aus
der kanzlei und legten das fur den kung. item herzog Ernst von Sachsen,
kurfiirst und erzinarschalk des heyligen reichs, liess fur das rathaus
30 furen ainen grossen baufen haberen auf den placz und darzu beraiten
ain silbrin mass und ainen [F.171] silbrin strichen. und als kayser
und kiing auf dem rathaus waren, was im ain pfard zugericht und
hin auf den placz gefurt; darauf sass er und rayt in den haufen
haberen hinz an di prust des pfardes und nayget sich auf seinem pfard,
35 mass das silbrin mass vol haberen und straich das ab mit dem silbrin
stricb* und schiit das ain em, der bey im was, in sein geschirr und
rayt bider hin in das rathaus. da stund er ab und gieng auf das rat-
haus. das pfard, silbrin mass und strichen nam der marschalk von Papn-
heym, als sein recht ist. und do ward umb den habern ain gross reissen,
40 und waren etlich da zegegen mit schefllin und burfen den haberen in
di weit auf den placz. als nu kayser und kung zu tisch gesessen
waren, da rait der pfalzgraf, curfurst und erztruksas des reichs zu des
romischen kungs kiiehen und enpfieng zbay essen auf ainander in silbrin
schusselen. dem gieng herzog Ernst von Sachsen vor mit dem stab
45 zu fuss** als ain erzmarschalk. und der pfalz-/^. i72/graf rait pis an
das rathaus. da sas er ab und trug di essen dem kaiser und kiing zu
tisch. dem gieng statist herzog Ernst vor mit dem stab, darnach
sassen sy bayd nider iglicher an seinen tisch.
Item ainem iglichen curfursten was ain tisch alain besunder
50 berait uberzog mit kostlicher himelz und sein besundre credenz dabey.
» Raum, darin : malen. b Raum, darin : main. c so Hs.
— 554 —
und wiewol der kfing von Beham und der margraf von Brand nburg nit
da warent, nichcz destminder ward ir iglichem sein tisch zuberayt als
den andern curfiirsten.
Wie di curfiirsten und ander f Are ten zu tisch sassen: item zu
dem ersten der romisch kayser und kiing; den dienet der f first von Chiraay, 5
der berzog von Gelleren und ander grafen und herren. item gegen in
uber under augen in der mit dee sals sass der bischof von Trier ob
sein em tisch alain mit seiner credenz. auf der rechten seyten sas zu
dem ersten der bischof von K51en alain ob seinem tisch mit seiner
credenz. darnach was ain tisch berayt ffir den kung von Behem ; der 10
stund lar. darnach sass der pfalzgraf von dem Eeyn alain ob seinem
tisch mit seiner credenz. item darnach ainer stanelen nidrer dann die
curfursten auch auf der selben rechten [F. 173/ seiten sassen herzog
Sigmunds von Ostereich rat und auch sein botschaft, item darnach di
von der stat Achen, item darnach die von der stat Kdlen. item 15
auf der gelinken seiten sass zu dem ersten der bischof von Maincz ob
seinem tisch alain. item darnach sass herzog Ernst von Sachsen ob
seinem tisch auch alain. item darnach bas ain tisch berayt fur den
margrafn von Brandenburg, Btund la re. item darnach ainer staffelen
nidrer sassen herzog Albrecht von Sachsen, der herzog von Gulch, der 20
herzog von Cleve, Caspar, herzog zu Beyren, und ainer von des von
Wirten bergs wegen, darnach di bischof von Litich, Wurms, Speir,
Camerich, Sibenich und Meychsen. darnach sassen di von der stat
Frankfurt, darnach di von Nuremberg.
Item das essen hat gebert bis zu vier uren nach mittag. und 25
der essen oder richt sind auf jeden tisch ob ffinfzig gebesen und
all schfisselen ganz vol, ganz hasen, ganze lammer, ganz pfaben und
von allerley bilprat und visch gar gnug.
Item arm notorftig leut stund en hem id em auf dem placz. den
warf man herab prot, fleisch, ganz gepraten hasen und lember. wer 20
kan di ding alle voliglich beschreiben? item da das mal aus was,
pracht man [F. 174] dem kaiser und kung aber wasser in silbrin
beken. item di drey geistlichen curfursten sprachen das Gracias agimus
tibi. item darnach stund auf ain herold; der ruft aus, ob yemant
were, der noch begert ritter zu werden, der mocht komen zu dem 35
romisch en kiing in seinen hof. und ob etlich heut waren ritter ge-
schlagen, di nit riterschaft wolten behalten, di sol ten nit riterszaichen
tragen. di aber von der zal der ritter bolten beleiben, die sol ten den
kiing das versten lassen und zu bissen tun.
Da solichs alles verbracht ward, da stund en all herren auf und 40
giengen rait dem romischen kayser und kung haym in ir herberg.
item vor des romischen kungs hof was ain weinprunnen zugericht mit
dreyn roren auf ainer hulzein seulen; di was praun. darauf warent
gemacht zben leo, ain guldiner und ain swarzer, und zbyschen der leo
ain swarzer adler. der swarz adler hielt des kungs wappen, und durch 45
sein brust lief durch ain ror Reinbein. der guldein leo stund auf der
rechten seyten des adlers, hielt Brabant das wappen, und aus dem leo
lief auch ain ror mit reinischem beyn. auf der gelinken seyten des
adlers stund der sbarz leo ; der hielt das bapen von Flanderen; aus dem
selben leo lief das drit ror mit reinischem wein. da was albeg ain 50
gross gedreng der armen leut; di rissen und schlugen anainander
darumb. item an dem anderen tayl des kiinklichen hofs ward gepraten
— 555 —
ain ganz-/!F. 17 5] or ocbs, der was wol 7 gulden wert, an ainem grossn
holzpaum. * in dem ochsen was ain schbein, in dem schbein ain gans,
in der gans ain hon und ain vogl. als nun das alles inwendig in
dem ochsen gebraten was, da kam ainer von des kungs wegen. da
5 heug man dem kfing seinen tail an ainem stiikke und darnach erlaubet
man maniglicbem davon zu hauen. do ward das allergrost zeren und
reissen von mannen und frauen, und hiet yedes geren vil gehabt. under
den wollt aucb ainer mit seiner helnparten bauen und hauet ainen, der
auch darin reyssen lag, nacbet ain bant ab. und belayb des ochsen gar
10 nicbcz da.
Item darnach am aftermontag im Aprilen zaiget man das heil-
tum zu Ach an alien orten auf dem turen und umbgang der kirchen,
aJs man es alb eg uber si ben jar pfliget zu thun.
Item darnach am andern tag haben di von Ach, rat und gemain,
15 dem rdmischen kiing geschboren, in fur ainen gekronten romischen kOng
sein lebtag lang ze halten und nach des kaisers abgang oder ubergebung
des kaysertums im dann gehorsam und zu dienst sein. da hat in der
kung all ir privilegia, so sy bisher gehabt haben, bestatt.
[F. 176] Nu kum ich wider an pfalzgraf Philippn.
20 er was ain ernstlicher fromer fiirst, liess seinem
land nichcz encziechen, het di gerechtigkait lieb,
lebet wol mit seiner hausfrau1, het auch almal grossed 273.
ritte|rschaft an seinem hof. wo er auch aus dem
land rayt, stellet er sich gar ritterlich mit wol-
25gezirten vil herren, graven, ritter und knechten.
er het bei seiner hausfrau ainen sun, genant Ludbig, ward A. 273.
geporen des andern tags des monats Juli 1478, mer ainen
sun, genant Philipp, ward geporen an sand Florians tag
anno 1480, mer ainen sun, genant Ruprecht, am 14. tag des
3oMayen 1481, mer ainen sun, genant Fridrich, geboren am
neunten tag des monats Decembris anno 1482, item ain
tochter, genant Elisabeth, item ainen sun, genant Georig,
geboren im Hornung 1487, item ainen sun Heinrich, item
ainen sun Johanns, item ain tochter Omelia, *item ain
35 tochter Barbra, item ain tochter Helena bs.
[K 1111] So vil sey des mals gesagt von dem
eltisten sun kting Ruprechcz, genant pfalzgraf
a Raum, darin: malen. b F. 176* und 177 sind leer.
1 Vgl. oben S. 544,37.
40 * Hier fehlt mit Recht die oben S. 273, 23 erwahnte Tochter
ApoUonia, deren Nennung dort aber auf Irrtum beruht. Kur fiirst Philipp
hatte keine Toehter dieses Namens.
* Oeboren am 9. Februar 1493. Darnach folgten noch Wolfgang,
geboren am 31. Oktober 1494, Otto Eeinrich, gcb. 1496, Katharina,
45 geb. 1499.
— 556 —
Ludbig, und seinem geschlacht. nu het der gemelt
kiing Ruprecht verlasen noch zu dem drey siin,
Johanns, Steffan und Ott.1 von den und iren
kindern volgt hernach.
A. 273. Johanns, herzog a in Bairen, der ander sun, den liess 5
kiing Ruprecht, der was ain kristnlicher, andachtiger, ge-
rechter fiirst, gachzornig, aber ganz erberg. er petet alle
tag sein si ben tagzeit als ain priester. er bas ain vor-
mund seines bruders sun, pfalzgraf Ludbig des plinden,
sass zu Amberg als ain viztum etliche jar. sein hausfrau 10
was [F 178 J Katherina, ain herzogin von Pomern, Ericii
des kiings sbester zu Tenmark.
274. Anno domini 1421, do herzog Ludbig von Inglstat und
herzog Hainrich rait ainander kriegten, do prach herzog
Hanns nider das geschloss zu Peczenstain pey Harspruck. b 15
herzog Hanns und margraf Fridrich, herzog Hainrichs
sbager, gebunnen di stet in ainem jar: Weiden, Freinstat,
Stain, Lauffen, und di geschlosser Floss und Pargstain und
ander mer. c
Anno 1426 an sand Adrians tag in der vasten starb20
frau Katherina, herzog Hansen hausfrauen, und ward be-
graben zum Neunmarkt. sy hat gestift das kloster zum
Gnadenperg sand salvator oder sand Brigita orden, dahin
auch hernach ire gebain gefiirt sind worden.
[F. 179 J Anno 1427 an sand Gilgen tag zu Rietenburg2~>
bischof Johanns von Rengspurg gab zusaraen zu der ee
herzog Hannsen und frau Beatrix, ain bitib graf Hermans
von Cili, herzog Ernsts tochter von Munchen, in gegen-
burtigkait des benannten herzog Ernsts, irs vaters, und
herzog Albrechcz, irs bruders. c 30
Herzog Hanns krieget gar vast mit den Hussen zu
Peham und hett all zeit grossen sig gegen in. anno 1431 in
dem vierten gemaynen grossen zug gen Beham bas herzog
Hanns des romischen kiing Sigmunds panerfiirer.
Anno 1432 zu des heiligen kreuz erhohung tag das35
geschloss Reichenstain in Behamerwald, das durch verraterey
di keczer erlangt hetten, bard durch ornung herzog Hannsen
wider erlangt.
» dux am Rand iiber Kreis. * Raum mit Kritxelei (Burg),
dabei: mal. c Raum, darin: malen. ™
1 Vgl. oben S. 535, 11.
— 557 —
Anno 1433 an mitichen vor sand Matheus ebangelista
kamen zbaytausent keczer aus Behara von Pilsen in Bairen
und von dem mitich hunz an den montag raubten sy ser
vast und prenten und viengen die Kristen. da was herzog
5 Hanns und sein sun herzog Kristoff in seiner stat Newburg
also erzundt wider die keczer, das er in aygher person
wider sy wolt gestritten haben. da wolt das sein ritter-
schaft nit zugeben. do er so vil iibls sach, belayb er di
weyl in der kirchen [F. 180] und ruft zu got umb sig und
10 sent sein volk wider di keczer, geraysiger bey zbainhundert
und mit ainem paurnvolk, das was begirig zu vechten. a
und geschach ain streyt, und di Kristen gesigten. es wur-575-
den erschlagen ob 1400 keczeren und der Kristen nur 10.
in dem streyt ist haubtman gewesen Hainrich Pflueg, und
15 Wilhalm Paulsdorfer hat das paner gefiirt; er ward gewundt
mit ainem pfeyl. auch ist in dem streyt gewesen Hanns
Zenger, ain strenger ritter.
Der f first erwarb von got mit seiner andacht gross sig uber sein A.275 u E.148
veind, wann er gewan groser vechten viere wider die keczer von
20 Beham in der Husserei. das geschach nie kainem teitschen f firs ten in den
kriegen alien, und zu Hilkersreut wurden der keczer erschlagen 1800
auf ainer walstat. das was das grosst vechten unter den vieren. der
furst het di gewonhayt, wann er bider di veint wolt ziechen, so leget
er Bich vor an di veny in kreyzweys ffir ainen altar und rufet zu got; u. F. 195.
25 umb das gab ym got grossen sig; wann das andachtig [F. 181 J gepet
hilft mer zu dem streyt dann alle waffen.
Der f first sass ains tags zu gericht und pei im sein rat und vil guter A. 275,
ritter und knecht. do knmen fur das gericht zbo junkfrauen. di klageten F. 148
im rechten zu dem gem el ten fursten, das sy het ten etlich erbstuk von irem u- ^- M*.
30 vater ereribt. dis ir vaterlich erb war in enpfrombt durch sein gnad, und
hiet das geben seinen tfirhieteren und kamereren und in ir dinst damit
gelonet. dardurch waren sy von irm vaterlichen erb entseczt an recht. und
hoffen, es sull durch seiner grnaden rat mit recht erkannt werden, das sy
in solich ir vaterlich erb wider geseczt werden. der furst kam vor seinen
35raten angedingt b ins recht und antwurt, di stuk waren lechen, und
nachdem und kayn mannserb verhanden were, der die lechen ver-
dienen mocht, weren sy im zugefallen und ledig worden. do hiet er
di lechen ander end verlihen und getraut, er hiet gehandlt, als lechens-
recht ware, und hoflft, es solt mit recht erkannt werden. mit den und
40 mer worten seczten das baid tail zu recht. darauf ward zu recht er- E. 149.
kannt, das herzog Hanns den zbayn junkfrauen umb solich ir spruch
nichcz schuldig bere. dann ainer was under den raten, der was ain
Zenger von Sneberg. der wolt nit urtl sprechen. also woilt in der
furst d es nit vertragen. er solt je auch urtl sprechen. der sprach: so
45 ich dann urtl sprechen sol, so sprich ich zu recht, das der herzog und
[F. 182] sein lehenmann und rat des teufels ewiglichen sein. herzog
a Baum, darin: streit. b angeding Hs.
— 558 —
Hanns sprang auf in ainem gahen zoren und sprach: Zenger, du hast
mich und mein rat geleczt. darumb solt du swarlich gestraft warden,
alle, die dawaren, di erschraken ob der red vast ubl. der Zenger ward
paid verstossen ; in woken auch sein gut freund dannen geschoben
haben; da wolt er nit fliechen. nach kurzer zeit, als dem fflreten der 5
zorn vergangen was, vodret er zu im sein rat nnd auch den Zenger
und sprach : Zenger, du hast ain grobe und unpilliche red gethan wider
mich und mein rat, und beger an dich, das du uns underschaid gebest,
warumb du di red gethan habest und mich und mein rat also ge-
schmacht; wann ob du uns nit genugsam underschaid gibst, well wir 10
dich nach rat unser rat darumb strafen. der Zenger sprach: gnadiger
herr, was ich geredt nab, das ist bar, und sag also: den zbayn junk-
fraun ist ir recbcz vaterlichs erb durch die urtl genomen worden an
alle ursach. dam it waren sy wol verheirat worden und damit zu em
komen, aber also haben si nichcz mer, und die ain muss gen Regenspurg 15
F. 196. und die ander gen NOrmburg in dy gemainen frauenheuser, und was
sy dann sundlich werch verbringen, das muss alls herzog Johans und
di im seiner urtl helfen, pfiessen. der fflrst sach nider und be-
dacht sich ain klaine weil in im selbs und sprach: warlich, di gotlich
warhait und gerechtigkait ist aus deinem mund [F. 183 J gehort wor-20
den. damit schickt er nach den zbayn junkfrauen und gab in ir
vaterlich erb an alle entgeltnus wyder.
A. 276 Herzog Hanns starb als ain fromer, kristenlicher fiirst und
u. E. 149. iie ajnen 8Un> genant Cristof. herzog Hanns ward begraben in
seiner stat Newburg vorm wald. 25
A. 276. G1ristofa, pfalzgraf bey Eein, herzog in Bayren, herzog
Hannsen sun, ein milter, vermerter fiirst, ein giitiger herr
weit beriimbt.
Anno 1439, do gestorben bas Ericius, kiing zu Tenn-
markt, do ward erwelet und gckronet zu ainem kiing 30
in Tenmarkt, Norwegen und Sweden herzog Cristof, pfalz-
graf etc.; wann sein muter, frau Katherina von Pomeren,
ist des benanten kiing Ericii swester gewesen. und do er
nu kiing zu Tennmarkt was, ubergab er sein land seinem
vetteren, herzog Otten von Mospach, Neuraarkt, Cham, 35
Newburck, Aurbach, und was er vor dem behamischen wald
het. ainer zeit wollt er aus Tennmarkt in Bayrland ziechen;
do ertruuken im vil leut und gut auf den sewen.bl also
must er wider hinder sich in sein reich ziechen. unlang
darnach [F. 184 J starb er an erben anno 1448 und bard 40
begraben in Tennmarkt zu Kopennhag. sein hausfrau was
Dorathea, des margrafen von Brandenburg tochter. di nam
darnach Cristan, einen grafen, der darnach regirt in Ten-
» am Band iiber Kreis: rex. b Raum, darin: mal.
1 Vgl. Ebran 159, 32. 45
— 559 —
markt. der zocb da ains mals gen Rom aus andacht. da
ward er in allm walschen land wol enpfangen, sun-
derlich di Venediger enpfiengen in mit grosser glori
und magnifizenz. auf der biderhaymfart kam er zu
5kayser Fridrich gen Augspurg. do belaib er etlich zeit.
darnach zoch er wider baym in seyn kiinkreich. also an
kiing Cristof nam herzog Hannsen lini ain end.
Hernach volgt von herzog Stefan, graf zu Veldencz, 277.
kiing Ruprechcz sun. und von seinen kindern.
10 Steffan a, herzog in Bairen, der dritt sun, den liess
kiing Ruprecht, wurden zu tayl etlich stet und geschloss
im Westereich und auf der Naw und Wassgew. er hielt hof
zu Maysenhaym und Zbaynbriigke. sein hausfrau was ains
graf en tochter von Veldencz, davon er erbet di stat und
15 grafschaft Veldencz. er gepar aus seiner hausfrau fiinf sun,
Johannsen, Ruprech, Ludbig den swarzen, Fridrichen und
Stefan, di drey wurden geistlich, di zben beliben weltlich.
Johanns b, herzog Stefans sun, bischof zu Minister.
und do er etlichte jar dem selben bistum wol vor was, [F. 185 J
20 bard er gevordert zu ainem primas und erzbischof zu Mayd-
burg in Sachsen. daselb ist er gestorbeil und begraben.
Ruprecht b, auch herzog Stefans sun, ward bischof zu
Strasburg und ist da begraben.
Stefan c, auch herzog Stefans sun, ward tumbrost zu
25 Kolen und Strasburg und paumayster, zu Kolen begraben.
Fridrich*, auch herzog Stefans sun, der frumm,
herzog in Payren und graf zu Sponhaym, het hof zu
Simeren, auf dem Hundsriigk gelegen. sein hausfrau bas
ain herzogin von Gelleren. aus der verlie er di hernach-
30geschriben sun:
Johanns*, herzog Fridrichs sun, herzog in Bayrn und 27&
graf zu Sponhaym. in der zeit, als sein vater noch lebt,
dienet er bei kayser Fridrich zu Wien. und an seinem
haymziechen ward im sein hofmaister, ain ritter, siech und
35 starb in der stat Landshut. der ward do haimgefurt in
sein land, des jars was der turnier zu Haidlberg
1481.1 herzog Hans het hof zu Simeren. sein hausfrau
was ains grafen tochter von Nassaw zu Bredo.
a dux am Band iiber Kreis. b bischof am Band fiber Ereis.
40 c tumbrost am Band iiber Kreis.
1 Von diesem Turnier war oben S. 544, 39 schon die Bede.
— 560 —
[F 186 J Ruprecht a, auch herzog Fridrichs von Simeren
sun, bard durch gebet herzog Jorgen und ander herzogen
in Bairen von bischof Hainrich von Rengspurg aufgenomen
zu ainein mithelfer, und er gab ym stet und geschlosser
uber und er behielt im das insigl. do aber der benants
bischof Hainrich starb an sand Jacobs tag anno 1492, do
ward er von babst Alexander von dem VI. bestatt zu ainem
bischof zu Rengspurg.
Item mer liess der herzog Fridrich ainen sun,
genant Hainrich*. 10
Wilhalma, auch herzog Fridrichs sun, ist an
weib gestorben junlingsweys.
Stefan ward tumdechant b zu Kolen.
Fridrich, tumherr c zu Kolen und Strasburg.
Die all sin des Fridrichen kinder gebesen, deri5
des sbarzen herzogen bruder gebesen ist.
Hernach volgt der fiinft sun herzog Stefans etc.
Ludbig a, auch herzog Stefans sun, herzog in Bayren
und graf zu Veldencz, der ward genant der swarz herzog,
herr zu Zwainbrugken imWesterich und zu Maysen-20
haim. er hat vil kriegt mit seinem vettern, pfalzgraf
Fridrich, doch mit seinem sbaren, grossen schaden.
Item der zeit pabst Pius hat Dietrich von Ysenburg,
erzbischof zu Mainz, abgeseczt und Adolf, graf von Nassaw,
A. 279 u. daselbs bestat [F 187] zu ainem erzbischof. dem selben25
Adolf zu lieb hat der swarz herzog Ludbig durch sein
Liter k 9. Hstigkait und macht Maincz gewunnen.d und ward do gam
sackman l geruft und pfaffen und burger ganz beraubt und etlich
erstochen. das ist geschehen an sand Simon und Judas
tag apostoli anno 1462. 30
Sein hausfrau was aine von Croe in Frankreich; aus
der gepar er di hernachgeschriben kinder:
Caspar ", herzog in Bairen und graf zu Veldencz, des
swarzen herzogen sun, dem sein vater das regement iibergab
und nach etlicher zeyt im das wider nam und entseczt in 85
des. und darnach dienet er witiber bei seinem veteren,
phalzgraf Philippen zu Heidelberg, het nit kinder, aber
zumjungsten mit rat seiner muter ward er durch seinen
bruder, herzog Alexander, gefangen.
* dux am Rand fiber Kreis. b dechant am Band uber Kreis. 40
c tumherr am Rand iiber Kreis. d Raum, darin : malen.
1 Vgl. oben S. 279, Anm. 1 den deutschen Text der Lirer'schen
Chrontk.
— 561 —
Alexander8, herzog in Bayren, graf zu Veldenz, kam
nach seinem bruder an das regiment, was auch des
swarzen herzogen sun, ain schoner [F. 188] fiirst.
Johanns b, des swarzen herzogen sun, ist gestorben.
5 Item mer Philipp b, auch sein sun, ist gestorben.
Item Jeronimus b, ain schoner jiingling, ist auch ge-
storben.
Laserus b, auch des swarzen herzogen sun, ain gar
hubscher jiingling, viel sich zu tod aus ainem taubenschlag.c
10 Hainrichb, auch sein sun, starb auch in seinen
jungen tagen.
Item mer ainen sun het der swarz herzog, ge-
nannt Albrecht. b
Item mer ainen sun Bolfgang.b
15 Item er het auch zbo tochter, aine1 bard ain kloster-
fraud im kloster zu Besel0 am Rein, item di ander,
Amelia d , bard verheyrat graf Hansem von Nassaw zu A. 280.
Sarrbrugk.
Hernach volgt von herzog Otten, kiing Ruprechcz
20 sun, und von seinen kinden.
[F. 189] Otta, pfalzgraf bey Reyn, herzog in Bairn,
der jttngst kiing Ruprechcz sun, was auch ain vormund
seines bruderen sun, des plinden Ludbigen. sas zu Siins-
haym, das sein erb was mit sambt den hernach benanten
25steten: Mospach, Hilspach, Eberpach,,Wissenpach etc. er
nam zu der ee frau Johanna, herzog Hainrichs tochter von
Landeshut, anno 1427. als aber herzog Kristof nu kiing
zu Tennmarkt bas, als vor stet, gab er seinen tayl lands in
Bayren, Newmarkt, Newburch, Aurbach mit irm zugehoren,
30disem herzog Otten tiber. der fiirst, herzog Ott, half niargraf A. 280 u.
Albrechten von Branenburg ainen herten krieg treyben wider di von E. 150.
Nurnberg und ander reichstet. er verliess vier aim, Ott, Ruprecbt,
Johans und Albrecht, und drei tochter. damit das aber der
fiirst dester freyer gott mocht dienen, gab er sein land
35iiber seinem sun Otten und gieng in das kloster Reichen-
bach. darin lebet er andachtiglich, er leget aber den
orden nit an. ainer zeit in den hundstagen lud er di
nachpaurin bei dem kloster zu kurzbeyl in ainen garten;
do ass er so vil milich und weixl, das er zu morgens toter
40 a Kreis am Rand. b dux am Rand fiber Kreis. c Raum, darin:
malen. li domina in Kreis am Rand. ° basel Ha.
1 Irrtwn gegenuber der richtigen Angobe oben S. 279,28.
Quellen n. ErOrterungon N. F. III. 36
— 562 —
in dem pett gefunden ward und ligt in dem selben closter
begraben.
Herzog Otten tochter und kinder hern acta:
Ain grafin* von Mors; hat nit kinder.
[F. 190] Item ain grafin a von Hanau; hat nit kind. 5
Item ain grafin a von Rineck; hat nit kind.
A. 281. Ott b, pfalzgraf bey Reyn, herzog in Bayren, besass
Neumarkt, Mospach und all ander obgemelt stett. er
was ayn weitfarnder fiirst, in Hungeren, Beham und
Neapelen und anderen landen und kunkreichen gario
bol bekannt. er bard ritter zu dem heiligen grab, er
nam kain eliche hausfrauen und bas ain gutiger milter
herr. er gab sein land fiber bey seinem leben herzog
Jorgen, pfalzgraf Philippen sun, doch belayb er im
regiment sein lebtag. 15
Ruprecht0, des iczgedachten herzog Otten brude r,
bard des bistums zu Rengspurg administrator, bestatt von
dem babst Calixto; wann er was noch zu junk zu bischof
zu weichen. er zoch in balsche land zu lern en, und
do er wider haym kam, von notorft wegen seines bis- 20
turns zoch er ab gen Pechleren. do starb er in der jungt und
ward begraben zu Rengspurg im chor bei dem hohen altar,
ein junger, gerechter ftirst. wann da herzog Ludbig
ain grosse steur het angelegt wider geistliche freihait, was
er der erst under alien pischofen, der das widerredet, 25
wiewol im herzog Ludbig under das bistum het geholfen;
danoch verschwaig er di warhayt nit etc.
[F. 191] Johannsd, der obgenanten bruder, was
tumbrost zu Augspurg und Strasspurg, fur fiber mer und
starb zu Jerusalem und ligt begraben auf dem perg Sion 30
zu den mindern brudern anno 1486.
Albrecht c, bischof zu Straspurg, mit seinem bruder
herzog Otten waren zu Landshut bey irm veteren, herzog
Jorgen, anno 1493 in der vasten.
Hiemit hat ain end zu schreiben kungRuprechcz35
nachkommen.
Hernach volgt, was freihait und bestatung di
priesterschaf t haben inBayrland von kaiser Ludbig
und seinen drein veteren. darnach kum ich wider
an die herren von Oberbairen, davon anzefahen. 40
* frau am Rand titer Kreis. *> dux am Rand Uber Kreis. c bischof
am Rand uber Kreis. d tu mbrost am Rand uber Kreis.
— 563 —
1 Wyr Ludbig von gottes genaden romischer kiing, zu alien zeiten
merer des reichs, verjeben und thun chunt alien den, di den brief sehen
oder horen lesen, das wir unseren lieben fiirsten und vettern Hainrichs,
Ottns und Hainrichs, pfalzgrafen bei Rein und herzogen in Bayren,
5hantvest haben gesechen, di sy dem ersamen Fridrichn, erzbischof zu
Salzburg, legat des romischen stuls ze Rom, und aller pfaffhait des
selben erzhaus haben gegeben mit verdachtem und willigen mut, di also
von wort zu wort ganz und unvermaylt stet geschriben:
* Wir Hainrich und Ott, briider, und wir Hainrich, ir vetter,
10 pfalzgraf ze Rein und herzogen in Bairen, verjehen offenlich an dism
brief und thun [F. 192] kunt alien den, di in sechent oder horen lesen,
das wir durch etlich unser noturft haben abgenomen ain closteur ab
der pfaffhait gttter und ab yren leuten in unserem land, do wir nit
recht zu hetten, und haben daran uberiaren der pfaffen freytum und
15 waren darumb komen in offen pan, und in unserem land ward der
goczdienst und das singen verboten. nun haben uns di erwirdigen
herren, her Fridrich, erzbischof zu Salzburg, und sein underthan, herr
Nicla, bischof zu Rengspurg, her Albrecht, bischof zu Passaw, her
Ulrich, bischof zu Kyemsee, und capitl zu Freising, da zu den zeiten
20 nit bischof was, aus dem pann gelassen und den goczdienst und das
singen in unserem land erlaubet nach unser pet und nach unser vodrung,
die wir yn demiitiglich haben gethan. und haben wir got ze pessrung
und in zu ergeczung verlobt und verhayssen fur uns und fur unaer
nachkomen und erben mit unseren treuen und mit unseren ayden, dye
25 wir darumb haben gesboren, das weder wir noch kain unser nachkomen
weder durch unser ritterschaft noch durch heirat noch durch herfart
noch durch kainerlaye durft oder sach kayn closteur noch achtail noch
anderen tayl der leut hab oder halben oder ganzen oder anderen tayl
des diensts [F. 193] ab den giiteren oder kain andre vodrung minner&
30 oder mer, di unpillich ist oder der wir nit recht haben und di wider
der pfaffen freitum ist, weder mit pet noch mit gewalt, mit uns selbe
oder mit anders jeman, haimlich oder offenlich furpas mer genemenb
nimermer von der vorgenant erzbischof und bischofen und yr nach-
komen, von kainem goczhaus und gemainklich von aller pfaffhait, wie
35 die ist gen ant, geistlich oder weltlich, noch von iren giiteren noch von
iren leuten, wo die sind gesessen, auf der pfaffen aygen oder auf ander
herren aygen, wo wir oder unser nachkomen der sach kaine fiberfaren,
was davon yn, iren leuten und yr gut wird abgenomen von unser begen,
das sollen wir in widerlegen dryvaltiglich nach der freyhayt, dy der
40kayser der pfaffhait hat gegeben und der babst hat best&tigt wir
sullen auch fur ubl nit haben noch kainen schaden oder ansprach auf
sy ziechen, ob der erzbischof und di bischof und di pfaflen, geistlich
oder weltlich, sich mit geistlicher oder weltlicher wer oder rettigung gen
uns seczent oder uns darumb angreyfent oder icht wider uns thund.
45 wir geben auch urlaub und unseren gunst alien grafen, freyen, dienst-
mann, ritteren, knechten, steten, edlen und unedlen, armen und reichen,
* nymer Es. b genomen Hs.
1 Bestatigungsurkunde Kaiser Ludwigs vom 12. Juni 1323; gedr.
Oefele, Ber. Bote. SS. II, 141 ; vgl Bohmer, Begesta imperii 1314—134 7, S. 34.
50 * Nach dem Original gedr. in Quellen und Erorterungen VI, 278;
dortselbst sind die tilteren Druckstellen angegeben.
36*
— 564 —
bie si genant sind, in unserem land [F. 194] gesessen, das sy daran
geholfen sein mit rat, mit gunst und mit der hand und das sy des
unengolten seyn gen uns an yr ayd, an ir treuen, an yr leyb, an yr
gut. wyr verpinden uns auch, das wir stat behalten und fur gut haben
und nit versprechen mit kainerslacht a geding a oder mit ander yrung 5
di bestatigkayt, di sy daruber haben oder mogen geberben von dem
babst mit dem pan oder mit der gocz& hinz uns selben und hinz
unserem land und unseren leuten. wir bitten auch unseren lieben
herren, herren Ludbeygn, den romischen kung, das er di sach bestatig
mit seinen offen briefen und er und alle seine nachkomen, kung und io
kaiser, di sach all volffiren und volenden, als oben yst verschriben, und
di pfaffhait daran schermen und zulegen an all furzoge und an all
widered umb di sach alayn, wann wyr oder unser nachkomen dabyder
icht taten oder thun wollten, und sol der kiing oder sein nachkommen
das darumb nicht lassen, ob wyr mit ym kainerslacht h pfintnus oder 15
gel lib haben oder fiirbas gebunen, das wir gen alien leuten an ainander
sollen geholfen seyn und nicht wider ainander thun. ist aber uns
der kiing oder sein nachkomen uns nicht gepunden oder wir ym an der
sachen, daran sol uns das nicht schaden. die [F. 195] sach, als sy
hie oben sind geschryben, haben wir gelobt und geschboren ainvaltiglich 20
und demfitiglich an alles gevarde und geben daruber di hantfest, versiglt
mit unserm anhangendem ynsigl, der gegeben yst zu Regenspurg, do
man zelt von Christi gepurt dreyzechen hundert jar und darnach in dem
dreuundzbainzigisten jar des nagsten 8 am bs tag nach dem pfingstag.
Die obgenannten sache und artikel bestaten wir alle nach unser 25
lieben fursten und veteren pet und willen fur uns und all, di nach uns
an dem reich koment, also das wir di stat habn und volfuren und auch
den erzbischof und all sein pfaffhait in seinem bis turn zu Salzburg
daran schermen, ob man di obgenanten hantfest und tading nicht halten
wolt und uberfaren. und darumb zu ainem urkund geben wir nach 30
unser obgenanten fursten und herren bet dise hantvest versiglt mit
unserem ynsigl. das ist geschehen zu Landshut, do man zalt von Christi
geburt dreizechen hundert jar und darnach im dreuundzbainzigsten jar,
des sun tags vor sand Veits tag im neunten jar unsers reichs.
Es ist ze merken, das den brief der obgenanten 35
dreyr fursten mit aller yrer dreyer insigl hatynne
unvermailigt der erzbischof von Salzburg [F. 196]
mit sambt dem bestatbrief daruber.
^Wlyr Steffan der elter, von gottes gnaden pfalzgraf bey Reyn
und herzog in Bayren, bekennen offenlich mit dem brief fur uns und 40
unser erben, das wir mit sambt unsern lieben siinen Steffan, Fridrich
und Johannsen, von den selben gocz gnaden pfalzgrafen bey Reyn und
herzogen yn Bairen, angesehen haben durch got zuvodrist und durch
unser und unser vorderen hayl und said den grosen brechen, irsal und
beschwarung, den di pfaffen gemainklich gehabt haben in unserem land 45
zu Niderenbayren von etlichen unseren amptleuten fiber unsers lieben
herren und vateren, kayser Ludbigen von Rom, gut brief, di er yn ge-
a kainer slachtgeding lis. b kainerlay fluent Hs.
1 Qedr. (mit der eingereihten Urkunde Lfidwtgs des Bayem) Mon.
Boic. lly 144, daraus bei F. Ch. J. Fischer, Kleine Schriften I, 297. 50
— 565 —
geben hat ffir alle frays und unpilliche besbarung, di wir und unser
obgenant Heb eGn und aller unser rat ganzlichen gesechen und verh5rt
haben mit seinen anhangenden ynsiglen ungemailigt und unzerbrochen,
das also von wort ze wort lautet und begriflfen sind:
5 * Wir Ludbig von gocz genaden romischer kayser, zu alien zeyten
merer des reichs, thun kunt offhlich mit dem brief, das wir durch got
und durch merung unsers hayls und unser eren aller pfaffhait in unserm
land ze Rayren genhalb * der Tun aw und hin dishalb alle ir freyhayt,
di sy haben [f. 197] von geistlichen oder weltlichen rechten, babeten
10 und von kayseren, bestaten ewiglichen mit dem brief fur uns und b unser
erben, das yn kain unser amptman, viztum, richter, vogt, scherg noch
kayn man yn dem land, edel oder unedl, arm oder reich, in kain beys
bekrenken oder uberfaren sol pey unseren hulden und pei uneeren
genaden. es sol auch kain vogt von yn noch von iren guten, widem,
15 hofstetten oder was sy anders haben, es sey widem, leut oder gut, nicht
mer nemen dann das alt vogtrecht und sol fiber das weder mit steur
noch mit kainem anderen dienst mer an sy voderen noch von yn nemen ;
stirbt ain pfaff, des gucz sol sich kain viztum, vogt, richter oder scherg
underwinden von kaynerlay sachen, sunder sol es dahin gevallen, do es
20 der pfaff hin schafft, an die kirchen, oder als es pfaflliche recht sagent
von babeten und von kayser. es sol auch niemant kainen pfaffen noch
sein gut beklagen vor dem richter dann vor irem richter, es sei umb
giilt oder umb belherlay sach das ist. und was gewonkait o wider di
vo rgenanten f reyung der pfaffen und wider unser vorgenante bestetigung
25 in allem unserem land zu Bayren aufgestanden ist, di nemen wyr ab
und wollen, das sy nicht kraft habe. wer daruber kainem pfaffen uber
ir freyhait und unser bestatigung icht ungemach tut, den wellen wir
pesseren darumb an sein-/F. 198]em leyb und an seinem gut und
wellen, das er uns gefallen sey, wie wir yn pesseren wellen, als wyr es
30 mit dem rechten erlangt hetten gegen ym oder yn. was darzu di
pfaffen mit geistlichem rechten gegen den handelent, die si wesbarent
wider di vorgenant unser bestatigung, das yst yn damyt nit abgenomen.
es sei unser gut wyll und gunst, das si das volfiiren, mit urkund des
briefs, den wir in geben mit unserem anhangendem ynsigl versygelten,
35 der geben ist* nach Christi gepurt dreyzehen hundert jar darnach yn
dem zbayundzbainzigisten jar.
Und die obgenanten freyhait und bestatigung, als sy unser lieber
herr und vater saligcr aller pfaffhait in unserm land ze Bayren gebn
und versichert hat nach seines egenanten briefs sag, den be&taten wir
40 mit sambt unseren obgenanten lieben sttnen aller pfaffhait treulich stat
zu halten und zu volfiiren liberal in unserem land zu Bayren yn aller
der mass und beys, so di brief sagent und bebeysent, di sy von ym
daruber habent und der wir ainen yn disem unserem brief begriflfen
habent mit der beschaidenhait, das all dechant, all kirchherrn <*, all
45 a genhald Es. *> fehlt Es. c gewartigkait Es. d kirchen Es.
1 Urkunde vom 19. Dexember 1322; nach einetn Original gedruckt
in den Quellen und Erorterungen VI, 277 1 wo auch die titter en Druck-
stelten angegeben sind. Vgl. Bohmer, Regesta imperii 1314—1347, S. 30j31.
* ze Munchen an dem sunntag vor sant Thomans tach, da man
50zalt von Christi gepurt
— 566 —
vicari, di in dem bistum zu Freising1 gesessen sind and di zu
unserem land zu Niderbayren gehornt und auch wesenlich daryn ge-
sessen sind, mit ir selbers leyb jarlichen auf den nagsten tag nach sand
Bartlmeus tag [F. 199 J unverzogenlichen komen sulln genLanczhut2
und da sullen sy all des abencz singen vygily und des morgens selmezz pey 5
unser grebnus in dem kloster zu Saldental.8 welher
dechant, vicari oder kirchherr a aber auf obgenanten tag mit chani, yn irr
dann ehaft not, der sol in di selben dechaney, daryn er gesessen ist, geben
ein pfund Rengspurger pfenning, war aber, das er der selben pesserung
nit wolt gehoraam sein, so sollen sy in nach geistlich ordnung darzu 10
halten, das di pesserung von im gevall. war aber, das die obgenanten
genad, sicherbayt und freyhayt iemant iiberfuer, wie der genannt oder
gehayssen wurd oder war, als unsers lieben herren vater, kayser Ludbigs,
brief sagent und als wir yn die mit sambt unseren lieben sunen be-
statigt haben, der sol daz wissen, das wir yn darumb pesseren wollten 15
an leyb und an gut, das er es nimer uberwund. und das yn das alles
stat und unzerbrochen beleyb, geben wir yn, herzog Steffan der elter, darzu
herzog Steffan und herzog Fridreich, gebruder, den b brief b mit unseren
anhangenden ynsiglen versigelten, darunder wir uns, herzog Johanna,
verpinden mit unseren treuen alles das stat ze haben und zu volfuren, 20
das oben an dem brief geschriben stat, der geben ist zu Landshut
nach Christi gepurt dreyzehen hundert und darnach in dem dreuund-
sechzigisten jare an sand Andres tag.
Ich HannsWernher, [F. 200] burger zu Arding4,
ich Dietrich Ringwirt, gerichtschreyber daselbs, 25
bekennen offnlich mit dem brief, das wir den brief,
des abgeschrift hiean hernach stet geschriben, von
wort zu bort ganz unversert und unverdrukt und
unvermayligt yn seinem ynsigl, klausen, punten
und artikeln gesechen und yn gehort und gelesen30
haben. des zu urkund haben wir fleyssig gebeten
den erbergen weisen Paulsen Winter, der zeit des
rats und burger zu Arding, das er sein ynsigl durch
unser fleysigen bet willen auf disen gegenwiirtigen
brief gedrilkt hat ym und seinen erben an schaden.35
der gebet umb das ynsigl sind zeugen di erbergen
und weysen Hanns Wild und Harttman Riespekh,
bayd burger zu Arding, und ander erberger leut
genug. das ist geschehen nach Christi geburt 1400
a chorherr Hs. b fehlt Hs.
40
1 An den angegebenen DrucksteUen steht dafiir Salzburg. Es
scheinen auch Ausfertigungen der Urkunde fiir die einxelnen Btstiimer
hergestellt worden xu sein.
2 Dafiir an den angegebenen Druckstellen: Burchhausen.
8 Dafiir a. a. 0.: zu ainer bedachtnus unser und unser vodern sel. 45
4 Erding.
— 567 —
jar darnach yn dera zbayunddreissigsten jar an
mitichen x vor Johannis ante portam.
[W]yr Hainrich, von gottes genaden pfalzgraf
bei Eeyn und herzog in Bayren, bekennen mit dem
5 brief, als unser vater und ander unser vorderen,
di herren von Bayren saliger gedachtniis, aller
pfafhayt yr brief und ynsigl geben haben von ir
freyhait wegen, das wyr zu vodrist got und unser
sel hail haben angesechen und haben der selben
10 unser pfaffhait, was der zu unser und unser vor-
voderen jartag jarlichen zu sand Bartlmeus tag her
[F. 201] gen Lanczhut kumen und her yn di selben
grebnus gehorent, all di selben yr brief bestat und
confirmirt, bestaten und conformiren in di auch
15 wiss entlich in craft des briefs init alien iren punten
und artikeln, bie die von wort zu wort in den selben
briefen benent und begriffen synd, also das wyr sy
genadiglichen bey den selben iren briefen und frey-
haiten halten und beleyben sullen und wellen und
20kainem dem unseren bestatten, der sy darwider
laydig oder beswar, getreulich und fleisiglichen an
alls gefard, und gepieten auch darauf alien unseren
ambtleuten, viztumben, pflegeren, richteren und
schergen, di wir yczo haben oder furpas gewinnen,
25und anderen unseren getreuen und underthanen, das
yr sy pey den egenanten unsern genaden und briefen
halten und beleyben lassen wellet. das ist unser
ernstlichs geschaft und maynung ganzlichen. doch
so mainen und wellen wyr, das sy unseren und unser
30vorvoderen jartag jarlichen aufrichten und begen
siillen in aller mass, als unser vorvoderen brief aiis-
weisent. zu urkund haben wir unser insigl an den
brief hayssen hengen, der geben ist zu Lanczhut nach
Christigeburt vierzehen hundert darnach in demdrey-
35Z ehenden jar an erichtag2 vor sand michels tag. etc.
[F. 202] Hie vor ist gesagt, das Ludbig, pfalzgraf bey A- 282-
Rein und herzog in Oberenbairen, verliess zben sun, Rudolf
und Ludbig. di tayleten ir erb. do ward Rudolf di Pfalz
bey Reyn. von dem und seiner lini oder gschlacht
40hab ich nu geschrieben bis her, do ich es dann an
1 30. April 1432.
9 26. September 1413.
— 568 —
den pfalzgrafen etc., wie vor stet, gelassen hab.
aber Ludbigen dem ward Oberbayren. von dem und
seinen kinden und lini volget hernach.
A. 282 u. Ludbig a, herzog in Oberbayren, hat gehabt zbo haus-
E. 113. fnxLenm <ji erst bas frau Beatrix, ains herzogen tochter von 5
A. 282. Polan, di ander Margreth, ain grafin von Holland, der ftirst und
sein vater herzog Ludbig, als man sagt, sind stifter ge-
besen des fraunklosters zu Pettndorf prediger orden. b der
ftirst und sein bruder Rudolf haben zu Mtinchen gestift das
kloster zu den Augustineren. b auch hat Ludbig gestift ain 10
kloster zu Windespach bey dem geschloss Ftirstenberg und
darein geseczt bruder sand Wilhalms orden. b
[F. 203] Der herzog Ludbig hat ainen streyt gehabt
283 zu Gamlstorf, als vor1 geschriben ist nach kting Otten von
Ungern tod. anno 1314 nach kayser Hainrich von Lticzl-15
burg tod haben sich di curftirsten gezbayet in der wal in
zway tayl und zwen zu kting erbelet. Petrus, erzbischof
zu Mainz, Waldewinus, erzbischof zu Trier, kayser Hain-
richs bruder, Waldemarus, margraf zu Brandenburg, Johanns,
kting zu Beham, des gedachten kayser Hainrichs sun, er-20
belten herzog Ludbig von Oberbayren zu ainem romischen
kting, und dawider Hainricus, erzbischof zu Kolen, pfalzgraf
Rudolf, der was herzog Ludbigs bruder, der herzog zu
Sachsen und Heinrich, herzog zu Kernten, graf zu Tirol,
der sich auch schrayb kting zu Beham, erbelten herzog 25
Fridrich von Ostereich. di wal yst geschechen zu Frankfurt
u. E. 114. in gegenbtirtigkait vil ftirsten. nach der wal zugen di genanten
zben ftirsten als erbelt kfing ffir die stat Frankfurt, und di stat was
m it kting Ludbigen. so lag der von Ostereich zu der anderen seyten
mit seinem her, und das wasser, genant der Main, was zbuschen ir, 30
das sy nicht zusamen mochten. kting Ludbig belaib acht tag ZU
Frankfurt mit eren. darnach zoch er hin gen Achh und
ward da von erzbischof Peter von Maincz zu kiing gesalbet
und gekronet. darnach zoch er gen Speyr und nam der
Juden freithof ein. herzog Leupold von Ostereich kam zu 35
seinem bruder Fridrichen [F. 204] mit ainem grossen zeug.
A.284.er ward zu Bunne gekront von Hainrich, erzbischof zu
Kolen. im schiket pfalzgraf Rudolf ain gross volk. herzog
Leopold von Ostereich verprennet di dorfer alle bei Speyr. c
a cesar am Rand iiber Kreis. b Raumy darin: mal. c Raumf±Q
darin: mal prennen.
1 S. 524.
— 569 —
Nach etlicher zeit leget sich kiing Fridrich fiir Ess-
lingen; dann sy hetten kiing Ludbig fiir iren herren. also
teten all stet in Swaben pis gen Straspurg ausgenomen
Ulm und etlich wenig. aber die stett im Elsass enpfiengen
5 kiing Fridrichen fiir iren herren und romischen kiing. Frid- 285
rich bestund nit wol vor Esslingen; er must dannen weichen.
des nagsten jars darnach leget er sich wider dafiir und
hoffet yn sein macht. aber kiing Ludbig besamlet sich
auch yn der zeyt. mit hilf Waldewin, erzbischof zu Trier,
10 Johannsen, kiing zu Beham, und des jiinglings herzog
Hainrich aus Niderbayren bracht er ain gross volk zuwegen.
damit widerstund er kiing Fridrichen. ains tags kamen sy
an dem Neckar zesamen und stritten mit ainander, * das auf paiden u. E. 114.
seiten vil yolks er-[F. 205 ]och\agen und gefangen ward und raiimten
15 baid tail di walchstat, also das man nit west, welher gesig't hat. es
schraib sich yetweder romischen kiing; darumb beschach
vil raub und prant.
Anno 1315 was ain grosse teurung, das man kaufet^. 284.
ain scbaf koren umb 5 lb. 60 d. Eengspurger d.
20 Anno 1319 starb Waldemarus, margraf zu Brandenburg.
Anno 1320 kiing Fridrich zoch mit ainem grossen volk 285.
von Osterreich in Bairen. do entgegnet im kiing Ludbig
und leget sich gegen im ze veld bei Miildorf. als man sagt,
so wurden etlich ritter auf des Ludbigen tayl mit gelt ge-
25 stochen. damit bas ain flucht und niemant eylt in nach. b so
das kiing Fridrich sach, zugen sy mit irem her gar bis gen
Regenspurg und verpranten, verderbten, beraubten dorfer
und heuser. ft aber kain stat oder schloss gebunnen sy nie.
sy begerten an di von Rengspurg, das sy sy durch ir stat
30liessen ziechen auf an den Rein, das wendet ain reicher
burger, genant Gumprecht. do zugen sy wider ab gen
Osterreich und beraubten den von Rengspurg ir gewant-
laden, di sy zu Wien hetten.
Darnach zoch kiing Ludbig auf an den Rein gar bis
35 gen Strass-/T. £05/purg. do das erfur kiing Fridrich, volgt
er im nach mit seinem bruder herzog Leopold, und zu
unser frauen gepurt tag legten sy sich ze veld an dem
wasser Pruscha pey Schaftelczhofen, Ahenhaym und Wikers-
haym. auch half dem Fridrichen der bischof von Straspurg.
40so halfen di burger mit dem von Zolleren, auch ander vil
edl dem Ludbigen, doch ire lechen enpfiengen sy von yn
a Raum, darin: malen. b Raum, darin: malen fliehen.
— 570 —
baiden. sy senten kting Ludbig speys. Das teten di von
286. Milhaym auch kiing Fridrichen. dem Fridrichen kam ain
gross volk. do waich Ludbig aus dem veld, Fridrich zoch
ab gen Ostereich.
Anno 1321 zoch er aber herauf in Bayren und verderbt5
das land gar mit raub und mit prant pis gen Eengspurg.a
Ludbig hielt sich auf in denb geschlosseren.
A. 286 u. Darnach zoch kiing Fridrich haym gen Ostereich und warb sich
E. 114. jjey (jem fciing von Ungeren und bei dem von Salzburg, und kiing
Karl von Ungeren schiket im zu lieb 2200 glavien und vier tausentlO
pogenschuczen, Ungeren und Tiirken ; bann di selben zeyt waren
di Ungeren und Tiirken WOl ains. so samlet er aus seinen landen
287. und mit Fridrich, erzbischof zu Salzburg, Albrecht, bischof
zu Passau, und seinem bruder [F. 207 J herzog Hainrich von
Ostereich 1800 glafen und 24000 man bolgeriist zu fuessen, und er 15
zoch also mit der grossen macht herauf in Bay era mit raub und
prant. a und er mainet, also das land gar umbzekeren und
zu verderben und wartet torschiglich seins bruders herzog
Leopolds, der solt aus Swaben zu ym komen mit ainem
grossen volk. hie entzbuschen samlet sich kiing Ludbig auch mit 20
ainem grossen her, bann kfing Johanns von Beham, Baldebin, erz-
bischof zu Trier, herzog Hainrich von Niderbairen und ain graf
von Hennenberg, di herren all, schikten kiing Ludbig 1800 glafen und
18000 man zu fuessen. er samlet auch aus seinem land
115. ain gross VOlk. di obgedachten erwelten zben kung kamen zu-25
samen mit grosser macht nahent bei Muldorf zbiischen Muldorf und
Otting und pey dem dorf Ampfing auf der vechnwis und
stritten da mit ainander ainen herten 8 trey t an sand Michls abent
anno 1322. Fridrich wolt nit ainen tag mer warten auf
seinen bruder herzog Leupold aus dem Elsas. er was 30
grimig und gach und mandlich, darum hett ers am ersten
gucz. do kam der burkgraf von Nurmberg mit ainem
gerueten volk pey 400 helmen1 zu hilf kiing Ludbig. es
war gestriten [F. 208 J von morgen friie bis vesperzeyt. a do
kerten sich di Ungeren in di flucht, und kung Ludbig behub 35
den syg, und kiing Fridrich und sein bruder wurden gefangen;
der hies Hainrich, herzog von Ostereich. auch ward ge-
fangen gros8e ritterschaft, auf 1300, mit in, auch wurden der
Ostereicher vil erechlagen mit sambt den Ungeren und hayden.
288. das war villeicht nit geschehen, hiet er auf seinen bruder 40
* Raum, darin: malen. *> der Hs.
1 Quelle ist vielleicht Konigsh. 467: mit 400 glefen.
— 571 —
herzog Leupold gewart. do Leopold das vernam, erschrak
er vast ser und als sein volk und zoch mit trauren wider haym.
Do nu der streit geendet ward, do wurden di ritter und knecht A J289u. E.l 15
aus Bayrn, Bebam und Franken vast kriegen ; dann jetbeder beriimbt u. F. 172.
5sich, er hiet deD fraidigen kiing Fridrichen, berzogen von Osterreich,
ge fan gen, a 1 so das under etlichen nachet ain unrue erstanden was. do
sprach der gefangen kiing: „des kriegs wil icb euch wol beschaiden.
tragt mir ffir ain yeder seine n waffenrok und di klaynat, di er auf
aeyn em haubt gefiirt hat, so wil ich den zaigen, dem ich fanknus
lOgelobt babe." zu band pracbt ain yeder seine klainat, di er auf seinem
haubt gefiirt het. und do nu die klain-^-F 209] at fur den ffireten ge-
bracht wurden, do klopfet er auf ain kuemaul und sprach : „das kuemaul
kunt ich heut weder mit stechen noch schlachen von mirpringen; dem
hab ich gelobt." das was ain bayrischer edlman, genant Bingsmaul.
15 Herzog Hainrich von Ostereich ward gefangen geantbort^. 289.
Johannsen, dem kiing von Beham, das er yn umb gelt solt
schaczen.
Es ist auch zu merken, das kiing Ludbig het ainen
viztum in seinem land, genant Weigl Vicztum. wiewol er
20 nit vast edl was, so bas er doch ain frischer man in aller
manhait und streiten. der pauet ain geschloss ain meyl
begs von der stat Nappurg. dem gab er den namen
Trausnichcz. Dem viztum ward befolhen der gefangen kting
Fridrich. doch war er am erstn gen Eengspurg gefiirt in
25 ain haus ains burgers, genant Gumprecht an der hayd. der
hett kiing Ludbig vil gelcz gelichen zu beschirmen das land,
darnach fiiret in Beygl Ficztum yn se ingescbloss. und do er
zu nachenta dem geschloss, do fraget kiing Fridrich, wie das
gschloss hyes. der viztum antbort: „Drawsnichcz." der kiing
30 sprach: „es hayset pillich Trawsnichcz, wann ich sein nit entraut
hette, das ich in solicher mass solt daher gefiirt berden". b
[F. 210] Er was da gefangen pey vier jar. er layd
vil von dem teufl; der bolt in oft aus der gefanknus fiiren
durch zauberey seiner hausfrauen, als man noch sicht di
35 eysnen kreiz in alien vensteren des gedachten geschloss.
'In diser zeit do kam ain wolgelerter maister zu herzog Leupold Konigsh. 467
und sprach: „ich wyl gut nemen und wil den teufl beschweren, das erw. F.172.
muss kiing Fridrichen, euren bruder, aus der gefanknus her zu euch 468.
bringen." also gieng herzog Leupold und der mayster in ain kamer;
40 do trayb der maister seyn kunst. do kam der teufl zu in ein ains
bilgerams weys. do hiess in der mayster, das er kiing Fridrichen
* nachnet Hs. b Baum, darin: mal.
1 Die folgende Qeschichte ist im lateinischen Text oben nieht ent-
halten. Sie ist dem Wortlaute nach xum grossten Teil aus Konigsh. ent-
45 nommen, doch stammen einige Ausdriicke darin aus Fuetr., der seinerseiis
Konigsh. benutxt hat.
— 572 —
pracht aufl der gefanknus an alien schaden unversert do sprach
der teufl: „das wyl ich wol thun, wil er mir volgen." also fur der
teufl hin zu im auf das gschloss und sprach zu 7m: „sycz her auf
mich, so wil ich dich bringen an alien schaden zu deinem bruder." der
kung sprach: „wer bistu?" der teufl sprach: „frag nit darnach, wer ich 5
sey, wildu aus der gefanknus komen, und thu paid, was ich dich
heiss." do begun t dem kung und den, die sein hfiteten, g ar ser grausen
und macheten kreiz fur sich. do verschband der teufl. a
A. 288. [F.211] Item als vorgenannter streyt ergangen
was, het kung Ludbig ira willen, gen Landshut zu reyten. 10
und am dritten tag cham er mit seinem marschalk Parzival
Sporenecker gen Gruntal auserhalb Vilspiburg. do fiel des
kiings pfard nider mit dem kung, und macht das noch den
kung niemant von der erd auf noch von ainander bringen. b
do ward der kiing von dem marschalk ermont, umb den sig 15
got ain gotshaus zu pauen. das geschach, und liess da sein
pfard, sbert, seine klaider, ketten, zelten und liess ain
an der pfard sateln in der eren unser frauen und begabt
das goczbaus und hiess es Satleren a ursach des, das man von
ainem pfard zu dem anderen gesatlt bett. darnach rait20
der kiing gen Vilspiburg.
A. 289 Darnach beleget der kiing Ludbig das geschloss Wur-
gau b wider herzog Leopold, aber er mochcz nit gbinen.
[F. 212] Zum lesten wurden di zben kiing veraint zu
Ulm und zu ainem zaichen ains staten frids enpfiengen sy25
paid daz heilig sacrament; dann kiing Ludbig liess herzog
u. E. 115. Fridrichen frei ledig an alls gelt, dann er must sich ver-
schreyben fur sich und all sein erben, als oft ain herzog von
Bayren mit ainem herzogen von Osterreich in der wal ware,
so solt der herzog von Osterreich dem von Bairen beichenao
und di wal nachgeben. also swur Fridrich gehorsam dem
290. kiing Ludbig und hilf wider all widerspannig des reichs bis
an seinen tod. darzu musten all edl, di gefangen warcn aus
Ostereich, ire guter zu lechen enpfachen alb eg von den eltisten furs ten
116 von Bairen, als si dann di noch haben. der kung gab auch der 35
u. F. 1 73. selbigen lechen vil dem burggrafen von Nuremberg, die sy auch noch
A.290u. E.J 16. leichen; darzu begabet er di purkgrafschaf t mit grosser ireyhayt. er
machet auch aus dem von Hennenberg ainen gefursten grafen. di ob-
gemelten brief hat wider geben herzog Ludbig von Oberbairn, der
elter, der kiingin bruder von Frankreich, k (1 n g Fridrich dem dritten, 40
herzog zu Ostereich, zu der zeit, als sein sun mit im krieget, der genant
was herzog Ludbig der puklat, und ward im doch dardurch nichcz
geholfen von dem kung Fridrichen dem dritten.
a Raum, darin: mal. b Raum, darin: malen.
— 573 —
Des grosseD streits auf kfing Ludbigs tayl was [F. 213] a in A. 288 u.
obrister haubtman her Seifrid Sbepferman. auf den ritter wartet kiing E. 116.
Ludbig etlich tag, das er nit wolt streyten. und do der ritter kam und
di veint von erst beschauet, do wurden im di fuess zitteren in den
5 stegraifen, das ym di sporen klungen. do ward von vil yungen ritteren
und knechten gar spotlich darzu geredt und sprachen: „hat der kiing
so lang auf den man gewartl er wirt dem herzogen von Ostereich nit
vil schadens damyt thun." kiing Ludbig hueb den streyt an nach
rat des fromen ritters und behub auch den sig, als VOT ge-Ho*
lOschribn yst.
Der krieg zbuschen der erbelten kung het gewert bei neun jaren. A. 290 u.
nach der berichtung herzog Fridrich zoch wider haim genE-n7-
Ostereich und vergas seins gelubs, das er dem kiing Ludbig
getan het. er schrayb sich gleich als wol als vor romischen
15 kiing. und nach etlichen jaren frassen yn di leus ze tod;
des kund im kain arzt gehelfen.
Und do nun kung Ludbig zu ru kam und das reich alayn hett, E. 117.
hielt er gut gericht. der kiing Ludbig ubernam sich des $\g&A290u.EJi7.
20 und an babstlichen gewalt und bestatigung seiner wal
schrayb er sich romischen kiing. auch vergiinet er, das
Matheus Vicecomes und seyn sun Galeacius Mayland er-
langten wider das geschlacht Turriany. das was auch
wider den babst. item babst Johannes der XXII. und
Philippus, kiing zu Frankreich, und herzog Leopold von
2blF.214] Osterich swuren zusamen wider kiing Ludbig.
Anno 1322 starb Matheus, und sein sun Galeacius
Vicecomes und sein bruder Marcus, gar bolberedter red-
licher mann zben, nach irs vateren tod besassen Mailand
6 jar durch gunst kiing Ludbigs und bezbungen iiberal di
30 Gbelfos. darumb lud der babst den kiing fur gericht gen Avinion,
do er hof hielt, dahin er nit komen mocht vor feindschaft.
und do er nit kam nach ordnung des rechtens, do tet der babst in 29L
und di obgemelten zben herren von Mailand in den pan
anno 1323 an sand Margrethen abent1 zu Avinion und
35 all ir giinnar und beraubet in aller gerechtigkait, di er aus der
wal gehabt het, und leget interdict in allem seinem land.
Anno 1323 starb di durchleuchtig furstin Beatrix, A. 291.
kiing Ludbigs hausfrau, an mitichen nach sand Bartholomew
tag und ward begraben zu Miinchen im chor in unser frauen
40 pfarkirchen.
Der kiing schiket ain erberge potschaft gen Avinion
zu dem babst umb ablass und gnad, aber er erlangt nichcz.
1 Richtige Umwandlung des romischen Datums 5. Jd. Julii
(oben 291 , 2). In der Freisinger Dioxese unirde der Margaretentag am
45 12. Juli gefeiert.
— 574 —
A. 292 Der kung faer aus babehm land wider in teutsche
'land and besamlet gar ain groese ritterschaft and far mii macht in
walsche land und kam gen Trient, darnach gen Mailand zu
dem andern mal a [auf pet] der Gibiliner.
A. 292. Anno 1325 Guido Petramala, bischof, zu Mailand an 5
dem heiligen pfingstag hat kiing Ludbig mit der eysnen
kron gekront, und do dem [F 215] kiing gelcz not was,
begeret er ainer steur von dem volk. das wendet her
Galeacius. darumb fieng in der kiing und sein zben sun
Accium und Marcum 1 und leget sy yn ainen kerker. und 10
erwelet 24 burger ; den furseczet er ainen pfleger ; dardurch
regiret er di stat Mayland.
A. 292 u. Item der babst Johannes durch raizung und bebegnus
46™*47a ;herz°g Leopolds von Ostereich und pfalzgraf Rudolf, des
kiings pruder, het gelegt interdict yn alien stetten, di 15
den kiing enpfiengen. daraus erstund grosse unainigkait
zbiischen der stet und briesterschaft; wann vil kloster
sungen, etlich nit. die Augustiner zu Strasburg swigen
17 * jar, di prediger und minderen bruder sungen etlich jar,
darnach horten sy auf. do sprachen di von Straspurg, 20
hiettens vor gesungen, so solltens noch singen oder aus der
stat springen. also giengen sy aus der stat und liessen das
kloster 6d vier jar. di korherren auch und di mtinch in
ainem kloster sungens, in dem andern nit. der kung was so
tugenthaft, er rach sich an kainem armen pfaffen nit, aber 25
di bischof und prelaten musten lechen von ym enpfahen. in der
zeit herzog Leopold kam gen Straspurg und ward da siech
293. und nam ainen wieteten tod an alle sacrament zu mittvasten
anno 1326. di anderen sein bruder Hainrich und Ott
sturben auch an erben, ausgenomen Albrecht. 30
A. 293. Kung Ludbig zoch aus Mayland mit [F. 216] grossem
her wider di stat Brixia. anno 1327 schikt er aber ain
botschaft zu dem babst gen Avinion, das er kam gen Rom
und in kronet oder ainem den gewalt gab. der babst wolcz
nit thun, sunder in seinem furnemen beleiben. er35
» hier fehlt die Ueberselxung von precious, also wohl auf pet.
1 Die beiden Namen, die hier ale Zusatx gegeniiber dem lateinischen
Text er8cheinent sind aus A. 293,15 entnommen.
2 So wie die im lateinischen Text ubersetxte Quelle Konigsh. Der
deutsehe Text der letxteren dringt hier an einigen Stellen durch; in der 40
Hauptsache ist aber die Debersetxung hier vom Texte der lateinischen
Chronik genommen.
— 575 —
het ain samnung und erklaret den kiing Ludbig wider-
spannig der kirchen und ainen zwayer und Guidonem Petra-
malam seczet er ab von bischoflicher und priesterlicher
wirdigkayt. kiing Ludbig enpfieng di stat Brixia in sein
5gnad. Castricius, herr zu Luca, enpfieng den kiing mit
grossen eren und behielt in pei im bey zbayn monaten. er
erwarb von im, das er Galeacium und sein zben siin ledig
Hess von der fanknus.
Kiing Ludbig verachtet den pan und alles, das der A. 293
lObabst mit recht wider in het than, und zoch gen Rom und
mit ym Castrucius mit 1500 pfarden. und er ward wirdig-t*. E. 117.
lichen enpfangen von den Bomeren a aus gunst der Gibiliner.
di Homer the ten ain botechaft zu dem babst und paten in, das er kam E. 117.
gen Kom und. kiing Ludbig kronet zu kayser. das wolt der babst nit
15 thun, sunder er vernichtet sein wal und erklaret in ainen A. 294.
keczer. Anno 1327 seins reichs im 14. jar zu Rom in der
kirchen [F. 217] sand Johanns Latron durch gunst der
pfaffhait und des romischen volks bard kiing Ludbig zu
kayser gekront von dem von Aretin, Stefan von der Seulen,
20 mit grossen freuden und glori. aber er ward paid verfiirt
durch rat der Romer und vermailigt sein glory und er, das
er di cardinal und bischof, die zu Rom warn, liess erwelen
ainen anderen babst, ainen parfiissermiinch, genant bruder
Peter von Corbario, aus Reatiner bistum; der nennet sich
25Nicolaum den fiinften. er war ain paur gebesen und het
ain elich weyb 5 jar, und wider yren willen gab er sich in
den orden und gab sich in di wal der unainigkait der
kristenlichen kirchen. er hielt gericht und machet cardinal
und bischof; di recketen ire oren wider den rechten babst
30 und sageten yn offem gericht, er war ain keczer, und
macheten in der stat Pisa ain pild aus stro und holz und
legtns an mit babstlichen klaideren, als war es babst
Johannes, und verurtayltens zum feur und gabens dem
beltlichen gewalt zu verbrennen. erst hub an mit emst der K 117. 118.
35 babst den kayser zu banncn. das bannen weret pis auf des kaysers tod.
Nach Galeacius tod anno 1328 ward Accius, sein sun, a. 294.
ganz eingeseczt zu Mailand durch kaiser Ludbig, den er
doch darnach verachtet mit undankperkait und bolt in gar
nit einlassen.
40 [F.218] Kayser Ludbig het vyl grosser kostlicher 295.
zerung gethan und het nimer gelt, ains tags was er alain
a Iiaum, darin: mal.
- 576 —
in unser frauen capellen und petet und betrachtet traurig-
lich, bie er mocht haym komen in sein land gen Bairen. a ein
eysgraber munch stund bei im und sprach: „Ludbig, wildu
mir volgen, so wil ich dir ainen rat geben, damit du deiner
sorg ain end macbst." Jatf, sprach er, „so das nit wider 5
got war." der miinch sprach: „got und sein muter werden
dardurch gross geert." „bie?tt, sprach der kayser. der
miinch antbort und sprach: „du hast in deinem land ain
stat, genant Ampferang. da solt du got zu lob und seiner
muter stiften ain kloster." der kayser sprach : „den namen 10
han ich nye nennen horen." der miinch sprach: „ wildu
das thun, so du kumst in dein land, so wirt dir die stat
zuhand gezaigt." der kaiser merket den namen. darzu
sprach der miinch: „ain fiirst in walschen landen wirt zu
dir komen und pitten freihait seiner herligkait. der wirt 15
dir so vil gelcz geben, damit du magst wider haym ziechen."
do das erhoret der kayser, verlobet er ernstlich zu [F. 219 J
pauen das closter. do gab im der miinch unser frauen pild
von alabaster gemacht und von stundan verswand der
miinch und ward nimer gesechen. es geschach, als er gesagt 20
het. es kam ain herr; der pat freihait. darumb gab er
dem kayser, als er begeret, hundert tausent gulden und der
kayserin, di was von Polony,1 ftinfzig tausent gulden, di
F. 175. het zu Rom ainen sun geboren mit namen Ludbig. er gab
A. 296 u. auch in di kanzlei zway tausent gulden, daraus ents prang ain 25
F> 115* sprichwort: ain Bayr kan kain grossere sum nennen dann hundert
tausent gulden.
A. 296. Der kayser kam mit freuden in seyn land, und in
ainem diken wald, do vil morderey geschach, do ward
erzaigt das ende oder stat Ampferang. do hub an der 30
kayser das kloster zu pauen und nennet das Etal und leget
den ersten stain selber. ft das geschach an sand Vitalis tag
des heiligen martrers anno 1330. und stiftet do 22 person
sand Benedicten orden. und der erst abt Fridrich Hein-
richsreuter ward genomen aus dem kloster Reichenbach. 35
er stif-[F. 220] tet auch da ain wonung 12 ritteren und iren
n Raum, darin: malen.
1 In diesem Namen erscheint die im lateinischen Text an jener
Stelle beniitxte Quelle Fiietr., wo es hiess: was aine von Polandt, was im
lateinischen Texte 295,37 richtig geandert worden war in: que erat de40
Hollandia, an einer andern Stelle abet (318,5) aUerdings (auch aus Fiietr.)
beibehalten worden war.
— 577 —
hausfrauen und 6 witiben. den gab man di pfriind als den
miinchen. das weret als lang, als der kayser lebet. do er
starb, namen sein sun di gult, di der vater darzu gegeben
hett. darumb mochten di ritter nimer wonung da haben,
5 und das kloster ward dardurch arm.
Do kayser Ludbig zoch aus walschen landen, do Hess A. 294.
er seinen babst zu Viterby. der selb pabst ward darnach2&5.
gefangen von Bonifacio von Pisan und zu dem rechten
babst gefiirt. do ward er eingeslossen in ain kamer und
lOerwerlich behut bis an sein end und da wirdiglich begraben.
anno 1334 am dritten tag des monats Decembris babst 297.
Johannes der XXII. zu Avinion beschloss seinen lesten tag,
davon man sagt, das er an seinen lesten zeyten den ge-
fellten pan bider kayser Ludbygen loblich wyderruft hab.
15 sein nachkumen Wenedictus der XII. wolt sich mit dem
kayser veraint haben und wolt in aus dem pan lassen haben.
da wolten di cardinal nit und der kung von Frankreich ;
dem verschmachcz, das sich der kayser tiber in schrayb.
Der kayser schiket aber zu dem babst Benedictura gen
20Avinion ain erberge botschaft umb ablass aus dem pann,
aber er erlangt nichcz.
Der kayser vodret di kurfiirsten und di stet gen
Frankfurt und klaget in sein unschuld und das unrecht,
das im bescheche; das in der [F.221] babst ainen keczer.?00.
25nennet. und in gegenwiirtigkait geistlicher und weltlicher
fiirsten und vor allem volk sprach er den Pater noster, das
Ave Maria und den glauben, damit und dardurch er sich
erkennet ainen rechten waren kristnmenschen, und machet
da vil guter gesecz mit den fiirsten. dy warn do all mit 297.
30 im und gelobeten im hylf. und Johanns, kung zu Beham,
nam do von im lechen, des geleichen antler fiirsten, und es
ward guter frid in teytschen landen. babst Benedictus 298.
verneuet den pan wider den kayser. der kayser Ludbig 299, 255.
vertrayb seinen widerspannigen bruder, pfalzgraf Rudolf, von
36 land und von leuten, als oben gesagt ist. doch als er
vernam seins bruder Rudolfs tod, gab er seinen siinen di
Pfalz und etlich stett wyder.
Der kayser herachet gar geweltiglich durch teuteche und w&lsche A.300u.E.U8.
land und machet guten frid.
40 Er krieget mit der stat Rengspurg und mocht ir doch A. 298.
in vil jaren nit gewinnen. zum lesten mit hilf und gunst
etlicher reycher burger in dem haus der herzogen von 299.
Bayren machten sy ain loch under der erd; darzu hulfen
Quellen a. Erorterangen N. F. III. 37
— 578 —
etlich burger inwendig, dardurch er vermaynt in di stat zu
komen und di eroberen. aber es was umbsunst; wann an
dem tag, do albeg zwen und zben solten eingen in di stat,
do ward das loch gefunden. und des zu ainera warzaychen
stet an ainem stain in der maur also geschriben : anno 1337 5
des eritags vor sand Urbans tag ward das loch [F. 222 J
gefunden und zben daryn gefangen, di das loch gruben, und
des nagsten erichtags darnach in di zinnen gehangen. a
^tem do man zalt 1337 jar, was her Kapolt
Massenhauser zu Massenhausen. der het ain frume 10
frauen. di zech er mit seinem knecht und thet ir
unrecht und verprennet di frauen und den knecht
paide. ft des morgens da der Massenhauser mess hort,
do sach er ob gocz leychnam, da yn der priester
wandlet, ain swernde hant, das di frau gerecht warl5
fur yr schuld, und darnach macht der selb Massen-
hauser goczleichnam nimermer gesechen und lebet
11 jar darnach. auch pat di frau an irm end, das
kain leyblicher erb nimermer von kainem Massen-
hauser kam. das geschach, das er garzergieng, do 20
man zalt 1399, und das gut in fremd hend kam.
Anno 1338 gab kayser Ludbig sein tochter2 yn
das frauenkloster sand Claren orden zu Miinchen.
des kaysers rat und ander sein frund di warn zornig,
darumb der kayser di tochter wider wolt aus dem25
kloster genomen haben. di junkfrau lag got und
unser frauen [ K 223] so mit grossem gepet an, das
si got ee sterben liess, ee man sy aus dem kloster
nam. also als man sy zu morgens aus dem kloster
wolt genomen haben, an dem abnt was di junkfrau30
gesund, in der nacht starb sy mit iren kristen-
lichen rechten und guter vernunft.
E.U8u.A.300. Dem kaiser stund grosser reichtumb zu; dann er uberlebet di
herzogen yn Niderbayren all und ereribt und besass yre land, es
a Haunt, darin : mal. 35
1 Die folgende Oeschichte beriihrt sich mit Angaben in Aventinus'
Annalen VII, 19 (Samtliche Werke III, 458,18-23). Wetin Riexler dort
vermutet hat, dass Hund, der in seinem Slammenbuch 1, 214 die Oeschichte
erxdhlt, ausser Aventinus nock eine andere Quelle gehabt xu haben scheine,
so mochte ich feststellen, dass diese andere Quelle nicht eiwa eben der 40
obige Text ist, sondern Diessener Aufxeichnungen (Mon. Bote. VIII, 309).
Vgl. auch Aventinus' Chronik VIII, 52 (Samtliche Werke V, 499 f.i. Zur
Sage siehe auch Oberbayerisches Archiv IV (1843), 405 ff. und Schoppner,
Sagenbuch der bayerischen Lands I, 447 f.
* Vgl. oben S. 306, 5 ff. Die Quelle der vorliegenden Erzahlung 45
ist nicht festxustellen.
— 579 —
ward auch ledig di marich zu Brandenburg, di grafschaft zu
Tirol, das herzogtum ZU Kernten. di lech er seinem eltisten sun
Ludbig. im vielen auch zu di land Holand, Seland, Honigaw und die E. 118.
herligkait uber di Fryesen. di verlech er auch seinen zbayn sun Albrecht
5 und Wylhalm.1
Der kayser hielt seinen hof am maysten zu Nurmberg undMunchen, A.300 u.E.118.
dardurch di zbo stet vast aufnamen an reichtum und an kostlichen pauen.
Do nu kayser Ludbig Niderbayren bett ereribt xmAA.25l.
was zu Lanczhut, hetten di prediger vor der zeyt, als 252. 298,30
10 herzog Hainrich mit dem kaiser anhub zu kriegen, geschwigen 252.
und nit offenlich mess gehabt. do legten sy an mit ainem
herzogen von Decke, das er ain ursach machet, damit sy
mit glimpfen wyder anfiengen zu singen. das geschach
also, aines morgens kam der gedacht herzog mit prinenden
I51iechten und fackeln yn predigerkloster und wietet und schrai
als ain zorniger, das sy sungen, oder si miiesten alls irs
gucz schaden nemen. aus der klaynen ursach huben sy
wider an zu singen [F. 224] und offnlich mess haben und
gebarteten nit der absulucion vom babst.
20 Dy prediger zu Kengspurg hetten bey 20 jaren still 299.
geswigen und mit verslossner tur mess gehabt. zum
lessten do yn der babst kain genad wolt thun, sprachen si,
es hiet ain bischof mit in dispensirt und huben wider an
zu singen und offnlich mess zu haben.
25 Anno 1342 starb der pabst Benedictus der zbelft zu30i.
Avinion. nach im ward erwelt Clemens der VI.
Anno 1344 schiket kayser Ludbig sein botschaft gen 302.
Avinion zu babst Clemens und begeret gnad und absulucion,
als er vor auch oft het gethan. auch hat er dem pabst
30geschykt ainen ungeschriben pergamenen brief, besiglt mit
seinem kayserlichen insigl; dareyn sol der babst schreyben
nach seinem wyllen, was yn gut gedunk; das well er als
zu puess verbringen. do haben sein poten dem babst zu
lieb dareyn geschriben, der kayser bekenn, das er sei ain
35keczer und sei nit recht zu kung erwelt worden. und der
brief ist offnlich gelesen worden. do het nu der babst alle
sein mainung und begerung und seczet den kayser ab und
gepot den kurfiirsten, das sy ainen anderen kung welten,
sunst so well er sich an yn rechen. auch so war sein rat
40 und gunst, dass sy erweleten margraf Carl von Marheren,
kiing Johanns von Beham sun.
1 Vgl. oben S. 305, 19 ff.
37*
— 580 —
A. 302. Anno 1345 karaen zusaraen di curfursten, ausgenomeu
Conrad, erzbischof zu Mainz. [F. 225 J der ward auch von
dem babst abgeseczt und ainer von Nassaw an sein stat
geseczt, doch behielt er das bistum sein lebtag. und si
erwelten den benanten Karl zu ainem kttng. 5
Konigsh. 473. Und in disen zeyten ward das puch gemacht, das da haisset
defensor pacis.1 das bebeiset das mit der heiligen geschrift, das ain
babst sol under ainem kayser sein, und beweyset auch des babstes
geltigkayt und symoney etc.
A. 303 u. Dainach samlet der kayser di fiirsten und stet* gen Speir 10
Kontgsh. 472. und ^g^ 0D gy ^ 0(jer margraf Carl fttr ainen herren woliten
haben. sy antworten ym, sy bolten all yn fiir ainen herren haben
und nit Carl und bolten umb Karls noch umb des babsts brief
nichcz geben.
A.303u.E.118. Der kayser machet guten frid.8 er hett kainen mangl Oder 15
A. 296. abgang an allem dem, das ainem weysen mann und regirer
zugehort, dann das er nit lateinisch kund, daraus im auch
under anderem di ungenad des babsts entsprungen ist, das
sich also hat begeben.
Von seinem kanzler. 20
Er het ainen canzler mit namen maister Ulrich Hangenor
von Augspurg. dem befalch er sein ynsigl und was zu
schreiben was. nu begab es sych, das der genant canzler
zigen ward ainer grossen unerlichen schuld und von etlichen
machtigen vor dem kayser verklagt, den er di gerechtigkait 25
nit verzeichen mocht. do fand er ain mitl, das di sach
geta-/"F. 226Ji\ngt ward, also das er sich purgiren oder
entschuldigen solt mit 15 prelaten. das geschach zu Nurem-
berg, darnach ward der kanzler wider an sein amt und
F. 173. wyrd geseczt; wann di prelaten sageten, solichs geschach dem 30
kanzler zu neid und hass. nu bas der kaiser im vast genedig. nu
vermainet der selb mayster Ulrich kanzler und verwistz dem kaiser
oft, er solt di von inn erb und land gar vertreyben oder toten, di
solichs auf yn hetten gesagt. und darumb das es der kayser also
vallen und bleiben liess, gedacht der valsch man sich an dem kaiser 35
A.296.zu rechen also, in der zeyt schiket der kaiser aber zu dem
babst gen Avinion uber gnad ein botschaft und brief, di
1 Vgl. oben 298, 19, wo die Stelle das do haisset defensor pacis
aus Konigsh. beniitxt ist. Hier im deutschen Texte tcird der game Ab-
schniit aus Konigsh., von dem im lateinisehen Texte nur jene enodhnleAO
Stelle vencendet ist, wortlich als Zusatx ubernommen.
1 Ist gegen den lateinisehen Text Zusatx und stammt aus der jetiem
Texte xu grunde liegenden Quelle Konigsh.
a Ebenso oben S. 577, 39.
— 581 —
inn hielten willige gehorsam und demiitigkait dem romischen
stul. aber der obgemelt kanzler, darumb das yn der
kaiser nit gerocben hett an seinen widersacberen,
rach er sich selbs an seinem aigen herren und schraib
5 valschlich yn di brief, di der kayser dem babst schiket,
der babst war ain bestie, das ist in walsch ain un vernunf tigs f. 174.
tier, das von dem mer aufsteigent yst, und er war nit 4. 296.
rechter babst. darumb tet in der babst zu pann und 207.
erbecket di fursten wider yn. solichs gross tibl tfbuschen der
10 haubt der cristenlichen kirchen belayb verschwigen als lang,
pis der obrist richter wolt, das es offnbar wurd. und es
geschach, das der oftgenant kanzler viel in ainen grossen
siechtum, darin er solich gross tibl und falschhait dem kayser
selb bekannt, und das er das darumb gethan hiet, das er
15 [F. 227] sein widersacher zum rechten het komen lassen
und nit an der stat getot. do aber der kayser erkannt von
den arzten, das der kanzler in dreyn oder 5 tagen sterben
must, do sprach er: „wiewol der schalk hiet verdient aller-
lay pein, marter und tod, so wil ich in doch des gericht
20befelhen, der in geblagt hat", aber das gross klagen und
wainen, das der kayser hett, kan niemant geschreiben.
darnach starb der kanzler als ain posbicht.
Allererst kam der kayser ain wenig zu rue und er merte wol A.300u.F.178.
das re ich. er was fridsam und erstoret all krieg des reichs.
25 Von seinem tod. A. 304 u.
jp 178 I
Ainer zeit zoch frau Johanna, herzog Albrecht von Osterich
hausfrau, aus dem Elsas und bolt gen Osterich und kam gen
Bairen. do das vernam der kayser, kam er zu ir zu Undenstorf und
het mit ir vil freuden und er erpot ir zucht und grosse er. nach
30 dem als sy z'morgens weg wolt, machet er ir zu willen ain gejayd. und
umb di er, di ir der kayser webeyst, bas sy geflyssen, das sy im zuleez
wolt lassen ain getrank des grimen tods, do sy also ain weil mit dem
kayser an dem gejaid was, do het di m5rderin ain lagelein mit ainem
zbifachen poden, in ainem was weyn, und wann sy den zapfen verrayb,
35 was in dem andcrcn ain args vergifts trank. als sy sich von dann wolt
machen, pot sy dem kayser zu trinken. als aber er yr vil eren erpoten
hett, [E. 228 J also tet er noch und pat sy vor zu trinken. als sy
getrunken het, verkeret sy den zapfen und gab dem kayser das todlich
getrank. als das beschehen waz, eylet si von stundan weg, auf das
40peldest als si nioeht* do het der kayser solichs kain vertrauen. eS
kamen di jager und sageten, sy hieten ainen peren gefunden.
1 Oegeniiber dem lateiniscken Text aus letxterer Quelle erweitert.
2 Uier fehlt sinnstbrend der Satx der Quelle: Nach klainer zeit
ward sich der kaiser klagen (F. 176,34).
— 582 —
mit lust und begyer rait er in den wald alain mit zbayn
ritteren. sein sraerz und swindl des haubcz was so gross,
das er viel von dem ross und sprach: „o du siiesse junk-
frau Maria, bis bei meinem tod", und als er di wort sprach,
in ainer schoss ains pauren verschied er. das geschray5
erhorten dy ritter und sprungen von den pfarden und wolten
305. in aufheben. do funden sy in to ten. sein leyb ward gefurt
gen Undenstorf. do belaib er liber nacht. am dritten tag
ward er gefurt gen Munchen und daselben begraben in
E. 118. unser frauen pfarrkirchen, do er geberscbet het 32 jar, nach der 10
A. 305 menschberdung Christi 1347 an sand Gereonis tag1, er lie
6 sun, Ludbig, Stefan, Albrecht, Wilhalm, Ludbig den Romer
u. E 121. und Otto, bey zbain elichen ha us frauen, der kiingin von Polan und
ain grafin von Holand und Hess yn Oberen- und Niderbayren, die
122. margrafschaft zu Brannenburg und darzu di land Holand, Honigaw ^
Seland und di berlichayt in Fries- [F. 229] land, das herzogtum
zu Karenten, auch di grafschaft zu Tirol, di sex fiirsten tailten
di land unter sich, als man zelt von gocz geburt 1349 zu Lands-
perg an sontag nach unser frauen geburt tag.
A. 305. Nu wil ich sagen von den sex fiirsten und irer lini 20
und wil anheben an dem ersten, darnach von dem jungsten
bis auf den andern umb das, das sein geschlacht noch lebt
hunz auf heutigen tag und der fiinf fiirsten lini ist ganz
abgestorben.
A. 315 Ludbig a , margraf zu Brandenburg und Lusicz, herzog 25
in Bairen und zu Kernten, des heiligen reichs obrister
camrer, graf zu Tirol und Gorz und vogt der kirchen Aglach,
Brixen und Trient, was ain strenger, streitpar, milter fiirst.
di march zu Brannenburg het im sein vater verlichen, di
weyl er dannoch lebet; wann sy ward dem reich ledig. 30
nach seins vatern tod in der taylung mit seinen briideren
tailt er sich her aus gen Munchen 2 und ubergab di march
u. E. 122. seinen jiingeren zbayn briideren Ludbig und Otten. und im
ward vermachlt des lesten graf Meinh arte n von Tirol tochter8, di genant
ward Maultasch und die grafschaft zu dem haus [F. 230] 35
Bairen bracht, darumb also genannt, das sy alls ain ungeschaffen
weyb bas. bei der frauen het er ainen sun, was genant Meinhart.
» dux am Rand iiber Kreis.
1 Die Tagesangabe ist Zusatx aus Andr. 89 , der an der ent-
sprechenden Stelle im lateinisehen Texte xu grunde liegt. 40
* So (vgl. unien S. 584,17) nacfi oben S. 318,8.
• Vgl. oben S. 315t Anm. 6.
— 583 —
margraf Ludbig was gar ain hocbgelobter fiirst in allera romischen E. 122.
reich und er starb, diweyl sein sun Meinhart ain kind was, anno 1361, A «316u.E.122.
seiner herschung im 14. jar an sand Laraprechcz tag. A. 316.
Meinhart «, graf zu Tirol, ain sun margraf Ludbigen jeez AJI16u.E.125.
5V0rbenant, der was junk, do sein vater starb. des fursten under-
stunden sich zu regiren ain herr von Abnsperg und ain herr von Laber
und die vom Stain und auch etlich dienstleut i n Oberenbayren und
regirten den jungen fursten nach irem ge fallen, darab die anderen fursten
von Bayren und sonderlich berzog Stefan der elter ain gross missvallen
lOhetten. und darumb stellten sy dem fursten vast nach. und ains tags,
als er was zu Rittersberd, das gelegen ist auf der Ylm ob Geisenveld,
bei dem von Abnsperg und des nit getraut, do kam berzog Stefan
und sein sun, auch genannt Stefan, und belegeten den Meinharten.b
und do sy etliche zeit vor dem geschloss [F. 231] gelegen waren, do
15 kam berzog Fridrich, der auch ain sun bas herzog Stefan des elteren,
und pracht mit im vil ritter und knecht und rannt aines tags ungebarnt
fur das geschloss und half dem Meinharten aus dem geschloss. und
zugen baid fursten hin gen Nurmberg zu dem burkgrafen. und als
etlich sprechen, so sind ritter vor dem geschloss geschlagen worden;
20 dann daz geschloss jeez seidher haist Ritterswerd ; hievor hies
es Kottingwerd.1 nu bolt pischof Perchtold von Aichstet den
Meinharten baimlich hinfurn mit im in das pirg. do wurden sy gevangen 126.
von paurnvolk und gen Ynglstat gefurt. daselb ward mit tadiBg be-
griffen, daz Meinhart solt etliche jar zu Miinchen beleyben und geregirt
25 werden durch seinen vetteren. daselb belayb Meinhart nit lang und
kam haimlich von dannen in das pirg. do gab im sein muter, di genant
was Maultasch, zu der ee frail Margreth, herzog Rudolfs von Oste-
reich sbester. do lebet er nit lang und starb auf der purk zu Tirol und 317.
liess kainen leyblichen erben.
30 Nu was die eegenant Maultasch den fursten von Bairen veint. A.317u.E.126.
darumb schiket si nach dem vorgenanten Rudolf, herzog von Ostereich,
und machet im das land underthanig, wiewol di grafschaft Tirol kaiser
Ludbig vormal Ludbigen, seinem sun, und alien seinen erben verlichen
[ F. 232] hette. darumb ward zbiischen der herr en von Bairen und
35 Ostereich grosser unfrid. und herzog Stefan der elter und sein zben
sun , Stefan und Fridrich , legten sich fur Miildorf , darumb das der
erz bischof von Salzburg mit den herzogen von Ostereich was. hie
enzbuschen samlet berzog Rudolf auch ain gross volk und zoch herauf
bis gen Ried und was ym willen Miildorf zu retten. und do di fursten
40 von Bairen vernomen, das der herzog von Ostereich das land zu Bairen
erlangt het, do brachen sy auf vor Miildorf und zugen im engegen und
waren begierig zu streiten mit dem herzogen von Ostereich. do aber
der berzog von Ostereich vernam, das di fursten von Bayren heten
aufprochen, do sprach er: „ich hab meinen willen verbracht und hab
45 mir gnug gethan, darumb ich auszogen bin", und keret sich wider umb
und zoch haim gen Ostereich. und do di herren von Bairen nor ten, 127.
* dux am Rand iiber KreU. *> Raum, darin : mal.
1 Obeti S. 316}14.
— 584 —
das der herzog von Ostereich das land geraumt het, da zngen sy auch
nit mer fur Muldorf, und der krieg belag also anno 1364. und ward
nachmalen mit tading gefunden, das di grafschaft Tirol den herzogen
von Ostereich belaib.
A. 317. Margraf Meinhart hett ainen pfleger zu Inglstat, ainen 5
Rorbecken. zu des zeiten ward urabmaurt Inglstat.
Cf. Andr. Nach der obgenanten tailung gerten di herren
(554) 645.\m niderland auch ainer tailung. da macht Ludbig
[F.233] vonBrandenburg ainen tag genRengspurg.
zu dem kara auch pfalzgraf Ruprecht und Johans,lO
burggraf zu Niirmberg. di taylung geschach an
sand Oswalcz tag anno 1353.1
A.318u.EJ23. Ludbig a der Homer, also genannt, darumb das er zu Rom geboren
warde, und sein jiinger bruder Otto, der p aider muter was
von Polan, den was in der ersten tailung di march zui5
Brandenburg, di iibergab in der elter bruder Ludbyg und
tailt sich gen Miinchen, als oben 2 gesagt ist. dy inwoner
in der marich mochten nit erleiden das unordenlich leben
122 der zbayer fiirsten und jagten sy aus dem land, do verkaufet
margraf Ott di march zu Brannenburg kayser Karl dem vierten, am 20
geschlacht ain kung von Beham, umb zbaymal hundert tausent gulden
u.F. 181. anno 1373. di summa gelcz bard im halbe bezalt; dann fur das
ander 100000 gulden wurden ym etliche geschldeser wider, die vor
ainer zeit mit heirat genBeham barenkumen durch
pfalzgraf Ruprecht, den man auch Adolf hiess,825
als Lauf, Harspruck, Sulzpach, Reichenfeld, Hirsaw, Rosenberg, noch
beliben etliche geschloss aufdemNorkaw dem kung von Beham.
aber nach etlicher zeyt, als kling Wenzeslaus entseczt ward von
dem romischen reich und pfalzgraf Ruprecht er- [F. 234] welt
ward zu ainem romischen kting, der krieget auf Wenzeslaum und 30
pracht alle gschlosser vor dem wald wider yn der herren von Bayren
gewalt.
A.318u.E.l23. Margraf Ludbig der R5mer starb in der jugent an leyblich erben.
122 Otto, sein bruder, als er di halb summa het enpfangen, zoch er
dam it haym gen Bayren und seczet sich auf ain geschloss, genant35
* dux am Rand titer Kreis.
1 Die&en im lateinischen Texte sich nicht findenden Abschnitt ware
man geneigt auf Andr. 554 xuriickxufiihren, wo aber die Tagesangabe
riehtig (vgl. Biexler, Oeschichte Baierns 111, 29) lautet : in die S. Eras mi
(3. Junij, uahrend das obige Tagesdatum an sand Oswalcz tag (5. August) 40
in des Andreas deutscher Uebersetxung seiner bayerischen Chronik (Andr. 645)
erscheint, die demnach hier xu grunde liegen durfte.
2 S. 582.
3 Dieser Zusatx beruht auf Andr. 556, 9ff.t welch' letxtere Quelle
oben an der entsprechenden Sielle des lateinischen Textes xu grunde liegt. 46
— 585 —
Wolfstain, gelegen auf der Yser under Landshut. daselb vertraib er
sein zeit unfurstlichen mit ainer mullnerin, genannt Gredl. umb desu. F. 181.
willen haist di selb mul noch heut dee tags Gredlmul er starb 4. 3/0.
an erben und ward begraben ym kloster Saldental zu Lancz-
5 hut anno 1378.
Albrecht und Wilhalm a besassen ainen michelen tail des nider- E. 123.
lands zu Bayren mit der stat Straubing und darzu Holand, Honigaw,
Seland und di herlikayt in Friesen; wann ir muter was fYtoMA.304,9
Margreth, ains grafen tochter von Holand. (292,3).
10 Albrecht was gar ain gutiger f first des titl stund also : wir A. 319 u.
Albrecht von gocz genaden pfalzgraf bei Rein, herzog in Bayren, graf F. 184
zu Holand, Honigaw und Seland, herr der herschaft zu Friesland.
im ward verheirat frau Margreth aus Polant, herzog Ludbig
von liriga tochter. bei der het er drey siin und drey tochter, u. E. 123
15 Wilhalm, Albrecht und [F. 235] Johannsen. di ain tochter , frau
Margreth, ward vermachlt herzog Johannsen von Burgundy b, graf zu
Flanderen. der gepar aus ir den grossen herzog Johannsen1 von
Burgundy, der an den Tttrken gefangen ward, sy ist begraben
yn Holand. di ander tochter, frau Johanna, het herzog Albrechten u. F. 184.
20von Ostereich. der starb ira gleger vor Snayra.2 bey dem
gepar sy herzog Albrechten, der hernach romischer kting, ZU Ungeren
und Beham ward, und di frau Margreth3, ward wider ver-
heirat herzog Hainrichen yn Niderbairen, des reichcn herzog
Ludbigen vater. di dritt, frau Katherina, ward ain ge-i. 320.
25machl herzog Edwarts von Gelleren, starb an erben und
ist begraben yn Holand.
Aber herzog Wilhalm, des herzog Albrechcz bruder, A. 319 u.
dem ward vergeben. davon ward er unsinig vor seinem tod und-^*^*
starb an erben. sein hausfrau was Machthild, ains herzogen
30 von Lankaster aus Engeland tochter. nach ym nam sy
herren Waldrabeu von Valkenberg; ist begraben in Holand
zu griinen Hag pei den predigeren.
Anno 1357 beleget herzog Albrecht mit hilf seines bruderen a. s20 u.
herzog Stefan ainen ritter, genannt Peter von Egk zum Naterberg, der F. 179.
35selb ritter disem herzogen yn seiner kin thai t vil vaterlicher treu ge-
than het. nu baren ir vil aus dem adl, di vil gucz in [F.236] sein
sachredten; wiewolesnit half, do zugen des ritters frund zu kayser
Karl, kfing zu Beham, und bebegeten den .mit ainem her. der kam
bey Stauf uber di Thunawc und machet ain feld ain halbe meil von
40 der fursten von Bayren feld. und als di fursten sachen, das yn der
a Kreis am Band. b Burguny Es. c Raum, darin : mal.
1 Vgl. ohm S. 320, Awn. 2.
* Znaim. Quelle dieses Zusatxes ist Andr. 560, 1.
$ Vielmehr Elisabeth ; vgl. daselbst Anm. 5.
— 586 —
chung zu was komen, wolten sy geleych mit ym gestriten haben. das
underkameD di landherren und bard darunder gethadigt, das her Peter
von Egk den furs ten das geschloss solt iiberantborten und davon
solt ziehen sicher mit dem leyb und allem seinem gut. nu het der
321. Titter so grossen mangl auf dem geschloss gehabt, das er paid dar-5
nach starb.
A. 321 u. 1360 Albrecht, herzog in Bairen, gubernator in Holand,
F-179-gevr&n das geschloss Hilkersperg.a
In der zeyt hub an herzog Albrecht di vest zu Straubing ze
pauen.a 10
A. 321 u. I K 237 J Anno 1367 ain burger, genannt Albrecht Stainhauf,
F. 180. nuD jm mjt gun8t und willen des ftirsten zu pauen das kloster der
Carmeliten auf seinem aigen grund.a
A. 321 u. Anno 1375 an sand Gregori tag starb Lewpold, der lest graf
F. 181. z u jjai8j una* ijgt begraben im kloster Osterhofen in sand Wolfgangs 15
capeUen und ligt pei anderen seinen vorderen daselbs.
A. 321. Anno 1404 an sand Lucie tag starb der herzog Albrecht
und lie dy obgemelten drei sun; ward begraben yn Holand
zu Grunenhagb.
A. 322 u. Anno 1393 slug das wiltfeur*> zu Straubing ein und verprennet 20
F. 182. dj najk gtatj a ausgenomen das haus Jordan Uetz, das sand
Peter behtitet.
A. 322. Hemach volgt von den dreyn siineu, di herzog
Albrecht, von dem icz gesagt ist, verliess.
A. 322 u. Bilhalm c besass Holand, Seland, Honigaw undFriesland. herzog 25
E- I29- Johanns von Burgundi hett ain swester mit na- [K 238 ] men
Margreth. di nam der herzog Wilhalm. di frau gepar ym
ain ainige tochter, genant frau Jacoba. di ward verheirat dem erst-
A. 322. gebornen sun des kiings von Frankreych Delfin Cirnonensis *>• nit
lang darnach starb dieser telfln am karfreitag anno 1417.30
herzog Wilhalm von Holand starb anno 1417 und ligt be-
graben zu Gent in Henigaw; het geregirt 12 jar und
sechs monat.
A 3j£2i29 Albrecht d, des obgenannten Wilhalm bruder, besas
A. 322 am ta>r^ des niderlands zu Bairn mit der stat Straubing. er was 35
ain senfter herr. er starb an elich erben; wann er het
u. F. 184. kain hausfrauen, und ist begraben zu Straubing im chor des
A. 322. 323 closters der Carmeliten. nach der zbayer bruder Albrechcz
u. F. 184. und Bilhalm tod ir bruder herzog Johanns regirt das niderland
mit Straubing durch ainen viztum; wann er selb herschet40
in Holand.
* Baum , darin : mal. b so Hs. c dux am Band neben Kreis.
d dux am Band tiber Kreis.
— 587 —
Johanna* ward erbelt ZU ainem bischof zu Luttig. das A. 323 «.
bistum regirt er etlich vil jar und wolt doch nit bnester -ia ■
werden und bischofliche weich enpfachen. darurab waren
di von Luttig bebegt wider yn und anno 1408 ward herzog
5 Johanns [F. 239] von den von Luttig belegert. in dem beleger waren
di von Luttig so fraysam, das sy den frauen, di aus der stat getriben
wurden vor armut, i n ir ghaut pei der scham abschniten und auch
etlichen di prust abschniten. nu wolten herzog Wilhalm VOn Holand
und sein swager herzog Johanna von Burgundi dem herzog Hannsen
10 nit helfen wider di von Lfittig. aber do sy in in solichen noten sachen,
do kamen si im unwissent zu hilf wol mit zechen tausent man.
der ffcrst herzog Johanns uberlebet sein zben briider und gab auf das 130
bistum Llittig yn dem concili zu Costenz und nam des herzog Jo-w. F. 185.
hannsen von Lusnyz tochter zu der ee. der selb herzog was
15 ain bruder kayser Sigmunds. der heirat geschach auf mainung,
das herzog Hanns verhoffet erben zu dem land zu gewinnen.
Und er kam gen Dortrak in Holand und hiet geren aufgenomen A. 324 u.
als ain nagster gesippter erb di haubtmanschaft und landvogtei der E. 130 u.
durchleuchtigen frauen Jacoba, herzogin zu Bayren, grafin zu H.o\nnd9E. 187.
20 witib des telfins, und er wolt sich der land underziechen. das mocht A. 324 u.
er doch nit erlangen und fridsamlich behalten von wegen der bider- -^ ^0.
standigkait der von Luttig, die di frauen Jacoba und ir muter Margretha
in hut und in inn gebalt hetten und vermainten durch sich selb ze
regiren und herschen. do das vernam herzog Johanns von Bairen,
25 [F. 240 J do machet er vil frundschaft mit vil Holenderen. auch A. 324 u.
schlug ensich etbe vil stet, geschlosser und markt an yn, in sonderhait^- 187'
di stat Dortrak, di im merklichen grossen bei stand tet. her wider het
frau Jacoba und ir muter den maisten und pesten tail der lender under
handen. umb das erstund grosse unru in dem land mit raub und prant.
30 und er hub an zu kriegen bider di von Lftttig und verderbet in vil E. 130.
geRchlosser und dorfer und was er fand auf dem land, darnach durch A- 324 u.
etlich underred der fiirsten ward ain grosse samlung gen Wiernlett in E.13(u.F.l87.
Flanderen gemacht des leczten tags des monats Julii. do bard be-
8chlossen durch herzog Johannsen1 von Burgundi, das frau Jacoba. A. 324 u.
35 witib des telfins, »olt verbeyrat werden dem herzog Johannsen von '
Brabant durch erlaubnfis babst Martini des funften, dan sy nur ge-
swistergeit kind mit ain an der waren; wann herzog Yohans von
Brabant was herzog Philipp von Burgundi bruder sun, so was frau
Margretha, frau Jacoba muter, herzog Philip von Burgundi tochter.
40 als di dispensacion beschach, do kam herzog Johanns von Brabant in ^- 324 u.
Holland anno 1418 mit vil fursten, herren und grosser ritterschaft und Em 130 131
nam zu ainem elichen gemachl di frau Jacoba in beibesen ir muter,
und do di furstlich hocbzeit verbracht ward, do ward herzog [F. 241] **• F. 187.
Johanns von Brabant gefurt durch Holand, Honigaw und Seland, und
45 a dux am Band iiber Kreis.
1 .Im laieinischen Text richtig : Philippum.
— 588 —
widerum ward gefurt frau Jacoba in Brabant, und di weyl belayb
neraog Johanns von Bayren in der stat Dortrak mit den seinen mit
lnd an krieg und het die stat ynn mit anderen gschlosseren. das
]SS. mochten nit geleiden di von Liittig, di Hoenzensy, und machten ain
verberrung under den furs ten, daraus seid vil ubls erstund. und durch 5
ir versagen besamlet herzog Johanns von Brabant ain machtig gross
ner der ntterschaft und nam im far herzog Johannsen von Bayren ganz
ze vertreiben aus Holand. und er umbleget di stat Dortrak* und
laget sich dafur am andern tag nach sand Johanns tag des tafifers
und lag davor bis an sand Larenzen tag. do zoch herzog Hans von 10
Brabant mit grossem schaden davon; wann er het gar vil guter ritter
und knecbt verloren vor der stat; auch wurden ym vil grafen und edl-
leut gefangen. m disem werren verbfisten sy ser di lender mit raub
"J d9p^nt ^^ todHcher manschlacht auf baiden tailen. es ge-
. oo, l-il "7^wan auch herz<>g Johanns von Bairen di stat Rotterdam* mit 15
* 1^ \ V0D D°rtrak- al8 aber herz°g PhiliPP * grossen unru hdrte,
/>. /Wdo machet er ainen fridtag zbiischen der zbayr herren auf den nagsten
sand Andres tag anno 1419. als diser fursten rat zusamen kamen, ward
gemacht, das herzog Johannsen von Bairen solt nachvolgen zu rechtem
erb di stat Workam, dy herren von Arckl, dy herren von Werden;20
auch solt der benant herzog von Bayren als Holand herschen und regiren
dreu jar nach ainander. auf das kamen zusamen di drei fursten und
gaben an ainander den kuss zu ainem waren zaichen des frids. nachdem
und alle ding verbrieft und ausgericht waren, zoch herzog Johans von
Bairen in Holand uDd nam da ein di stet. di swuren auch ym als inn 25
rechten herren. an allain di Hoezenser wollten kainer weis sich huldigen;
ay waren ym auch in alien sachen widerbertig. herzog Johanns von
Brabant kam yn diser unru gen Prfixel. dar kamen auch di Hoezenser,
u« >'[fm24SJ ln de8 furaten palast erstachen sy in seiner gegen-
u. E. 131. bfirtigkait den treuen ritter her Wilhaim von Berken; * wann sy gaben 30
Amw4i£l™ iChU,d dCS frid8' der gemacht was worden. mit dem entrunen
if. iW. si von dann. do was gar grosse klag umb den frumen weisen ritter.
di mSrder kamen in di stat Trayazensen, di solher miehandlung mit yn
was. und mit aller irer raacht, wie si das mochten anrichten, wurfen
325. ^ vil stet ab, di widerbartig burden herzog Johanns von Bayren, in 35
sonderhait di stat Lattig. also macheten sy ain verpuntnis und teten
189. dem herzogen grossen schaden, besunder der stat Dortrak. dise sam-
lung der widerwartigen zugen zu der stat Gerdrida un d nomen die mit
gewalt eina und betrubeten daraus alle gegnt.* von stundan viel
herzog Johanns mit gewaltigem her fur di stat und lag bei 18 bochen 40
darvor. a [F.244] ir vil a und der maist tayl entran aus der stat;
di anderen ergaben sich. do verprennet der herzog di stat gar zu grund
a b bis an das geschloss. das gab er wider ein seinem getreuen Teoderico
von Meruedo. das beschach Laurencii anno 1421.
A% 3t?5i%q * De8 jar8 aD 8and Klizabeth na<*t erhub sich das mer und ward 45
« f'/99 [°? F waB8erSU8S solicher jamer in Holand, das do verdurben 72 nam-
ia-hafter pfarrkirchen, vil kloster und ander goczheuser und dorfer."
a Raum, darin : mal.
1 Vgl. oben S. 324, Anm. 1.
2 Vgl. oben S. 325, Anm. 1. ra
3 Vgl. daselbst Anm. 2.
— 589 —
Anno 1422, alfi nu erkannten di Hoezensy, das sy di gemelten A.325u.F.18G.
zben fursten von Brabant und Bairn nit mer gegen ainander ver-
werren mochten, gedachten si in ains schantlichen A posen rats und
kamen £u frau Jacoba muter und sprachen, frau Jacoba wer ungepflr-
5]ich und unkristenlich vermachlet, das nieman beiser fur ain gemachl-
schaft halten sollt. di Bach und syppsal war dem pabst nit recht fur-
gehalten, auch so hiet es der babst verhengt, aber nit bestat. rait solhen
und an der dergleichen worten ward di frau verkert, das sy in den
sachen volg nach. jach und haimlich und verholen fiirt sy ir tochter
10 frau Jacoba yn Honigaw, darnach ward sy fluchtig in Engeland. [F.245]
do ward si, als dannoch lebt ir man, herzog Johanns von Brabant,
mer verheirat durch rat der Hoezenser ainem, genant Hunfrid von
Clocester; der was des kiings von Engeland bruder. und ward da ver-
bracht ain reiche kunkliche hochzeit, und macheten ark zu ubl; doch
lobeschach der heyrat wider kiing Hainrichs von Engeland gunst und
willen. als solich handl erfuren der herzog von Burgundy und der
herzog von Brabant, nit unpillich heten sy gross verbunderen und vielen
des in grossen zoren. nach dem pracht der herzog Hunfrid auf pey
tausent pfarden wolgerust, und er fur mit seiner frauen Jacoba in
20 Honigaw. di frau Margeretha pat alles volk irer tochter man, herzog
Hunfrid, zu enpfahen mit alien herren vom land, des hulfen die
Hoenzenser und der herr von Hunart. also ward herzog Hunfrid mit
gewalt eingeseczt in Honigaw. do im nu all stet daselb gesworen heten,
doch ir vil bezbungenlich, do machet herzog Hunfrid mit rat der
25 Hoezenser den herren von Hunart haubtman iiber alles Honigaw. under 190.
den dingen besamlet der herzog von Brabant mit hilf des herzog
Johannsen von Bairen ain gross her, da mit er vermainet auszetreiben
den Hunfrid mit an der en seinen raiiberen seiner eren und gucz. do
pracht herzog Johanns von Bay- [F. 240] ren auf ain gross her guter
30 woigeruster man; mit den wolt er dem herzog von Brabant h elf en.
und als er sich. mit seiner samlung wegriistet, do het er ainen ritter
an seinem hof, dem er fur all ander seiner eren und gucz vertraute.
der selb verdambt morder vergab dem edlen fursten herzog Johanns
von Bairen, Hoi and, Seland und Friesen, seinem rechten natiir-
35 lichen herren. disen mort kunt er doch nit verpergen. er bard sein
offhlich gezigen. er bekannt es auch yn der gefanknus. er sprach, er
wer sein gebeten worden durch herzog Johannsen elichen haus-
frauen; di hyet es auch frau Jacoba zu lieb gethan. dem morder isc hen
ritter ward sein verdienter Ion: er ward mit urtail dem henker geant-
40 bort ; b der schlug in zu vier striken ; di stuk wurden in dem land auf-
gehangen. man sagt auch, das der morder des fursten hofmaister sey
gebesen. der furst lebet mit not etlichen tag und starbalso. als
aber der herzog von Brabant di betrubten mar befand, erschrak er an
massen ser. also tet auch der herzog von Burgundi. also pracht herzog
45 Jo-[F. 24 77 banns von Brabant ain gross her in Honigaw. das volk
schaczet man ob 60000 man. mit den umbleget er di vesten stat
Contebrein, darin das maist volk lag herzog Hunfrids. zu dem jungsten
gewan man di stat mit sturm und schlug vast vil volks darin zu tod,b5^#
und di stat ward gar im grund zerstort und ausgereut. nach dem be-
50 kannten di maysten, das si sich zu un recht heten abgeworfen von iren
* schamlichen Hs. b Raum, darin: mal.
— 590 —
rechten erbherren, und huben an under in selb an ainander zu ver-
treyben all Englisch, in sunderhait di stat Valenciana. als nu sach
Hunfridus, das alle hilf der stet im abstunden an di Hoezenser, gert er
an den herzogen von Burgundi, das er doch alain graf zu HolaUd werd,
das ym aber ungietiglich versagt ward, nach dem begeret er, das er5
den nagsten weg mit gelait mocht haimfaren, das alles im versagt ward,
do schiket der Hunfrid dem » herzog von Burgundi ainen hantschuh zu
gewett mit im in dem veld zu streiten. den hantschuch nam der herzog
von Burgundi auf. also zoch herzog Hunfrid in Engeland [F. 248]
und vernam nu wol, das er mit seiner hausfrauen betrogen was. als 10
aber der gesaczt streittag kam, erschain in dem veld herzog Phili pp
von Burgundi, aber Hunfrid belaib in Engeland. und geleich als der
kampf von den fGrsten solt beschechen sein, starb herzog Johanna von
191. Bairen von dem vergift, das ym der verflucht morder, her Hanns
Vliet, also genant, geben hett in der statHagha, und ist begrabenlo
in der selben stat zu den predigeren anno 1424.
E. 132. Der fiirst ward genannt der milt herzog, dann er kainem menschen
nie nichcz petlicher ding versagt het.
A. 326 u. Under den dingen schiket der herzog von Burgundi ain erbirdige
F. 191. potschaft in Holand, Seeland, Friesland, das sy sol ten aufnehmen herzog 20
Johanns von Brabant zu irm rechten herren, nachdem ye frau Jacoba
sein rechte eliche hausfrau war. das verwilligeten sich nu vast all stet
an alain di Hoezenser und Stainhaym. da mit grosser mue ward der
herzog von Brabant in Holand eingeseczt, und frau Jacoba mit irer
muter bonten in Honigaw. als di zumal verlassen was, begert si zu 25
dem herzogen von Brabant, auch zu dem von Burgundi genaden, sagt,
das sy aus unwissenhait und durch ir ainfalt verfurt were, fiir sy pat
auch v il manig hoher fiirst und ander herren, das doch in chain weis
nit half; wann der herzog vermaint, sy hiet an alle not und ursach
verbrochen. diese unbi-^i1. 249\] derbringliche schmach must im ymer3Q
unvergessen sein. darnach lud er sein frauen gen Rom fur den babst
Martinum den fiinften. der solt di verhandlung urteln. der befalch
das gericht dem cardinal Ursino und dem cardinal von Venedig, di
sach mit fleiss zu horen, auch zu entschaiden. als niemant darunter
gereden kund, das sy der herzog wolt aufnemen, do bard sy befolhen 35
mit urtl dem herren von Subaudia; do solt si wonen mit irem hof,
der si auch wirdig solt halten, dann er ir doch gefrund was. das
beschach anno 1425.
Nu wolt di frau Jacoba in kain weis diser sachen volgen oder
in fromder pflicht sein und pat alles nach genaden zu herzog Johannsen, 40
das doch zu nichte half, als aber sy i n kain weis aus dem land HSnigaw
wolt, zoch der herzog in das land und umbleget di stet mit grosser
macht. als das vernam der herzog von Burgundi, der underkam di
sach durch z u vermeiden grosser ubl und bestimt in ainen f rid tag *>,
der paidnthalben aufgenomen bard, auf den tag kamen vil fursten 45
und herren, und der beschluss beschach also, das frau Jacoba solt
wonen pei dem herzog von Burgundi, der auch si furstlich versechen
solt so lang, huuz herzog Johanns seins zorns gegen ir vergass und sy
wider zu genaden auf nam. und herzog Johannsen sollt volgen das land
Honigaw, so solt der herzog von [F. 250] Burgundi herschen und 50
a fehlt Hs. b fritag Hs.
— 591 —
regiren alls Holand. also ward frau Jacoba von allem irem vaterlichen 327.
erb gesprochen und vertailt. also nam yederman an widerstant ein,
was im zugesprochen W88. also zoch herzog Johanns von stundanl&?.
zu Bergadt, do alles volk noch bei ainander was, und wolt nit dannen,
5 pis frau Jacoba geantwurt wurde dem herzog von Burgundi, das aber
sy an alle mass boch betrubet. und pat zu ir zu komen den grafen
Englbrecht von Nassaw, her Hainrich von Breda und noch etlich mer,
di sy mit haisfliessenden zacheren pat und sprach, seit sy nit hoflnung
solt habeu, das ir heir si nit mit gnaden wolt aufnemen, das er sy
lOdoch yn Brabant liess beleiben, welicher end im doch das gemaint
were, das wolt sy zu dank und namlich zu grossen gnaden aufnemen.
des paten nu die grafen mitsambt vil anderen herren und theten darin
grossen fleyss. das mocht in chain weis beschechen. es must volendt
werden nach laut des spruchs. > also zerlies sich alles volk, und die frau
15 ward gefurt in Burgundia vol von grossem schmerzen und laid, als
aber der herzog von Burgundi beseczt Holand mit den landvogten, do
richtet aber frau Margreth vil unru under yn an; wann vil stet yn
Holand klageten di gefanknus irer frauen gar ser, und was di mishelluog
gar arkwonig in den steten und landen.
20 [F. 251] Nu was di frau Jacoba in der statt Jondona als ain
elend arm beyb. nu waren zben kiien und manhaft ritter, ainer
genant her Ornolt Spiernik », der ander her Vos von Delfck. di wollten
ersterben oder der frauen mit in dannen helfen. sy namen dreu schnell
laufende pferd, punden sy vor der stat in ain gebag und kanien an
25 den hof, do si wol enpfangen wurden. nu heten sy mit in kurze mans-
klaider verholen pracht; di fugten sy schnell zu der frauen und sprachen,
das si dihaimlichen und schnell antat; mit gocz hilf wol ten sy sye
dannen zu iren landen bringen. als di frau berait was, gieng sy mit
yn fiber den hof zu der stat aus, das des niemant achtet, wann sy
30 allenthalb fur ainen man angesechen ward, sy eilten zu iren pfarden
und ritten davon. so maist sy mochten, tag und nacht. an dem dritten
tag komen sy vast mud und hungerig gen Warken, dannen furen sy
haimlich gen Vianna. do ward sy von her Hainrich von Vianna mit
grossen freuden enpfangen. da verkeret sy erst ire klaider und tet
35 an frauenklaider. nach dem fur sy mit her Hainrichen auf dem wasser
gen Schamphonia, da alles volk von irer zukunft hoch erfreut ward,
schnell kamen die sagmer in alles Holland, und di Hoenzenser kamen
mit grossem volk zu ir und fiirten sy mit vil freuden in Ganda, da
sy das geschloss erlanget. paid nam sy ein vil stet. der zeit het
40 [F. 252] der herzog ainen streit gehabt mit dem kung von Frankreich
und hett erlich obgesigt. als frau Jacoba nu etlich stet und geschloss 193.
widerum het, do schiket sy zu dem herzog Hunfrid in Engeland, das
er kam ; si hiette etbo vil stet in dem land erobert. er wolt aber nit
in aigner person kumen; wol schiket er ir vil streitpar man. dargegen
45 kam der herzog von Burgundi. do wurden di Englischen all erschlagen
und gefluchtiget. b darnach zoch der von Burgundi mit grossm her
in Holland, dawider besamlet di herzogin frau Jacoba auch ain gross
volk und gesygt dem herzogen grosser veltstreyt zben ob. b
Nach dem, als man zalt von der geburtc Christi 1427, starb herzog
50 Johanns von Brabant und Limpurg in der marterbochen und kam sein
* so Es. b Bawn, darin : mal. c gebur Es.
— 592 —
bruder, der graf von SandFauls, an daz fiirstntum Brabant, in der zeyt
herzog Hunfrid nam auch ain ander w e i b , ain furstin in Engeland.
328. und als frau Jacoba also paidenthalb verwitibet ward, do retten all
herren so vil darunder, das frau Jacoba und der herzog von Burgundi
auch ganz veraint wurden und das frau [ F. 253] Jacoba solt beleiben 5
bei allem irem vaterlichen erb, doch das sy sich in kain weis solt ver-
heyraten an des herzogen von Burgundi gunst, wissen und willen. also
bard der krieg ganz abgestellt.
Nach dem fiiget e s sich, das frau Margaretha irer tochter Jacoba
schiket pey erbergen poten kostliche klainat und schone pfard. do het 10
sich frau Jacoba in den kriegslaufen so hart verzert, das si di poten
nit nach eren von ir gefertigen kunde, des si sich gar ubl und unmassen
vast schamet. und sy schiket zu dem burkgrafen von Montfort, der
etbo lang di land geregirt het und auf den sy ir maiste hoffnung und
vertrauen het, und liess in piten umb ain anlechen, damit si di poten 15
von ir nach eren gevertigen mocht. der burkgraf gab antbort, er
hiet auch under dem krieg all sein hab und gut mit all verzert, davon
kund er ir mit nicht gehelfen. als aber die frau solhen untrost hort,
ward sy an massen ser betrubt. sy liess an ain ander end auch ver-
suchen, bohin sy zu dem pesten vertrauen hett. ir ward also geantbort 20
wie vor. hiemit gieng si in ain kamer und wainet uber di untreu
pitterlichen, wann maniglich sagetf das der burkgraf all irs vater und
baider herren schacz underhanden / F. 254] hett mit sambt den
klainat en. ain frumer herr, ir rat ainer, merket ir betrubt wol und
sprach : „frau, ob es euch geviel, s o wollt ich gan zu herren Francko 25
von Barsilia. ich versich mich und hiet das vertrauen, er wurd euch
nit verlassen". di frau sprach: „nayn, wann ich im nie dann alle
widerwartigkait bewisen hab. umb das sorg ich, er wurd sich nur
meiner not erfreyen". der herr sprach: „frau, ich wil es mit im reden
in gestalt alter erberkayt". sy sprach: „wol hin ; mir ist ganz kain 30
194. hoffnung da", als aber der herr zu her Francko kam und im solich
der frauen notorft furlegt und in piten liess umb ain sum gelcz, er
sprach: „nit alain als vil gelcz, sunder alles, das ich hab, sol mit ir
getailt sein als mit meiner allergenedigsten frauen umb des willen,
das ich in meinen notorften dester ainen sichereren zugonck zu iren 35
gnaden mug gehaben." als der frauen solich trost und hilf von dem a
herren a ward zugesagt, erwaint sy aber von den gahen freiden und
gewan den herren vor alien mannen lieb, auch als lieb, das sy in haim-
lych zu der ee nam; doch vermaint sy di sachen in still zu halten.
aber solichs wolt sich nit verdriicken lassen oder in gehaim beleyben, 40
sunder es / F. 255] ward schnell verkundet dem herzogen von Burgundi.
der thet kainen der sachen geleich und nam zu im vil grafen und herren
und grosse ritterschaft ; mit den zoch er in Holand. frau Jacoba enpfieng
in mit freuden, und als sy in den grossen freuden waren, liess der
herzog gar haimlich vachen herren Francko von Barsilia und liess i n 45
verholen furen in Flanderen. und als sich der herzog urlaubt, west
weder frau Jacoba noch anders niemant von den sachen anno 1433.
diser herr von Warsilia ward von dem herzog zu herter gefanknus
gelegt auf ain geschlos, genannt Eepolmont. als aber frau Jacoba di
mar erfur, ward si aber hoch betrubt. do kam der graf von Boyrsa50
* der frauen, korr. spatere Hand: her Francko.
— 593 —
und durch vyl red pracht er den herren aus der gefanknus mit der
underechaid, das frau Jacoba must sich verzeihen als irs vaterlichen
erbs Holand, Honigaw, Seland und Friesland, und der herzog yon
Burgundia ward der lander aller eingeseczt an irrung in gegenwurtig-
5 kait frau Jacoba. und der herzog gab herren Francko di grafschaft
Ostervandie, davon sy des leibs narung hetten. also ward di edl herzogin u. E. 146.
Jacoba oft gedemfltiget und genidert. di egen ant Jacoba ward kiinftige
kiingin zu Frankreich und zu lesten ist sy worden ain [F. 256] frau
zu Barsilia und aus grossem triebsal viel sy in di krankayt der derr-747.
10 sucht. anno domini 1436 an sand Dionisy tag ist sy gestorben und
ward in Holland bey irm an herren herzog Albrecht ZU Griilien Hag
begraben.
So vil sey gesagt von den ftinf sunen kaiser Ludbigs 4. 328.
von MUnchen und irer liny, di sind ganz abgestorben.
15 nu kum ich auf den anderen seinen sun herzog Stefan, des
geschlacbt noch lebt zu Miinchen und zu Landshut.
Stefan a, herzog in Bayren, der ander kayser Ludbigs 330.
sun, dem ward an dem tail seins vaterlichen erbs Landshut
und das land hunz gen Salzburg und er ererbt auch
200berbayren nach dem tod herzog Meinharten.
Dysem fursten ward vermachlt ains kungs tochter von Sicilia, A. 330 u.
genannt frau Elisabeth; aus der gepar er drey sun, Stefan, Frid- E. 122. 123.
rich und Johannsen, auch ain tochter, frau Elisabeth genant.
di ward verheyratt herzog Otten von Ostereich. 331.
25 In der ze it herzog Steffan von Bayren, zu dem ge-A.330.
flohen was Franciscus Cararius, derjung furst von Padaw,
durch gebet der Flo-/i*.257yrentiner ist aus Bayren in dem
jar 1391 mit grossem volk in walsche land wider Galeacium,
herren zu Mailand, und het di stat haimlich eingenommen
30 wider in, ausgenomen das geschloss. und do er das ge-
schloss bestreyten bolt, do ward er betrogen von den
Florentineren ; di gaben ira nit di versprochen sum gelcz.
do zoch er wider haym ungeschafft in Bairen.1
Do der furst Meinhart gestorben was, leget sich ggh
35 herzog Stefan und sein siin fur Miildorf, als oben2 gesagt
ist, aber sy gebunens nit. auch erlangten sy dye graf-
schaft Tirol nit, aber das oberland Miinchen, Inglstat
mit irem zugehoren ererbet herzog Stefan.
Anno 1391 starb herzog Stefan der elter, kayser
40 Ludbigs sun, an sand Potenciana tag seins herzogtums
im 44. jar.
* dux am Rand iiber Kreis.
1 Quelle der Zusdtxe in diesem Abschnitte xum lateiniscfien Text
ist der in letxterem beniUxte Jacobus Philippus Bergomensis.
45 2 S. 583.
Quellen a. ErSrterungon. N- F. III. 38
— 594 —
A. 331 u. Nach herzog Stefans tod sein drey siin, StefaD, Fridrich
F. 201 un(j Johanns, di mit ungetailter hand sassen, di hetten vil zbayung
und werren, und geschach vil unru in der stat Munchen. wann als
man zalt von der geburt Christi 1392, an pfinztag in der quotember,
an sand Matheus tag, nam herzog Johanna ein di neu vest wider seinen 5
bruder, herz-[F. 258 Jog Stefan, darnach ward das land getailt in dem
obgenanten jar, und belayb herzog Fridrich pei dem niderland
Landshut und Purkhausen. das gieng als mit aufsaczen zu und
was vor mit unlreuen underkomen. und ward das oberland getailt in
zbay tail, und herzog Johanns ward Munchen, Landsperg, Weylhaym,10
Dachau mit den herschaften darzu gehorend. so ward herzog Stefan
u. E. 127. lnglstat, Wasserburg mit irem zugehoren und etlich stett und gschlosser
in Schwaben. di taylung ist geschehen an ertag vor sand
Katherina tag.
In der bemelten taylung vaterlichs erb undens
A. 356. den dreyn bruder en was herzog Fridrich der listiger.
der raachet seinen tail den grosseren rait Landshut und
verhiess in herauszegeben jarlich ain surama gelcz, das er
auch tet, di weyl er lebt. aber hinnach ist gross unru
daraus erstanden.1 20
Von den drein siin des elteren herzog Stefan
und irer lyny nach ainander volgt hernacb.
A.33lu.E.i27. Stefan*, pfalzgraf bey Rein, herzog in Bay re n, ward
zugetaylt lnglstat, Wasserburg [F. 259] und etlich stet und ge-
schiesser im pirg und in Swaben. was ain frolicher man und 25
A.331u.F.202. liebhaber der we}7ber, ain klaine person des leybs, aber des herzens
332. und gemut vast gross, er was alzeyt mit seinem wesen kostlich und
wol erpuczt in seinen klayderen. umb das nennt in yederman
herzog Kneyssl.
A. 311. Seinb sbur bas allbeg: durch denc lieben got. 30
Do di obgenant taylung under den dreyn
F 201. briideren geschach, rait herzog Stefan aus der stat an sand
Katherina abent.
A. 332. Di zben briider, herzog Stefan und herzog Fridrich,
heten zu hausfrauen zbo leyblich sbester von Maylant. 35
herzog Stefans hausfrau hiess Thadea; ir vater hiess Bar-
nabas, aus der gepar er ainen sun, genannt Ludbig, und
ain tochter, genant Elisabeth, di ward verheiratt dem
grossraachtigen kting Carl von Frankreich.
* dux am Rand iiber Kreis. *> Sein — got spater hinxugefugi. 40
c fehlt Hs.; stand wohl auf dem xu stark beschnittenen Rand.
1 Ebenso nochmals unfen S. 609 in dem Abschnitt iiber Herzog
Friedrich von Landshut.
— 595 —
Der zeit fugt es sich, das der benant herzog
Stefan mit seiner hausfrauen Thadea und mit
vil der pesten purgerin was an dem gejayd mit
vil ritter und knechten. und man jaget ainen
5grossen hyrss aus dem Parsperg1 zwiischen Aw-
bing und Pasing. auf der weyt loff der hirss
durch als volk mit gewalt zu der herzogin und
[F. 260] legt ir sein haubt in ir schoss.* der hirss
ward gefrist und lebendig gen Afiinchen gefurt.2
10 Do dem herzog Stefan sein hausfrau gestarb, nam er zu A.332u.EJ27.
der ee ain grafin von Kief, pey der het er kain kind.
Der ffirst, herzog Stefan, ward genannt der gietig. er dienet E. 127.
geren sch5nen frauen und rait geren weit zu den turnierhofen und Gf. A. 332.
machet grosse schuld.
15 Er rait ein gen Beham und was da etliche zeyt und verichtet-4. 332 u.
den kung Wezeslao und sein landherren und stet und markt mit^^^
ainander. und starb in dem selben jar anno 1414 und ward
begraben in dem fraunkloster zu Schdnfeld.
Er hat auch ainen sun gehabt, Johanns ge-
20nannt. 3 der ist 26 jar4 bischof gewesen zu
Rengspurg.5
Ludbigb, pfalzgraf bey Rein, herzog in Bayren und A. 350,35,
graf zu Mortan und Gray- [F. 261] spach, herzog Stefans sun,542 tt'^755'
bard genannt der hochfertig, wann er gar stolz und ubermfitig bas gegen
25 anderen fiirsten und bas doch demutig gegen armen leu ten. er Xebet F. 202.
gar kostlich.
Anno 1 398 ward Pfaffnhofen gewunen c durch di von A. 330.
Miinchen.
Der Ludbig kam junger mit seiner swester Elisabeth an des A. 342 u.
30 kungs hof von Frankreich und ward von maniglichen lieb gehabt; wann-^- 202
di zeit lebet Frankreich gar in grossem reichtum. es ward auch dabey Um ■"• ™5
gesechen gar grosse und uberfluBsige hochfart. herzog Ludbig dienet
pey seinem herren und swager, dem kung von Frankreich, gar kost-w. F. 202
lichen, nu het der kung an seinem hof zbo junk frauen, swesteren;
35 di waren im gefrundt, ains herzogen von Alunsun tochter, in
Frankreich gelegen. gab er di ain, genant Scharlotta, dem
kfing von Sicilia und Ziperen6; sy was auch des plucz
a Raum, darin: mal. b dux am Rand iiber Kreis. c darunter
leerer Raum.
40 * Vgl. oben S. 346, Anm. 7.
2 Dieser Abschnitt ist nicht im laieinischen Text enthaUen. Quelle?
« Vgl. Haeutle, Qenealogie S. 124.
* So Andr. 114, 13.
6 Dieser Abschnitt findet sich oben im laieinischen Texte nicht.
45 6 Wohl nock Andr. 562, 13.
38*
— 596 —
der kttng von Frankreich. di ander, frau Katherina, gab er
seinem swager, [F. 262 J herzog Ludbigen, und darzu di grafschaft zu
u. E. 135. Mortao. die frau gepar im ainen sun, genant Ludbig der puklet. der
kung het zu zeiten abgank in dem haubt, also das er dardurch verirt
A.343u.E.135v?Ar& seiner vernun ft. der ursach halben wurden di fiirsten und herren 5
der kron Frankreich an ainander hassen umb den gebalt der regirung,
di bey dem kflng zu hof lagen. darzu gab sich ain irrung zbuschen
Johannsen von Burgundi und des herzogen von Orliens, also das roan
saget, der herzog von Orliens hiet ainem ritter sein hausfraun beschlafen
uber iren willen. der selb ritter was des von Burgundi diener. darurab 10
understund sich des der herzog von Burgundi, und bey ainer nacbt,
ale der herzog von Orliens zu Parys aus dem kiinklichen hof haim
u. F. 203 in sein herberg gieng, lief der herzog von Burgundi iiber yn und
u. E. 136 ermordet den herzogen von Orliens.a niemant wesst , wer das mort
gethan het. und des morgens, als man den toten fiirsten gein / F. 263] 15
kirchen trug, do gieng der herzog von Burgundi auch mit der klag.
u. F. 203 u. darnach floch er aus dem kunklichen hof und verpannt sich zu dem
E. 136 kiing von Engeland, und er bebegt den wider zu kriegen und anzufachen
den erbkrieg, der vil jar gebert het zwischen der kron von Frankreich
und Engeland und der doch zu der iczgedachten zeyt zu ru komen 20
was. aus dem tod des fiirsten gieng so gross iibel mit streyt, raub,
prant und mort, das der gross uberfltissig reichtum und di manigfeltig
hoc h fart in Frankreich ward verkert in klagliche armut. und m us ten
vil tausent menschen darumb sterben und verderben; dann di kron zu
Frankreich hett solhen grossen unsyg, das zechen tausent man aus 25
Engeland wol 60000 Franzosen darnider legten, als dann auf ain zeyt
geschach, das ains mals fiinf herzogen erschlagen wurden und funf
herzogen gefangen. und verlos der kung von Frankreich daz land
alles pis ain zbay slosser und stett. der vorgedacht herzog von Burgundi
ward in ainem gelayt zu dem kiing bracht und in dem ersten rat 30
u. F. 203. erschlagen von ainem ritter; der rach seinen herren, den herzogen
v o n O r 1 i en s.a [ F. 264 ] aus disen sachen alien entsprang n och grosser
krieg und manschlacht, und der kiing von Frankreich geban wunder
grossen unsig, also das er nachet ganz vertriben ward, doch durch
ain junkfrauen alle seine land wider gewan. 35
A.343uJ2.136. Die ktingin het iren bruder, herzog Ludbig, gar lieb, darumb sy
im taglich gross gut gab an parschaft und an kostlichen klainaten,
137. von golt und silber. das schikt er alles haym gen Bayren.
namlich waren das di klainat:1
Der ktingin gute kron. 40
Item der ktingin schapel rait . . .a und mit zbay-
hundert kostlicher perl.
a Rawn, darin : mal. b verstiimmelt : bopeys Hs. (fur lv ropeys
= 55 Rutrinen?)2
1 Zu die8em Verxeichni* vgl. Kluckhohny Ludwig der Reicke, 1. Ex- 4b
kurs S. 359 ff.: Uber die Schatxe Ludwigs des Bar tig en.
9 Vgl. Kluckhohn a. a. 0.
— 597 —
Item ain scheyblig futral, lank und mitten hoi,
rait ainen guldein kranz mit perl und edlm
gestain ve-rsiglt.
Item der kiingin gute caiffe.a
5ltem der kiingin gute giirtl, mit ainem ladl be-
schlagen, ubergoltt.
Also sind der stick fiinfe in ainem watsack ge-
besen.
Item ainen achteketen palas.
loltem ain gulden napf.
Item ain gulden giesvass, gemacht [F. 265] mit
turndlein.
Item ainen grossen gulden sinwellen kopf.
Item zbo gulden kandl; der hat yede zbo quart.
I5ltemzbay gulden pekk, darausmandi hand wescht.
Item dreu plat und sechs gulden schussel.
Item drey gulden schal auf fiiessen.
Item drey gulden schal an fiiess.
Item 6 gulden loffl.
20ltem 1 gulden schusslring.
Und solich gulden, edlgestain und klainat
hat herzog Ludbig darnach seinem kamermaister
Wieland von Freiberg und seinen manserben ge-
geben, und mit solhem geding und underschaid,
25das er soliche klainet, di weil er lebet, nach
seinem rat solt anlegen, und ob der kamer-
maister mit tod abgieng und nit leibserben von
seinem leib geboren hinder sein liess, das dann
di obgenanten klainat mit sambt 60000 gulden und
30was er darumb in sein gbalt pei seinem leben erkauft
hiet, sollten anfallen und hangen den zbain stiften
unser frauen und sand Mariczen und dem neuen
pfrundhaus zu Inglstat. als aber sein kamer-/"# 266]
mayster abgent an leybserben, liess in herzog
35Ludbig solich gut und giilt, so kamermayster pei
seinem leben umb etlich klaineter kauft het, gen
Inglstat volgen in mass, wie vor davon stet, und
gab des den goczhauseren brief und sidl mit anderen
mer und vil mainungen, di solhe gab ganzlichen
40ausweisen von ort zu ort. auch waren auf solhen
* so Hs.
— 598 —
klainaten und gelt des kamermaisters hausfrauenft
Araaley vonWerthaim vorbehalten, namlichen 1000 0
gulden fur ir heiratgut und morgengab etc. also
kamen durch den herzogen di kostlichen klainat
und der reichtura in Bayrn, das er alles von seiner5
sbester der kiingin enpfieng und gen Bairen schiket,
wie vor geschriben stet.
A. 343 Als aber solhe hingebung der klainat hinder di fran-
u. E. 137 zosischen herren und adl kam, ward herzog Ludbig gefangenund
u. F. 203. in ain berte gefanknus gelegt, also das sicb sein diener und manig- 10
liche versacben, er wurd nit lebentiger aus der geffinknus komen.
das beschach anno 1413 b. do beruefet ain machtiger burger zu
Paris di pesten und das gemain volk der stat vil zusamen und spracb
under anderen worten: „lieben frund, das war [F. 26 7 J nit zimlicb,
das der fiirst von Bairen also unfurstlich gefangen solt ligen. es 15
war auch der kron zu Frankreich ain grosse schmacbait; dann der furst
ist arm und ist darumb gen Frankreich gezogen, das er gut wollt ver-
dienen umb den kung. und ob er nu solichs erobert hat, daz hat er
doch mit willen des kungs und der kungin, seiner sweater, damit hat
er den tod nit verschuldt." und mit solhen worten ward das ganz volk 20
der stat Paris bewegt, das ay herzog Ludbig ganz ledig iiesaen an all
urfech und geisl. man vermaint auch, das an der gefanknus
schuldig war herzog Johanns von Burgundi, und er sey
durch den delfin erledigt worden.
A. 344 Sein gemachl starb. do nam er ain andre hausfrauen 25
in Frankreich. darnach zoch herzog Ludbig haim in Bairen.
u. E. 137. und do er haim kam, do lebet er im anfank gar kostlich und het wol
600 pf&rd an seinem hof; darunder waren vil grafen, herren, gut ritter
und knecht.
A. 344 u. Nu het sein vater, herzog Stefan, vil schuld gemacht; wann er30
^- 2&? "• dienet geren zu willen schonen frauen und Slichet haim all hof
u. F.203&eT turnier mit grosser kostum. di schuld ward nu an den
[F. 268] sun, herzog Ludbig, gefodert. der wolt darumb niemant
ausrichtung thun. mit dem riten vyl guter ritter und knecht von
u. E. 137 im von Sbaben, Fran ken und auch etlich von Bayren. di huben an ^
u. F. 203. mit im zu kriegen, und ward vil unru in dem land, aus dem erwuchs
204. ain grosae aufrur zbiischen herzog Ludbigs und herzog Hainricha, herzog
Fridrichs von Land a hut sun aus Niderbairen. das fiieget sich also:
A. 344 u. j)er zejt als kung Sigmund mit alien geist lichen und welt-
"• ^^ 1 ichen ffirsten im concili zu Costenz was, kam es an ainem tag, das der 40
hochwirdig herr, her Jorg von Hochenloch, bischof zu Passaw,
u. E. 138 het Jen kung und etbo vil ander ffirsten zu tisch geladen. als di zu
der wirtschaft kamen und herzog Hainrich ein fur den kung kam, do
beach rai in herzog Ludbig offnlich vor dem kung und andern furs ten
fur sein cd rauber und sprach, er hielt di auf, di in und sein land und 45
w. E. 139 ieut taglich raubten wider got und recht. di red, d i herzog Ludbig
* haufrawen Ha. b 1313 ffs.
— 599 —
thet, begab sich aus dem, das herzog Hainrich ainem freiheren Jorgu. F. 204
von GundlfiDg ein geschloss auf der Iser, gen ant Wblfstain, het eingeben.
da r aus bekrieget er herzog Ludbig umb schuld, di im herzog Stefan u. E. 139
was [F.269] schuldig worden. diser red schamet sich herzog Hainrich u. F. 204
5 und antbort darzu nit mer, dann das er sprach: „herr der kiing, ir hort**' E. 138
di unpillichen wort wol." mit dem gieng er zu der thur aus an sein «*. F. 204
herberg und leget sich haimlich an und liess im satelen bei acht u. E. 138.
pfarden und nam zu im etlich ritter und knecht. und als das mal ain
end hett, rait herzog Ludbig alain her nach seiner gewonhait und bolt
10 nit warten auf sein hofgesind. d o lufen etlich edl knaben mit im.
also rannt herzog Hainrich wider in und was begirig sein swert in
herzogen Ludbigen zu stechen. und als er im das swert anseczet und
ain tail in in stach, prach im herzog Ludbig das swert aus der hand,
und di weil slugen und stachen herzog Hainrichs diener den herzog
15 Ludbig durch sein haubt und gar vom ross* und ran n ten damit zum
thor aus und wessten nit anders, dann herzog Ludbig solt von den
slegen und stichen sterben. das [F. 270] beschach auf offner -4- 345.
gassen zbiischen 10 und 11 oren an sand Ursula abent
anno 1417.
20 Als aber das geschray fur den kung kam, der erzurnet des zumal A. 345 u.
ser und schuf dem fursten den grafen von Sbarzburg nachzueylen. als F- 204
aber das nit verfieng, ward ain grosser auflauf in der stat, und kiing t*. E. 138
Sigmund rGket heraus in das feld und all fursten und di ganz samlung
mit im und sass da zu gericht mit den teutschen ftireten iiber herzog
25 Hainrich, und was im willen den abzurufen von seinem land, do kniet
purggraf Fridrich von N firm berg nider ffir den kung und ruefet gar Ut jf# 204
begirlich zu dem kung, das sein kunkliche genad das gericht aufschiib, u. E. 139.
pis man Bach, wie sich di ding umb herzog Ludbig anliessen, ob er
stiirb oder genas. der gebet ward der burggraf gebert von dem kfing.
30 Herzog Hainrich mit hilf etlicher Swaben, als der von A. 345.
Reysach und Jorg von Burgaw, kam er an schaden yn
sein land.
Do nu herzog Ludbig seiner bunden genas und wider gesund A. 345
ward, der kung verzoch di straf gegen herzog Hainrichen. «*. E. 139
35 es was auch kain offner krieg [F. 271] zwiischen der fursten u' '
hinz anno 1421 im anfank der vasten. do ward di Neustat
pei Abensperg in herzog Hainrichs land, aber aigen der
herzogen von Miinchen, gebunen, beraubt und verprent. a
erst erhub sich ain offner krieg zwiischen der fursten; wann herzog
40 Hainrich, herzog Ernst und Wilhalm, herzog Johans von Amberg,
burggraf Fridrich von Nuremberg, bischof Johanns von Aichstet,
bischof Jorg von Passaw und sunst vil ritter und knecht, jetbeder
aus besunder ursach, die kriegeten all wider den vorgedachten
herzog Ludbigen und gebunen im etlich schl6sser und stet an. solichs
45rauben, prennen und verderben weret ser lang. herzog
Hainrich erstoret das geschloss Baybrunn bey Miinchen ; a
a Raum, darin : mal.
— 600 —
mer erstoret er das geschloss Torring gegen Salzburg.*
/ F. 272] herzog Hanns von Amberg erstoret ganz das
geschloss Peczenstain bey Harspruk.* auch mit hilf margraf
Fridrich von Brandenburg geban er di stet Weyden, Frein-
stat, Stain, Laufen, di geschloss Flozz und Pargstain in 5
ainem jar.a
A. 346 Do nun herzog Ludbig hett vil stet und slosser ver-
loren, schiket er ain michel volk auf Miinchen iren milch-
u. F. 205. marktb ZU erstoren. die pranten di dorfer Pasing, Germaning,
206. Gauting, Awbingen, also das man das feur zu Miinchen sach.MO
von stundan schlug man an den sturm. und mit den allerersten warn
berait di drei fursten in ir aigen person, herzog Ernst und [F.273]
sein bruder, herzog Wilhalm, und herzog Albrecht, herzog Ernst sun,
der noch vast junk was. di furaten kamen zu aUerfodrist und am
ersten an di veint pey den dorfer Allingen und Geckenpeunt 15
und griffen sy mandlich an. do ward ain gar rosch sehlachen; wan di
von Miinchen zugen mit haufen zu. ain e dim an kam an den
jungen fursten, herzog Albrechten, und sprach im zu umb
fanknus. c do rannt herzog Ernst zu und slug in zorniglich
mit ainem streitkolben hindan und sprach: „ey, wolcz du20
ainen fursten fachen?" do gebunen di Miinchner mit den
fiirst di uberhand und fiengen und furten der gefangen pey zbay
hunderten gen Miinchen. d das geschach ze Eyting an dem Pars-
perg ZU Hoflach am sanztag in der quatember ZU Sand [F. 274]
Michels tag anno 1422. zu urkund des sigs ist daselbs ain 25
capellen gepaut worden. darnach durch fleyss kiing Syg-
munds und Brande, cardinal legat des romischen stuls,
ward der krieg ain tayl gericht und ain tayl angestellt.
A. 329 Als nu herzog Johanns zu Holland abgangen was und
herzog Philipp von Burgundi sich seiner land Holand etc. 30
und ander understand, do tailten auch di vier fursten sein
verlassen furstentum in Bayren, des haubtstat was Straubing.
di tailung yst geschechen an sand Johans abent des tatifers
u. 346. anno 1429. an dem tail ward herzog Ludbig Scharding,
Neuhausen, Tiefenstain, der drittayl zu Dingolfing, Kirchperg 35
und di juden zu Rengspurg.
A. 346 Anno 1430 ward erbeitert unser frauen kirchen zu
Inglstat und darein gepauet ein grebnus von herzog Lud-
bigen. und er liess seins vateren, herzog Stefans, gebain
u. E. 139 aus dem kloster Schonfeld darein furen. und er vermainet 40
daselb ain spital zu pauen; darin sol ten gebesen sein tausent armer
» Raum, darin : mal. b milchmart Hs. c darunter freier Raum.
d Raum, darin: mal gefangen.
— 601 —
menschen. er stiftet den psalter zu lesen tag und nacht und
12 alt mannen, [F. 275] di taglichen petetn. auch pauet
er ain neus pfrundhaus V er fieng auch an zu pauen v'\\A. 347 u.
kofltlicher pan an geschlosseren ; der verbracht er weoig gar. E 139.
5 Anno 1431 in der samlung der flirsten zu Nurmberg A. 347.
ward durch kiing Sigmund rechtlichen erkannt von des
f ravels begen, den herzog Hainrich im concily zu Costenz
het herzog Ludbigen bebeyst, das er must an etlichen
enden etlich ebig mess stiften und ain zal soldner im aus-
10 balden, aber von der haubtsach, taylung des lands, ward
nichcz ausgericht.
Der f first uberleget di klSster und alle geistliche giiter in seinem A. 347 u.
land gar swarlich mit jageren und falkneren nach den franzosischen E. 139.
sytten. er het auch yn dem vergangen krieg den klosteren
I5vil urbar und gueter genomen und einzogen, das di prelaten
nit erleyden mochten. und darumben sechs kloster, Scheyren,
Fiirstenfeld, Undenstorf, Anger zu Munchen, Geysnveld und
Hochnwart2, di namen den fursten ffir mit geistlichem gericht,
dardurch erkennt ward, das er gefrafelt het wider kiing
20 Karls wtill, und prachten yn ein den pan, darin er sein lebtag belayb.
3sy verkiinten yn auch gar [F.276] von Bairen hunz
gen Ofen durch verhengniis der anderen herren
von Bayren. doch behielt und besass er mit gebalt
di obgenanten giiter der kloster, di weyl er regirt .
25 und nach im herzog Hainrich, darnach herzog Ludbig, dar-
nach herzog Jorg. davon wolt herzog Jorg, er war gleich
so wol im pann als sein vorvoder herzog Ludbig.4
Und do herzog Ludbig also verkiindt ward in a. 347.
den pan, do was kiing Sigmund zu Ulm; der wolt mit
30 dem reich auf in gezogen sein. do das der fiirst sach, do
forcht er di kaiserlich macht und gab dem kaiser wider di
* pfundtbaus Hs.
1 Pfriindehaus fur dreixehn mannliche und ztcei tceibliche Personen
xu Ingohtadt. Stiflung vom 29. Januar 1434 ; vgl. Soltl, Die frommen
35 Stiftungen der Wittdsbaeher, S. 188.
2 Als Zusatx xu oben S.347y Anm.2 ist noch xu vertceisen auf
Biezler, Nachtselden und Jdgergeld in Bay em , in Abkandlungen der
k. b. Akademis d. Wissensch., 111. KL, XXIU, 540 ff. , besonders 547,
Anm. 6.
40 8 Die folgenden 2 Satxe finden sich oben im lateinischen Texte nichi.
4 „Nichtganx klar" nennt Riexler, Nachtseldeijiu.8.w. S. 542 y Anm. 5
den entsprechenden lateinischen Satx oben S. 34 7, 32. Hier im deutschen
lext ist der Ausdruck etwas deutlicher. Herxog Qeorg kummerte sich
nicht urn die alte BannerklMrung , die der Kleriker Arnpeck schuchtem
45 als fur die Besitxnachfolger noch giltig erachtet, wenn der Herxog wollte!
— 602 —
brief, di er hett von dem rcich umb ain grosse summa
gelcz. darnach geschach ain vertrag zu Rengspurg mit den
klosteren, versiglt mit der kunglichen majestat insigl
anno 1434.
In dem selben jar ist kaiser Sigmund iibernacht in 5
dem geschloss zu Freising gewesen an dem 20. tag Augusti,
und er zoch gen Rengspurg zu tadigen mit den Hussen.
Anno 1435 hat ain end genomen der krieg zbiischen
herzog Ludbigs des elteren und des bischofs und der stat
zu Passaw in der vasten und zu osteren zu Rengspurg durch 10
recht durch etlich, di von baiden seiten darzu geben waren;
wann der herzog het den von Passaw aus seinen geschlosseren
Scharding und Kuugs-[F. 277 /stain vil schaden gethan.
herwiderum di purger von Passaw hetten pey Scharding
gross prennen verpracht. 15
348. Anno 1436, als noch weret der geseczt frid zwuschen
der herren von Bayren durch kaiser Sigmund zu Rengspurg,
erhub sich wider krieg in Bairen durch die edlleut, darzu
sy di fursten hielten. sy wollten den frid selber nit offen-
lich brechen und hielten in doch nit recht. 20
Hainrich Nothaft, der alt ritter, und Jorg Herten-
berger und sein heifer und gunner kriegten rait ainander.
herzog Albrecht, herzog Ernst sun, verpant sich zu herzog
Ludbig in der osterwochen. herzog Hainrich leget sich flir
Dingolfing, aber er gewanns nit. er nam auf her Hainrich 25
Nothaft zu ainem haubtmann. in der zeyt ain schef auf der
Thunaw, das was herzog Ludbigs, das belaitet herzog
Albrecht herab von Voburg. di hofleut herzog Hainrichs,
di da lagen zu der Newstat, verachteten herzog Albrechten
und auch sein gelait und beraubeten das schif und alls, das 30
darin was. erst saget herzog Albrecht herzog Hainrichen
ab und gewan die [F. 278] Newstat, di herzog Hainrich
verseczt was.a am dritten suntag nach osteren margraf
Fridrich von Brandenburg und herzog Hanns von Amberg
kamen zusamen zu Rengspurg frid zu machen. in der zeit35
herzog Albrecht und der jung herzog Ludbig der puklat
der liess Hannsen von Abensperg durch sein stat Abnsperg.
am montag nach dem obgemelten sunntag zu laid und
349. schaden her Hainrich Nothaft Afthausen, Mangolting,
Senchofen und andre dorfer verprennten sy. a an dem nagsten 40
ertag darnach Hainrich Nothaft unentraut hat den markt
« Baum, darin : mal.
— 603 —
Maiburg aufgehoben, beraubt und verprennt.a [F. 279] in
den tagen machten di fiirsten frid zbuschen herzog Hain-
richs und herzog Albrechcz pis auf pfingsten. item in den
pettagen der haubtman Hainrich Nothaft gewan Geyslhering,
5 daraus man vil geraubt und geprennt het. a item zu
pfingsten leget sich herzog Hainrich und sein haubtman flir
Dingolfing zum andern mal. in den pfingstfeyrtagen margraf
Fridrich von Brannenburg, Ernst, Albrecht, Johanns und
Hainrich, herzogen in Bairen, kamen zusamen zu Rengspurg.
10 da ward ain frid gemacht zbuschen herzog Hainrichs und
herzog Albrechcz, doch das herzog Albrecht di Neustat
belayb. an der drivaltigkait tag kamen di fursten zusamen
zu Aichstett. do hielt man inderdict von herzog Ludbigs
person wegen. darumb ward nichcz ausgericht. item am
I5pfinztag nach goczleichnams tag gewan herzog Hainrich
Dingolfing. a [F. 280] item bischof Lienhart Layminger und
di purger zu Passaw belegeten di stat Scharding und das
geschloss Kungstain. item zu subenden herzog Hainrich
und sein haubtman legeten sich fur das geschlos Kirchperg,
20 und ward gebunen an dem achteten nach sand Johans
tag. a herzog Hainrich erstoret Kirchperg b und verprennet
das geschloss Roteneck. a das Rotenek hett herzog Ludbyg
den Laimingeren angewunnen. da di fursten nit mochten
gerichtt werden, do nam das zu herzen herzog Ernst und
25bracht zu wegen, das das concily zu Basel sandt sein
ambasiat in Bairen, her Johannsen, bischof zu Lubich der
provinz Bremen, und doctor Niclas von Cusa, brobst zu
Maynfeld. di seczten ainen frid zu Rengspurg von suntag
nach sand Jacobs tag uber vier jar zbuschen herzog Ludbig
30 des alten und seins suns auf ainem tail und herzog [F. 281]
Hainrichen und den, di mit im ein dem pund waren, des
haubtman was margraf Fridrich, herzog Johanns, graf
Ludbig, Ulrich und Wilhalm von Oting und der stett
Rotenburg in Franken, Werd in Swaben, Nordling im Ries,
35 Dinklsptichl, Weissnburg und Popfing, und in sunderhait
zwiischen bischof Lienhart und der purger von Passaw, 350.
doch mit etlichen underschaiden : item also das geschlos
Kungstain sollt zerbrochen werden und an recht nimer
gepaut werden, das niemant kain schad daraus geschach.
40 und ob herzog Ludbig etbas neus well pauen, das sol er
von seinem gut ander leuten an schaden thun. item geist-
& Raum, darin : mal. b Kurnstayn Hs.
— 604 —
lich person sollen in iren alten freihaiten beleiben an alle
beschwarung. auch zbiischen herzog Ernst und seins suns,
berzog Albrecht, und irs vetteren, herzog Adolf*, aber
ee di prief besiglt wurden, herzog Hainrichs hofleut
huben auf das kloster Ebersperg; das was herzog Ludbigs.5
di purger von Passaw zerprachen das geschloss Kiingstain,
das am ersten Hainrich Nothaft het angefangen zu pauen,
di weil er viztum was im niderland, [F. 282] an der heiligen
drey kiing tag; darumb ward es genant Kiingstain.
A. 350 u. Es begab sich ain krieg zbiischen des herzog Ludbigs des 10
E. 140. alten und Beins suns, herzog Ludbig des jungen, den man hiess
den puck la ten. der sun trang den vateren von vil steten und gschlosseren .
er nam di ein und besass di wider seinen valeren. darnach beleget er
den vateren in der stat Newburg mit hilf 8eins veteren1, margraf
Fridrich1 von Brannenburg, und lag davor 18 bochen und gewan di 15
stat mit dem sturm b und vieng darin seinen vateren anno 1443.
A. 351 u. Darnach kiirzlich starb der jung ffirst. und paid kam sein
™* IIP swager, margraf Albrecht, eylend und fieng den alten herzog Ludbig
u. h. J05 jn £eT gef antnug UI1(j fQrt in mit im haym gen Anspach yn Franken
u. E. 140 und hett im willen, er wollt in schaczen. der margraf het vil red 20
mit dem alten ffirsten auf mainung, das er im solt wider geben und
bezalen, was er seinem sun het geliehen und mit im dargelegt. der
u. F. 205 f first wolt davon niemant kainer red stat thun weder sein landschaft oder
u. E. 140. niemant sunst. also nam in der margraf ains tags fur gar mit ernstlicher
rede / F. 283 J und sprach : „ir miiesst mir gelt geben oder ir must in meiner 25
gbalt sterben". der ffirst sprach: „nira ain sbert in dein hant und stich das
in mich und sprich : ich wil gelt haben von euch. als oft wil ich sprechen :
ich wil dir nichcz geben, als lang pis mir di sel ausget; dann du hast
beder recht noch gelimpf zu meinem leyb oder gut", und do der ffirst
etliche zeit in des margrafen gwalt gebesen was, understund sich herzog 30
Hainrich und hielt vil tading mit dem margrafen. und ward beredt durch
ir baider tayl rat, das in herzog Hainrich ledig macht von dem mar-
grafen umb 32 tausent gulden mit wissen herzog Ludbigs landschaft.
und do in herzog Hainrich erledigt und in das Bairenland bracht,
ervodret er di gemelten suma gelcz an in, das er im di wider gab, so 35
wolt er in fiiren lassen, yn welhe stat er begert. do antbort im herzog
141 Ludbig, er hiet in umb nichcz gebeten, er wolt im auch nichcz wyder
geben. also liess er den alten fursten gen Burkhausen fiiren. do was
u. F. 205. er etlich kurz zeyt und starb in der gefanknus an peicht und puss im
pann anno 1447 an pfinztag nach sand Jacobs tag, do er was 40
fiber di 80 jar seins alters, und ward begraben in dem kloster Raiten-
haslach.
A. 351 u. Der ffirst het oft mit wainenden [F. 284] augen geredt: „wer
E. 141. fair das gesagt hiet in meinen jungen tagen, das ich als vil solt lei den,
a Albrecht Adolf Hs. b Raum, darin: mal. 45
1 Dtese Aenderung gegeniiber dem lateinischen Text (oben S. 351 ,1}
bexw. dessen Quelle Ebran 140, 6 ist veranlasst durch Fiieirer 204 , 37.
- 605 -
ich hiecz nit gelaubt, das mich all teutsch fursten darzu hieten briogen
mogen". als ain mandlicher und mach tiger furst was er an parecbaft.
also geschicht den, di mer vertrauen in sicb selb haben dann in got.
Er het all sein tag anhangend krieg und kainen syg. er muest A. 351 u.
5 auch in krieg ersterben. F. 205.
Darumb das der herzog Ludbig im pan starb, alle, di A. 352.
dabei baren, do man yn begrub zu Raitenhaslach, di karaen
auch in den pan. do schicket herzog Hainrich gen Rom
und erlanget von babst Nicolao dem vierten absolucion
10 und gebalt auf den brobst zu Baumburg comissari. zu dem
musten umb absolucion komen alle, di umb di sach in den
pan komen waren.
Des selben jars umb sand Johanna tag zu subenden nam herzog A. 351 u.
Hainrich Inglstat und ander stet und geschlosser ein. F. 205.
15 Ludbig der jung, herzog in Bairen, pfalzgraf bei Rein, A. 352
graf zu Mortan und Grainspach, des vorgedachten alten
herzog LudbigS sun. der furst was genannt der pucklat herzog \u. E. 150
wann er was ain ungeschaffner mensch von aller glidmass. er hett [F. 285]
ainen kurzen leib, uber di mass lange pain, und auf seinem riigk trug
20 er ainen grossen hofer. er ward in Frankreich geboren und in
ainer krezen gen Bairen getragen, davon er pucklat bas.
und er was doch weis und het grosse vernunft. er sass ZU Fridpergt*. F. 205.
bei Augspurg zu haus mit seiner hausfrauen Margreth,
margraf Fridrich von Brandenburg tochter.
25 Der furst fiel yn ungnad des vaters, also das man saget, er A. 352 u.
wolt in enterben ; wann er het ainen basthart; dem hiet er geren uber-^- 150.
geben etlich stet und geschlSsser. Der jung fiirst beklaget sich uber
den vateren gegen seinen frunden, auch gegen der landschaft, und mit
hilf herzog Albrecht von Bayren zu M tin c hen und ander seiner frund
30 nam er das ganz oberland alles ein, all stett und geschlosser pis an
Laugingen und Neuburg. darnach rait er hin fiir das gepirg und
erfodret di selben stet und geschlosser, aber in bolt niemant einlassen.
Dem fursten gab sein swecher zu heiratgut di stet und
geschlosser, so er und herzog Johanns von Bairen ZU Amberg seinem
35yater vor etlichen jaren hetten angewunen, mit namen Parichstain,
Weyden, Lauf, di stett und geschloss yedes halbs, und Hilpoldstain, 151.
stat und geschloss, [F. 286 J ganz, darzu Herspruck. darnach uber
etliche jar bebeget er di statt Newburg und gewan di mit dem sturm
und vieng seinen vateren darynnen, als vor auch geschriben stet. 353.
40 und lebet doch nit lang darnach; wann er het wider seinen
vater gethan. und bard begraben zu Inglstat bey seinem an-
herren herzog Stefan anno 1445 an ertag1 nach sand
Ambrosy tag.
1 6. April. Nach Haeutle, Genealogie S. 126 wird der 7. April
45 urkundlich als Todestag genannt.
— 606 —
A. 353. Frau Margreth, herzogin in Bayren , witib herzog
Ludbig pukl, der ward vermorgengabt di stat und geschloss
Fridperg pey Augspurg. da hielt sy hof und hielt das
inn en vil jar, pis ir bruder, margraf Albrecht, krieget
mit herzog Ludbig von Landshut. do gab sy es uber5
herzog Ludbig. der seczet sy gen Ysereck ; darnach seczet
er sy gar gen Lanczhut und versach sy nach aller ir notorft
als ain fiirstin.
Sy nam haimlich zu der ee yren hofmaister Martein
von Waldenfels, aber offenlich wolt sy sein kainio
wort haben von forcht wegn margraf Albrecht, irs bruders,
und anderer fiirsten, auch das sy den namen ainer herzogin
nit verliir, den sy auch behielt bis an ir end. und darnach,
als di zwen fiirsten, herzog Ludbig und margraf Albrecht,
[F. 287] vericht wurden, liber kurze zeit darnach starb sy 15
zu Landshut und bard begraben zu Saldental im kloster
bei der grebnus der herzogen yn Niderbayren an sanztag
vor sand Jacobs tag anno 1465.
Ain andre kurze histori. al
Als man zelet anno domini 1388, do der gross20
krieg was zwiischen der herren und der stet, do
kamen di herren herzog Fridrich, herzog Albrecht
und herzog Ludbig mit ainem grossen her fur Stauf 2
an unser frauen gepurt tag3 und schlugen yre zelt
auf pei dem Prewperg4 auf di Donaw und pey dem25
alten pach pey Rewferting.5 darnach kam herzog
Ruprecht Klemm der jiinger vonNewburg mit seinem
her und schlug seine zelt auf oberhalb Stauf auf
di Tunaw. und dy herren stiirmeten den markt des
freitags in der quotember an sand Haimrans tag630
und gewunnen den mit sambt der kirchen. also
lagen sy vor Stauf hunz in di neunt wochen und
a von stelung des sacraments des altars von anderer Hand hinxu-
gefiigt.
1 Der folgende Text findet sich auch in der Farrago historica rerum 35
Ratisponensium des Hieronymus Streitl, gedr. bet Oefele, Rer. Bote.
SS. 11, 510.
7 Donaustauf. Vgl. Janner, Oesehiohie der Bischofe von Regens-
burg HI, 329.
3 8. September. 40
4 Breuberg.
5 Reifferding,
a Der Freitag in der Quatember ware der 18. September gewesen,
wdhrend St. Emmeram am 22. gefetert wird.
— 607 —
lasen die weingarten ab und reutten ir vil aus. nu
geschach das yn der wochen vor sandDionisy tag1,
das zwen erberg man, gepriider, gehaissen dyOber-
hauser, gesessen bey Braunaw, di hetten zwen
5knecht, als [F 288] oft ain fromer herr arg diener
hat. di knecht kumen in di kirchen zu Sulzbach2
und prachen auf den sarch auf dem altar und nomen
daraus das heilig sacrament des fronleichnam
unsers herren mit sambt der piichsen und peytl und
lOdecken, darin lag das heilig sacrament, der ain
knecht, der da hiess Anderl, der des Jorg Ober-
hausers knecht was, der schob es in seinen puesen
und hielt es also verporgen yn seinem erbl pey
drein tagen hunz an denpfinztag3 vor sand Dionisy
15 tag. in der selben zeyt gab er den peytl zu kaufen
ainer gemainen frauen umb 7 Amberger d.; di selben
verzeret er mit anderen gemainen frauen, di weyl
er gocz leichnam pey im trug, als er hinach verjach
der frauen, der er den peitl het geben. doch in
20der selben zeyt erzaiget got sein rach an ym, das
er anhub zu erkrumpen an seinen glideren. do
erschrak er und nam gocz leichnam und trug in vor
an den Prewperg und verparg in ein der ptichsen
daselbs und warf erd darauf und gedacht im, sein
25solt niemant ynnen werden. nach dem gieng er
aber under das here und kam zu der frauen, der er
den peytl het zu kaufen geben. dy hiess mit dem
[F. 289] namen Dieml. und fragt sy, wo sy den
peytl hin hiet gethan. do sprach sy, sy hiet yn
30dem Gorgen Oberhawser zu behalten geben. do
klagt er yr, wie swar er begriffen war mit grossem
siechtumb, prechen und krankhait. do lief dye selb
frau nach ainem priester. di pracht im den
gardian von Landshut, das er sein peicht hort. der
35vernam, wie er gevaren hett, und sprach: „du solt
zaigen, wo du den fronleichnam unsers herren hin
verporgen habest." do antbort der schuldig: „ich
mag vor wetag ab der stat nit kommen." doch
pracht in der peichtvater mit ziechen und tragen
40an den perg. do kunt noch mocht er unseren herren
1 9. Oktober.
* Bet Donaustauf.
8 8. Oktober.
— 608 —
nit finden an der stat, da er in hin verborgen hett.
do sprach der herr: „du pyst sein nit wirdig, das
du in finden sollt", und fiirt in wider ab under das
hore auf offen placz.1 in der zeit was man aus
suchent das wirdig sacrament, an der statt schart5
ainer das erdrich noher, und ersachen di piichsen.
da beruften sy her Hainrichen, herzog Albrechcz
caplan. der nam dye puxen und trug sy zu herzog
Albrechcz zelt. in der selben zeyt von gottlicher
rach [F.290] was gross wunder von dem vorgedachten 10
knecht auf offem placz geschach, da maniger man
zusach. in aller mass als man ainer hennen ab-
schlecht den kopf, dy darnach springt hin und her,
also erkrumpet er an alien seinen gelideren und
tobet, das es in oft erhub von der erden, und sein lo
haubt ward ym umbgeryben auf den nack, und seine
augen prach es im fur seinen kopf und wurden ym
als di feust, und seine naslocher wurden im als
weyt, man hiet ym in iglichs wol ain aye geschoben.
und er erschwarzt under den augen als ain kol und^o
starb also jamerlich. des selben tags der ander
sein gsell wollt trenken seinem herren ain pfard in
der Thonaw; das stund vor auf und warf yn iiber
ruck ab yn das wasser. do lief vyl volks zu und
wolten ym geholfen haben, und do man im ainen25
spiess wolt raichen, da schlug das ross hinden auf
und schlug ym den kopf enzway. dye zben wurden
begraben gen Sulzpach. der dritt, der auch daran
schuldig was, der ward erstochen.2 do das alles
geschach und erholen was under dem here, da30
giengen statiglich zben ritter und knecht zu der
stat, da [F.291] gocz leichnam was funden worden.
und herzog Albrechcz landschreyber pracht dar
rafen, latten und pretter und machet ain hyttl
dariiber, und jederman stecket ain kreuzl dar, das 35
der gar vyl burden, also weret das, hunz das her
aufprach und hinzoch vor sand Marteins tag.3
darnach belaib es unfrid hunz gen pfingsten,4 das
1 Bier ist die Erxahlung der Farrago etwas ausfiihrlicher. 40
* Hier kbrt die Erxahlung in der Farrago auf.
8 11. November.
4 6. Juni 1389. Der Friede war am 4. Mai 1389 xu Eger gesehlossen
worden; vgl. Btexler, Qeschichte Baierns III, 149.
— 609 —
man nit torst fur ain tor gen.1 do es frid ward, do
ward die fart an dy stat ye langer ye grosser, wann
es got wolt. auch yst zumerken, das erberg frauen
zu Stauf prinnend kerzen haben konnen sechen von
5Sarching2 aus unser frauen capel. man hat auch als
ain guldeine kandl sechen komen in den luften
yn di stat und andre grosse zaichen, di noch
taglichs da beschechen,8 des wol zu wunderen
ist etc.
10 Nu kum ich wider an meyn vorgelassne mainung
der herzogen von Bairen.
Fridrich, herzog in Bayren, pfalzgraf bey Reyn, des A. 356.
elteren herzog Stefans [F 292 J sun, der was der listiger
under seinen bruderen ; wann als er und sein briider Stefan
15 und Hanns mit ainander tailtent, do macht er mit Landshut
und Burkhausen den grosseren tayl, und den behielt er im,
doch verhiess er den anderen ain summa gelcz jarlich zu
geben, als er auch tet, di weil er lebt. aber hernach ist
vil unru daraus erstanden.4 i m ward zugetaylt ain tail des E. 127.
20 niderlands yn Bayren. di tailung geschach ZU Mtinchen A. 356.
anno 1392 an ertag vor sand Katherina tag.
Anno 1371 ist sand Jobst kirchen zu Landshut ain
pfarrkirchen gemacht worden durch herzog Fridrich und
bischof Paulsen von Freysing.
25 Anno 1377 ist gestorben di durchleuchtig frau Margreth,
herzogin in Bayren, des burggrafen von Nuremberg tochter.
Anno 1380 starb frau Anna von Neyffen, herzog
Fridrichs hausfrau.
Der herzog Fridrich hat zu Landshut di weinwax am
30ersten angefangen zu pauen.
Nach frau Anna tod nam er frau Magdalena, Barnabes,
des fiirsten von Mailand, tochter, Thadee, herzog Stefans
hausfrauen, schwester. also heten [F. 293] di zbo swesteren
di zben briider Stefan und Fridrich zu mann. herzog Fridrich
35het bei Frau Magdalena kinder, namlich:
1 Aus diesem Ausdruck diirfte xu sehUessen sein, doss der Verf asset
der obigen Erxahlung sich innerhalb der Mauem von Donaustauf (oder
Regensburg?) befand.
* Sarching.
40 8 Die Niederschrift der Erxahlung scheint also nicht lange nach
den geschilderten Vorfallen erfolgt xu sein. An der Stelle der wieder-
aufgefundenen Hostien wurde die Salvatorkirehe bei Donaustauf erbaut;
vgl. Janner a. a. 0. Ill, 329, Anm. 1.
4 Der gleiche Text oben S. 594.
Qaeilen a. ErOrterungen N. F. HI. 39
— 610 —
Frau Elizabeth : di ward verheirat Fridrichen, burg-
grafen zu Nurmberg anno 1401, den hernach Sigmund,
romischer kting, margrafen undkurfiirstenzu Brandenburg
niacht. di frauen nennet man in der March das schon
Elsl von Bayren. 5
A. 357. Hanns: der starb an sand Thomans abent anno 1396,
begraben zu Raitenhaslach.
Frau Margreth und frau Magdalena : sind baid begraben
im kloster Raitenhaslach, und
356. Hainrich, der nach ym lange zeyt geregirt hat. 10
357. Anno 1382 di stet mit sambt kting Wenzesla von
Becham machten ainen pund; darin waren all teutsch
reichstett, di stat Rengspurg und der erzbischof von Salz-
E. 128 u. burg, davon ist hie ZU merken, das di vorgenanten drey
*' JO'*brtider Stefan, Fridrich und Johanna mit sambt anderen 15
fiirsten und herren ffirten ainen grossen krieg bider Pilgram,
E. 128 erzbischof z u Salzburg, und wider di stat Rengspurg und all reichstett
u. A. 358. hierumb di reichstet mit gwalt und hereskraft zugen durch das
Bairenland von Augspurg bis gen Abach und teten grossen schaden
mit raub und [ F. 294] prant und prachen dem adl vil geschldsser und 20
sicz. * und an dem widerhaimziechen wurden ir vil erschlagen auf dem
Lechfeld1 von herzog Stefan anno 1387.*
F r?tf Auch so vieng herzog Fridrich her Pilgram, erzbischof zu
Salzburg, der was ainer von Puechaim, ain Ostereicher, und
hielt den etliche zeit in gef&nknus ZU Raitenhaslach. 25
A. 257 u. 35 7. gu dem lessten ward er selb ledig und gieng haim zu
ftiessen gen Tittmaning. do enpfieng man in mit der
process, man het sein vast gehiitt; wann man hielt interdict
und sang nit. man las auch nit mess in der ganzen provinz,
bis er ledig ward, da komen sein korherren von 30
Salzburg zu im und sprachen, sy wolten in treulich
erlediget haben. do antbort er in zorniglich, ob
sy kainen under yn gehabt hieten, dem sy auch
ain [F.S95] ynfl aufgeseczt hieten.2
E. 128 Darnach zugen di reichstet mit grosser niacht auf den von Wirtem- 35
berg, dem verderbten sy sein land mit raub und prand. dem kam
zu hilf pfalzgraf Ruprecht Klemm8, der darnach romischer kfing ward,
u. A. 358. mit ainem grossen geraisigen zeug. der ftirst Eberhart b * von
» Raum, darin: mal. b Erhart Hs.
1 Vgl. oben S. 532, 1. 40
7 Qtielle?
8 Vgl. oben S. 256, 30.
* Vgl. oben S. 358, 39.
- 611 —
Wirtemberg zoch zu den feinden, do er sy mit freyden rauben und
prennen sach, und tet ainen herten streit mit den reichstetten » 129.
anno 1388 zu Teffingen pey Wila an sand Bartlmeus abent.
und der VOn Wirtemberg gesigt, und ward der reichstetischen
5 vil erschlagen. auch ward erschlagen graf Ulrich, ain junger von
Wirtemberg. dem von Wirtemberg entsprang grosser reichtum aus
dem krieg.
Item, als oben1 gesagt ist bei pfalzgraf Ruprecht Of. A. 257 u
Klemm, syben fursten legten sych fur das geschloss Stauf.
10 Anno 1389 ward der krieg durch di kurfursten gericht.^- 35S-
Der fiirst, herzog Fridrich , was weys und mandlich und A. 357 u.
uebet mer herlichait, dann sein [1.296] reichtum er tragen mocht. er E- 12^-
tet weit und kostlich rays; dardurch kam er in grosse schuld.
Anno 1393 zoch herzog Fridrich gen Beham und starb A- 357-
I5auf dem beg an sand Barbra tag.
Anno 1404 starb sein hausfrau Magdalena von Mailant, 4:*57 W'
witib, di herzog Hainrichs muter was, an sand Alexi tag.
Item ain tochter2 herzog Fridrichs ist ver-
heirat worden Johannsen Meinharten, graf zu Gorz
20 und Tirol, der heiratgut ir bruder, herzog Hainrich,
erst hernach bezalt hat, dann sein vater das nit
zalt het, und er must es fur den vater zalen.3
Hainrich, pfalzgraf bei Eein, herzog in Niderbairen, £■ |^ u-
graf im Rauttal4, herzog Fridrichs sun, kam, als er noch
25 junk was, an das fiirstentum. do erhub sich gar grosse unru und ubls 359.
in der stat Landshut; wann herzog Fridrich het der stat daselb gar
vil und 8u n der gtosse freihait geben, der selben aber in kain weis
gestatten, volfuren noch zugeben wolt herzog Hainrich, der jung
fiirst, umb des willen der rat und vil von der vermiigenden gemain
30 sich dem gemelten jungen fflreten hart widersaczten. und auf ir frey-
haytprief [F.297J und der geleichen puten sy dem fursten das recht
auf den romischen kung. das verschmachet dem fursten von den seinen
vast und sunderlich seinen edlen. er fieng ir vier aus den machtigen
und gbaltigen aus dem rat, ainen Pelchinger, Martein von Asch, Lienhart
35 Kettner und Hanns Mospurger, peck, den selben liess er die stat und
das land ewig versagen ; darzu ward in genomen an als mittl als ir hab
und gut. als sy aber nu von weib und kinden und alien irn grossen
giiteren getriben wurden, das namen sy in vast zu herzen. auch was es
den von Landshut vast laid und schikten in zue ir behende potschaft,
40 das sy sich vinden liessen. zu ainer zeit kurz darnach machten sy ainen 210.
anschlag und kamen pei der nacht an di lend zu Landshut. da half
* Raum, darin : mal.
1 S. 531.
* Magdalene.
45 • Quelle?
4 Rottal. Vgl. oben S. 362,30 und 37 7 , 34.
39*
— 612 —
in ain burger, genant Dietrich Reck 1, durch di planken fiber di
maur in sein baue. do machten sy mit etlicben und den maisten von
dem rat und der gemain anschleg, wie si sich weiter in den dingen balten
wolten. nu bet der selb Reckl ain bausfrauen ; di ward diser ding gewar.
nu bet sy ain pulscbaft an des fursten hof. der [F. 298 J kara in disem 5
wesen und geschaften zu der s el ben seinen hiibscherin. als sy etlicb
bandl irer geschaft verbrachten, spracb di frau zu im : „ob du mich nit
wolltest vermaren, ich wolt dir fromde ding sagen." er verhiess ir,
er wolt des nit pa gen, daraus ir scbad ersten roocht. an stund sagt
sy im alle ding und zaigt im aucb di end, da ir samlung was. und 10
als er alle ding erforscbt het, bub er sich zu dem hofmaister Gorgen
Ahaimer und Sigmund dem Apfentaler und verkunt in dise ding, di
prachten aucb das schnell gen hof an den fursten.
A. 360. Aber ich hab di ursach also vernoraen: herzog Hainrich
was ain kind. Caspar Frawnhofer, Erasm Preisinger, N. 15
Klosner und ander sein edlleut di regirten den fursten und
vertheten im das sein. das mochten sein getreu burger
nit ansecben und wolten di edlleut gefangen haben, das si
miisten ain raitung gethan haben und des fursten regiment
pas fiirsechen. do aber di edlleut des gewar wurden, do 20
prachten sy es anders an den fursten und sagten ym, sy
wolten yn fachen. er gelaubet in das.
A. 359 u. Von stundan samletcn sy, was sy [F.299] von hofgesind zu
F. 210. wegen mochten pringen. mit den wurden die burger uberfallen und
zu fanknu8 gebracbt. do ward ain grauslicher auflauf. und ir vil 25
vielen uber di maur aus und wo sy sych verbergen mochten. also
wurden ir vil getott und geplendta und sunst vertriben mit weib und
mit kinden. auch Hess man niemant von seinem gut nichcz widerfaren;
es nam der herzog gar mit all. das ist ges Chechen an DO
1408.1 30
A. 360. Do aber soliche handlung dem fursten im concili zu
Costenz ward ftirgehalten, entschuldiget er sich des und
sprach, er war ain kind ge wesen.
A. 360 u. Als aber diser herzog Hainrich zu manpareu jaren kam, ward
F. 210 er gar ain guter fridlicher furst, ain ernstlicher gestrenger richter. d i 35
u. E. 141. raiiber und der geleichen ubltater, so er di zu wegen pracht, den mocht
211. niemant gnad pey im erlangen. uber des willen stund als sein land
in statem und gar guten frid.
A. 361 u. [F. 300] Der herr dienet unser frauen mit ganzem fleyss und
E. 141. eret sy mit be sunder em guten gebet und werken all sambstag. er 40
A. 361 u. wag demutig gegen allermaniglich. er tet jedermann Selb
'ausrichtung. er liess im nichcz verschmahen.
a Raum, darin: mal.
1 Viehnehr 1410. VgL S. 360, 2 utid Anm. 1. Der Irrtum ent-
stand icohl aus dem Anfang von oben S. 359, 5. 45
— 613 —
wann leut zu im kamen, die vor im ze schaffen
hetten, es waren pauren oder ander, so man im
dann gelt darschlaichet, so nam ers und liess
in den erbl vallen, dann er albeg das maist tail
5kuttet erbl trug, hunz pis oft im ain paur oder
arm man nur ainen pehamisch gab, den nam er
und recket in albeg di hand, daon er das gelt uber diA.361u.F.2U.
mass lieb hett und wann er bei frauen was, so hielt er sich gar init A.361u.E.14l
ziich tiger gepard und Kitten ; des geleichen musten auch all sein diener thun.
10 Der furst thet zwo rays gen Breussen dem teutschen orden zu A. 360 u.
hilf wider Wladislaum, den kung von Polan, und seinen bruder, E- *41
herzog Bitolt von Littaw, und den Schiderballen , di zben dannoch
hayden waren, zu den zeiten, als di teutschen berren den grossen
streit verloren hetten und der hochmaister, am gschlacht ainer von
15 Junging, und mit im 600 kreizerherren erschlagen wurden.
Herzog Hainrich hielt solichen guten [F. 301] frid in seinen A. 361 w.
landen, wann di kaufleut oder ander yn sein land kamen, so sprachen & 142-
sy : „wir sein in den rose n gar ten kumen. wir seinen sicher und bedurfen
kains gelaicz mer." zu geleicher weis sprachen auch di raflber, wann
20 sy in sein land kamen : Jasst uds aus dem land eylen ; wann der herzog
lasst kainen rauber leben, wo der bet ret en wirt. man henkt auch di
wolf so wol in dem land als rauber oder dieb."
Anno 1408 3 wochen nach osteren ist gebesen zvA.359.
Rengspurg ain turnier. darin sind gewesen Stefan, Wilhalm
25 und Hainrich, herzogen in Bairen.
Anno 1412 nam herzog Hainrich zu ainem gemachl3tf0.
frau Margreth, herzog Albrecht von Ostereich tochter. diser
frauen bruder, herzog Albrecht von Ostereich, ward dar-
nach romischer kung. herzog Hainrich hett hochzeyt zu
30 sand Katherina wind.1 aus ir gepar er Ludbigen, Albrecht
und Fridrich, auch drey tochter. Johanna ward verheirat 361.
herzog Otten von Mospach anno 1427. frau Elisabeth nam
1 Dieser mtrkwilrdige Ausdruck ist sonst nirgends nachxuweisen.
Bei Schmeller, der dock selten im Stiche lasst, und in anderen Worter-
35 biichem findet er sich nicht. An einen Irrtum oder Schreibfehler ist
nicht xu detiken. Im lateinischen Text heisst es entsprechend circa ventum
Katharinae. ventum steht deutlich in der Handschri/t, und Pex war im
Unrecht, als er dafiir adventum druekte. So ratselhafl der Ausdruck
(bis xur Auffindung neuer Belege fur sein Vorkommen, erscheintt so
40 du'rfte er sich etkldren lassen: es handelt sich dabei wahrscheinlich um
eine volksmassige Bexeichnung, die ebenso wie Katharinenregen, Katharinen -
schnee, Kathartnenwinter (vgl. Wander , Deuts<&.Sprichwbrter-Lexikon II, 1167,
Fischer, Schuabisches Worterbuch IV, 261; ich verdanke den Einweis
darauf Herrn Dr. Mausser) xeigt, wie dem Katharinentag vom Volke ge-
45 wisse, mit dem Wetter xusammenhangende Eigenschaften beigelegt, bexw.
der hi. Katharina Einfluss auf die Witterung xugeschrieben wurde (vgl.
Schweixerisches Idiotikon 111, 560). Vielleicht ist der unten S. 621, 22
vorkommende Ausdruck sand Peters wind dknlich xu erkldren.
— 614 —
graf Ulrich von Wirtemberg. der gemelt graf Ulrich hat
gehabt drey hausfrauen, di erst frau Margreth, herzog Adolf
von Kief tochter, bitib [F. 302] herzog Wilhalras von Bairen
zu Munchen, die ander frau Elspet, herzog Hainrichs tochter,
als hie vor stet; aus der gepar er graf Eberhart den jungen; 5
di dritt frau Margreth, ain tochter herzog Araodey von Soffoy,
witib pfalzgraf Ludbig bei Rein, dy dritt tochter herzog
Hainrichs ward ain klosterfrau zu Saldental zu Landshut.
Albrecht, herzog Hainrichs sun, starb anno 1416, be-
graben zu Raitenhaslach. 10
Fridrich, herzog Hainrichs sun, starb an sandErasm
abent1, baid in der jugent, begraben zu Raitenhaslach.
Anno 1417 ira concili zu Costenz stach und fiirwartet
herzog Hainrich herzog Ludbigen, als oben * gesagt ist.
A. 361 u. Der fiirst regiret auch gar furstlich im selber und seinen under- 15
E- 142- than gar nuczlich und lsblich. er was am ersten arm, aber do
er aus dem concili kam, luget er pas auf und ward reich und
machtig, des geleich sein land und leut. solichs regiment fiirt er alain
mit den seinen und mit den pesten und weisesten, so er im Bairland
▼and, und achtet der roten pirrett3 gar klain. er lie20
362. auch wenig gest in seinen rat, und wann er rats bedorft von den
gelerten, no vodret er zu im etlich sein prelaten und auch ab den stiften
als Freising, R«ngspurg [F. 303] oder Passaw. mit dem guten frid
und regiment samlet der fiirst ainen grossen schacz, den vorher lange
zeit kain fiirst als grossen nie gehabt het. den schacz legt er alien zu 25
Burkhausen in den turn, der furst het gar gross lieb zu dem rotwild
und liess das gar wenig fahen. darumb ward des wild unsaglich vil,
das jederman gar vil scbaden tet an irem traid und anderen frflchten.
er het auch vil Juden allnthalb in seinem land; di wurden kurz nach
seinem tod ausgetriben. 30
Der ftirst het vil krieg in seiner jugent mit seinem vetter herzog
Ludbig in Oberbairen, des gleichen ander fursten mer, als dann hie
vor in der selben histori mer davon geschriben ist
A. 362. Sein hausfrau Margreth von Ostereich ist gestorben
am weinachtag anno 1447. 35
A. 362 u. Der furst, herzog Hainrich, uberlebet seinen vetteren, herzog
Et *42m Ludbigen den alten von Inglstat, und nam ein sein land als der
nachst erb, nach der sypp zu rechnen.
A. 362. Anno 1450 zu den zeiten babst Nicla des fiinften was
ain jubljar zu Rom. do was im willen der genant herzog *°
Hainrich gen Rom in aigner person zu ziechen. do ward
er siech und starb zu Landshut an sand Abdon und Sennes
1 2. Juni; vgl. dagegen oben S. 361, Anm. 5.
* S. 598 f.
8 Damit sind die Rechtsgekhrten gemeint. 45
— 615 —
tag zu morgen fru zbiischen 5 und 6 anno 14481 [F. 304]
und liess ainen sun mit namen Ludbig; der nam von stundan
ein das ober- und niderland an widerstand.
Ludbig, pfalzgraf bey Rein, herzog in Nider- und A. 362.
5 Oberbairen, graf zu Grayspach und im Rottal * , herzog
Hainrichs sun und auch kiing Albrechcz swester sun, ein 363 u. F. 211.
gar furstlicher herr, maDhaft seins gemficz, in semen kriegen gar
sighaft.
Im anfank seins regimencz auf ainen sand Franciscen A- 363-
10 tag auf ain stund wurden all Juden in seinem land gefangen,
ausgetriben und ir gut genomen.
Anno 1451 hett er ainen turnir zu Inglstat. den het
dahin gelegt Walther von Eppstain, herr zu Bru-
berg.2
16 Dem fursten ward verheirat frau Omelia, herzog
Fridrichs von Sachsen und kaiser Fridrichs swester tochter.
di hochzeit ward gar kostlich mit vil freuden zu Landshut
begangen anno 1452 in der vasnacht in gegenbiirtigkait
margraf Albrecht von Brandenburg, Fridrich, pfalzgraf bey
20 Rein, Hans und Sigmund, zben jung gebriider, herzogen in
Bairen, her Sigmund, [F. 305 J erzbischof zu Salzburg,
Johanns zu Freising, Ulricb, erwelter zu Passaw, Carl und
Bernhart, gebriider, margrafen zu Baden, graf Ulrich zu
Wirtemberg und ander vil fursten, grafen, freien, prelaten,
26 herren, ritter und knecht. auch wurden da verpracht zwen
turnier an ertag vor der vasnacht, ainer vormittag, der
ander hinnach. das geschach von der zbair fursten wegen,
margraf Albrechcz und des pfalzgrafen ; wann man besorget,
so sy in ainem turnier geturnirt hieten, es mocht ain unru
30 erstanden sein; wann sy hetten all grosse ritterschaft bei
in. darnach in der vasten zugen di fursten wider haim
jeder in sein land mit gutem frid.
Herzog Ludbig gepar ain tochter aus seiner frauen Omelia, gen&nt A. 363 u. E.
Margreth, di ward verheirat pfalzgraf Philipp, und ainen sun Georig 153 u, F. 213.
35 den hub aus der tauf her Sigmund, erzbischof zu Salzburg, A. 363,
anno 1455 an unser frauen schidung tag zu Landshut in
sand Marteins pfarkirchen.
a Rauital Hs.
1 Vielmehr 1450. Die obige Angabe scheint durch einen Irrtum
40 hither geraten xu sein, da dock am Anfang des Abschnittes die richtige
Jahrxahl steht.
9 Eppenstein xu Braubaoh.
— 616 —
364. Herzog Ludbig hat gedemiitiget di stat Dinklsptichl.
Er was ain grosmachtiger fiirst. darumb ward er in
vil landen genant der gross oder reich herzog; wann sein
vater het im gar ainen grossen schacz lassen zu Burk-
hausen. er was gar ain fridsamer herr. wo er vemam 5
[F. 306] unfrid under den fiirsten, so zoch er da hin in
aigner person und macht frid. daraus begab es sich, das
er weit rais tet als an den Rein, gen Bresla in der Slesy,
gen Prag, gen Wien und anderswo. darumb ward er an
vil enden genant der fridmacher. er Met auch geren den 10
kung Laslao mit dem kaiser verricht; es wolt nit sein. er
tet vil kirchfert. er lie sich niemt verheczen in di geist-
lichen. er hett frum geistlich person gar lieb. er liess
reformiren di kloster zu Landshut zu den predigeren, Salden-
tal, parfiissen und zu Inglstat. er hielt seinen steten iri5
freyhayt gar schon. er was auch ersam und eret sein arat-
leut und priester oft mit beschaidessen und wilprat und
was in alien dingen willig gehorsam der heiligen kirchen.
Es ist auch hie zu wissen, das di stat Schbabischen
Werd hat von alter zu dem haus von Pairen gehort und 20
yst dem reich verseczt worden. di vermainet herzog Ludbig
widerzupringen. anno 1458 in der wochen nach l sand Michels
tag zoch er mit seiner landschaft darftir. do komen im zu
lieb di hernach geschriben fiirsten: margraf Albrecht von
365. Brandenburg, pfalzgraf Fridrich bei Rein, Hanns und Ott,25
herzogen in Bairen, und graf Ulrich von Wirteraberg und
vil [F. 307] ander mer in aigner person, do di gedacht
stat solhe macht sach, do ergab sy sich dem fiirsten; doch
ward di stat dem reich darnach durch tading wider zu-
gesprochen. 30
Item margraf Albrecht von Brandenburg, burggraf zu
Niirmberg, vermainet durch kaiserliche erlaubniis aufzurichten
ain neus unerhorts gericht, das ain jetbeder man mocht
ainen anderen aus Bairen laden und voderen auf sein gschloss
Karlspurg. solich und ander sach waren nit zu gedulden. 35
darumb erstund ain grosser krieg zbiischen des margrafen
und herzog Ludbigen von Bairen, also das sy an ainander
absagten.
Nu was bischof Johanns von Aichstet auch mit dem
margrafen in dem pund. darumb anno 1460 in der vasten 40
1 1st immerhin etwas besser als das ante des laieinischen Textes;
vgl. oben S. 364t Anm. 5.
— 617 —
zoch herzog Ludbig fiir di stat Aichstett und beleget di
mit macht. das kunt der raargraf nit gewenten; er mocht
di stat auch nit geretten. sy schussen auch redlich
in di stat.a ! an dem heiligen ostertag ergab sich di stat,
5 der bischof und das capitl [F.308] und verpant sich zu
dem haus von Bairn zu ewigen zeiten. darnach zoch der
herzog in des margrafen land und leget sich fur di stat
Rot und gewan die. a er raachet dabei ain feld. er het
bei im sein landschaft und vil soldner aus Peham. ym
lokomen auch zu lieb di zben bischof, der von Wirzburg und
der von Babnberg, mit irer grossen ritterschaft und macht,
auch herzog Ott von Bairen zum Neunmarkt. herbider
gegen im ungefarlich auf ain viertl meil wegs ungefarlich
slug sich zu feld der margraf mit seiner macht. im kamStfff.
16 zu lieb auf sein gebet und ernionung aus Diirigenland her-
zog Wilhalm von Sachsen. di zbay her lagen etbo vil tag
gegen ainander tiber still, und kainer grayf den anderen
an. ains tags an ainem sambstag abent wolten etlich des
margrafen durch den furt des wassers, das enzbiischen was,
20 die herzogischen angriffen haben. des ward man paid
gewar in der wagenpurg. do ward ain gross schar-
miiczeln, und di nacht traib sy von ainander. und
[F. 309] ward ain graf von Kirchperg und ander mer auf
des margrafen tail erschlagen. darnach ward ain frid
25 geseczt zbuschen der zbair gedachten fiirsten. herzog Wil-
halm zoch haim gen Piirgen und wolt sich nit mer in den
krieg tadigen lassen. herzog Ludbig beseczet di stat Rot.
In dem nagsten jar darnach anno 1461 prach den frid
der genannt margraf. hierumb zoch im herzog Ludbig
30 wider yn sein land und gewan im ab pey 18 stet, slosser
und markt. zum lesten leget er sich fiir di Newstat. darzu
balfen ym persondlich pfalzgraf Fridrich und di zben bischof,
der von Birzburg und der von Babenberg, und herzog Ott.
di stat ergab sich dem fiirsten. hinach zugen di egenannten
35 fiirsten all wider haim; dann es was nu winter, der herzog
beseczet di gewunnen stet und slosser mit seinen leuten.
was het aber der margraf zu feyeren. an sand Kathreyn
abent durch mithelung der burger bey der nacht kam er
in di Newstat. do fand er etlich Bayren schlafent, etlich
40 a Raum, darin: mal.
1 Vgl. den xeitgenossisehen Bericht uber die Belagerung der Stadt
EichstaU im Sammeiblatt des hisioriscken Verehis Eichstati II (1887), Iff.
— 618 —
spilent. der haubtman oder pfleger was ain Satlboger, ein
junger ritter; den fieng er mit anderen an dem spil. in
wolt der herzog nit erledigen. darnach erlediget in sein
vater umb das, das er dem margrafen ainen anderen edl-
man fieng; wann der [F.310] herzog von irs unfleyss5
wegen wolt ir kainen erledigen. und in ainera monat
nam der margraf all sein stett und gschlosser wider ein,
di im angebunnen waren, hunz an di stat Rot; di teten
als frum leut.
Der herzog was zu Brag gewesen bei dem kung von 10
Beham Gorg von Bodobra, und durch verhayssung ains
heiracz hett er im frundschaft gemacht; darumb mocht er
367. Beham gehaben, als vyl er wollt. auch het er aus Ostereich
soldner, genant di briider. es was ain kalter winter ge-
besen, das di Donaw uberfroren was. der margraf vermainet 15
dem herzogen grossen schaden zu thun. er kam bei der
stat Rain uber di Tonaw. das wendet im des herzogen
ritterschaft. der haubtman was di zeit her Theseres Frawn-
hofer, der fromm ritter. der margraf tet so vil bei kayser
Fridrich, das er di reichstett zu im in den krieg bracht, 20
ausgenomen Niirmberg und Beissnburg; di kauften sich
bei dem kaiser ab umb gelt, herzog Ludbig zoch mit
macht in Swabenland und gewan das gross dorf Nab
mit gewralt aus dem stegrayf. a er tet seinen veinden vil
schadens. [F. 311] der margraf het sich gesamlt und gesterkt 25
mit den stetten vom reich. er schlug ain wagenpurg pey
der reichstat Giengen, der herzog nachnet darzu. er beriet
sich mit seinen edeln und weysen raten die veind anzugreyfen.
und so nu das beschlossen was, stund sein hoffnung und
begir zu gott, das er mocht sig erlangen an vil menschlichs^O.
plut vergiessen. er ruefet an di muter gocz von Eck1
mit grosser begir. do wurden ritter geschlagen vil, di
ritters gonoss waren, am ersten der herzog, her Johannes
herr von Peren, Hanns Sigmund und Jorg gebruder von
Layming, Wolfgang von Rorbach, Hainrich von Staudach, 35
Englhart von Weichs und vil ander, der namen mir nit
bekannt ist, auch der briider haubtman mit namen ritter
Augustin. di haubtleut waren: her Teseres von Frawnhofen,
marschalk, uber di ritterschaft, her Jan Holub uber di
a Raumi darin: mal. 40
1 Qemeint ist der Wall fahrt sort Maria- Eck bei Trawistein.
— 619 —
landschaft. sy ordneten gar ordlich di spicz rait iren glideren^&S.
und traten gar mandlich zu den veinden. her Wolfgang1 £67.
von Kamer het das paner des Bairlands in seiner hand;
das sollt gefurt haben der von Ortenberg; der was noch
ftzu junk oder zu schwach. der herzog was in aigner
person in dem veld pei seiner landschaft. [F.312]
etlich rieten im, er solt auf ain ort reiten. er antbort, er
wolt lebentig oder tod pei seiner landschaft beleyben. grafts.
Wolfgang von Schawnburg was der erst, der in di wagen-
lopurg zu fiiessen prach, paid nach ira der herzog selb zu
fussen. di kreiden2was: „unser frauu, das zaichen aichen-
laub. aus des margrafen her geschahen vil hundert schiiss;a
di giengen all zu hoch an schaden nider. des erschrak der
margraf seer sy griffen di wagenpurg in unser frauen
I5namen an und zerrissen dy mit gewalt. do das ersach
margraf Albrecht, kert er sich in di flucht. man eilt im
nach bis in di stat. er floch gar schnell durch di stat
aus. da wurden vil erstochen. etlich in dem wasser Prems
ertrunken. vil guter grafen, ritter und knecht wurden da
20gefangen, der namen ain tail hernach geschriben
stet: graf Jorg von Werdenberg, herDiepold von Has-
perg, ritter, Lipfrid von Mynprart, Conrad von
Aholfing, Hanns Tiuerer, [F. 313] Hanns von Zulhart,
Ulrich von Bilbrart, Michl von Yppenburg, Sigmund
25 Gross, Hanns von Nureneck, Diebold von Anden-
lerer, Peter von Epting, Gorg von Wernaw der jung,
Leinbold von Wolmershusen, Hanns Kreizer von
der Newstat, Albrecht von Daxhawsen, Hanns vom
Stain der jung zu Ramsperk, Hipolt von Knoring,
30 her Hainrich Marschalk, herren Hainrichen sun,
Hainrich vonPiichl, Wilhalm von Waldiisch, Hanns
von Stecking, Purkhart von Wolmershausen, her
Hanns Landsperger, der jung ritter, Hans von Hern-
haim, Rembolt, Wilhalms sun, von Wolberg, Pern-
35hart, Fridrich von Nepfing, herr Jorg von Ehing,
Wilhalm von Stadion, Purkhart, sein bruder, Con-
rad, Wilhalm von Werdaw, Ulrich von Rechberg,
Friz Schenk von Schenkstain, Conrad Spat, Wil-
a Bourn , darin: mal.
40 l Oben S. 367,34: Georius. VgL Kluckhohn, Ludwig der Reiche,
S. 216 f.
• Feldgeschrei. Lateinisch creta, was Pex irrig las: erecta.
— 620 —
halm von Wellebur, [F.314J Hanns von Neuneck,
Hanns vom Stain der jung, Ludbig von Yppenburg,
Patt von Schonstayn, her Hainrich von Ratten-
hawsen und vil ander mer, der nam mir unbekant
ist. das geschach nach Christi gepurd 1462 an dem 18. tag 5
des monats Julij.
Soliches sigs und niderlegung sagt der herzog und
di seinen dankperkait der muter gottes. und nach dreyen
tagen der fiirst und als sein volk zugen haim mit freyden.
es ist auch gutiglich zu glauben, das solhen sig von got 10
erworben haben di priesterschaft in seinem land und in
sonderhait sein frome hausfrau Omelia, di in der obgenanten
zeit di dreu jar vil kirchfart wullen und parfuss ge-
than het.
Darnach ward ain tag geseczt gen Rengspurg. do 15
wurden margraf Albrecht und herzog Ludbig ganzlich mit
ainander verricht und all gefangen ledig und all stett und
geschlosser iren aygen herren zugesprochen.
369. Darnach vermainet herzog Ludbig, er hiet den turn
zu Burkhausen zu vast gelaret und macht mit gelimpfen20
kain steur begeren von dem land, also nam er ain anlechen
von seiner landschaft und von den prelaten und gab in
darumb schuldbrief [F. 315] mit seinem insigl. aber es
yst zu besorgen, das sy erst bezalt werden am jungsten
tag, so sy sein nimer bediirfen. 25
Herzog Ludbig hett am ersten sein hausfrauen pey
im etliche jar zu Landshut; darnach seczet er sy gen
Burkhausen. daselb pei ir ward auch erzogen seyn sun
herzog Georig.
Darnach von etlicher ursach wegen vodret8^
herzog Ludbig seinen sun herzog Jorgen von Burkhausen
und schuf im zu sein hofgesind und drumeter und liess in
einreyten zu Landshut. a man gieng im engegen mit der
process fur das Habrontor in ainen weiten anger aus alien
klosteren und pfaren mit dem heyltum, man und frauen35
wol gezirt. also ward er gar wirdiglich enpfangen mit lob-
sank und drumeten. man hub an die respons: Tua est
potencia; mit der ward er herlich als ain neuer fiirst
eingefiirt in sand Marteins pfarkirchen anno 1468. di
von der stat Landshut swuren im. darnach schicket in 40
sein vater in das ober- und niderland und liess im all stett,
a Return, darin: mal.
— 621 —
markt und schlosser sweren als irem aigen rechten
landsfursten. doch behielt der vater das regiment [F.316]
in seiner hand und gewalt, di weil er lebet.
Anno 1471 was ain grosser tag zu Rengspurg von 570.
5 der Tiirken wegen. dahin kamen kayser Fridrich, Franciscus
cardinalis Senensis und all geistlich und weltlich fiirsten
des reichs in teutschen landen in aygner person oder durch
ir anwald oder ambasiat, auch herzog Ludbig mit vast 371.
grosser ritterschaft mit rotem klaid mit glavien. daselbs
10 paten yn di fiirsten, das er seinen sun herzog Jorgen liess
dahin komen, das er auch thet.
Anno 1472 erschain ain grosser comet in teutschen
landen, des gleichen kain mensch so gross nie gesechen372.
hett, in dem monat Jenner hunz in den Hornunk, auch im
15 vergangen jar im cristmonat; wann er ward gesechen 70 tag.a
darnach kam ain grosse pestilenz.
In dem obgemelten jar an sand Johanns und Pauls
tag ist angefangen worden di hochschul zu Inglstat durch
herzog Ludbig in gegenwiirtigkayt seins suns herzogs
20 Georigen.
Anno 1473 ist der hayss sumer ge- [F. 317] wesen.
Anno 1474 ist sand Peters wind1 gewesen,
der grossen schaden tet und sand Ulrichs kirchen
zuAugspurg2 niderwarf und vil menschen darin
25erschlug.
Item als nu herzog Ludbig sein tochter frau Margreth
pfalzgraf Philippen verheirat hett, als vor3 gesagt ist, und
von des heyratgucz wegen leget an herzog Ludbig in seinem
land ain grose steur in sunderhait auf der priesterschaft
soguter. die anleger der steur waren vier, von den prelaten
der abt von Niderenaltach, aus der ritterschaft her Johanns
Frawnberger vom Hag zu Massnhawsen4, von dem ge-
mainen adl Gabriel Pusch von Filshaim und von den stetten
a Raum, darin : mal £&.
35 ' Diese eigentiimliche Bexeichnung beriihrt sich mit dem Ausdruck
oben S. 613: sand Katherina wind.
9 Vgl. den Augsburger (Bamler'schen) Druck der Chronik Konigs-
hofens (Hain *9792), letxte Seite: ... da viel sant Ulrichs kirch, di erst
von newem gepawen was, von einem grossen wind darnider, und ee
40 wurden 36 menschen erscblagen, darunter der pfarrer vnd sein gesell
waren, zti vesperzeit. got sey in alien genadig Amen, das geechahe
an sant Peters vnd Paulus tag, als man czalt vonCristus geburt 1473 jar.
3 Oben S. 615,34.
4 Vgl. Bund, Bayrisch Stammenbuch I, 60 und 274.
— 622 —
Hanns Altorfer, burger zu Landshut. und do di amtleut
und schergen vernumen, das sy darzu des ffirsten gunst
hetten, als di wolf rissen sy solhe steur von den leuten
der prelaten. der priesterscbaft pauren musten an vil enden
ir yetweder pauman so vil geben zu steur von seins herren 5
giilt aussertaalb der steur seins gucz, als vil er jarlich zu
zins seinem herren solt geben. soliche unpilliche steur
575.namen zu herzen di bischof Berenhardus von Salzburg, Sixt
zu Freising Udalricus zu Passaw, Heinricus zu Rengspurg
und sckiketen ir potschaft zu dem [F. 318] fiirsten. si 10
mochten aber nichcz erlangen. darnach der von Freysing
zoch in aygner person zu dem herzogn gen Landshut und
erlangt von im, das den obgenannten bischofen ain tag ge-
seczt ward auf suntag Reminiscere in der vasten gen Lands-
hut. auf den tag kamen di gemelten bischof all und under- 15
weisten den herzogen, das solhe unzimliche steur war wider
geistliche oder kirchliche freyhait, wider di gesecz der
heiligen vater, sonder Inocency des dritten. auch so viel
er in den pan, als auch zum minsten zbain seinen vorfoderen
geschehen yst, di ainen ayd musten sweren solhes nimer20
wider kirchliche freyhayt zu thun; darumb gaben sy auch
ir brief und sidl, noch unvermailigt verhanden, Otto und
Stefan, auch wider brief und insigl, di sein vorfoderen geben
haben der briesterschaft in Baimland, der namen etlich
hernach volgen und datum der selben freybrief: 26
374. Rudolf, herzog in Bairen, datum 1315,
Ludbig, herzog in Bairn, datum 1315,
373. Ott, kung zu Ungeren, Hainrich und Ott, herzogen in
Bayren, datum 1312,
374.k'(mg Ludbig, datum 1317, 30
Hainrich, Ott und Hainrich der juuger, herzogen in Nider-
bairen, datum 1322,
kiing Ludbig, herzog in Bairen, datum 1322,
kung Ludbig, datum 1323,
kayser Ludbig, datum 1343, [F.319] seins reichs im 29. jar, 35
der kaysertum im 16.,
herzog Stefan, kaiser Ludbigs sun, hat der briesterschaft
freihait geben, das sy in rays kainen wagen sollen haben,
datum 1351 \
margraf Ludbig, herzog in Bairen, datum 1359, 40
1 Vielmehr 1357 \ vgl. oben S. 374, Anm.8.
— 623 —
Stefan der elter, Stefan der jiinger, Fridrich und Hanns,
gebriider, haben grosse freyhait geben her Paulsn, bischof
zu Freysing, und der briesterschaft, datum 1363,
Ott, Stefan, Wilhalm, Albrecht, gebriider, datum 1385,
5 Hainrich, datum 1427,
und noch vil mer ander freyhayt und bestatigung von ainem
fiirsten auf den anderen auserhalb der babstlichen, kayser-
lichen und kiinklichen bestatigung und freihait, der auch
gnugsamlich bullen, brief und sigl verhanden sind unver-
lomailigt. do solichs vernain herzog Ludwig, als ain kristen- •??,?.
licher fiirst gab er das alles nach. do muesten di obgenanten
zben anleger der steur, Gabriel Pusch und Hanns Altorfer,
in aygner person die sum gelcz, der briesterschaft unpillich
abgenomen, dem bischof gen Freisingen antborten in sein
l5geschloss, das sy auch teten in den osterfeiertagen anno
1475. und der bischof von Freising nach ainem register,
dariiber gemacht, tailt und schiket das gelt den bischofen
Salzburg, Rengspurg, Passaw, Babenberg etc. doch so gaben
dy gemelten [F. 320 J bischof von irer briesterschaft giieter
20 im land williglich ain erberge reverenz dem fiirsten, und
er gab der briesterschaft auch freyhayt, als sein vorfoderen
gethan hetten, datum 1475.
Herzog Ludbig verheiratet seinen sun herzog Jorgen575.
in seinem leben frau Hadwig, Casimiri, des kiings von Polan,
25tochter. di hochzeit ward verpracht mit vil freuden und
grosser costung zu Landshut anno 1475 an mitichen nach
sand Marteins tag. hernach wirt mer von der hoch-
zeit geschriben etc. Daselbs lech kayser Fridrich dem
pischof von Babenberg regalia, nachdem daz alles loblich
30verbracht ward, zugen di fiirsten yetbeder wider haym.
und als nu der kaiser im dritten jar heroben im
land was gewesen, zoch er von Landshut mit seinem
sun Maximilian wider haym gen Ostereich.
Anno 1478 kain ain grosse flucht in das volk gar bis
35 in Bairen gen Arding, Freising, Miinchen und Lands-
hut von der Tiirken wegen, sam zugen zy da her mit
gewalt in das land; aber es war nichcz. der erz-
bischof von Salzburg Bernhart ruft an herzog Ludbig in
Bairen umb beistand. der schikt im paid ain volk mit hilf
40 der bischof von Freysing und Aichstett und der stet Niirm-
berg und Augspurg. das hofgesind bischof Sixten von 376.
Freysing zoch aus [F. 321] am 8. tag Augusti und kam
— 624 —
wider zu sand Gilgen tag l und waren gelegen zu
Trawnstain.
Item darnach zu sand Michls tag zu Landshut hetten
ainen tag von widerstand wegen der Ttirken di hernach
geschriben fiirsten: Bernhart von Salzburg, Wilhalra von 5
Aichstet, Sixt von Freysing, Hainrich von Rengspurg, Jorg
von Kiemsee, bischofen, Ludbig und sein sun Jorg, Ott
und Albrecht, herzogen in Bairen. do ward beslossen, das
man den kayser solt ermanen und daran weysen, das er
den besluss des gemainen tags der fiirsten zu Rengspurg 10
mit ernst verstreket. das zu berben ward erwelt der von
Salzburg; der pracht es an den kayser, aber er richtet
nichcz aus.
Herzog Ludbig pracht in sein gewalt di geschlosser
Haydeck und Laber. er erlost von den von Rechberg di 15
stat Weyssnhoren mit irem zugehoren, di von alter zu dem
Bairland gehort hett.
Anno 1479 was ain turnier zu Wirzburg.*
Darnach an montag nach2 sand [F. 322 J Prisca tag
mit guter andacht, versechen mit den heiligen sacramenten, 20
starb der kristenlich fiirst herzog Ludbig in abesen seins
377. suns herzog Jorgen, ein liebhaber frids und der gerechtig-
kait, und ward mit grosser klag begraben im kloster zu
Saldental. sein begrebniis ward wirdiglich und loblich
begangen an ertag nach dem achteten der osteren. der 25
eltest ritter im land opfret zu dem hochen altar das banir,
der ander den schilt, der dritt, herr Johanns von Peren,
den helm mit den klainaten, darnach 14 ritter furten 7 ross,
der kains was under 80 fl. R. wert, di zbo herzogin frau
Omelia und frau Hadwig zbo kerzen, darin 300 gulden R. 30
dapey waren pfalzgraf Philipp, Bernhart. erzbischof zu
Salzburg, Ott, Albrecht, Kristof, AVolfgang, herzogen in
Bairen, und di bischof Wilhalm von Augspurg, Sixt zu
Freising, Ulrich zu Passaw, Hainrich zu Rengspurg, Jorg
von Kiemsee und etlich weichbischof, 18 geinfelt abt, 35
zben doctor von Inglstat, briesterschaft an zal, burger aus
alien steten im land, man und weyb an zal. di wurden
all mit siissem wein und manigerlay speys gespeist.
darnach zoch jedermann wider haym.
* Baum, darin: mal. 40
1 Egidii, am 1. Sept., dagegen oben S. 376 ', 4 : 2
* Unriehtig; es miisste heissen: an.
— 625 —
Herzog Ludbig hett fleissiglichen [F. 323] gedient37tf.
schonen frauen und junkfrauen a. da klagten in auch
frauen und junkfrauen uber di mass ser und vast,
wie klayn ain junkfreulin was, so pot er ir sein
sfurstliche hand, und sy wurden frundlich von im
gegriisst etc.
!Hie yst zu merken von der hochzeit, di herzog
Jorg in beybesen seins vateren herzog Ludbig ge-
habt mit Hadwig, Casimir, des kiings von Polan,
lotochter, wer auf der hochzeit gewesen ist und mit
wie vil pfarden iglicher da gewesen yst:
Item von erst kayser Fridrich der dritt.
Item Maximilian, des kaisers sun.
Item des tiirkischen kaisers bruder.
I5ltem herzog Sigmund von Ostereich.
Item pfalzgraf Philipp und sein gemachl Margreth.
Item herzog Albrecht \
Item herzog Cristof \ gebrlider von Milnchen.
Item herzog Wolfgang '
20ltem margraf Albrecht von Brandenburg und sein
gemachl.
Item herzog Ott \ _ . . .. .
t*„™ i.A.»^ u««^o } v<>n Bairn, bruder.
Item herzog Hanns I '
Item margraf2 von Paden.
25ltem graf Ulrich ( ,Tr. .
Item graf Eberhart ! von W.rtenberg
und ir gemachl.
[¥.324] Fridrich, landgraf I von Leitenberg8,
Ludbig, landgraf i bruder.
3oBernhart, erzbischof zu Salzburg.
Johanns, bischof zu Augspurg.
Ulrich, bischof zu Passaw.
Sixt, bischof zu Freysing.
Wilhalm, pischof zu Aichstet.
35Der bischof4 von Babenberg.
a junkrawen Hs.
1 Vgl. xum Folgenden Riexler. Oesehiehte Baierns 111,447.
* Albrecht.
8 Leucktenberg.
40 4 Nicht Qeorg von Schaumburg, wie es bet Wolflet Die Landshuter
Hoehxeit S. 6 heisst. Der tear schon am 4. Februar 1475 gestorben. Viel-
mehr ham sein Nachfolger Philipp von Henneberg nach Landshut.
Quellen a. ErOrterangen N. F. Ill, 40
— 626 —
Es sind auch gar vil grafen da gebesen, der
namen nit geschriben yst.
Item drey grafen von Schawnberg.1
Item zben grafen von Ortenberg.2
Item zben grafen von Montfort. 5
Item graf Wilhalm von Hennenberg.
Item graf Hanns von Bertham.8
Item zben grafen von Hohenzoren.4
Ain graf von Sophia.
Item ain graf von Kirchperg. 10
Item graf Hawg von Werdenberg.
Item drey grafen von Oting.5
Item her Burian von Gutenstain in Pecham.
Item her Niclas herr zu Abensperg.
Item Wolfgang graf zu Grafeneck. 15
Item ein machtiger Pqlack, genannt Manabir, und
vil polanischer herren.
Item graf von Sonnenberg
und gar vil ritter und edlleut an zal.
Item di farb, di herzog Jorg mit [F. 325] seinem20
gesind trug, was grab, weiss und praun. und di
herren hetten ainen erml, gestickt mit perl, darin
ain junkfraun fiirt ainen leo an ainem waidstrick,
und di knecht ainen erml, gestikt mit silber.
Item es ward nit turniert, auch wolt der kaiser25
kain gesellnstach lassen haben, damit sich kain
rumor erstiind.
Item herzog Cristof von Bairen rannt mit ainem
Polacken umb ain haftl fur 100 gulden, das gewan
der herzog riterlich,* aber er schenket es dem Po-30
lacken und darzu ain kostlich pfard.
Item Wolfgang Grafenecker rannt mit ainem
Polacken umb 6 haftl umb zbayhundert gulden, di
gewan der Grafenecker.*
Item es het jederman freyung und gelayt 14 tag. 35
» Raum, darin: raal.
1 Schaumburg.
7 Ortenburg.
8 Wertheim.
4 HohenxoUern. 40
8 Ottingen.
— 627 —
Item meins gnadigen herren herzog Ludbigs
kamermaister, rantmaister und ander rat haben
angeschlagen alle [F 326] [costung und zerung, als
raan ist geriten nach der praut, und in der hochzeit
5suma facit 60000 gulden 766 gulden 73 d. 1 haller.
Item es gieng aus ain gepot von herzog Lud-
bigen, das man acht tag in der stat Landshut, di
weil di hochzeit weret, kain wirt solt weder gesten
noch statleuten weder essen noch trinken geben
lOumb gelt, sonder es solt jederman essen nemen und
trinken von der kiichen, di man het gemacht in der
stekengassen pey der fleyschgassen. es solt auch
kain mezger kain fleisch vail haben und pecken
kain prot und di vischer kainen visch. das ist also
l5gehalten worden acht tag. item es was verordnet
pei dem weinstadl zben gross pottich mit wein
rotundweyss, und wer kam und begeret wein, dera
gab man auf ain person ain mass und ain hoflaybl
zu paiden malen frii und spat.
20 Hernach volgt, wie vil jeder man pfard da hett:
Item der kaiser mit sambt seinem sun Maximilian
700 pfard.
Item margraf Albrecht von Brandenburg, curfiirst,
mit sambt [F 327] seinem gmachl und seinem sun
25 margraf Fridrich 1400 pfard.
Herzog Ludbig von Landshut und sein sun herzog
Jorg, der preitgam, mit sambt herzog Ludbigs
gemachl, ander diener und amtleut 3000 pfard.
Herzog Philipp, pfalzgraf bey Rein, herzog in
30 Bayren, mit sambt seinem gemachl 500 pfard.
Herzog Ott von Bayren zuraNeumarkt mit sambt
seinem bruder herzog Johannsen 300 pfard.
Herzog Albrecht von Miinchen mit sambt seinen
bruderen Cristof und Wolfgang 600 pfard.
35Herzog Sigmund von Osterreich mit sambt mar-
graf Albrechten von Paden 400 pfard.
Der erzbischof von Salzburg mit sambt seinem
bischof von Kiemsee mit 400 pfard.
Bischof von Babenberg 200 pfard.
4oBischof von Aichstett 200 pfard.
Bischof von Passaw 170 pfard.
[F.328] Bischof Sixt von Freising 70 pfard.
40*
— 628 —
Bischof von Augspurg 105 pfard.
Graf Ulrich von Wirtemberg und sein sun mit
sambt seinem gemachl 600 pfard.
DeskiingsvonPolantochter,diepraut,700 pfard.
Frau Margreth, herzogin zu Sachsen, bitib, mit5
sambt herzog Ernst tochter mit 200 pfard.
So haben di hernachgeschriben ir treflich
rat und potschaft geschickt mit namen:
Der kiing von Peham mit 100 pfarden.
Herzog Fridrich, der pfalzgraf, 35 pfard. 10
Herzog Ernst, curfurst, und herzog Albrecht,
gebriider, von Sachsen, hetten da 24 pfard.
Bischof von Wirzburg 32 pfard.
Frau Machthild, e rz herzogin vonOstereich, witib,
16 pfard. 15
Graf Eberhart der elter von Wirtemberg het
32 pfard.
Item der teutsch orden in balschen und teutschen
landen 10 pfard.
[F.329] Di stet: 20
Rengspurg 28 pfard.
Augspurg 32 pfard.
Niirmberg 35 pfard.
Ulm 24 pfard.
Nordling 16 pfard. 25
Dinklspiichl 8 pfard.
Tonawwerd 8 pfard.
Suma der pfard, di an der fiitrung waren, 9163
pfard.
Item darzu di statt Frankfurt 10 pfart. 3°
Hernach volgen di herren und grafen an des
kaisers hof da gewesen:
Des turkischen kaysers bruder.
Graf Hawg / ,ir , ,
Graf Ulrich- j von Werdenberg.
Graf Hawg von Montfort. 35
Graf Schafrad von Leiningen.
Graf Hanns von Barben.1
a Urlich Hs.
1 In der Beschreibung der Hochxeit durch Hans Seybolt (in Weslen-
rieders BeytrUgen II, 162) ebenfalls verstiimmelt : Rarbey. 40
— 629 —
Graf Dietrich von M atsch.1
Graf Eberhart von Sonnenberg.
Graf Wilhalm von Sager.2
Zben grafen von Westerberg.
5 Di mit margraf Albrecht von Brandenburg:
Graf Ott von Hennenberg.
Graf Fridrich von Castell.
[F.330] Graf Walther von Swarburg.3
Schenk Albrecht herr zuLimpurg.
lOPhilipp der elter herr zu Weinsperg.
Michl I _ . ..
Sigmund j Erklmger.
Michl der jung herr von Swarzburg.
Bei herzog Ludbig und herzog Jorgen:
15Landgraf Ludbig 1
Landgraf Fridrich ( von Leutenberg.^
Graf Ludbig i
Graf Wolfgang! v«n Ottmg.
Graf Sigmund 1 _, f
20Graf Wolfgang j von Schaunburg.
Graf Fridrich ) _ ,
Graf Gorg j von Schaunburg.
Graf Fridrich von Helfenstain.
Graf Jorg j
25Graf Sebastian j von Ortenberg.
Graf Philipp von Kirchperg.
Johanns von der Layteren, herr zu Beren und
Vizenz.
Niclas herr von Abnsperg.
30Wolf freyherr zu Grafeneck.
Johanns herr zu Degnberg, der elter.
Johanns, sein sun, der jtinger.
Johanns von Frawnberg herr zumHag zuM&ssn-
hausen.
35Ernst herr zu Schonberg.5
Wolf von Senshaim6, herr zu Swarzpurg.
1 Seybolt a. a. 0.: Morb.
2 Seybolt a. a. 0. i aus dem Sager.
3 Schwarxburg.
40 4 Leuchtenberg.
6 Seybolt a. a. 0., S. 169: Schonburg.
6 Seinsheim.
— 630 —
Bey pfalzgraf Philippen:
[F. 331] Graf Hanns von Werthaim.
Graf von Westerburg.
Schenk Philipp herr zu Erpach.
Johanns herr zu Haideck. 5
Hintschy1 Pflug, herr zu Swarzburg.
Bei herzog Albrechten von Bairen:
Graf Ulrich von Monfort.
Graf Jorg von Helfnstain.
Johanns von Stauf, herr zu Ernfels. 10
Bei herzog Sigmund von Ostereich:
Graf Albrechta J C1 ,
Graf Rudolf J von Sulz'
Graf von Matsch.2
Fridrich von Brandis. 15
Des von Babenberg:
Graf Hainrich i TT .
GrafBerchtold j von Hennenberg.
Pischof Augspurg:
Graf Jorg von Wirtemberg. 20
Graf Ulrich und graf Eberhart von Wirtemberg.
Alt und jung grafen von Zoren.8
Graf Kraft von Hohenlo.
Graf Ludbig von Helfenstain, der jung.
Graf Endres von Sonnenberg. 25
Graf von Tegen.4
Graf von Zimeren.
Mit der von Sachsen:
Graf Karl von Gleichen.
[F.332] Des kiings von Beham: 30
Burion herr von Gutenstain und aus dem Praiten-
stain.
Von pfalzgraf Fridrichen:
Graf Eberhart von Eberstain.
• Albeck Hs. 35
1 Seybolt a. a. 0., S. 174: Hintzing Pflueg.
1 SeyboU a. a. 0., S. 178: Mettz.
• Hohenxollern.
4 SeyboU a. a. 0., S. 179: Tenngen.
— 631 —
Von graf Eberharcz von Wirtmberg wegen,
des elteren:
Graf Johanns von Sunnenberg.
Gorg freyherr zu Gundlfing.
5 Was grafin und freyherrin da gewesen sind:
Landgrafin yon Leutenberg.
Grafin von Oting.
Grafin von Honaw.
Grafin von Rineck.
lOGrafin von Rimel.
Grafin von Gleichen.
Grafin von Castell.
Zbo grafin von Ortenberg.
Aine von Swarzburg.
15 Di von Abnsperg.
Hyntschy Pflugin von Swarzburg.
Die von Peren von der Laiter von Vizenz
und vil ander mer in merklicher zal.
Hierauf ist gar wol zu merken, das solhe
20kostung mit solher herlichait nit klain gebesen
und namlich dem vorgenannten gelt und suma
gar wol gleich. also ward di hochzeit mit grosser
freud verpracht. sofuret der kayser und herzog
Ott vom Neumarkt di praut.
25 Hernach volgt von herzog Jorgen und seinem^-577-
regiment.
[F. 333 J Georig, pfalzgraf bey Rein, herzog in Nider-
und Oberenbairen, graf zu Grainspach und Rottal, was ain
grosmachtiger furst. im het sein vater herzog Ludbig vil 378.
30 gucz lassen. dem was wol mit schonen pfarden und mit
jagen . er hett das rotbild gar lieb. er hub an mit grosser
gerechtigkait zu regiren. er tet gar ernstlich ain geschaft
bei leib und gut alien pflegeren, richteren und amtleuten
in allem seinem land, das ir kainer solt weder miet noch
35 gab nemen. aus dem het man sorg auf in.
Item den Rudolf Alberger schuf er ab von der kanzley,
doch behi elt er in bey im in seinem rat. er nam auf zu seinem
canzler doctor Fridrich Maurkircher, einen weisen, gerechten
man, der darnach ward erwelet zu pischof zu Passaw und
40 belayb dannoch kanzler pis an sein end, zu des zeiten der
furst gar wol regiret.
- 632 —
Anno 1479 an montag vor mittvasten aus kaiserlichem
gepot und vermainung zu widerstand der Turken ist ain
tag gewesen in der stat Freising. da sind persondlich ge-
besen di hernach geschriben fiirsten und herren : [F. 334 J
Bernhart, erzbischof zu Salzburg, Albrecht, Georig, herzogen 5
in Bairen, * Ulrich, bischof zu Passaw, Johanns zu Augs-
purg, Sixt zu Freysing, Jorg zu Kiemsee, des kaisers rat
und erzherzog Sigmunds von Ynspruk, des bischofs zu
Babenberg, des bischofs Hainrichs von Kengspurg. daselbs
auf den ersten tag der samlung ward auf dem rathaus ver- 10
lesen di gemacht verainigung der Venediger mit den Tiirken.
57P.darnach her Schaffrad graf zu Leiningen und Cristof Mum-
dorffer von des kaysers wegen prachten an vil grosser
schaden mit rauben, schaczen, verkaufen und ermorden der
cristenmenschen vil jar, von den Turken in des kaisers 15
und ander kristnlicher fiirsten land zugefiiegt hietten dem
kristenlichen namen zu schmach, und begerten dariiber ir
hilf und widerstand. do ward beschlossen, das sy schiketen
zu dem kayser herzog Sigmund von Ostereich ainen ritter
380. di herzogen ainen doctor genannt Pirkbamer und di ob- 20
genannten bischof her Mangen von Hohenreichen, marschalk,
ritter. di zugen aus am palmtag und kumen herwider
Philipp und Jacobi. di verkiinten dem kaiser, was beslossen
[F.335J war, ob es geviel seiner kayserlichen mayestat:
zum ersten, das man bestellet zu widerstand der Turken 25
im kiinkreich zu Bossen 5 00 2 man und ausserhalb zbay-
tausent: das geviel dem kaiser nit, und saget, das selb
land war verheret bis an ain stat; di hiet der kiing von
Ungeren inn; und das, das niiczlich geschach, das man
schiket zuMathiasch, dem kiing vun Ungeren: das geviel 30
im auch nit; wann er mochcz fur ain gespott haben, darzu
mochten sy daselb nit speys haben, oder aber, das der
kaiser im erwelet ain fiigliche stat, dahin er persondlich
kam und fodret dahin all kurfiirsten und fiirsten und stet
des heiligen reichs, das di beschliessung auf dem geniainen 3r>
tag zu Rengspurg an weiter verziechen volstrekt wurd bey
grossen penen: das geviel im.
Und er erwelet darzu di statt Niirmberg und seczet
ainen tag auf der heiligen trivaltigkait tag; der ward
verlengert. und der kaiser kam selber nit persondlich dar, 40
1 WilhelmuB Eistetensis (obcn S. 378,20) fehlt hier.
7 Oben S. 380, 4 : 600.
— 633 —
aber er schiket ainen grafen dar zu sand Michels tag.
doch was ain cardinal Montis Regalis auch dar. aber es
war nichcz ausgericht.
Anno 1480 herzog Jorg kam gen Wyen zu dem kaiser
5 an sand Pangrazen tag.1 der kayser enpfieng [F.336]
in gar herlich und schankt im 12 treyling weins, vil haberen
und ainen grossen bausen und etlich klain. darnach fiber
acht tag am hof lech ira kayser Fridrich regalia, er belaybs&z.
da wol 182 wochen und thet grossen fleiss den kayser und
lOkung Mathiasch von Ungeren mit ainander zu verrichten;
aber es wollt nit sein. er gab vil almusen armen leuten
und swangeren frauen. er hielt sich gar kostlich und
miltiglich, dardurch er gross lob erlanget von maniglich.
In der zeit waren di Turken in des kaisers land, da
lswolt herzog Jorg als ain kristenlicher furst mit in
treffen haben. das went und widerriet der kayser; wann
er het bey im ein vast grosse wolgeriiste ritterschaft. zum
jungsten zoch er wider haim in sein land mit frid zu
sand Michels tag.8
20 In dem obgemelten jar zu allerheyligen tag aus kayser-
lichem gewalt geschach ain samnung der fursten durch graf
Hawg von Werdnberg zu Nurmberg. da kamen zusamen
di hernachgeschriben fursten : margraf Albrecht von Branden-
burg, margraf Fridrich, sein sun, kurfursten, pfalzgraf
25Philipp, curfiirst, Ott, Georig, herzogen in Bairen, [F.337]
graf Ulrich von Wirtmberg, bischof von Babenberg, bischof
von Speyr, Sixt, bischof zu Freysing, bischof von Aichstet,
bischof von Augspurg, bischof von Kolen. daselb ward
beschlossen, das man solt frid machen under den grossen
30 kristenlichen fursten. darumb von den obgenannten fursten
ward gesendt bischof Wilhalm von Aichstet zu dem kayser,
in und den kting von Ungeren mit ainander zu verrichten,
und bischof Johanns von Augspurg, kiing Ludbig von Frank-
reich und herzog Maximilian mit ainander zu verrichten;
35 aber sy mochten nichcz schaffen. auf den selben tag ward
Sixt, bischof von Freising, von dem margrafen und manig-
lich daselb hoch gepreist und gelobt, auch von dem cardinal
Montis Regalis hoch gelobt.
1 12. Mai. Dieses Datum fehlt im lateinischen Text.
40 * Oben S. 381, 2 : 14.
8 29. September. Auch dieses Datum enthalt der lateinisclie
Text nicht.
— 634 —
382. Anno 1481 ist der turnier zu Haidlberg gewesen und
herzog Jorg von Bairen auch darinnen gewesen.*
Anno 1482 Johanns, erzbischof zu [F.338J Gran in
Ungeren, hat Salzburg eingenommen mit gunst und willen
des kaisers und Bernharts, des erzbischof s daselbs, und 5
auch der stat. das geschach an dem obristen. das was
wider herzog Jorgen.
Darnach an montag nach dem weissen suntag in der
vasten Albrecht und Jorg, herzogen in Bayren, mit ir baider
landschaft haben ainen tag gehabt in der stat Freisingjio
wann der kaiser begeret hilf an sy wider denkung
von Ungeren. do ward beschlossen, das man an gunst
des heyligen vaters dem kaiser wider kung Mathia nit
helfen sollt.
Darnach am suntag von der rosen zu mittvasten nam 15
herzog Jorg durch Ludbig von Habspurg1 ein das
geschloss und markt Wolnzacha wider her Jorgen Preysinger,
tumherr zu Rengspurg, der das etliche jar besessen het
als ain rechter natiirlicher erb, darzu doch der herzog
kain recht nit hett. 20
Anno domini 1484 ist ain tur- [F. 339] nier zu Inglstat
gewesen.a in der zeit was herzog Jorg bei seinem swager
383. zu Haydlberg und bey seiner swester. doch hett er ernst-
lich geschafft mit seinen anwalden, das mans den fiirsten
und alien turniereren wol erput umb ainen gleichen pfenning. 25
es was auch alien wirten geseczt, was sy tiber ain mal
sollten nemen und nit mer. auch umb stalmiit und umb alle
ding waren wol fursechen, darumb er gross lob aufhuebe.
Anno 148,5 in dem sumer hat herzog Jorg
ainen wolgerusten geraisigen zeug und fuss-30
volk vor Nordling2 gehabt, die stat belegt und
im willen di zu gewinnen oder zu stiirmen. das
ward underkomen durch den bischof zuAichstet.
der stellt mit grosser mu und anligen di sach
zu frid.a 35
Anno 1485 ist gestorben her Fridrich Maurkircher,
erbelter und bestatter / F. 340] pischof zu Passaw, begraben
bey seinen vorderen zu Praunaw.
a Raurn, darin : mal.
1 Habsberg. Vgl. Reindl, Wolnzach S, 15. 40
* Ndrdlingen.
— 635 —
Nach des tod hat herzog Jorg aufgenommen zu ainem
kanzler Wolfgang Kolberger. der verschraachet im anfank
manigem, jedoch hat in der fiirst geliebt von seiner ver-
nunft wegen. nach etlicher zeit hat in kaiser Fridrich
5ritter geschlagen und zu ainem freyherren zu Kolberg ge-
macht; darnach 1491 hat in der kayser zu ainem grafen
zu Mermos gemacht;a und sein vater ist doch nur ein
messner1 gewesen', als man sagt. der adl was im
darumb gehass, das er ain graf und freiherr ge-
lOhaissen und doch nur ains mesners sun was. doch
er der gewalt, den er vom fursten hett,
wann der kaiser und . . . mereren gewalt,
dann der adl ist nicht gent den menschen,
dan er bas gar aufrichtig. darumb ward er hoch
i5fiirgenomen.
Anno 1486 ist der turnier zu Babnberg gewesen.b
In dem selben jar an mitichen in der quotember in
der vasten zu Frankfurt ist gestorben her Johanns graf
zu Werdenwerg, bischof zu Augspurg. der tag der wal
20aines kunftigen bischofs ist bestimbt worden auf
montag nach dem palmtag. dahin kamen Gorg, Albrecht,
Cristof, Wolfgang, Ott, herzogen in [F. 341] Bairen, ver-
mainten herzog Hannsen, tumbrost daselbs, an das
bistum zu bringen2, aber das capitl erbelet oder
25 postulieret graf Fridrich von Zoleren, doctor, durch gebet
kayser Fridrich und seins sun kiing Maximilian ernste c gebet
wider di herzogen von Bairen. hierumb hat herzog Jorg 384.
von dem bistum Augspurg mit gunst und willen herzog
Sigmund von Ostereich di margrafschaft Burgaw umb
30 36 000 gulden R. erlost.
Anno 1487 ist herzog Jorg und herzog Albrecht im
turnier zu Rengspurg gewesen, turnirt mit 230* helm.b *
Darnach in der vasten ist gestorben Bernhart, erz-
bischof zu Salzburg, darnach am suntag nach Margerethe
35 a der Schluss dieser ZeUe und die folgenden acht Zeilen bis auf-
richtig sind dick durehstriehen, so doss nur die oben angegebenen Worte
xu entxiffern sind. b Jfaum, darin: mal. c erste Hs.
1 Vgl. Urban Hellmann, Einige Nachrichten iiber Herxog Qeorgs
des Reichen Kanxler Wolfgang Grafen und Freyherrn xu Neuen-KoU
40 berg, S. 4.
* So richtig gegenuber der irrigen Angabe im lateinischen Text
oben S. 383, 34.
8 Oben S.384,8: 220.
— 636 —
ist eingeritten rait dem hiitl her Johaaus , etbo bischof
zu Gran.
In dem selben jar haben sich di von Ulm geseczt
wider herzog Jorgen, aber di sach ist lenger aufgeschoben
borden. 5
385. An miticben nach unsers herren fronleichnam tag in
der stat Lanzhut in sand Marteins pfarrkirchen ain lay
mit namen Peter Abnteyrer von Aslio a im chor hat di
monstranzen, darin das hochwirdig sacrament was, mit
ausgezuktem messer und fraflicher hant zerschlagen, aber 10
das hostia belayb [F. 342] unversert. doch ist er gefangen
worden und an dem 16. tag in der gefanknus elendiglich
gestorben und auf das feld begraben worden.
Anno 1488 hat herzog Jorg di statt Oting im Eies
eingenomen.b 15
Darnach an freitag nach des heyligen kreuz eriindung
wolten mit ainander kempft haben zu Lanzhut am placz
Veyt von Eechberg, ritter, und Mang von Habspurg, ritter.
den ward vor geordnet, wan di ur 10 schlug, so sollten sy
payd an der schranken sein mit irem harnasch, wer und 20
ross, als es sich gebfirt und notorft ist zu solhem ernst.
der von Rechberg cham dar, wie es im verschiden was.
der ander erlanget von dem fursten noch ain stund hunz
auf 11, aber er belaib dreu viertl iiber 11 aus. darnach
da er kam, wolt man kainen in die schranken lassen;25
wann di geseczt stund was verschinen. damit wurden sy
abgenomen und zugen wider haym. dem von Rechberg gab
der gemain man gewunnen.
In dem jar verainet sich Johanns, crzbischof zu Salz-
burg, mit kting Mathia von Ungeren und paid darnach auch 30
* mit herzog Jorgen.
380. [F.343] |In der zeit haben sich di burger von Ulm
gesterkt wider herzog Jorgen, und di edlleut in Swaben
haben ainen punt gemacht mit den von Ulm und ander vil
reichstet darein pracht, auch etlich fursten als den erz-35
bischof von Mainz, margraf Fridrich von Brandenburg, graf
Eberharten den elteren von Wirtemberg und vil ander
grafen, ritter und knecht. und in sonderhait der abt
von Rockenburg, des kloster doch leyt im landgericht
Weissenhoren1, hat von Rom pan und acht pracht 40
a so Hs. b Raum, darin: mal.
1 Weissenhorn.
— 637 —
wider her Ludbig von Habspurg, ritter, herzog Jorgen
pfleger daselbs, und auf solben pan und acht soldner auf-
genomen ; di nennt man di achter. der herzog schiket paid
gen Eom und underweyset den pabst Inocencium pasa. der
5tet den pan wider ab. doch so ist vil unru in Swab en
aus den sachen entsprungen. der herzog beseczet wol seine
ertgeschloss b, und wo di achter begriffen wurden, da ermort
und erschlug man sy und liess kainen lebntig davon komen.
doch so het der herzog und auch der punt zuflucht und
lOaufsechen zu dem kayser.
Es begab sich ains mals, das dye achter in
dem obenannten jar sich hettenvermessen ainen
raub aus ainem dorf ausserhalb Ulm zu [F. 344]
nemen. und ir zugen aus pey den 70 man von
if>Ulm. des ward gebar der pfleger von Weissen-
horen Albrecht von Rechperg. der nam zu im
ungefarlich pei 24 pfard und seczet hinder yet-
bederenreiterauf das ross ainen fussknechtmit
puxen und ander wer. da sy di veind ansichtig
20waren, gedeucht sy der wenig sein. als sy aber
zu den veinden kamen und sy von den rossen
sprungen, da wurden di achter umbschart und
erschlagen und erbiirgt pis ungefarlich andrey
man.c
25 In dem obgenannten jar liess herzog Jorg sein geschlos
Burkhawsen ummauren und versechen mit grossen dicken
mauren und het allerlay maurer und arbaiter, auf ainen
tag wol vier tausent oder mer, ain lange zeit und verpauet
wol hundert tausent gulden.
30 Item am sanztag nach unser frauen schidung tag in
dem obgemelten jar hat herzog Jorg gehabt und gesamlt
in seiner stat Lanzhut ein ganze gemaine landschaft aller
seiner prelaten, ritterschaft und stet von widerstand des-?#7
punts und ungelcz und ander sach wegen. ain Stinglhaymer
35 und Sigmund Rorbeck di redten yn vil stucken der land-
schaft. da ward beschlossen, [F. 345 J das di spruch, so
herzog Jorg vermaint zu haben wider di von Ulm, mit
recht solt austragen.
Item daselb begeret herzog Jorg an die landschaft
40 in Niderbairen das ungelt auf ftinf jar. ir waren vil darzu
gar unwillig, voraus aus dem adl. man hiet im lieber
a pas von spdterer Hand korr. das Hs. b so Hs. c Raum, darin: mal.
— 638 —
ain steur hundert tausnt gulden geben, als liernach
auch geschach.
In der landschaf t waren persondlich di hernachgeschriben
ritter; di machten mit ainander ain glas in sand Marteins
pfarkirchen im cor zu Landshut: Pernhart von Schafftn-5
berg, freyherr, Sigmund Frawnberger herr zum Hag, Johanns
Gebolf herr zum Degenberg, Teseres Frawnhofer von Frawn-
hofen, Jorg Frawnberg zu Gatterstarf, Hanns von Aichperg,
Cristof von Kamer, Wilhalm von Wolfstain, Hanns Ebron
zu Wildenberg, Sigmund von Laiming, Ulrich Praitenstain, 10
Hanns Zenger, Gorg von Gumpenperg, Asm von Seyberstorf,
Lucas Ahaymer, Cristof Freyberger von Aschach, Jorg
Puchperger von Winzer, Ludbig von Habsperg, Caspar
von Westnberg, Conrad Helmstetter, [F. 346] Wolfgang
Trenbeck, Hanns Haslinger, Gewein Trawner, Englharti5
von Weichs, Ulrich Praitenstain1, Wolfgang Parsperger,
Andre Swarzenstainer, Hanns Peffenhauser, Fridrich Holup,
Hanns Pusch, Sigmund Pucher, Gilg Mtinchawer, Pauls
Hawnperger. di obgeschriben sind all ritter gebesen, aus-
genomen der Gewolf. 20
388. Anno 1489 zu liechtmessen hat herzog Jorg [angefangena]
das ungelt in Niderbairen zu nemen, wiewol der adl da-
bid er was2; doch so hat er sich pas gedacht und nach
dem ersten halben jar abgeschafft.
In dem selben jar ist herzog Jorg di ganz vasten pis 25
gen pfingsten zu Inspruck gewesen pey dem kayser mit
reicher costung.
Anno 1490 wider den swabischen pund zu mittvasten
in der stat Amberg haben sich zu ainander verpunten
Bladislaus, kiing zu Peham, Philipp, Albrecht, Jorg, Ott,30
Ludbig, Fridrich, all herzogen in Bairen, darzu di herzogen
von Saxen und Prawnschweig, di landgrafen zu Hessen und
[F. 347] di pischof Babenberg, Freising, Eengspurg, Wurms
und Speyr und di stat Nuremberg.
389. In dem selben jar nach osteren ist kiing Maximilian 35
von Ispruck gen Ulm kumen, und do er herzog Jorgen
und den pund der Swaben mit ainander nit mocht verrichten,
do hat er di sach lenger aufgeschoben und ist am aufartag
a fehlt Hs.
1 Schon vorher Z. 10 einmcU erwahnt ; vgl. ohm S. 387, 34. 40
» Vgl. oben S. 637,41.
— 639 —
von Kelhaym ab auf der Tonaw zu seinem vater dem kayser
gen Linz gefaren.
Item den ganzen sumer des obgenanten jars hat herzog
Jorg ainen wolgeriisten geraysigen zeug bey ainander ge-
5habt zu Scharding, und an des heiligen kreuz erhochung
tag ist er abzogen gen Ostereich wol erpuczt dem romischen
kiing zu lieb. der romisch kiing nach dem tod Mathias',
kiing zu Ungeren, hat wider eingenomen Wien, Newmarkt1
und ander stet in Osterreich, und in dem herbst ist er zu
10 Wien ausgezogen mit hereskraft wider das hungrisch reich,
das mit gewalt einzunemen. item am montag vor sand
Michels tag ist herzog Jorg zu Wien ausgezogen auf das 390.
hungrisch zu dem kiing in das feld mit 5 002 pfarden wol-
geriist. und im ist der kiing engegenzogen zbuschen Wien
15 und Bruck an der [F. 348 J Leittach. an sand Michels tag
sind sy paid zu Pruck gewesen und vor dem geslos Stain-
anger, da sand Martein geboren ist, als man sagt, hat der
herzog sein panyr fliegen lassen; wann von der fiietrey
wegen zoch albeg ainer ainen tag vor der ander nach, und
20welher, der kiing oder herzog, vorzoch, der liess sein panyr
fliegen. und sy lagen acht tag vor dem geschlos, und der
kiing mit hilf der fiirsten hat das geschloss und vil andre
eingenomen. an sand Marteins tag sind sy gewesen zu
Wespriin, und der bischof daselb hat sich mit alien den
25seinen dem kiing ergeben. darnach ist der kiing mit den
fiirsten zogen fiir Stulbeyssenburg und di stat erfodert im
zu geben. sy woltens nit thun. do yst der kiing zu rat
worden mit den fiirsten. di haben all geraten di stat zu
stiirmen. do hat man di Pecham voran geordnet und dar-
30 nach di lanczknecht und ander. herzog Cristof ist zu fiissen
mit den ersten dartreten und an den sturm getreten, mer
dann an ainem end iiber di maur eingefallen und gestigen
und di thor zerhauet. der kiing het zben gross gbeltig
haufen und 11 klain haufen, und in der statt und an dem
35placz, auch in der kirchen bei der kiing [F. 349] grebniis
vil menschen erstochen und so vil plucz vergossen, das daz
plut ran auf kiing Mathias grab zbayer finger dick; wann
man besorget, di Ungeren hietten ain grosse hinderhut. es
war vileicht sunst nit beschechen. di stat ward mit gewalt
40 mit dem sturm gewunnen und sackman geruft und gross
1 So unrxchtig statt (Wiener-) Neustadt.
1 Oben 8. 390, 1 : 1200.
— 640 —
gut darin gefunden under dem panyr des kiings und sand
Jorgen van.a do der kting sach, das di stat also geweltig-
lich gewunnen was, do slug er zu ritter Jorgen und Cristofen,
herzogen in Bairen, margraf Sigmuud von Brandenburg,
Wilhalra, landgraf zu Hessen, Rudolf, grafen zu Anhalt, £
fiirsten, Albrecht von Rechberg, Jorg von Rosenberg, Hanns
.?S2.Klosner, Seycz Torringer, Fridrich Schenck,1 Hanns Holz-
satl, Caspar Schenck, Ott Oberharaer, Wolfgang von Weix,
Hanns Schilbacz, Gorg Peuscher und ander vil mer, der
nam mir nit bekannt ist. wann alspald der kting margraf 10
Sigmund het zu ritter geschlagen, gab er im gewalt audi
ritter zu schlagen; der [F. 350 J schlug vil ritter mit im.
das ist geschechen am mitichen nach sand Marteins tag in
sand Andreas namen. des nagsten tags darnach, das was
an dem achteten sand Marteins tag, zoch der kting und 15
herzog Jorg ain meyl wegs aus der stat gegen Ofen wercz.
da lagen sy wol acht tag. do tadiget herzog Jorg zbtischen
des ktings und der soldner, di sich nennten di lanczknecht;
wann sy wolten nit ferrer ziechen, sy waren dann ganz
bezalt von dem kting irs solds und peutgelt. und do di20
lanczknecht nit wolten nachdauchen, zugen der kting und
der herzog wider hinder sich in di stat. und der herzog
belayb in der vorstat mit sambt dem kting wol 10 tag und
het sein ktichl zu den parfussen. di von Ofen schikten ir
potschaft zu dem kting, so er und herzog Jorg kamen, so 25
wolten sy sy einlassen. wiewol unmassen gross gut in der
stat Stulbeissenburg funden ward, nachdem di purger all
erschlagen und versagt wurden, so ward doch nit mer
ainem yeden, dem maisten als dem minsten, dann 2 gulden
der peut; wann es ward haimlich deublich als durch di30
lanczknecht gestolen. der kting beseczet di statt myt
[F. 35 1] seinen haubtleuten Veyt Volkenstainer aus Ostereich,
Reinprecht Rechenberger b aus Karnten, Jorg von Castlbart
aus dem Otschland, Hanns Schylbacz aus Bairen, all ritter.
darnach an sand Barbara abent prach herzog Jorg auf3f>
und zoch gen Wyen und kam dahin an montag vor sand
Tomans tag. und der kiing darnach des ersten tags
darnach zoch gen Rab warcz und gab alien soldneren
urlaub.
a Raum, darin: mal. b Reihenberger Hs. 40
1 Fehlt im lateiniscJien Text ohm »sT. 391, L
— 641 —
Herzog Jorg ist in der selben rays gar kostlich ge-
wesen. er hat sich gar miltiglich gehalten und vil menschen
und guter gesellen mit im gespeist. darumb erlanget er
gross lob und preis iiber all fiirsten. und an sand Tomans 392.
6 tag zoch er zu Wien aus haymbercz, und an sand Stefans
tag in weinachten ist er haim gen Lanczhut gefaren auf
ainem schlitten schnell kuraent und mit im graf Sigmund
von Lupf, Gorg von Rosnberg, Hanns Klosner, Hanns Holz-
satl, und der zeug und hofgesind kamen hernach.
10 In dem jar was aine grosse teurung in dem land aller
speys und trank. sy nam aber das jar nit end. es gait
ain Lanczhuter [F. 352] schaf korn 5 lb. d. auch so musst
das land dem fiirsten ain grosse steur geben. zu sand
Thomas tag hub es an zu schneyben und schneybet vil
15 tag und nacht ainen gar dicken snee, und der stoss der
Yser kam gar bis an Freysinger enger. di gross teurung,
in der der herzog di gross steur genomen hat, hat seinen
armen leuten in stinem land lang hart geschadet ; wann es
was wein, prot, fleisch, visch, traid alles teur. man gab
20 ain ay umb 1 d. bis in di vasten.
Anno 1491 in der wochen nach dem obristen herzog
Jorg hat etlich kirchfert ausgericht als auf den heiligen
perg und gen Ebersperg.
Am smalzigen sambstag kam kiing Maximilian gen 393.
25 Lanczhut, Freysing und Augspurg und Miinchen.
Item zu mittervasten ist herzog Jorg gen Niirmberg
auf den tag zu dem romischen kting von des punts wegen
in Swaben, so wider herzog Jorgen gewesen ist. und sind
darkumen bey 32 fiirsten geistlich und weltlich, aber es
30 ward nichcz ausgericht des punts halben. auch was da der
herzog von Weyssen Reussen. und di fiirsten von Bairen
zugen wider haym zu sand Veichcz tag.
Item di teurung, di sich in dem [F. 353] vorigen jar
hett angefangen, was so gross, das zu subenten in der stat
35 Lanczhut ain schaf waizen Lanczhuter mass gait 1 1 gulden
R., koren 9 gulden, gersten 5 gulden, haberen 5 gulden,
do tet herzog Jorg zu Lanczhut seinen kasten auf und
gab seinen leuten ain schaf Lanczhuter koren umb 6 lb. d.
beraits geltz.
40 Item an sand Johanns tag zu subenden was herzog
Jorg zu Freising im capitl im turn und begeret, das bischof
Sixt das bistum ubergab pfalzgraf Philipp sun. aber pabst
Inocencius wolcz nit geschechen lassen.
Quellen u. Erorterungen N. F. III. 41
— 642 —
In dem obgemelten jar an sand Johanns und Pauls
tag was ain gross gewasser in Bairland, auch zu Freysing.
das rengwasser, das von dem forst und zieglstadl herabflos,
394. zerbrach das gestad und die wier der Mosach pey dem
Miirrentor mit gewalt, das man muesst ain prucken machen 5
von stundan; wann sunst mocht niemant aus oder ein
di statt.
Item es was ain grosse kirchfart auferstanden gen
unser frauen capellen zu AJtenoting. dahin kam auch kayser
Fridrich und an sand Matheus tag kam zu im herzog Jorg 10
in Bairen.
In dem obgemelten jar lech herzog [F. 354] Jorg
herzog Albrechten 60 pfard geraisigs volk gen Straubing.
darnach gen Lengfeld. der haubtman was genant Scheftaler.
Anno 1492 an ertag vor1 liechtmessen schiket herzog 1 5
Jorg 300 geraisiger pfard in das kloster Niderenaltach zu
bewaren wider di Pecham, auch ander. di kamen paid
395. herwider. an sand Mathias abent schiket er 300 pfard gen
Fridperg. —
394. In der zeit was erstanden ain unru zu Lanczhut20
zbuschen der zbayr pfarer und der zbayr petlkloster. di
klagten ir sach bischof Sixten von Freysing. der bischof
seczt paiden tailen ainen tag gen Freysing. daselb hort
er baid tail nach notorft in gegenbiirtigkait 1 6 doctor und
licenciaten, und burden mit ainander also vertragen und 25
verricht: zum ersten, das alle red, bisher sich zbuschen ir
verloffen, hin und ab soil sein und zu guten frunden ge-
sprochen, auch ain tail dem anderen thun, was im lieb sey,
395. und kain tail wider den anderen kainerlay privilegia oder
pfarlich recht in kainer predig melden. so sol auch pater 30
Erasmus an der canzl sagen, nachdem irr erwachsen seyn
zbuschen her Wolfgang Federkiel, pfarrer zu sand Martein,
und des pfarrer zu sand Jobs ains und der observanzer
und prediger anders tails, darumb ain tayl zu dem anderen
nichcz mer zu sprechen sol haben, darumb durch den bischof 35
von Freysing gnadiglich vertragen. [F. 355\J der gleichen
sollen di pfarrer auch tun. man sol auch den pfarreren
geben inhalt alts herkomens ire pfarliche recht. und wer
mit andacht gedachten enden genaigt ware, sullen di pfarrer
nit hindern. 40
1 31. Januar. Oben S. 394t 22 : post purificationis = 7. Februur-
- 643 —
Des ertags nach dera weissen suntag ist herzog Jorg
zu Lanczhut ausgeritten. und in seiner stat Laugingen
haben mit ainander ainen tag und rat 6 tag gehabt di
hernach geschriben fiirsten : pfalzgraf Philipp, kurfiirst, Ott,
5 Albrecht, Jorg, herzogen in Bayren, und der bischof von
Wurms. do ward beschlossen, was das haus von Bairen
antreff, so solten sy all an ainander helfen.
Des sontags vor dem palmtag ist herzog Jorg aus-
geritten zu Landshut und gen Augspurg kumen zu dem
loromischen kung Maximilian und da beliben pis an den kar-
freitag. auchist zu merken, do herzog Jorg zu Augspurg
einrait, do rait herzog Kristof zu der stat aus.
Auf freitag nach dem ostertag hat herzog Jorg sein
landschaft gen Landshut gefodert. do ward beschlossen,
15 das er herzog Albrecht nit helfen solt wider den kayser;
wann er war sein rat, diener und geschworner lechenmann.
und solichs herzog Albrechten zu verkunden ward geschikt
gen Munchen her Sygmund Frawnberger, herr zum Hag,.?s&
[F. 356] von der ritterschaft, Maricz Tannberger von dem
2oadl, her Ludbig Ebner, brobst zu sand Zen bei Reichenhall,
von den prelaten und Osbald Oberendorfer, burgermaister
zu Landshut, von den steten. do nu herzog Albrecht ver-
nam, das im herzog Jorg nit helfen wollt wider den kaiser,
do saget er di burger von Rengspurg irs geliibs und aid
25 tedig. damit nam der krieg und aufrur ain end.
In der zeit nach osteren het herzog Jorg sein ganze
ritterschaft aus seiner landschaft zu Aichach, 872 pfard
wol geriist, und vor dem geschloss Liechtenberg Hess ers
den punt sechen.
30 An dem dritten suntag nach osteren zu Landshut im
parfusserkloster haben di minderen briider von der observanz
ain gmains capitl gehabt. am montag sind sy umbgangen
mit ainer process mit der lataney in irm kreuzgang. an
mitichen darnach hat man ain lobliche process gehabt in
35 der stat gen Saldental. herzog Jorg versach di briider 397,
wol mit essen und trinken, auch mit den von Lanczhut.
Anno 1493 in dem monat Jenner haben di burger von
Ulm gnad erlangt bey herzog Jorgen, und zu liechtmessen
sind herzog Jorg und margraf Fridrich von Brandenburg
40 mit ainander veraint worden.
[F.357] Darnach zu mittvasten sind dye landschaft
der fiirsten von Munchen, herzog Cristof, Wolfgang und
herzog Albrechcz rat zu Landshut als kayserlichem
41*
— 644 —
comissari vor herzog Jorgen gebesen, aber sy mochten da
nit veraint werden. aber paid darnach wurden sy zu
Miinchen veraint.
In dera obgenanten jar ist kiing Maximilian aus Bur-
gundi und ausm Elsass am aufferabent durch Landshut ab&
gen Linz zu seinem vater zogen.
Item an sambstag nach dem pfingstag ist zu Landshut
ain lobliche process paider geschlacht, menschenbey 15hundert
und 11 priester gen unser frauen gen Altenoting gangen
mit ainer kerzen, het 100 lb. wax. man gieng in daselb 10
engegen und enpfieng si wirdiglich. und do si ir gepet
und goczdienst verprachten , kerten sy wider haim. sy
hetten under yn 11 gesang.
398. In dem jar was das gross schiessen zu Landshut. do
musten di armstschuczen an sand Johanns tag zu subenden l5
an der herberg sein. des nagsten tags darnach sang man
ain ambt zu sand Martein. do giengen all schuczen gen
opfer. dem Osbald Oberndorfer waren zugeordnet 40 knecht
in roten klayderen. der armbrostschuczen waren [F.358]
500 und 12. di lued ains mals herzog Jorg all gen hof. 20
das mayst klainat was 100 und 10 gulden, ainer leget
2 gulden minus1 21 d. der puchsenschiiczen waren 1200.
es tet ainer zben schiiss nach ainander. es leget
ainer 9 sexer. das pest klainat was 100 und 10 gulden,
es ward ainer erschossen, Ulrich Puchler von Augspurg.25
di von der stat gaben gar erberlichen wein und prot. es
waren audi alle ding nach aller notorft gar ordenlich ver-
sechen. im kuglen das mayst klainat 10 gulden, das pest
im hafen 60 gulden.
399. Am montag vor sand Bartlmeus tag Fridrich und30
Sigmund, gebruder, margrafen zu Brandenburg, kamen gen
Lanczhut. herzog Jorg rayt in engegen. darnach am
mittichen ritten sy auf den Simlsee. man jagt in da 6 hirsen,
und hetten ainen tanz mit schonen edlen frauen. darnach
am pflnztag rennten dy zben bruder scharf mit ainander. 35
an dem freytag zugen sy wider haim.
Des oberurten montags nagst vergangen starb kayser
Fridrich. herzog Jorg Hess besingen kayser Fridrichen an
sand Augustins abent und tag mit aller notorft herlich.
1 Dieses Wort fehlt oben S. 398, 19, scheint aber hieher xu gehbren. 40
Vgl. den Worilaut des Schiiixenbriefes bei Freys, Qedruckte Sckiitxenbriefe
des 15. Jahrhunderts, Tafel XXVI.
— 645 —
an sand Cosme und Damian tag liess herzog Jorg herzog
Kristoffen gar erberlich besingen in dem kloster Saldental.
Maximilian, der romisch kting, fur auf dem wasser ab*00.
fur Wasserburg. [F 359 J an montag zu1 sand Michls tag
5kam er gen Prawnaw. da kam herzog Jorg zu im. der
kting fuer myt 24 schyffen.
Am montag nach sand Gallen tag hat herzog Jorg
ain landschaft gehabt zu Lanczhut.
An sand Othmari tag ist herzog Albrecht von Miinchen
10 zu Lanczhut bei herzog Jorgen gebesen und auf dem wasser
zu des kaysers grebntis gen Wien gefaren.
An sand Elspeten tag was zu Landshut der erzbischof
Senonensis und herzog Marx von Orliens, des kiings Karl
von Frankreich potschaft. di lost herzog Jorg all aus
isirer herberg.
An sand Cecilia tag was zu Landshut der gubernator
von Burgundia.
An sand Clementen tag schykt herzog Jorg von Lands-
hut seinen marschalk Sigmund Frawnberger, freyherr zum
20 Hag, Hanns Klosner, Hanns Aichperger, all drey ritter,
und doctor Peter Krafft ab gen Wien zu des kaisers 401.
grebntis.
1494 zoch kiingKarl* vonFrankreich mit heres-
kraft durch Walschland gen Rom, davon in das
25ktingreich Napls und gewan das vast als und "ver-
trayb daraus den kting Ree8 Verando.3 do er aber
wider aus dem land kam, do waren di sein vast
paid, mit den er di stet und sloss beseczt hett,
vertriben und erschlagen und kam das ktinkreich
30Napels wider [F.360] under den napulitanischen
gewalt.
Der romisch kting Maximilian hett zu der ee
ain junkfrauen4 des geschlachcz der herren von
Maylant. mit des und der Venediger hilf samlet
35kting Maximilian ain gross volk und zoch in walsche
land als umb Mayland und gewan etliche castell,
di mit dem kting von Frankreich waren. dahin
kamen vil guter edlleut aus teutschem land gar
1 Musste heissen: nach; vgl. oben S. 399,33 ff.
40 * Karl V1U.
8 Re (Kbnig) Ferrante, naturlicher Sohn des Kbnigs Alfone V.
von Aragon, Sixilien und Neapel.
4 Bianca Sforxa.
— 646 —
wol geriist zu ross und fuess, vil soldner, also das
manger edlman zu ross mit seinen knechten hinein-
kam, der herwideraus armiglich zu fiissen gieng.
auch wer in guten klaidern hineinzoch, der zugen
vil zerrissen heraus. der krieg nam paid end. der5
kiing zoch wider in teutsche land.
Dem romischen kiing was vor der frauen von
Mailant verheyratt worden di herzogin von Por-
tania.1 als daz vernam Karl, kiing zu Frankreich,
gleich als sy zu dem romischen kiing wollt und inio
des ktings von Frankreich gelait was auf dem weg,
liess er sy vachen, zu im bringen und nam sy selb
zu weyb,2 das doch dem romischen kiing was ain
grosser spott und dem kiing von Frankreich stund
gross zu verbeysen und pillich alien kristlichen 15
fiirsten stund zu rechen. der kiing Karl starb anno
domini 1498.
402. Anno 1495 des sontags in der vasten genannt Invocavit
des nachcz verpran nit vil minder dann der halb tayl
der stat Miildorf. 20
401. [jrm 361 J Item in der zeyt hett herzog Jorg etlich
ainspanig reuter, edlmann, zu veinden und ainen, genant
Kochl.3 der prennet herzog Jorgen ain dorf4 ab, darnach
^•prennet er im ain gschloss aus, genannt Kiingstain.5 er
tet dem herzogen vil schaden mit raub, prand und25
schaczen und todslegen, des maysten tayls umb
Weyssenhoren. der selb Kochl ward darnach in
dem 97. jar erstochen. das ftiget sich also, herzog
Jorg was bey dem romischen kiing zu Inspruck.
der Kochl ward von dem kiing und herzogen dahin30
verglaytt und nit weit von Yspruk46 im pirg in ainer
taferen er und ain knecht in freyem gelait erstochen
1 Anna von Bretagne.
2 1491.
3 Klaus Kbchlin. Vgl. HJber ihn, dessert Schicksaie hier ausfuhr- 35
licher als oben im lateinischen Texte beschrieben tcerden, die Wcissen-
horner Historic von Nikolaus T/ioman, hsg. von Baumann in den QueUen
xur Qeschichte des Bauer nkr legs in Qberschwaben (Bibliothek des literarischen
Vereins in Stuttgart, CXXIX), S. 29 ff. und HoU, Qeschichte der Stadt
Weissenhorn, S. 49. 40
4 Donaustetten ; Thoman a. a. 0. S. 32.
6 Vielmehr Wartstein, Burg im wUrttembergischen Oberamt Miin-
singen, friiher im Besitxe der Herren voti Konigsegg ; vgl. Thoman a. a. 0. S. 34.
6 Zwischen Telfs u. Nassereit xu Schneckenhofen ; Thoman a. a. 0. S. 36.
— 647 —
von ainem, genannt Osbald1, und seinen helferen,
des herzog Jorgen diener. darumb ward diserOsbald
und sein heifer hernach verschmacht von der unred-
lichen tat wegen von dem adl und geraainklich von
5allen guten dienstleuten.
Anno 1495 was ain grosser sterb in Swabn,
Payren, Ostereich, im pirg und am Rein.2
Anno 1496 zog herzog Jorg aus zu Landshut
in den pfingstfeyrtagen8 mit ainem hiibschen bol-
lOgeriisten zeug bey dreyhundert pfarden ab an den
Rein gen Wurms zu dem romischen kting und ward
sein diener. es was ain grosser tag, dahin vil
fiirsten und herren kamen, auch di Venediger. der
jung herr von Peren, genant Johanns,4 hett zu
l5beystand 7 fiirsten, den pfalzgrafen , herzog Jorgen
und ander wider di Venediger. [F. 362] daran er-
fodret er sein land vor dem kiing und den fiirsten.
aber es ward da nichcz ausgericht. aber nachmals
aus pett der herren von Bayren und ander fiirsten
20hat der kiing dem herren von Berena ain gut zusagen
gethan, im hilflich zu sein gegen den Venedigeren.
darnach zoch herzog Jorg mit dem romischen kiing
als ain diener gen Yspruk und der selben end und
schiket den maisten tayl seins hofgesinds wider
25haim gen Landshut.
Davor auf dem gehalten tag und anderem ward
beschlossen, das man dem kiing ain gemaine steur
geben sollt. di red stund wider di Tiirken damit
zu schedigen. ain yeglich mensch, das zu gots tisch
30gieng, solt geben 9 d., ain priester, der hinder
hundert gulden hiet, 1 gulden, wer aber uber 500
gulden hiett, priester oder edlleut, solt davon ainen
gulden geben, vontausent gulden auch sovil. solhe
steur solt man geben in aller fiirsten land des
35romischen reichs vier jar an ainander. solhes ward
auch an herzog Jorgen landschaft bracht,5 di steur
* bairen Hs.
1 08swalt Stirtzer bei Thoman a. a. 0.
2 Vgl. die Landshuter Ratsehronik (Chroniken der deutschen
40 Stadte XV), S. 337.
3 Pfmgsten war damals am 22. Mai. Der Atisxug geschah am
25. Mai; Chronxken a. a. 0. & 340.
4 Delia Scala; Oberbayer. Archiv VII, 40.
* Krenner, Baierisehe Landtagshandlungen XII y 393 ff.
— 648 —
geaischet. darumb ward ain landschaft zu Lands-
hut und in rat erfunden, zu antborten, di weil ir
f iirst, herzog Jorg, nit bey land war, wolten sy in
nicht verbilligen noch geben.
Anno 1498 starb kiing Karl von Frankreich^
und liess kainen raandlichen erben. davon fiel das
kiinkreich, und ward kiing der herzog2 von Orlien s
als der nagst gesipt erb zu der kron Frankreich.
Als aber das vernara kiing Maxymilian, paid
darnach zoch er von [F.363J Ulm ab gen Freybergio
im Preysga,3 mit ym herzog Jorg von Bayren.4 der
schikt gen Lanczhut nach seinem hofgesind. das
zoch zu dera herzogen gen Freyberg mit 270pfarden
vast wol geriist. dahin zu dera romischen kiing
kamen vil fiirsten und herren potschaft. der romisch 15
kiing schiket ain michel geraisig und fussvolk auf
18 meyl hinder Freyberg auf das Hochburgundisch,
das vor durch den kiing von Frankreich den Bur-
gundieren abtrungen was, wider zu eroberen.
In der und vorvergangen zeyt waren di Tiirken20
mit gewalt in des kiings von Polan land und teten
yn dem land Reussen grossen schaden, gebunen vil
stett und geschlosser. es wurden auch der kristen
vil von den Tiirken erschlagen. auf rauberey und
streyten waren di Polanischen ganz unsighaft. auch2^
bekiimreten di Tiirken den kiing von Ungeren, davon
di kiing schikten ir botschaft zu dem romischen
kiing mit 70 pfarden und siben wagen gen Freyberg
im Preysga umb hilf wider di Tiirken.
Item herzog Jorg tet gross zerung bey dem30
kiing und dient im vast.
Er kam selten, so er schon dahaym was, zu
seiner frumen frauen.a und als man saget, liebet
er sy nit vast.5 er war in ainem grossen geschray,
a der folgende Schluss des Abschnittes ist dick durchstrichen, mit 35
Ausnahme des letxten Wortes aber noch lesbar.
1 Vgl. oben S. 646, 16 f.
* Ludurig (XII. von Frankreich).
8 Freiburg im Breisgau.
* Vgl. Chroniken a. a. 0. S. 343, ohm doss ich , icie es dort in 40
Anm. 2 geschehen ist, einen unmittelbaren oder mittelbaren Zusammen-
hang der Texte selbst annehmen moehte.
6 Vgl. die Fortsetxung der Chronik Fueirers S. 219.
— 649 —
als es auch war was, mit ainer guten frauen, ge-
nant Gredl im . . . .»
[F.364J Item darnach als man zalt 1500 in
ersten jar,1 starb sein hausfrau saliglich zu Purk-
ohausen.
Item als man zalt 1500 im dritten jar, was das
gemain gcschray, wieherzogJorgherzogRuprechten,
seinem ayden, das land wolt iibergeben. und in
dem iczgemelten jar lag herzog Jorg zu Inglstat
lOkrank.
Item des obgenanten jars an pfinztag2 vor
sand Katrin tag zoch herzog Ruprecht mit ainem
klainen zeugl gen Landshut und rait von stundan
in das sloss. darnach am sambstag kamen des pfalz-
i5graven diener etbas pey 100 und 80 pfard gen Lands-
hut, darunder was her Ludbig von Leonstain haubt-
man. darnach am samstag rait herzog Ruprecht
gen Purkhausen. da woltn in di piirger in zbayen
stunden ungevarlich nit einlassen, doch ward er
20 darnach in das sloss gelassen.
Item anno 1500 im dritten jar ist herzog Jorg
saliglichen zu Inglstat gestorben mit grosser ver-
nunft an freytag8 vor sand Barbra tag und hat an
seinem end herzog Ruprechten, seinen tochterman,
25fur seinen nagsten erben erkennt zu dem fursten-
thum und seinem gut.
Item an suntag4 nach Nicolae des obgemelten
jars ist ain landschaft gemainklich auch wolgeriist
genLanczhut kumen6 und an montag6 darnach sich
30auf dem rathaus landschaft versamlt und beslossen,
das der adl, prelaten und burger bey ainander besten
wollen.
Darnach des selben tags ist herzog Ruprecht
f tir di landschaft kumen und durch den von Leon-
35 ft tin nicht entxifferbares Wort. Joetze las, sicker unrichtig: haben (?)
luderlich. Es scheint tine Ortsbexeichnung xu sein, vielleicht holczhauserl.
Darnach sind 5 Blatter, deren viertes Rente von Text triigtt ausgeschnitten.
1 Vielmehr am 18. Februar 1502.
1 23. November 1503.
40 B 7. Dexember 1503.
4 10. Dexember.
* Krenner, Baierische Landtagshandlungen XIV, 3 ff.
6 11. Dexember.
• 650 —
stain begeren lassen, sich zu im als dem rechten
naturlichen erbn und landsfiirsten ze wenden. hat
in di landschaft des gedacht genomen.
[F. 365] Item am ertag1 ist ain kunkliche am-
basiat mit ainer credenz vom romischen kungfur5
di landschaft komen. hat unter anderm in sich ge-
halten, wie der kiing herzog Albrechten dasNyder-
bayrland und bas herzog Jorg verlassen, zu lechen
verlichen als rechtem naturlichen und lechnerben,
an di landschaft begerig, ime underthenig ze seinio
pey hundert mark gelcz, ainem yeden aufgeseczt.
haben in di landschaft auch bedacht genomen darauf
zu antborten.
Item des tags ist ain potschaft vom punt auch
vor der landschaft erschinen, begert herzog Al-15
brechten zuzulassen oder der punt welle im des
hilflich sein.
Item des von Wirtemberg, herzog Albrechtes
aydm, potschaft auch dermassen mit beger wie der
punt erschinen. 20
Item di potschaften und herzog Albrechcz rat
habn auch ir potschaft geborben an di landschaft,
dapey eingelegt abschriftn der alten verschrey bung,
di di fiirsten, namlich Fridrich, Stefan undJohans,
gebriider, gegen ainander aufgericht, darbey ain25
kunklich urtl von kting Sigmunden, auch daselbs
erclart, ob gleich di verschreybung nit war, so
ware dannoch herzog Albrecht herzog Jorgen in
der vierdn sipp gefrundt mandlichs stamens,
aber herzog Kuprecht mandlichs stamens erst30
in der achten sypp.
Item an freytag2 nach Nicolae ist herzog
Jorg zum Judentor hereingetragen worden mit
grosser procession und burdigkait etc., in sand
Marteins pfarkirchen uber nacht gestanden ob36
erd, darnach am sambstag morgen gen Salden-
tal getragen, aber mit grosser menig volks und
procession, daselbs begraben borden in der be-
grebnus der furstn von Bayrn daselbst.
1 12. Dexember ; Krenner a. a. 0. S. 10. 40
* 8. Dexember.
— 651 —
[F. 366] Item in der zeit haben di stathalter
von Landshut gen Wasserburg geschikt pey 200
fuessknechten, nennet man waldknecht, di stat
Basserburg zu beseczen. da haben sy di von
5Wasserburg mit nichtung wellen einlassen, sonder
gesagt, sy wissen ir stat wol zu halten so lang,
hunz sy ainen fursten haben.a
Item in der landschaft zu Landshut haben
herzogRuprechtsichmitderlandschaftveraint,1
lOdas sich herzog Ruprecht ferrer kainer furst-
lichen obrikait geprauchen, underziechen, schaffen
noch thun, weder stet, sloss noch markt oder
nichcz, hat auch di oberkait und regement auf
gmaine landschaft und der selben verordnt stat-
lohalter ze stellen vergunt, in darein nichcz zu
reden hunz zuaustrag der sachenzbuschen herzog
Ruprechten, herzog Albrechten, herzog Wolf-
gangen, item kainfremdvolk in daz land zufuren,
bestellen oder darin annemen, er noch niemant
20vron seinen wegen. item herzog Ruprecht und di
seinen gmainem land und leuten an schaden hie
zusein. item seinen handl mit rechtgegen herzog
Albrechten austragen. item ob ain furst gegen
dem andern das recht nit leiden wolt, sonder
25aufrtirig war, so mog sich di landschaft an den
andren, der das recht leyden mog, schlagen an
all einred etc. item ob herzog Ruprecht an den
zbain slossen Purkhausen und Landshut von
yemant an recht vergbeltigt wolt werden, darin
3osol ain landschaft herzog Ruprechten helflich
und beistendig sein.
Solchen vertrag haben herzog Ruprecht
selbs mundlich, auch sunst schriftlich mit in-
siglen verfertigt, aufgericht, und di verbilli-
35gung ist in beybesen herzog Ruprechten und
gem a in er landschaft zu [F.367] Landshut offnlich
a mit dem di knecht wider gen Landshut in di vorstat Achdorf
zogen, dann man sy auch in di stat nit lassen wolt, darnach kttrzlicb
gen Arding* geschyckt worden ausgestrichen Hs.
40 l Krenner a. a. 0. S. 112 ff. *
* Erding.
— 652 —
verlesen worden an mitich1 nach des neuen jars
tag anno 4.
In der zeit der landschaft ist ain brief2 in
di landschaft gelegt worden haimlich und fur
di verordnten und darnach fur gemaine land-5
schaft bracht worden, darin sich niemant under-
schribn hat. hat in sich gehalten vil schmach-
licher lestrung, under anderem wie di stathalter
zu Purkhausen und Landshut daz sloss Purk-
hausen und Landshut verraten und verkauftlO
haben etc. des haben sich herSigmund3 voraHag
und ander stathalter beredt, entschuldigt vor
herzog Ruprechten und gemainer landschaft da-
selbst brief von herzog Jorgen mit seiner hant
bezaichnt beschriben, rait dem grossen insigli5
befestigt fiirbracht, verlesen lassen und dem
selben befelch nach habn sy gehandlt als frum
leut und bas in herzog Jorg in seinera leben zu-
gschribn und befolhen. rait andern mer worten
ist auch geoffnbart, wie das Rudolf Maroltin ger20
gethan hab, hat der schreyber, der den brief ge-
schribn, bekennt. esist auch Maroltinger eylend
und haimlich weg ungeriist. und darnach am nagsten
tag, als der brief vor gemainer landschaft ver-
lesen was, hat Maroltinger ainen brief4 in di25
landschaft geschikt. habn di verordenten ver-
lesen under anderm di mainung, er hab denbrief
schreyben lassen, sey des anlaugen, mogdarumb
das recht leyden vor kunglicher majestat, ob
aber ainer sunst ainen lust zu im hiet, gegen30
dem well er es mit mund und hand austragen.
ob es aber durch Maroltinger wol oder ubl ge-
handlt, lass ich beleyben.
1 3. Januar 1504; Krenner S. 142 ff.
2 Die Oeschichle von diesem Brief erxahlte auch ausfuhrlich Andreas 35
Zayner in seinem Liber memorialis de bello bavarieo (Oefele, Rer. Boie.
SS. IIt 376 f. ) und Angelus Bumpier in seinem Liber calamitatum
Bavariae (Oefele a. a. 0. /, 106); vgl. Krenner S. 137 ff. und 149; Rieder,
Oeschichte Baierns III, 584.
3 Sigmund Fraunberger vom Haag, Zayner a. a. 0. S. 377 ; 40
Krenner S. 138.
* Diesen xweiten nicht anonymen, sondern von dem Schreiber des
ersten, Rudolf Maroltinger xu Wolfseck, unterxeichneten Brief (Erding
2. Januar 1504) hat Krenner a. a. 0. S. 140 f abgedruckt.
— 653 —
Item in der zeit der tayding und underred
di reuter, so zu Inglstat gelegen und in leben
herzog Jorgen da einkumen, sind hin auf Purk-
hausen zogen. und als man sagt, so hat sy her
5Jorg Wispekh zu Freysing angenomen. und als
man sy aber zu Purkhausen durch das statthor
nit einlassen wollen, habn sy ain loch durch di
maur in das sloss gebrochen mit der hilf und
billen, so im sloss gewesen, und also in daz
lOsloss kumen.
[F.368] Item all pfleger und ambtleut haben
der landschaftzugesagt/gewartigunderthenig
zu sein hunz zu austrag, wie wol vil ambtleut
als pfleger und rantmaister nach abgang herzog
lSJorgen an herzog Ruprecht gewisen worden,
yedoch nachdem das selb kainen fug wolt haben,
sind sy irer gelub ledig gezelt worden und der
landschaft wie ander etc. zugeschriben und zu-
gesagt.
20 Item herzog Jorg etc. hat in seinem lesten
wegziechen von Lanczhut zu stathalteren ge-
seczt zu Lanczhut her Sigmunden Fraunberger
vom Hag, her Adam Torringer und her Asm
Seyboltstorfer, itemzuPurkhausenherHannsen
25Klosner, her Seyczen Torringer, Hannsen von
Bodman.
Item nach besluss vorberurter tayding,
solichs andi kilnglich majestat langen zu lassen,
ist zu potschaft verordnt N.2
30 Item zu dem regement zu Landshut N.8
Item in der unterred ist di steur4 an herzog
Kuprechten, so in leben herzog Jorgen behalt-
nusweis in das sloss kumen, erfordert worden,
ursach dann di steur ist herzog Jorgen umb
35ain landsordnung und freyhait zu geben zu-
gesagt worden. di weyl er aber das nit auf-
gericht, man im der steur nit geben wellen und
also gen hof zu behalten geben worden, auch
1 Am 18. Dexember 1503; Zayner S. 373; Krenner S. 85.
40 ' Krenner S. 120; 147.
» Krenner S. 121 f.
4 Ueber die Verhandlungen tcegen des Steuergeldes vgl. Zayner
S. 376; BumpUr S. 106; Krenner S. 119, 136 , 148.
— 654 —
des gnugsam urkund verhanden gewesen. und
di sums gelcz ist 94000 gruldeiL. hat herzog Ru-
precht zu antbort geben mit mer wortea, di
steur sey nu im zugehorig, di nit her geben
wellen. dise antbort nit grunds auf ir tragens
der zeit und beslossen worden durch di land-
schaft, solichs klagsweis an di kiinglich maje-
stat langen zu lassen.
Item das gelt zu Oting ist gen Purkhausen
gefurt worden, in golt 20000al gulden und etlichio
miinss sylbers und gelcz, so vil und mer dann
7 zentner schbar.
Item darzu so hat der brobst von Oting in
leben herzog Jorgen imgelichen 60000 guldenR.2,
di herzog Jorgen unser frauen noch schuldig.b 15
[F.369J Item in dem ist herzog Albrechten,
herzog Wolfgang etc. und herzog Ruprechten
tag gegen ainander gseczt worden fur die kiing-
lich majestat gen Augspurg.8 alda sind di fursten
von liechtmessen hunz uber ostern4 gelegen,20
darnach ungericht von ainander geschiden.
Darnach hat di kiinglich majestat baid
tail, auch herzog Ruprechts gemachl, zu recht
gen Augspurg auf den 23. tagdesmonatsAprilis5
zu erscheinen citirt, dapey pey verlierung aller2,>
yedes gerechtigkait hunz zusolhemrechtagfrid
zu halten geboten.
Mitler zeit an mitichen6nachcsand Tiburzen
tag, di weil di regenten in der canzley warn un-
versechen, morgens zbiischen 7 und 8 or en, 30
schicketen divomsloss den regenten und ainem
rat absagbrief zue. di kund man nit den vierdn
tayl lesen. es waren di vom sloss herniden peym
Judentor in irer ornung pey 500 man. also
schlugn difusknecht von stun dan larmum, kamen35
a ii m Es. h wann er es bezaln wirt, waiss ich nit durchstriehen Hs.
c durchstriehen, mit anderer Tinte unriehtig vor dariibergesckrieben.
1 20000 bet Zayner S. 377; Krenner S. 139.
* Ebenso Zayner a. a. 0.
3 Vgl. Riexlery Qeschickte Baierns 111, 587 ff. 40
4 7. April 1504.
6 Krenner S. 670 ff.
6 17. April 1504; vgl. RiexUr a. a. 0. S. 593.
— 655 —
der regenten fussvolk pey 200 in ir ornung fur di
canzley, aber in lof niemant zue von purgeren; dann
di sach was zu eylend. so schlug man auch den
stnrm nit an, darauf di purger ir aufmerken heten.
5 so viel her Jorg Wispek vom sloss und etbo wenig
fus knechtenj iiber den perg in di neustat und namen
di neustat ein. so was her Jorg von Eosnberg her-
vorn in der altn stat.a mit dem was kain ornung.
auch hettn di von der gemain kainen vorgang oder
lOwistn nit, wem sy zulaufen solten. so bolt sich
di sach sunst auch nit recht schicken. als aber
der stat fusknecht gem sich geschlagen hieten
und von niemant kainen zulauf hetn, schri in der
vonRosnberg zu, das sy sich abzuziechen begaben.
i5also tadiget herLienhart vonFraunberg und ainer,
genant Toschnicz1 — ward fur ainen haubtman
vom kiing der landschaft gen Lanczhut geschickt
wordn — , so vil darein, das di knecht abzugen
hinaus zbuschen prtiken. da globten sy auf ferrer
20beschaiden nit ze beichen, sonter also zu verwarten.
in dem riicket das volk vom sloss als hinach auf
den placz in der alten stat, und ward beruft all
burger sicher leybs und gucz, doch von stundan
auf daz rathaus zu kumen. es ward auch aus dem
25 sloss in di stat herab in dreu oder vier heuser auch
in di kanzley geschosen, darunder 1 stain was,
hett pey 80 lb. schbar. also wurden sy gedrungen,
auf das rathaus zu kumen. da must rat und [F. 370]
gemain der herzogin, herzog Jorgen tochter etc.,
30und iren erben sweren und huldigen.
Darnach am pfinztag2 zugen pey vierhunderten
zu fuss und ross fur Teyspach, namen das ein an
yrung, auch genDinglfing, tet man in auch nit wider-
stand, liessen sy ein und schburen am freitag
35morgen.b in den tagen ist Burkhausen auch wie
Lanczhut eingenomen worden, geschboren. item
« 5 Zeilen dick durchstrichen ; lesbar ist noch: als man aber so
paid den vom slow kainen widerstand tun kund ... in di kloster ...
etlich . . . der zeit ... *> ey woltn auch gen Landau sein. da sehribn
40 in di von Landau zu und ergabn sich auch durchstrichen.
1 Niklas Toschitx; Krenner XIV, 666.
* 18. April 1504.
— 656 —
Oting gab sich auch darzu. was paurnvolk urab
und under Lanczhut, schburen und ergaben sich
auch.
Item an sontag sand Tiburzen tag1 hat her
Jorg Wispek der herzogin ze lieb Arding ein-5
genoraen, darin etlich raisig und pey sechzig fuss-
knechten zu ainer beseczung mit sambt etlichen
ptixen, so sy mit in darbracht heten, gelassen. ir
waren fur Arding zogen pey vierhundrt fuss-
knechten, pey 200 geraisigen. 10
Item di herzogin hatMospurg auch eingenomen.
Darnach an freytag nach sand Marx tag2 komen
di herzog Albrechtischen mit ainem grossen volk
fur Arding von Munchen aus. di von Arding wereten
sich nit lang, sonder ergaben sich. doch liess man 15
di knecht all mit leyb und gut frey ziechen, auch
gab man das geschoss auch wider, das di herzog
Ruprechtischen hineinbracht heten.
Item in der zeit hat herzog Ruprecht ein-
genomen Neuburg und Rain im Oberland. 20
Item so nam ein herzog Albrecht Fridperg
und Aichach.
Item di herzog Albrechtischen haben von
Arding aus geplundert das dorf Langnpreysing und
ander mer. 25
Item so hat in der zeit di herzogin eingenomen
Landau.
Item so hat di herzogin gebunen und ver-
prennen lassen das sloss Leonsperg, auch das dorf
Niderkolnpach, das auch verprent und als geplundert. 30
Item so hiet di herzogin erobert das sloss im
Mos, herr Johannsen von Aichperg zugehorig, das
alles und vil gucz darin verprennt und vast vil
weggefurt.
Item herzog Albrecht gewan daz sloss Cra nts-35
perg am auffertag3 und an freytag darnach nam er
ein daz sloss Bolzenzach4 und den markt.
1 DieseZeitangabe stimmt nicht. Der Sonntag, auf tcelchen Tiburiius
fiely war der 14. April 1504. Die Einnahme von Erding erfolgte (vgl.
Krenner XIV, 668) am 20. April. 40
7 25. April.
8 16. Mai.
4 Wolnzach.
— 657 —
Item herzog Ruprecht zoch in der zeit von
Neuburg herab gen Lanczhut mit vil volks. zu ross
und fuss, und was herzogAlbrechten was, verprennet
er als nach im. in der zeit ward auch geplundert
5das closterRor, auch geprantschaczt umb 1200 fl.R.
[F.371] Darnach zoch herzog Ruprecht von
Lanczhut aus gen Arding, het zu ross und fuss pey
4000 man und lag ungfarlich darvor vom abnt pis
zu mittnacht. wurdn 3 heraus erschossen. da er
10 sich versach, das es ungebunens was, zoch er weg
hin auf Wasserburg. di weretn" sich ain klaine
weyl. darvor wurden der Rupertischen 15schadhaft
und geschossen. darnach ergaben sy sich. darzu
an dem darziechen huldiget her Sigmund vom Hag
15 und di sein herzog Ruprechten. darnach zoch her-
zog Wolfgang von Munchen aus am driten tag mit
ainem grossen volk. pey im waren 500 pfard im
her und benotigeten das Hag zu huldigung, pliin-
dreten auch di ganz grafschaft aus, zugen ferrer
20auf di vechenwis gen Ampfing, darauf sy sich
legcrten, und von dann aus plundreten sy Neumarkt,
verprenten auch das gar ab mit sambt der kirchen
pis an den cornkasten. darnach zugen sy auf Eckn-
felden, namen das ein mit sambt dem gericht, namen
25 auch auf dem weg ein Zamberg und bas in under-
begen kam. di zeit lag herzog Ruprecht still zu
Lanczhut. in der zeit verderbten, plundreten di
von Straubing, auch verprenten di dorfer gar pis
auf Landau, in der zeit wurden hin und bider zu
30baider seyt vil gefangen und geschaczt, aber kain
herr oder edlman. das geschach als am strayfen.
Praunaw, Vilshoven, Scharding hat herzog Albrecht
gehuldigt. in der zeit gewan herzog Ruprecht
Pfaffenhofen, plundret und verprennet daz; doch
35wurden von den seinen vor der stat verloren und
verprunnen in der stat pey 200 knechten an daz
statvolk, des auch vil darin verpran. herzog Al-
brecht leget sych mit der wagnpurg fur Landau,
beschoss das etlich tag. darin was her Jorg von
4oRosnberg mit vil gutn leuten zu ross und fuss, di
werten sich vast mit gschoss heraus, aber es half
a wereretn f&.
Qaellen a. ErOrterangen N. F. III. 42
— 658 —
nit. and da herzog Albrecht daz gscbloss zum
stiirmen gschossnhet, da versach sich der von Rosn-
berg di stat nit lenger ze behalten. und an ainem
sarabstag1 zu nacht gab er den purgeren zu versten,
wie man herzog Ruprecht wolt entgegen ziechen.5
damit kam er und daz soldvolk aus der stat. di
purger mainten auch, im war also, sopald aber her
Jorg hinauskam, wurdendi purger erst gebar, daz
her Jorg di stat rauraen wolt, west di nit lenger
zu behalten. aber di burger damit verkurzt, das 10
es in nit ee zugsagt was worden, und musten also
in der eyl als ir hab und gut hinder in lassen, dann
gar benig prachten etlichs gelt davon und kamen
also aus der stat mit beyb und kinden von dem yrn
in daz elend. darnach kam herzog Albrecht in dil5
stat, nam di ein, fiiret das gut als aus der stat in
daz her an di prtick.
In der zeit lag herzog Ruprecht mit vil volks
zu Dinglfing, aberim was herzog Albrecht dannoch
zu stark; dann er wolt aus der wagnpurg aus seinem20
vortail nit: so het er sich zu vast vergrabn und
vil volks.
Di von Abnsperg ir haubtman Lofflholz geban
das [F.372] sloss Bildnberg dem Ebran zugehorig;
der het sich herzog Ruprecht zugesagt. wurden25
auch 10 herzog Ruprechtisch darvor gevangen. in
der zeit iibten sich di herzog Ruprechtischen auch
redlich und viengen etbo vil herzog Albrechtisch,
di sych vom her teten. es ward auch Scheiren an
dem zug gen Pfafnhofen geprantschaczt uinb 2000 30
gulden R.
Item an suntag2 vor sand Jacobs tag waren
grosser auflauf zben in der stat Lanczhut. begab
sich also: Peham und lanczknecht waren zum wein
in ainem wirczhaus in der altn stat, genant zum35
Gotharten. di zbaiten sich mit ainander, also daz
di Peham paid 2 lanczknecht erschlugen. also liifen
di lanczknecht zue schliigen larman und samelten
sich auf dem placz. di Peham hetten das haus in,
di lanczknecht sturme ten das haus, di Peham schussen40
1 29.Junilo04.
a 21. Juli.
659 —
under di knecht heraus und erschussn etlich.
so scboss man auch an laiteren zu den Pehamen
hineyn zu den fensteren, und wurden di in der
stuben all erschossen pis ainer. der sprang zum
5fenster herab frey an di spiess. man kund di
aufrur nit gestillen, weder der furst noch di rat
oder haubtleut, hunz di Peham in der stubn gar
erbiirgt wurden. also warf man di toten ver-
bunten corpl zum vcnster herab an di gassen. so
lOburdn auch sunst etlich Peham von den knechten
auf der gassn in dem auflauf erschlagen, di
nichcz darumb westen. und des abencz urn 6 orn
samletn sich di Peham und zugen in der ornung
gegen dem Ysertor herein in mainung, sich mit
I5den lanczknechtn ze schlagn und ir gselln ze
rechen. also schlugen di lanczknecht zum andern
mallarmaund samleten sich aber auf dem placz,
den Pehamen ze begegnen. auch sameltn sich
di purgerpeydempanerv.orVizenzScharsachers,
20 purgermaisters, haus. so warn auch versamlt
der geraisig zeug oberhalb des kastns hinauf
zum Judenthor. der was vast gross, da zugen
etlich geraisig hinaus und redten so vil mitden
Pehamen, das sy frid gaben. doch was di Peham
25knecht vor dem tor ergriffn heten, di erschussn
und erschlugen sy und rachen sich wol. dann
der Peham inderstat wurden erschossen und er-
schlagen im erstn auflauf pey 14, so wurden ir
im ander auflauf pey 4 leyblos. so verluren di
30knecht in paiden auflaiifen auch wol 20 knecht.
zu morgns ward di sach zu frid gestellt.<
In der zeit was solhe teurung zu Lanczhut
an wein, das ain mass pairisch wein gait 18 d.,
1 mass osterwein 21 d., 1 mass Traminner 22 d.,.
35 paid darnach der Traminner 32 d. desmalszugen
pey35Pehamen von der stat Lanczhut undnamen
den herzog Albrechtischen 12 wagen mit wein;
wol t man von Rengspurg in herzog Albrechcz her
gefurthaben. sy tribenauch vil herzog Albrech-
iotische mit gebalt von den weinen, di sy belaitt
heten, heten auch den anderen wagen so gethan,
das di pauren di ross abspannten und fluchen
davon und liessn di wein sten , und hieten sy
42*
— 660 —
wenigmer volksgehabtoderross,sokietcnsyob
40 wagenbeindavonbracht; prachten auch etlich
purger von Rengspurg mit in, di sy pey den wein
gfangen heten, gen Lanczhut.
[F. 373] Item berzog Ruprecht, sopald her-5
zog Albrccht* von Mospurg kam, nam Mospurg
wider ein.
Item in der zeit zu&en herzog Ruprechcz
leut vonLanczhut hin gen Kopfstain1 und jagten
in di stat ab, erstachen etlich purger zu Kopf-io
stain under dem tor und namen di stat ein, ee
man ir recht gewar ward, des was haubtman her
Jorg von Rosnberg.
Item in der zeit starb herzog Ruprechten
eltister sun. 15
Item an ertag nach sand Larenczen tag2 starb
herzog Ruprecht im sloss Lanczhut und ligt be-
graben zu Saldental.
Item her Jorg von Rosnberg het sich in der
zeit gelegert fur Praunaw yenhalb und her dis-20
halb des wassers. het allnthalb darvor pey 8000
mannen und schuss vast in di stat, auch di in
der stat heraus. auch verluren di herausseren
ainen sturm an ainer pastein. zu jiingst ergabn
sich di von Praunaw und wurden di herausseren25
eingelassen an ertag sand Augustins abent.8
Item an freitag4 nach sand Augustins abent
zugen di herzog Albrechtischen von Arding aus,
mit in graf Johann von Sunnenberg mit ainem
starken zeug zu ross und fuss, was gedachter30
graf haubtman. und kamen am freitag raorgen
umb 7 or fur Lanczhut gar gen Achdorf und
prentendarin 8heuser ab, verprentn auchetlich
heuser in den weingarten, verderbtn auch di
wein und reben, so vil sy mochten, schussen35
auch gar herein in di stat in vil heuser und gar
* nieht lesbar, da am Rand tceggeschnitten.
1 Kufstein.
* Unrichtig. Statt tag miisste es octav heissen. Das obige Datum
ware 13. August, dock starb Rupprecht am 20. 4.0
8 27. August.
* SO. August.
— 661 —
auf den placz in der alten stat. darin gieng ain
eisnyne kugl nider uber das volk, das auf dem
placz in der ordnung stund. aber von dem ge-
schloss wurden di veint mit gebalt abgetriben,
5auch etbo vil von den Pehamen, di in dem veld
an der hoch in den hecken lagen, auch von dem
sloss mit geschoss. also zugen di von Erding etc.
wider zuruk mit grossem raub des vichs und
was sy mit in wegpringen mochten; dann es
10 warn nit leut zu ross nochfuess, diindashieten
weren oder nacheylen mogen: dann es was das
volk noch als zu Praunau, des sy vileicht ain
wissn gehabt heten. eswarsunstnit beschechen.
aber es liess daz volk in der stat dannoch den
I5sturm nit anschlachen; dannPeham und purger-
volk waren dannoch pey 5 oder 600 stark und
di meur und zu hof nichcz minder beseczt, di
all zu der wer geschikt waren.
Item an suntagxnach des heiligen kreuztag
20am herbst zbuschen 2 und 3 oren vor tags starb
frau Elisabeth, herzog Jorgn tochter, herzog
fi.uprechczgemachI,imslossLanczhutanno 1504,
ligt begraben zu Saldntal.
Her Jorg Wispek vonNeuburg aus hat ver-
25prent, beraubt alle derfer von Neuburg pis auf
Inglstat zu an mitich2 vor Franciscy. als er
het gefangen di herzog Albertischen zuGeysen-
velt, rait er ein zu Lanczhut ungevarlich mit
1000 pferden,pehamischenherrenundteutschen.
30 [F. 374] Item so haben di soldner von Lancz-
hut zu ross und fuss auf Abnsperg zu 12 derfer
verprent und das vich genomen mit etlicher varnder
hab, wassy nitdann pringen mochten, auch ver-
prennt. item so namen auch in der zeit diPeham
35freunden und feinden. also teten auch di lancz-
knecht, und bas niemant sicher in den steten
noch auf dem land; dann es gab niemant nichcz
umbdenandern und bard das landjamerlich auf
paiden tayln verderbt.
40 i 15, September.
' 2. Oktober.
— 662 —
An montag1 vor sand Jobs tag zoch her Jorg
Wispek rait raisigen und fussvolk pey 2 tausnt stark
fur Filshofen, schoss vom montag hunz auf den
pfinztag hinein und ainen tail der raaur nider, und
am pfinztag gen der nacht unterstund er sich di&
stat ze stiirmen, aber er verlor den sturm und zoch
mit schand und schaden ungeschafft weg. desselben
zugs verprenet derWispek dasTunka2, Geyslhering
und etbo vil dorfer, machet vil armer leut.
In der zeit lag pfalzgraf Fridrich pey demio
romischen kiing zu Yspruck auf maynung frid zu
raachen. paid kam er wider gen Lanczhut. da
s|chburen ira di piirger zu Lanczhut als ainem vor-
miinder. man het auch vil mit den Pehamen zu fuss
und ross zu schaffen, pis man sy abrichtet mit gelt, 15
auch mit sylberzelten und mit schuldbriefen. also
zugen sy hinbeg. sy stain auch, was sy ankamen
in den herbergen und am placz. sy namen auch in
der stat freunden und veinten; es gait in als gleich,
wen sy nur ubermochten. behut mich got vor den20
gesten!
Item di sach ist anno etc. 4R zbuschen der
fursten zu Koln vertragen worden8 und durch den
romischen kiing herzog Albrechten daz land zu-
gesprochen worden, doch sol er vom oberland auch2f>
sonst laut desselben spruchs den jungen fursten,
herzog Ruprechcz kinden, 24000 gulden mit stetten
und flecken zu jarlicher gult abrichten, vergnugen,
einantborten an pfinztag nach Judica4 in der vasten.
Anno etc. 6 hat herzog Fridrich von rat und30
den 60 der gemain in dem zolhaus zu Lanczhut
urlaub genomen, darnach von stundan am freytag5
wegzogen auf Wasserburg.
[K375J Jeczund her nach wyl ich schreyben
von dem brief, den kayser Fridrich der dritt35
» so ! Hs.
1 9. Dexember.
■ Donaugau. Vgl. Aventinus, Samtl. Werke VI, 54,21.
8 Durch den sog. Kblner Spruch vom 30. Juli 1505.
4 2. April 1506. 40
5 Namlich, me es in dem unten folgenden Texte heisst: vor In-
vocavit, also am 27. Februar 1506.
— 663 —
des namens anno 1470 jar den hernachgeschriben
herren und stetten zugeschriben hat. und so
das volendt ist, wil ych wider auf di rechtmatery
der herren von Bayren kumen, namlich auf di
5von Miinchen und namlich auf Johannsen, herzog
Stefan des elteren sun, und des nachkomen.
Kopei des briefs1 laut also:
Hochgebornen und lieben oheym und fursten. wiewol icz her
zu widerstand der Ttirken vil und menig tag furnemen beschehen sein,
10 ist doch in fruchtperlichem nutz nichcz erschossen. so sy nu, als
oflenwar und wissnlich ist, aber merklich land und stett neulich, daraus
kristenlichen gelauben verer verleczerung und eingrif widerfaren mag,
ah sy dann taglich in iibung stend, erobert und so gewachsen haben,
das sy taglich mit irer beschedigung in teutsche land erraichen, wann
15 wir all kristenmenschen ye gottes er, lob und kristenlichen glauben
vor alien dingen zu retten und zu beschirinen pflichtig schuldig sein,
haben wir mit hilf unsers heyligen vaters des babets, den und anderen
uneers reichs furs ten, grafen, herren, stett und cristenmenschen solicben
mit ernstlichem fleyss una nach unserem pes ten vermogen widerstand
20 zu thun ainen tag gen Rengspurg namlich auf [F. 376] den nagst
kunftigen sand Jorgen tag zu halten und uns daselbs hin in aygner
person, darauf dann vor menig mal begir und ratschlag beschechen
sind, zu fugen fiirgenomen und gesaczt. solichs verkunden wir deiner
lieb, ervoderen und ermonen dich auch deiner pflicht, di du dem almech-
25 tigen got, kristenlichem gelauben, uns als romischen kaiser, dir selb
schuldig und pflichtig pist, ernstlich gepietend, das du zu dem ob-
gemeldten tag gen Rengspurg auch selbs in aygner person on verziechen
f uegest, als dann des dem nagstgehalten tag zu Nurmberg von gemayner
besamnung zusagen und verwilligung beschechen yst, und als dann mit
30 sambt unsers heyligen vaters des babsts legaten, anderer unser und
des reichs fursten, grafen, herren und der stett sandtboten den ver-
mclten vein ten a zu widerstand ratschleg, fumemen und beschliessung
ze thun helfest, dy, als wir h off en, zu trostlichem und fruchtperlichem
nucz chomen sollen. darumb wellest nit ausbeleyben, sonder dich zu
35solhem gehorsam erzaygen, ala du, wie vorgemelt, schuldig und pflichtig
pist. da ran thut dein lieb unser ernstlich maynung und gutgevallen
genadiglich gegen dir zu erkennen. geben zu Graz am sambcztag vor
dem heiligen weinachtag anno domini 1470.
[F.377] In disem obgeschriben form ist disen hernachgeschriben
40 fursten, geistlichen und weltlichen, grafen und herren und steten ge-
schriben worden mutatis mutandis yedem in seinem stand und besonder
den von Rengspurg, das sy sich mit aller notorft darnach rich ten und
versechen :
a verirrten Hs.
45 1 Qedr. mit dem anschlieasenden Verxeichnis der Adressoten bet
Chmel, Regeeta Fridrici III., n. 6177; vgl. auch den Druck ohne dan
Verxeichnis bei Reissermayer , Der grosse Christentag zu Eegensburg
1471, /, 66 f.
— 664 —
Item zum eraten : babst, kiing zu Ungeren. erzbischof : Mainz,
Trier, Coin, Magdeburg, Salzburg, Bremen, Bisuntz *. biscbofen : Chur,
Coetniicz, Basel, Straspurg, Speyr, Worms, Augspurg, Wirzburg, Baben-
berg, Eystet, Freysing, Regenspurg, Passaw, Trient , Brixen, Mecz,
Ltitich, Miinster, Virdflra, Tulen, Urtrich l, Osneburg, Minden, Camerach , 5
Lfibeck, Brandenburg, Slesbig, Halbersperg *, Neimburg8, Meyssen, Rassen-
burg4b. abte: Fuld, Kempten, Sand G alien, Reichenaw, Hirsfeld, Maul -
prun, Salmansbeyl, Weingarten. brobst: Ellwang, Ysemburg und noch
vil ander mer brobst unter dem reich. [F. 378] herzog von Burgundi,
erzberzog zu dstereich, Hainrich von Braunsweyg, Ott von Braunsweyg, 10
Wylhalm von Braunsweyg, Fridrich von Braunsweyg, Ernst von Sachsen,
Albrecht von Sachsen, Wilhalm von Sachsen, Ludbig graf zu Veldenz,
herzog in Bayren , Johann von Cleve , Hainrich von Meckelenburg,
Mangen* von Meckelenburg, Erichenc von Wolgast und Wart6, War-
tisionen7 von Wolgast nnd Wart 8, Johanns zu Lamburg 8, herzog Ludbig 15
von Bayren, Albrecht von Bairen, Sigmund von Bairen, Cristof von Bairen,
Wolfgang von Bairen, Fridrich pfalzgraf, herzog von Bayren, all herzogen.
grafen : Fhilipp zu Sponhaym, Ludbig zu Sponbaym, Ott zu Sponhaym,
Albrecht zu Sponhaym, Fridrich zu Sponhaym. margrafen: Albrecht
zu Brandenburg, Fridrich zu Brandenburg, Ludbig zu Baden, Hainrich 20
zu Baden, Karl zu Baden, [F. 379] landgraf zu Hessen, Lienhart zu
Gdrz, Wilhalm zu Hennenberg, Jorg zu Anhalt, Adolf zu Anhalt,
Ulrich zu Wirtemberg, Eberhart zu Wirtemberg, Rudolf zu Hohenberg,
Philipp zu Kaczenellenbogen, Johanna zu Nassaw, Johanns zu Nassaw,
Johanna zu Nassaw , Philipp zu Nassaw , Ott von Seyn d f Couen © 25
von Newenar, Bernbart zu Leiningen, Eraich zu Leinyngen, Fridrich
zu Nemburg. grafen und herren: Berenhart zu Eberstayn, Johanns
zu Eberstayn, Jacob zu Mors, Niclas zu Mors, Philipp der elter zu
Hanaw, Philipp der junger zu Hanaw, Osbald zu Tierstayn, Conrad
zu lurbing, Ludbig von Eysenburg, dye von Budingen, die von Runckl,30
herr von der Lipp f , di von KflngstaynJ, Ludbig von Liechtenberg,
Hainrich von Furstenberg, Conrad von Furs tn berg, Egen zu Lupfen,
[F. 380] Sigmund zu Lupfen, Johanns zu Lupfen, Jorg zu Sanagasen,
Wilhalm zu Sanagasen, Ludbig zu Helfenstayn, Fridrich zu Helfenstayn,
Conrad zu Helfenstayn, Ulrich zu Ottingen, Ludbig zu Ottingen, Giinther 35
zu Monsveld, Johanns zu Salm, Jacob zu Salm, Hainrich zu Swarzburg,
dy von Stalberg, Sigmund von Gleycben, Ernst von Gleichen, Eryklen
von Gleichen, Karl von Gleichen, di von Wichling, di von Reinstayn,
Craft von Hohenloe, Albrecht von Hohenloe, Ott zu Takelenburg,
Dietrich zu Manderscheyd , di von Plankenstayn, di von Kirchperg, 40
Johanns von Wertham, Wilhalm von Wertham, herren zu Querenfurt,
a Bisung Hs. b hier fallen 10 weitere Namtn von Bistumern.
c Tricken Hs, d Deyn Hs. 0 so Hs. * App Hs.
1 Utrecht.
8 Havelberg. 45
8 Naumburg.
4 Ratxeburg.
6 Magnus H. von Mecklenburg- Schwerin.
6 Earth.
7 Wartislaio X. 50
• Lauenburg.
— 665 —
Albrecht zu Limburg, Conrad zu Limburg, Philipp zu Erbach. haubtleyt
und gsellschaft: haubtman und gemayner gesellschaft der verainigung
myt sand Jorgen schylt im Hegaw ; [F 381] haubtman und gemayner
gesellschaft der verainigung mit sand Jorgen schilt in der Thunkaw.
5 stett : Dortmund, Ach, Colen, Trier, Menz, Wurms, Speyr, Rengspurg,
Augspurg, Straspurg, Basel, Coatenz, Brausweig, Lubeck, Frankfurt,
Erfort, Niirmberg, Ulra, Mem in gen, Rotweyl, Ndrdlingen, Eeslingen,
Gmund, Bibrach, Reitlingen, Kempten, Kafpeuren, Swabisch Werd, Weyl,
Aulen, Giengen, Popfingen, Ravenspurg, Oberling, Lindaw, Wangen,
lOYsnach, Pfuldendorf, Puchhoren, Stetten, Rotnburg an der Tauber,
Wynshaym, Weyssnwurg, Dinklspflcbl, Sweinfurt, Swebischhall, Hayl-
brun, Wympfen, Oflenburg, Gegnbach, Zall ym Hamlspach, Wetzlar,
Fridberg, Geylenhausen, Hagenaw, Colmar, Slecz6tatt,Beissnburg,Kaysers«
perg, Mulhausen, [F. 382] Oberen Eh en hay m, Rosenhaym, Tftrkenhaym,
15 Minister in Sand, Gregorgental, Greyfnswald, Maid burg, Halberstat,
Hall in Sachsen, Northausen, Mulhausen, Stost, Passaw. burgermaister,
schulthassen, ladman, raten und gemain der hernach benannten stett
und puntgenossen : Zurich, Beren, Freyberg, Schafthausn, Sand Gallon,
Luceren, Solutoren, Braunsweiz, Underbalden, Appenzell und ander ir
20 puntgenossen und aidgenossen.a
[F.383'J Nu wil ich wider komen an die recht
materi der herren von Bayren, namlichen auf di
von Munchen.
Johanns, pfalzgraf bei Rein, herzog in Bairen, desA.403.
25elteren herzog Stefans sun.
Hie ist zu merken, das anno 1388 am nagsten tag
nach sand Urbans tag ist daz heiltum funden worden auf
dem perg Andachs und in dem nagsten jar darnach gen
Munchen gefiirt worden. do hat der babst Bonifacius der
30 neunt durch gebot der dreyer briider Stefan, Fridrich und
Johannsen, herzogen in Bayren, volkumen gnad und ab-
[F.384]l&ss in di stat Munchen zu hayl und trost alien
cristenmenschen geben, di dar kamen und peicht
und puss enpfiengen. di burden geabsolvirt von
35pein und schuld nach der bull sag. und wer dar kam,
der must 7 tag da sein und nach der bull sag all tag zu
den vier kirchen gen, unser frauen, sand Peter, sand Jacob
in dem fraunkloster, zum heiligen geist im spital. di must
ain iglicher mensch gen, di weil er in der puss was, und
40 in yglicher kirchen sein opfer lassen. soliche volkumene
gnad hub sich an anno domini 1392 des suntags vor mitt-
vasten und weret acht tag nach Jacobi.
Item man het 15 penitenzer geseczt. di niochten^-
das volk nit ausrichten, wann als vil volks von teutschen
45 » F. 382' — 383 leer.
— 666 —
landen und aus Beham dar kam, das man must 40 seczen.
aucb must jederman das heiltum sechen. das zaiget man
alle wochen 3 mal, wann des volks gar vil dar kam, als
man schaczet, daz auf ain wochen wol 60000 menschen dar
kamen; wann es was guter frid auf alien strassen und 5
alle ding wolfayl.
AA04U.F201. Des selben jars pfinztags in der quotember an sand Matheus
tag nam berzog Hanns ein di neu feet zu Munchen wider seinen binder
[F. 385] herzog Stefan, darnach ward das land getailt des jars an
ertag VOr Katherine, und belaib herzog Fridrich bei dem niderland, 10
F. 20iLandshut und Burkhausen. das gieng als mit auf-
saczen zu und was vor underkumen mit untreuen. und ward daz
u. A. 404. oberland getaylt zu zbayn taylen. herzog Johannsen ward Muncben,
Landsperg, Weilhaym mit den herschaften darzu gebornd und daz
F. 201 land auf dem Norika, s o ward berzog Stefan Ingolstat etc. der 15
u. A. 404. rait aus der stat Miinchen an sand Katrein abent. damach swuren
di YOn Miinchen herzog Johannsen als irem recbten herren, und
er schuf den ungelt ab, den nimer zu voderen noch geben
ebiglich.
A. 405 u. Darnach verpriefet und verpant sich herzog Fridrich zu berzog 20
F- 201- Johannsen mit seinem tail zu seinem tail, und daz geschach
in gehaim, wann sich herzog Stefan vor zu herzog Fridrichen ver-
brieft hett. und daz ward auch underkumen mit dem tail-
brief mit aufsaczen. und des mals ward ain frundschaft zwuscben
der von Munchen und herzog Fridrichs; wann er was lang in 25
hertigkait gebesen gegen den von Miinchen seyd des margraf
Meyn-/F. 386] buret tod.
A. 404 Anno 1391 an sand Albans tag starb frau Katherina,
ains grafen tochter von Grorz, herzog Johannsen hausfrau,
ein gar lobliche frau, gegen den armen leuten vast barm- 30
u. F. 205. herzig. aus dor gepar er zben siin, Ernst und Wilhalm, und ain
tochter Sophia.
A. 404. Item von dem obgemelten heyltum nam herzog Fridrich
mit willen seiner briider ainen doren von der kron Cristi
und fiirt in haym in sein geschloss Landshut. do ward 35
di selbig nacht ain so grosser erpidem, das der herzog
kaum des morgens erwartet, und von stundan schikt er
in auf den perg Andachs. daselb zaigt man daz heyltum
all jar zwir, zum auffartag und des suntags vor sand
Michls tag. 40
A. 405 Anno 1393 do machet herzog Hanns ain pttntntis mit herzog
(ef. F. 207). Albrecht von Ostereich. und der rat zu Munchen verpant sich
auch zu dem von Ostereich 10 jar an als wissen der gemain,
— 667 —
armer und reicher. trod das geschach in den pfingsten. sich
verpailt auch bischof Berchtold von Freising auch in di puntnfis.
Anno 1394a an sand Stefans tag nam herzog Hanns di Stat^-4^ u-
IP 2f) 7
Freysing ein wider herzog Ludbigen ; wann herzog Hanns und
5 di von Munchen [F. 38? J wurden gewarnt, das herzog Ludbig Freising
wolt eingenomen haben, wann er gar vil gest in das land bracht hett.
und do im das nit gieng, do machet er ain feld und gewan di
Neustat, di was herzog Hannsen, und prennet vast in dem land. b
darnach machet herzog Hanns und herzog Ernst auch ain feld und
lOkamen fur Aichach ZU zwain malen und prennten di miil ab und
namen Fridberg ein.b darnach leget sich herzog Ernst und di you 208.
MQnchen fur das geschloss und den markt Schwaben, aber
das gschloss gewunen sy nit, aber den markt ver- [F. 388 J prennten
sy do gar.b der krieg weret von weinachten hunz liechtmessen uber
15 ain ganz jar, hunz das man zalt 1395.
Herzog Hanns ward genannt der frum und einfaltig herzog. A. 405 u.
dem was wol mit jagen und der valkenpais. er kam auch in grOSSe
geltschuld.
Anno 1398 starb herzog Johans, pfalzgraf bei Rein, A. 405.
20 herzog in Oberenbairen, an sand Ciriaci tag.
Anno 1398 ward Pfaffenhofen gewunnen durch herzog
Ludbig und di von Miinchen.b
Anno 1403 jar drei fiirsten von Bairen legten sich
fur di stat Munchen, di zwen briider und rechten natur-
25 lichen erben, Ernst und Wilhalm, und herzog Hainrich
von Landshut, der kam in zu hilf und zu lieb und zoch 406.
/ F. 389 J herauf pis an das Casteyg. di stat ward verftirt
durch herzog Ludbig von Inglstatt. den hetten sy einlassen
als den eltisten fiirsten von Bairen. doch ward das ge-
30rochen. herzog Ludbig nam von yn ain steur und rait
hin gen Frankreich. so wurden di zechen aus dem rat
gefangen, di dann an solhem schuld hetten, und
etlich aus in1 enthaubt.b ainer loff in sand Peters kirchen.
do fand er ainen briester peten. des klaider tet er an.
35darin kam er davon. ainer viel uber di maur aus und
entran davon. also ergab sich di stat Munchen iren aygen
fiirsten.
* 1494 Hs. t> leerer Raum, darin : mal.
1 Damals fanden keine Hinnchtungen statt; es ist also die obige
40 Angabe und die noeh tceiter gehende drs lateinisehen Textes oben S.406, 6
uber die Hinrichtung von 10 aus dem Rat unrichtig. Es liegt wohl eine
Verwechslung mit den Hinriehtungen von 1400 vort bei denen 3 Biirger
enthauptet wurden.
— 668 —
A.406u. Ernst, herzog in Bayren, pfalzgraf bey Rein, was
E. 143. gar ajn starker herr. er het sein wesen am mays ten zu Miinchen.
A. 406. Der ftirst nam zu der ee frau [F 390 J Elisabethen,
Johannes Galeaci des ersten, herren von Mayland, tochter;
407. etlich schreiben Barnabonis. die starb anno 1432 zu liecht- &
messen und ward zu unser frauen begraben zu Miinchen.
406. aus der gepar er ainen sun, genant Albrecht, und zbo tochter,
Beatrix und Elizabeth. Beatrix ward verheyratt graf Herman
von Cyly, nach des grafen tod herzog Johannsen von Am-
berg. und bischof Johanns gab sy zusamen zu Rietenburgio
an sand Gilgen tag in gegenbiirtigkait irs vaters herzog
Ernst und irs pruders herzog Albrecht. frau Elizabeth
407. ward verheyratt dem herzogen vom Perg anno 1430, da
sy begraben ligt.
Auch hett er sunst ainen sun auser der ee, genannti5
her Johanns Grunbalder, doctor, der ward ain cardinal
im concili zu Basel und darnach bischof zu Freysing, daselb
er auch begraben ligt.
406. Anno 1418 an sand Jorgen abent ist ain grosser tail
der stat Miinchen verbrunnen.* 20
A. 406 Anno 1422 di zben bruder Ernst [F. 391 J und Wilhalm
u. E. 143. gewunen ain gross fechten auf dem gefild bider herzog Ludbigen den
eltern.a in dem selben vechten ward herzog Ernst fur all held gesechen,
als hie oben1 in herzog Ludbigs von Inglstat histori ge-
sagt ist. 25
A. 407. Anno 1428 in der tailung des nider Bairlands, des
haubtstat ist Straubing, nach dem abgank der fiirsten in
Holand, do ward herzog Ernst an seinem tayl Straubing,
Haydaw, Mitterfels, Pogen, das haus zu Rengspurg mit aller
herlichait daselbs, mit der miinss, an di Juden ausgenomen. 30
Herzog Ernst liess ertrenken zu Straubing Agnes
Pernawerin, ains palbirers tochter, ain wunderschone frauen,
umb das sy seinen sun Albrecht zu der ee genomen hett
und das nit bidersprechen wollt, anno 1436 an sand Maxi-
milians tag.a [F.392] [solichs det dem sun vast wee35
auf den vater und ward des vast laidig. es hett
auch, so paid es geschach, den vater hart gerauen.
sy ward herlich begraben mit ainem schonen stain
ob irem grab als doch ain fiirstin. man sagt, das
syb so hubsch ge wesen sey, wann sy roten we in ge-40
a leerer Raum, darin : mal. b fehlt Rs.
1 S. 600.
— 669 —
trunken hett, so hett man ir den wein in der kel
hinab sechen gen. sy ward begraben zu . . .al
Anno 1438 herzog Ernst aus gewalt des heiligen A. 407.
concily zu Basel und gunst und willen seins suns herzog
SAlbrecht hat gestift auf dem heiligen perg Andachs ain
colegium mit sex corherren und ainem brobst und dez zu
gezeuknus geben sein brief und sidl, und der bischof von
Augspurg hat das bestatt zu sand Johanns tag zu subenden.
Paid darnach in dem selben jar ist er gestorben an
10 sand Pauls gedachtniis tag und ward begraben zu Miinchen
in unser frauen pfarrkirchen anno 1438.
Wilhalm, pfalzgraf bei Rein, herzog in Bairen, A. 408 u.
was weys, regirt wol uod hielt kostlich hof trod was in alien dingen ^ ***'
[F. 393 J ain gar geornder furst. im was wol mit jagen und paissen. 145.
15 Anno 1431 ward herzog Wilhalm von kiing Sigmund A. 408.
gemacht ain stathalter des kiings und ain beschirmer des
concili zu Basel, und aus seinem treulichen beschirmen er-
langt er gross lob und preys.
Anno 1433 herzog Wilhalm nam zu der ee frau Mar-
SOgreth, bey 18 jaren alt, herzog Adolf von Kief tochter,
und hett hocbzeyt zu Basel im concili. di gepar im anderen
jar ainen sun, genannt Adolf.
Dem herzog Wilhalm ward in der taylung des nider-
lands durch das los Wildenstain, Dietfurt, Kelhaym, Abach,
25 Schonperg, Sigenstain, Valkenberg, Werd, Saulberg b , Lindel, 409.
Peylstain, Aygen, Eschelkaym, Neukirchen, Furt, Koczing.
Deckendorf und gwalt Kam zu losen.
Anno 1435 an ertag des heyligen kreuz erhohungiAS.
abent2 starb herzog Wilhalm und ward begraben zu Miinchen
30 in unser frauen pfarrkirchen und verliess ainen sun Adolf
und di frauen swanger. di gepar ainen sun, genannt Wil-
halm. der lebet nyt lang und starb und ward begraben
bei seinem vateren zu [F.394J Miinchen.8 darnach
nam sy graf Ulrich von Wirtemberg.
35 Adolf, herzog in Bayren, starb im sechsten jar seins 409
alters, ligt begraben bei seinem vateren zu Miinchen am
palmabent.
a leerer Raum Hs. Straubing bei sand Peter in der alten stat von
spUierer Hand hinzugefiigt. b Gauiberg Hs.
40 * Straubing in der NikolauskapeUe des Karmelitenklosters.
* 13. September; vgl. oben S. 408, Anm. 3.
8 Nach Eaetiile, Qenealogie S. 26 in der Karmeliienkirche xu
Straubing.
— 670 —
Frau Sophia, der zbayr vorgedachten pruder swester,
ward ve^eyratt anno 1389 kiing Wenzelao zu Beham,
witiber. ?zu den zeiten gab sich ain unru in der hochen
. E. 145. schul zu Brag, daraus entsprang di husserei der keczerey
in dem land iy Bebam durch etlich doctores und valsch profeten, in 5
sonderhait du&h maister Hannsen Huss. der selbigen gelauben
und furnemen was ^m ersten di kfingin ain aufhalterin und be-
schirmerin, darumb &y ir bruder herzog Ernst ains tags straft. das
veracht sy und sprach, py \yplt in dem gelauben sterben. do gab er
ir ainen herten pakenstraich.* mit dem floch er aus dem land [F. 395] 10
zu Beham.
A. 409. Kiing Wenzla starb anrio 1419. so starb darnach di
benannt ktingin Sophia anno 1428 an pfinztag nach aller
heiligen tag.
A.329. Hernach volgt ain benig von der tailung desi5
niderlands. darnach wil ich wider komen an dy
herren von Bairen und namlichen an h^rzogAl-
brecht, herzog Ernst sun.
Do nu di fiirsten von Bairen, di in Holland
geherscht hetten, mit tod abgiengen, under den20
herzog Hanns der lesst was, nach vil zeit do
namen an in erbschaftsweis als di nagsteherben
di vier fiirsten von Bairen Ludbig, Hainrich. Ernst und
Wilhalm das niderland in Bairen, deshaubtstat wasStraubing,
und hielten vil tagundtadingmitainander. zum25
lesten tailten sy das land in vier tail, als her-
nach gesagt wirt, und di grossen land Holand,
Honigaw, Seeland undFriesland liessen sy alle
verloren werden, das sich ir kainer darumb
miiet, darzu sydinagstenmandlichenerbensind30
gewesen, das doch geschaczt mag werden fur ain
grosse tragkait, das ir erben und nachkommen
mit schmerzen ge- [F. 396] dulden muessen. di
tailung geschach anno 1429 an sand Johanns abent zu
subenden. vor1 ist geschriben bei herzog Wilhalm, 35
was im an der tailung worden ist, davon nit not
tut davon mer zu schreiben. item herzog Ernst,
seinemb brudqr, 4bard Haydaw, Straubing, Mitterfels, Pogen,
das haus zu Rengspurg mit aller herlichait und gerechtig-
« leerer Raum, darin: mal. t> vnnd seinem Hs. 40
1 S.669,23ff.
— 671 —
kayt, auch di mftnss, ausgenomen die Juden.1 so ward
herzog Ludbig von Inglstat Scharding, Newhausen, Tiefen-
stain und der dritt tail zu Dingolfing, Kirchperg und di
Juden zu Rengspurg. item herzog Hainrichen ward Landaw,
5 Naterberg, Pladling, Winzer, Hilkersperg, Hofkirchen* und
Vilshofen.
Nu kum ich wider an di vorgelassen materi.
Albrecht. herzog in Bairen, herzog ernst sun, was gar ain A. 409 u.
lOgutiger, frolicher und fridlicher herr. er hett gross lieb zu derFm20S'
lain at musics ; er kunt ir auch selber vil. er hett auch grossn lust z u
aller baydenhait er was vast ain wolgemachte person und gar wol-
k undent, weis und demutig.
Anno 1439 an sand Simon und Judas abent [F. 397 J A. 410.
15 starb Albrecht, romischer, ungrischer und behamischer kiing.
do seczten di behamischen herren zu welen ainen kiing
ainen tag gen Prag auf den nagst kiinftigen sand Jorgen
tag. dahin kamen all behamisch herren, und der merer
tail erwelten zu kiing herzog Albrecht von Bairen. der
20 was bei kiing Wenzlao von Beham [erzogen worden und
kunt auch wol di behamisch sprach. und schickten di
maistn aus in gar ain erberge botschaft und ambasiat, dem
herzogen solhe wal zu Lverkiinden. under den was ainer
Ulrich von Rosenberg, aber herzog Albrecht antwort in
25 gar weislich und dankt in mit grossem fleyss und sagt in
gross lob und preys, und dass sy in erbelt hetten zu ainem
so edlen und weiten kiinkreich und umb solich er und wird
im aufgeopfert williglich, wolt er im treulich lassen befolhen
sein all Behaim, bo er kunt und mocht. doch so gab er
30 in dabei zu versten, das es im nit gepiirlich oder erlich
war, solich kiinkreich aufzunemen, so doch ain mandlicher
erb in leben were, domit schieden sy giitiglich von im. 411.
Und do nu der alt herzog Ludbig in der vanknus^-
starb, vermainten [F.398] etlich, er solt das oberland
35 ha lbs haben eingenomen als von geleicher sippsal. auch
etlich stet hieten in geren einlassen. er wolcz nit thun
und vermaincz mit recht zu erlangen. das beschach nit;
wann herzog Hainrich nams als ein. das besiczen sein
erben noch bis auf heutigen tag.
40 » fehlt Hs.
1 S. auch oben S. 668, 26 ff.
— 672 —
411. Anno 1436 ward Albrechten verheyratt Anna, ains
herzogen von Braunsweig tochter, diweil sein vater noch
lebet. und di hochzeyt ward zu Miinchen an sand Lienharcz
tag. sy gepar im ainen sun Johansen, des freitags zu sand
Michls tag anno 1437, darnach ainen sun, genannt Ernst. 5
der starb in der jugent. item mer ainen sun, genannt
Sigmund, an sand Anna tag anno 1439. item mer ainen
sun Albrechten anno 1440. der starb in der kindhait. item
ain tochter frau Margreth 1441. item ain tochter frau
Elizabeth 1442. item 1447 an freitag vor sand Thomas 10
tag ainen sun Albrecht, der noch regirt, als dis buch ge-
schriben yst. item 1449 ainen sun Cristofen am obristen.
412. item 1451 an aller heiligen tag ainen sun Wolfgang, item
1454 an sand Barnaba abent ain tochter, genannt Barbara.
[F. 399 J Herzog Albrecht hett lang zeit sein haus- 15
frauen gar lieb und hielt sich ganz an yr. das tet
auch sy. do er aber prach, do prach auch sy.
Item herzog Ernst sein vater hett gestift ain colegium
mit sechs korherren und ainem brobst auf dem heiligen
perg Andachs. daselb hin pauet herzog Albrecht ain kloster 20
213. und aus babst Nicolai gewalt in der abt gegenbiirtigkait
sand Benedictenpeuren, comissari, Tegernsee, Ebersperg,
Scheuren und Wesseprunn, der brobst von Raitenpuch,
Diessen und Pollingen, herzog Albrechcz und ander tref-
licher person ward di probstei abgetilgt und sand Benedicten 25
orden aufgereckt. anno 1455 dahin sind komen 7 bruder von
Tegernsee. anno 1458 herzog Albrecht mit willen seiner haus-
frauen und sun hat bestatt mit seinem ynsigl zu dem kloster
Andachs, was sein vater het geben zu der brobstei, und
hat noch mehr darzu geben, hof und giieter. 30
^'f*p/jw Anno 1460 an freytag nach dem aschermicken des ersten
* tags im Merzen * ist gestorben herzog Albrecht und ward
begraben im kloster auf dem heiligen perg Andachs und lies 5 Stin,
Hannsen, Sigmund, Albrecht, Cristof [F. 400 J und Wolfgang,
und drey tochter. sein hausfrau was ayn herzogin35
von Braunschweig und ist begraben zu Miinchen
in dem fraunkloster zu Anger zu sand Jacob.2
A- 412. item sein tochter Margreth ward vermachlt Fridrichen,
des margrafen von Montaw erstgebornen sun. ist zu Montaw
gestorben. anno 62 geschach der heirat. 40
1 Vgl. S. 213. 28 und 412, Anm. 6.
2 Vgl. oben S. 413, Anm. 5.
— 673 —
Elisabeth ward verheiratt herzog Ernst in Sachsen,47&
kurfursten, und hett bei im vil kinder und starb anno 1484.
Barbara must ain klosterfrau werden in dem kloster
zu Anger zu Miinchen. daselb ist sy gestorben und be-
5graben und gieng in das kloster anno 1460.1
Herzog Hanns, herzog Albrechtz sun, was ernstlich
und warhaft und regirt wol. als aber des selben
jars was ain pestilenz do floch er den prechen,
und wer fromder daselb hinkam, den schuczet
loman auf ainer perenhaut hoch auf in di hoch. a
[F 401] darnach starb er an der pestilenz zu Miinchen
und ligt bey seinem vater auf dem heiligen berg begraben.
er rennet ain mal gar wol vor kiing Laslaa zu Wien. er
starb an weyb.
15 Herzog Sigmund thet sich des regimencz paid ab. er
was ain milter herr. er gab yederman geren fiird-
rung und bettbrief. im was wol mit schonen fraueniM.
und mit weissen tauben, pfaben, swein und voglen und
alien selczamen tierlen, auch mit singen und saytenspiel.
20er hett albeg gut cantores und singer bei im.
er seczet sich gen Dachaw und darnach gen Menzing und
Nanhofen. Griienwald gab er seinem bruder herzog Albrechten,
alspald er sich heiratet. er hett kain elich weib. er was
auch der kaiserin diener gewesen. Menzing liebet er
25vast, pauet das wol und machet di kirchen da
gar kostlich und schon.
[F 402] Albrecht, herzog in Obern- und Nideren-
bairen, wolgelert der lateinischen und walschen sprach,
weis und fiirsichtig. er kam aber gar hart an das regiment;
30 wann sein vater hett an seinem lessten verlassen, es solten
albegen zwen regiren. das theten sy ain zeit, herzog
Hanns und herzog Sigmund. do aber herzog Hanns
starb und herzog Sigmund sich des regimencz wolt ent-
schlachen, vermaint herzog Kristof, er solt pillich regiren
35 mit seinem bruder herzog Albrecht; wann ir vater hietes
also verlassen. dawider was sein brueder Albrecht.
der vermaint alain zu regiren, nachdem und sein
a leerer Raum, darin : mal.
1 Quelle istdas im lateinischen Texts mehrfach benutxie Totenbuch
40 des Angerklosters (jetzt im k. aUgemeinen Reichsarchiv in Miinchen). Die
obige Angabe findei sich darin auf Bl. 67 in spatzrer Abschrift eines
offenbar alter en, friiher darin befindlichen Textes.
Quellen a. Er5rterangen N. F. III. 43
— 674 —
bruder Sigmund noch lebet. herzog Ludbig tet in den
sachen als ir aller vater. er stiess in ainen benanten tag
auf liechtinessen gen Landshut. dahin kamen di zben
bruder. herzog Kristof rait ein mer dann mit 200 pfarden ;
wann er het an sich genomen di pockler. das waren etlich 5
ritter und knecht in Bairen, di hetten ain verstandniis mit
ainander gemacht. under den waren di maisten herGewolf
vom Degenberg und her Hanns von Nusperg etc. [F.403]
er hett auch ainen furstenhof beseczt rait alien ambten als
kuchlmaister, hofmaister, stalmaister, trumeter, kamrer, ttir- 10
htiter und koch etc. herzog Ludbig tet grossen fleyss mit
sambt seinen edlen raten und der oberen fursten landschaft.
also dye sach ward gericht: herzog Albrecht belaib bei
dem regiment, herzog Cristofen ward sein hof paid ab-
415. geschaft und im ward zugesprochen jarlich ain suma gelcz. *&
darnach di drei bruder Albrecht, Cristof und Wolfgang
zugen ein in walsche land zu irem schwager gen Montaw.
daselb belaib di weil herzog Wolfgang. Albrecht und Cristof
zugen gen Rom zu babst Paulo, der enpfieng sy gar wirdig-
lich und hielt sy garerlich: wann er hett sy erkennt baid,20
diweil sy in der lernung zu Rom gestanden waren. sy
erlangten auch von im, was sy petlichs paten.
Anno 1468 babst Paulus tet in den schwaren pan
Gorgen von Bodibra, der sich nennt kting zu Becham, sein
416. hausfrau und maister Hannsen Rockenzandt, doctor Gregori 25
von Heimburg, Samuel, burger zu Brag, Berenhart Brick,
haubtman, Hansen Wolflin, herzog Hannsen von [F.404]
Brecknicz , Otten Sparenecker und sein sun und all i r
diener, heifer und beschirmer mit rat, gunst und
hilf, haimlich oder offnlich, und Hess das kreuz predigen30
wider di obgeraelten und all keczer in Becham und gab
darzu gnad und ablass von pein und schuld. solichs ward
Of. 417. durch sein legaten verkundet in alien landen stossend an
Beham.
417. In der zeit begab es sich, das Gorg Tarstainer absagt35
her Gewolf vom Tegnberg, das im doch nur ain gelachter
was. und an suntag vor Larenzy kam er wol mit 80 pfarden
wol fiirsechen und mit hundert fussknechten fur das geschloss
Tegenberg und mit dem sturm und listigkait gewan ers. *
do das vernam der vom Degnberg, besambt er sich und 40
mit zwayhundert mann kam er fur das geschloss, aber er
a leerer Raum, darin : mal.
— 675 —
mochcz nit wyder gewinnen; wann di darinnen waren, di
werten sych so mandlichen heraus. und an dem nagsten
mitbochen darnach gab derTar- [F.405] Gainer das geschloss
herzog Albrechten iiber. und alspald herzog Albrecht das
seinnam, prach er das gar nider.a
Nu begab es sich in den tagen, diweil di obgemelt
gnad und ablass weret, das ain briester mit namen her
Hanns von Egra, der etbo ain achter1 zu Wien was ge-
wesen, kam gen Landshut an ainem sambstag spat und
10 ersucht den pfarer von sand Martein mit etlichen gewalcz-
briefen und instrumenten, das er im vergunt in seiner kirchen
zu predigen wider di keczer zu Beham. das gab er zu.
er thet ain gute predig; wann er was wolgelert und wol-
beredt. er thet auch her Gebolf vom Tegenberg in den
15 pan und her Hannsen von Nusperg und bebeiset durch etlich
instrument, das sy heifer und gunner waren der keczer.
und alspald er di predig verpracht, rait er zum tor aus.^/s.
do das vernam herzog Albrecht, wolt er nit heifer und
gunner der [F. 406] keczer in seinem land leiden, und mit
20 hilf herzog Ludbigs leget er sich fur das geschloss Nusperg
und gewan es.a auch gewan er das geschloss Weissenstain,a
doch darnach durch etlich tading gab ers wider.
Anno 1471 herzog Albrecht zu Miinchen am smalzigen
sambstag im pad hat seinen bruder herzog Cristof imb padb
25 vachen lassen.a herzog Wolfgang kam darvon. der rait
zu den fursten und insonderhait zu herzog Otten zum Newn-
markt und hiet seinen bruder geren aus der gefanknus er-
[ F. 407 ] \eA\gt. aber es mocht nit sein. in dem selben
jar hett kayser Fridrich den grossen tag mit den fursten
30 zu Eengspurg. dahin kam auch herzog Wolfgang und thet
fieyss, seinen bruder zu erledigen aus der gefanknus seines
bruders. do sant der kayser und der legat von Senes und
di kurfiirsten an sambstag vor Alexi herzog Albrecht
von Sachsen und herzog Otten zum Newnmarkt und Wilhalm,
35 den bischof zu Aichstett, zu herzog Albrechten gen Miinchen.
aber sy mochten nichcz geschaffen. darnach di rat des
kaysers und herzog Ludbigs und ander edl sind kumen gen
n leerer Raumt darin : mal. b so Hs. nochmals.
1 Aechter; der die Acht oder den Bann verkundet oder durchfiihrt;
40 Schmeller, Bayer isches Worterbuch /*, 28. Arnpeck hat oben im laieinischen
Text S. 417, 24 das merktcurdige Wort ecteniarius (Pex las unrichtig
Octernarius), das er vielleicht selbst gebildet hat.
43*
— 676 —
Miinchen an sontag vor Oswaldi urab erledigunge herzog
Kristofs, aber sy erlangten bei herzog Albrecht nichcz
von der selben sach wegen. und aus kaiserlicher vodrung
und gebot an sontag vor Larenzy ist herzog Albrecht komen
gen Briifling in das kloster. aber es ward nichcz aus- 5
gericht.
Item herzog Ott vom Newmarkt kam ains mals geritten
mit seinen gesellen zu bin zu der statt [F. 408] Mttnchen.
419. sy liessen di ross sten in den krautgarten bei den siechen
und stigen hinein ein di neu fest, darin herzog Cristof ge- 10
fangen lag und huben an zu prechen zu im und wolten in
davon pracht haben. do iibereylet sy der tag und verrieten
sy di raben und kren. damit eilten sy davon.a
Item an sontag vor Michaheli di ganz landschaft und
herzog Ludbig von Landshut sind bei herzog Albrecht zul5
Miinchen gebesen umb erledigung herzog Kristofs. aber
es geschach nit. er lag gefangen bis in das ander jar.
nach dem alien ward ain tag zu Rengspurg zu sand Michls
tag. do ward er erledigt durch di landschaft. und herzog
Kristofen ward gesprochen jerlichen ain summa gelcz und 20
di stet und geschlosser Landsperg, Weilhaym und Pal auf
zechen jar.
Herzog Albrecht was gar ain geordenter fiirst. darumb
ver- [F. 409] maint er alle ding zu reformiren und pesseren.
er erlanget darzu gbalt und freihayt vom babst. er hub 25
an di kloster zu Rengspurg zu reformiren mit sambt herzog
Ludbigen. aber er mochcz nit volenden. in seiner stat Miinchen
420. Hess er austreiben di parfiisser, Augustiner und die sel-
swesteren aus ainem ins Putrichs selhaus.* er reformirt
auch das frauenkloster zu Anger. 30
Er seczet seyn sin vast auf zeitlich gut. er loset
vast alles, das durch sein vorvoderen verseczt was. im
must das kloster Inderstorf leyhen 800 * gulden und andre
kloster auch in seinem land, aber anno 14 94 hat er
Inderstorf bezalt.2 er gab in alien brief und insigl umb 35
ir gelt als umb ain schuld.
Er nam den vier korherren zu sand Pauls zuFreising
vier alben zu Tolz, darumb sy nucz und gewer ersessen
a leerer Raum, darin : mal.
1 Oben S. 420, 25; 400. 40
* Diese originate Nactirieht bexeugt gute Bexiekungen des Ver-
fassers xu dem Kloster Indersdorf.
— 677 —
hetten lenger dann menschengedachtnus, wiewol sy nit brief
und sidl darurab hetten. [F. 410] so hat der bischof von
Freising doch brief und sidl von den Tolzneren umb di
ganz herschaft zu Tolz. aber es gibt im oder an der en
5 furs ten iczo laider nichcz zu schaffen.
Item es gab sicb, das ain silberarzt gefunden ward 419.
anno 1477 in der grafschaft zu Werdnfels, di mit grund
und poden geistlich und weltlich ist der stift zu Freising.
do fuer herzog Albrecht zu und nam das ein, und musten
10 im verloben, den zehent im davon zu geben wider alle
recht, der pillich dem bischof von Freysing zugehort hiett.
darumb verhenget got, daz das selbig arzt verloren ward.
Item der benannt herzog Albrecht erlanget von dem 421.
babst, das er aus yetweder stift in Bayren gbalt hiet ainen
15 oder zben tumherren zu nemen in seinen rat; dem solten
sein capitl nichcz dest minder . all sein friicht nachvolgen
lassen mit sambt der praesenz der taglichen ausgebung
den, die da gegenburtig seind und das im kor verdienen.
also hub er an zu Rengspurg und nam in seinen rat den
20 tumdechant maister [F. 411] Hannsen Newnhauser. das
wolt das capitl nit zugeben. do legt in der fiirst in seinem
land di gult auf. darnach gaben sy es auch nach.
Darnach begab es sich, das der selb Neunhauser auch
tumherr zu Freysing ward, do begert herzog Albrecht,
25 man solt im di friicht mit sambt der presenz auch nach-
volgen lassen und gen Munchen geben. das wolt das capitl
in kain weys thun. also rechten sy auf paiden
taylen lang zuRom, aberesistbisder zeit noch
nit gar geendt.1
30 Herzog Albrecht ward von maniglichen gar hoch ge- 422.
halten. das mag man wol brief en in dem: da chayser
Fridrich und herzog Karl von Burgundi mit ainander ver-
aint wurden, do beraitt in der herzog gar ain kostlich mal
und lued di herren, so darkumen waren. do ward herzog
35 Albrecht geseczt an di erst tafl zu dem kaiser und Maxi-
milian, seinem sun, dem von Mainz, Trier und dem von
Burgundi anno 1475 an sand Franciscen tag.
Item herzog Albrecht betrachtet in alien sachen seinen 423.
nutz. [F. 412] daraus begab es sich, das er auch lost den
40 hof von den biirgeren von Rengspurg mit aller zugehorung
1 Diese Stette muss tor dem laieinischen Texte niedergeschrieben
sein, derm oben S. 421 f. ist der Ausgang der Angelegenheit ausfiihrlich
beschrieben.
— 678 —
und beseczt all sein amt daselb, dardurch di statt vast
beladen ward, aus dem und aus etlichen practica entsprang,
das sich di stat Rengspurg aus freyem willen im un-
bezbungenlich begab.
424- Anno 1486 an sand Sixt tag rait er ein zu Rengspurg, 5
di vor 300 jaren albeg di haubtstat der fiirsten in Bairen
ist gebesen, und di stat schwur im als irem rechten erb-
herren. darnach an sontag nach sand Lorenzen tag gaben
im di purger auch das geschloss Tumstauf. darnach nach
sand Jacobs tag hub er an in der stat bei sand Jacobs 10
tor ein geschlos zu pauen. di selb stat ward oft er-
sucht an in von dem kaiser und romischen kung.1
Anno 1487 herzog Albrecht hat hochzeit gehabt zu
Inspruck mit frau Kungund, kayser Pridrichs ainige tochter.
und pischof Wilhalm sang das ambt in sand Stefans pfarr- 15
kirchen, der das als zu wegen bracht hett, in gegenwiirtig-
kait erzherzog Sigmund von Ostereich [F. 413 ] und seiner
hausfrauen, ain geborne herzogin von Sachsen. darnach
an ertag nach dem obristen fiirt man sy ein zu Miinchen.
do kamen ir engegen ir gemachl herzog Albrecht, herzog 20
Jorg, Sixt, bischof zu Freising, Fridrich, graf zu Otting,
erbelter bischof zu Passaw, und enpfiengen sy mit freuden.
Darnach an mitbochen nach liechtmessen herzog Albrecht
und herzog Jorg hetten ainen turnir zu Rengspurg. darin
waren 230 helm. 25
425. Anno 1489 am aufarabnt ist kiing Maximilian, nach-
dem er erledigt ist worden aus 'der gefanknus
zu Briick in Flanderen uber ain jar, eingeritten zu
Miinchen, mit im herzog Cristof und Wolfgang, und ist von
seiner swester frau Kungund und seinem swager herzog 30
Albrecht mit grossen ern und freuden enpfangen worden.
darnach rait herzog Albrecht gar wolgeriist mit dem kiing
gen Frankfurt auf den tag zu den kurfiirsten und fiirsten.
item der herzog het vor dem kiing ainen raisigen zeug ge-
schikt gen Flanderen. also tet [F. 414 J er auch gen 35
Ungeren, do der kiing Stulbeissenburg mit dem
sturm geban.2
Des selben jars anno 1490 was alles das teur, das
man dorft zu essen und trinken ; wann es gait ain Miincbner
schaffl koren 2 lb. d. und zu sand Thomans tag hub es an 40
1 Vgl oben S.427,9ff.
9 Vgl. oben S. 390.
— 679 —
zu schneyben und schneibet vil tag und viel ain
dicker schnee,1 und der stoss der Yser kam gar gen
Freysing, und zu liechtmessen zergieng der schnee. 426.
Item zuVenedig was das wasser so gartiber-
ofroren von dera teitschen land wercz hinein von
Margero2 bis gen Venedig ein di stat, also das
ain wolf ains tags zu morgen frtt auf dem eys
kam gar in di stat geloffen an das end, genannt
Canerigo.3 daselb ward erin der stattvonainem
lOwarkerol4 mit ainem ruder erschlagen. es was
auch so hert gefroren, das man gar an di stat
hat faren und reiten mogen.
Item herzog Albrecht gepar aus seiner haus-
frauen zbo tochter, Sidonia und Sibilla.5
15 Anno 1491 am smalzigen sambstag kam der romisch 426.
kung gen Landshut. do das erhort sein swager herzog
Albrecht, am g&yl- [F. 415]mont&gb von Munchen fur er
ab auf der Yser gen Landshut.7 darnach am aschermit-
bochen kam der kung mit 700 pfarden gen Freising.
20der bischof, weichpischof, abt von Beichenstefen,
all drei in iren infelen, der brobst von der Newen"
stift mit seinem stab, thumherren, korherren und
all briesterschaft in korkappen mit dem heiltum
und di hantberchzunft mit irn gcmalten und ver-
25giilten kerzen giengen im engegen aus dem thum
herab in di stat mit der process bis zu dem heiligen
geist. do wartet man sein lang. es was im aber
nit gemaint. er schicket wol etlich fiirsten vor.
darnach schuf man di process ab. er rait nachet
30 ' Vgl. S. 392,27.
* Malghera.
8 Cannareggio.
* Barcaiuolo, Bootsmann.
5 Erstere 1488, letxtere 1480 geboren. Drei weitere Tochter Albrechts
35 wurden 1492, 1499 und 1502 geboren.
6 14. Februar.
1 Der folgende Bericht iiber Maximilians Aufenthalt xu Freising
findet sich nicht im lateinischen Text, wokl aber ist dort (oben S. 426, 9)
von Arnpeck angegeben, er habe den Empfang Maximilians in seinen
40 Oesta episcoporum Frisingensium besehrieben. In letxteren ist hieruber
aber nur ein durftiger Satx enthalten. Dieser Ztciespalt ist vielleieht so
xu erklareny doss Arnpeck beim Ntederschreiben des lateinischen Textes
sich der Sielle, wo er jene Beschreibung niedergelegt hatte, nicht mehr
genau erinnerte oder doss er die Beschreibung xicar in der Freisinger
45 Bischofschronik bringen wo lite, sie aber tatsachlich der deutschen Chronik
einverleibte.
— 680 —
sam bei der nacht ein und was iiber nacht in
dem geschloss in der neuen turniz und kamer.
der bischof antbortt im di schliissei zu dem
geschloss. herzog Albrecht was in des bischofs
stuben und kamer und der bischof in der alten5
turniz und silberkamer und hielt den kting und
alle, di mit im waren, frey aus mit essen und
trinken und fuetter. am pfinztag imchorsungen
sein singer ain ambt von sand Sigmund, und der
weichbischof [F.416J sang das ambt, und zwenio
tumherren dienten iin, und das heiltum stund
als auf dem altar, auch hett man ainen tisch
beraitt vor dem sacramentgeheus. darauf las
mess am ersten ain reichspf riindner und dar-
nach des kiings caplan. dem kling hett man auf-1^
gelegt ain guldeins tuch und ain seideins kiiss.
in dem ersten stand, do man herauf geht bei
dem sagran, do stund der kiing, nach im herzog
Albrecht, darnach ain herzog von Braunsweig,
darnach ain landgraf von Hessen, darnach bischof20
Sixt, darnach iiber zwen stand des tiirkischen
kaisers bruder. do man das ewangelium gelesen
hett, gieng der bischof hinauf und nam das puch
von des kttngs caplan und credenzt das mit ain em
roten seyden tiichlein und gab das dem kung25
alain zu kussen. also tet er auch mit dem agnus,
nam er di paten mit der credenz und gab das
dem kiing zu kussen. do das gotlich ambt vol-
bracht ward, gieng der kiing auf gen sand Sig-
mund und darnach in di burk. er schiket etlichs30
volk genAugspurg. do nun der bischof all fiirsten
42ff-und ir volk [F.417J wol gespeist hett, rait der
kiing mit den fiirsten obgenant auf gen Miinchen. der
bischof gab im das gelait, soweit sein land
w e r e t. 35
Zu Miinchen ward der kiing gar frolich von seiner
sbesteren enpfangen. man machet im zu lieb di selb nacht
ainen tanz. er tanzet zwir mit seiner sbester.1
Darnach zoch der romisch kiing gen Augspurg und
mit im herzog Albrecht und begeret hilf von den von 40
1 Die vorausgehenden 2 Abschnitte warden abgedruekt bei Kronaeder ,
Lesebuch xur Oeschichte Bayerns, S. 78 f.
— 681 —
Augspurg und anderen reichstetten zura anderen
mal wider das reich zu Hungeren. darnach zu mitt-
vasten ritten sy gen Nuremberg auf den tag. dahin kamen
32 fursten, geistlich und weltlich.
5 Item di ritterschaft in und vor dem wald hetten
ainen punt gemacht wider herzog Albrecht und nennten
sich di lebler, und so verr er in alte freyhait nit halten
wolt, so wolten sy sich dem kting von Beham ergeben,
kumen auch dar, aber es waren baid tail so streng und
lOhert, das es nit gericht ward, und herzog Albrecht zoch^27.
wider haim gen Miinchen zu sand Veicz tag.
Item di vorgenant teurung [F. 418 J weret lang. und
zu subenden gait ain Miinchner schaffl koren oder waizen
5 gulden R., gersten 14 s. d., haberen 12 s. d.
15 Item di stat Rengspurg was oft ersucht und ermant
worden von dem romischen kaiser Fridrich und dem romischen
kting Maximilian, nach dem alien der romisch kayser in
seiner stat Linz in offem rechten hat gefellt das nach-
geschriben urtl und acht:
20 Umb den abtritt, so di von Rengspurg, di sich nennen
kamrer, rat und gemain, von dem heiligen reich gefallen
sein, darumb sy durch unseren kaiserlichen kamrer, pro-
curator und viscal Hanns Gassl erwunden understanden,
darumb sy in des heiligen reichs acht mit recht erkennt
25 sein, deshalben erklar wir sy aus kaiserlicher macht in
unser und des reichs acht, alle, di iiber vierzechen jar sind,
manns person, ir hab, leyb und gut, und seczen sy aus
dem frid in unfrid und verpieten sy iren friinden und geben
sy iren veinden und das sy an aller welt frafelen und
30niemant an in etc.
Aus dem urtl namen ain ursach etlich aus dem pund
der lebler, mit namen her Beren-fF. 419 Jh&rdin Stauffer,
Jeronimus Stauffer und ain Satlpoger, und absagten herzog
Albrechten, der di stat Rengspurg di zeit als sein statt
35 beschirmet, und huben auf und beraubten das dorf Pfatter.*
hierumb herzog Albrecht durch seinen pfleger, den Scham-
beck zuHaydaw, und sein volk indemcristmonet beleget 428.
das geschloss Kufring, und an sand Johanns tag zu weinachten
ist das geschloss gewunnen worden anno 1492 und ganz
40 zerbrochen, trayd und gut gen Rengspurg gefiirt ; a wann
di landsknecht des Stauffers teten nit wol an im. und
* leerer Raum, darin : mal.
— 682 —
Jeronimus Stauffer ist gefangen worden gen Miinchen ge-
antbort. do das erhort Johanns Stauffer [F.420] zuSiinching,
eilent floch er gen Landshut zu herzog Jorgen, gnad zu
erlangen von herzog Albrechten.
Darnach beleget und gewan herzog Albrecht das ge- 5
schloss Fliigelsperg an der Altmiil und vieng darin zben
briider Parsperger und ain Rainer.*
Item des nagsten tags nach sand Thoraans tag het
herzog Jorg herzog Albrechten 60 geraisige pfard gelichen
gen Straubing, der haubtman was gewesen der Scheftaler. 10
di wurden darnach gen Lengfeld geleget und kamen herwider
an sand Policarpi tag.
Pfalzgraf Philipp schikt auch herzog Albrechten 70 pfard,
wol gerust; di praucht er auch vast, und an sand Prisca
tag beleget er das geschloss Ernfels. her Berenhardin 15
Stauffer floch haimlich darvon und kam gen Sbaben, aufzu-
pringen den swabischen punt wider den herzogen von Bayren.
doch hett er gut stark [F.421J gesellen lassen in seinem
geschloss zu Ernfels, di zu ainzing heraus wol 60 man er-
schussen, darunder Hanns Pretschlaippfer b , haubtman, ain 20
gerader langer man, darnach ain Pecham, haubtman, und
ander; wann sy wereten sich vast heraus. das geschloss
429. ward gewunnen an suntag vor sand Pauls kertag. di
Staufferin floch gen Newnmarkt zu herzog Otten.
Herzog Kristof und herzog Wolfgang hueben auf den 25
markt Tolz. darumb herzog Albrecht nam seinem bruder
herzog Wolfgang das geschloss Greifnberg und di zbai
Hagenberg und Hess im alain Liechtenberg und nam den
Adlzhoferen das geschloss Adlzhofen.
Item an sand Pauls abent schickten di von der stat30
Miinchen 300 fussgenger und 30 pfard und vier gross piixen
— di ainen piixen zugen vier ross, di ander 8 ross, di dritt
zbelf, di viert 24 ross — dem herzog ze hilf zu Freising
durch.1
Item an pfinztag nach Invocavit in der vasten und 35
etlich tag darnach di hernach geschriben fiirsten, Philipp,
Ott, Albrecht und [F. 422] Jorg, herzog von Bairen, haben
* leerer Rau?n, darin: mal. b so Hs.
1 Der Zusatz xeigt, doss der Verfasser dieser Stelle sich damals
xu Freising aufhieU. 40
— 683 —
ainen tag mit ainander gehabt in der stat Lauging1,
auch. mit in der bischof von Speir*, und sind sechs tag
mit ainander zu rat gangen und da beschlossen, was das
haus von Bairen angieng, all an ainander zu helfen. dar-
5 nach an sontag nach mittvasten ist der romisch kung zu
Augspurg bis osteren3 gewesen. in den tagen ist herzog
Albrecht zu Aichach beliben.
Herzog Jorg het gefordert sein landschaft gen Lands- 395.
hut an freitag nach dem ostertag. dardurch ward be-
10 schlossen, daz man herzog Albrechten nit helfen solt wider
den kaiser.4
Item nach osteren margraf Fridrich von Brandenburg, 429.
haubtman des reichs, Eberhart der elter, graf zu Wirttm-
berg, haubtman des swabischen punts, mitsambt den reich-
I5stetten besamleten ain michl gross volk, bey 20000 man,
wolgerust, auf dem Lechfeld. damit vermainten sy di stat 430.
Rengspurg zu belegeren und zu gewinnen, di herzog Albrecht
di selb zeit innen het und beschirmet als sein aygen statt.
[t. 423] da aber herzog Albrecht vernam, das im herzog
20 Jorg nit helfen wolt, damit er di bemelt stat behalten
mocht bei dem haus von Bairen, schickt er sein rat gen
Rengspurg und sagt sy irs aids und gelub ledig und gab
in auch den brief des aids wider an dem achten tag des
monads May.
25 An dem 12. tag des monats May5 kamen herzog
Albrechten gen Munch en 5 absagbrief, von margraf Fridrich
von Brandeburg, von graf Eberhart dem elteren von
Wirtemberg, von herzog Kristof und Wolfgang, seinen
brttderen, und dem sbawischen pund. do gab herzog Albrecht
30jedem poten 2 fl. R. und liess sy damit dannen gen.
Von stundan namen sy den von Landsperg di kue und
aufhebten etbo vil dorfer.
Item Hanns Zenger von Sneberg und etlich mer der
lebler sagten auch ab herzog Albrechten. aber die von
35Straubing huben in etliche dorfer auf. der alt Herman
Haybeck, ritter, her Hans Stauffer, ritter, Hanns und sein
1 Vgl. oben S. 395,15 ff. und 643, Iff.
* Oben S. 395, 18, 429, 13 und 643, 6 ist der Bischof von Worms
genannt.
40 3 Vgl S. 395, 25.
* So auch oben S. 643, 13—15.
8 Zahl des Monatstages richiig statt der im UUeinisehen Texte gc-
brauchten Heiligenbexeichnung.
— 684 —
431. sun Wilhalm* Paulsdorfer wurden zuFalkenfels im gschloss
mit ainander gefangen und gen Munchen geschickt am
pfingstabent. sy hetten gleich erst abgesagt, so di bericht
[F. 424] solt ausgen.
429- Maximilian, romischer kung, was den vergangens
winter bei seinem vetter erzherzog Sigmund
von Ostereich zu Inspruck gebesen1, davon er i n
430. der v as ten zoch gen Augspurg. do er solich unru in
dem land vernam, da nam er di sach ernstlich zu herzen
und eylend von Augspurg zoch er ab zu seinem vater dem io
43/.kayser gen Linz, der im durch seyn fieyssig gebett gebalt
gab, di sach zu richten, und er kam an dem zecheten
tag des monats May2 herwider.
Vermerkt, wie der vertrag gelaut hat:3
Wyr Maximilian, von gottes genaden r5mischer kung etc., be- 15
kennen, als sich in verschinen zeyten etwas merklicher spen und irrung
zwiischen dem allerdurchleuchtigisten , grosroechtigisten fursten und
herren Fridrichen, romischen kayser, zu alien zeiten merer des reichs,
zu Hungeren, Dalinacien, Croacien etc. kung, herzog zu Ostereich und
Steyr etc., unserm lieben herren und vater, an ainem und dem hoch- 20
gebornen Albrechten, [ F. 425] pfalzgraf bei Rein, herzog in Beyren,
unserem lieben swager und fursten, anders tayls von wegen der von
Rengspurg gehalten haben, des halben der gemelt unser herr und
vater, der romisch kayser, gegen herzog Albrechten in merklich un-
gnad bewegt das heilig reich uber in zu ziechen gem ant und dannen 25
alien thai b zu dem hochsten aufpot gethan, auch im reich an seiner
kaiserlichen majeatat stattb den hochgebornen Friderichen, margrafen
zu Brandenburg, zu Stettin, Pomeren, der Cassiuben und Wenden
herzog, burggraven zu Nuremberg und fursten zu Rugen, unserem
lieben oham und fursten, zu obristem veldhaubtman fiirgenomen mit 30
zuschickung des reichs paner, der auch aus der pilicht schuldiger ge-
horsam mit merklicher anzal zu ross und fuess, da sein lieb mit des
reichs underthanen und bee under des selben unserH lieben herren und
vaters, des romischen kaisers etc., unserem pund des lands zu Swaben
durch den hochgebornen unseren swager, rat und des reichs, unsern 35
lieben getreuen Eberharten, grafen zu Wirtemberg und Miimplgart, den
elteren, als des punts obrester veldhaubt- [F. 426] man und an seiner
stat den wolgebornen des reichs unseren lieben getreuen Hawgen, grafen
zu Werdenberg und zu dem heiligen berg, mit sambt anderen des selben
bunds haubtleuten mechtiglich zugeseczt haben und im veld un der than ig 40
und gehorsam erschinen sein, in des berurten unsers swagers land ge-
» Wilhalm vnnd ain Paulsdorfer Hs. b fehlt Hs.
1 Vgl. oben S. 429, 17.
7 Zahl des Monatstages richtig statt der oben im lateinischen Texte
vencendeten Heiligenbexeichnung. 45
8 Vgl. den Druck dieser Urlcunde, die der lateinische Text nur teU-
weise mitteilt, bei Krenner, Baierische Landtag shandlung en A, 585 ff.
- 685 -
zogen und aich aldo mit hereskraft gelegert hat, dam it aber solich
understanden furnemen, auch krieg und aufruren mit merklichem plut-
vergiessen cristengelaubiger menschen verhiitt wurde, so haben wir von
dem genannten unserem lieben hen-en und vater, dem rdmischen kayser,
5 dnrch unser fleissig gebett befelch und gewalt erlangt, obgemelte irrung
und spen mit der emporten* aufruren gutlicb hinzulegen, die wir auch
in kraft des selben unsers befelchs und gewalcz mit wissen und willen
des vilgedacbten unsers swagers und fflreten herzog Albrechcz funden,
aufgericht und beschlossen haben in mass, wie hernach volget:
10 Des ersten, das der gemelt herzog Albrecht von fiairen di stat
Rengspurg mit sambt dem schloss, so er daselb zu pauen angefangen,
und alien neuen aufsaczungen, [F. 427] di er daselb gemacht hat, an
alles mittl lediglich widerumb in der kayserlichen majestat hent gestelt
und iiberantbort und di burger von Rengspurg irer ayd und pflicht im
15 gethan ledig zele und aich der wider di kayserlich majestat noch das
heilig reich nicht mer annemen noch aincherlay anheng, hilf noch schirm
thu. so wil di kayserlich majestat dem gen an ten herzog Albrecht aUe
gfilt und gerechtigkait, so sein vorderen in und umb di stat Rengspurg
von alter her gehabt und der stat Rengspurg verpfendet gewesen und
20 er von in widerumb gelSeet, so vil er in der bezalt hat, mit sambt aller
gult und gerechtigkait, so sy von alter unverpfendet daselbst gehabt,
volgen lassen, was imt> aber di von Rengspurg an bezalung zugewendet
und der stat enczogen hetten, sol bei der stat behalten werden und
beliben.
25 Es sol auch herzog Albrecht zu volziechung obgemelcz artikls
genanten margraf Fridrichen von Brandnburg und den edlen unseren
haubtman, uneerer herpchaft H oh en burg rat und des reichs lieben und
getreuen Eytel Friderichen, grafen zu Zoller, oder anderen, so von der
kayserlichen majestat und des heiligen reichs wegen in dl [F. 428] stat
30 Rengspurg, di selben zu der kayserlichen majestat h an den einzunemen,
wie obgemelt ist, verordnet und geschikt werden, mit geniigsamer ver-
sicherung und trostung fiir sich selbs und all di, so sy ungefarlich mit
in bringen, iren lei ben und gfiteren, gen Rengspurg zu ziechen, allda
zu sein, dem kaiserlichen befelch nachzukomen und widerumb an ir
35 gwarsame versechen und versorgen und sich in solhem als gehorsamer
furst des heiligen reichs bebeisen. darzu sol er sein r&t mit dem ob-
gemelte n kayserlichen anwald mit genugsamer gewalt schiken und di
burger und inwoner da selbs irer pflicht und gelubt und aid, wie solichs
in dem ersten artykl angezaigt ist, ledig zelen. es sol auch herzog
40 Albrecht all sein leut, so er zu behutung der stat Rengspurg und ge-
schloss iczund darinnen hat und im zu versprechen stend, an verziechen
und ee der kayserlichen majestat anbalt hineinkomen, erfoderen und
nit mer darin beleyben lassen. der gemelt herzog Albrecht sol auch
unserem lieben herren und vater, dem rdmischen kayser, di herrschaft
45 Abensperg [F. 429] mit alien gschlosseren und was darzu geh5rt, wie
daz alles weylend Niclas, herr zu Abensperg, von dem reich zu lechen
gehabt und verlassen hat, frei lediglich widerurn in der kayserlichen
majestat hand stellen, dann sein kayserlich majestat di iczo haben und
bei dem heiligen reich behalten und nicht c verkaufen wil noch ver-
50seczen. so wil di kayserlich majestat, wiewol sy des nit schuldig war,
a empoten Hs. *> nu Hs. c fefili Hs.
— 686 —
an dem heiratgut der 32000 gulden hungrisch, so herzog Albrecht zn
der hochgebornen Kungund, geborne erzherzogin zu Ostereich etc.,
seiner kayserlichen majestat tochter, unser lieben sweeter and furstin,
sein gemachl, zu haben begert und vor durch den hochgebornen unseren
lieben vetteren und fursten erzherzog Sigmund zu Ostereich bezalt ist, 5
16000 hungrisch gulden in ainer bestimbten zeit bar entrichten, und
wir wellen den selben herzog Albrechten umb di anderen 16000 gulden
auch begnugig machen und darumb mit genfigsamen verschreybungen
versorgen, und di kayserlich majestat sol im oder seinen erben di icz-
genannten herschaft in seiner gewalt lassen, so lang bis di 16000 gulden 10
bezalt werden. doch sol herzog Albrecht fur sich und sein erben sich
iczo gegen der kayserlichen majestat und irem erben notorftiglich ver-
schrey- [F. 430 J ben, wann er oder ir erben solich zalung der gemelten
16000 gulden thun, das dann er oder sein erben inen der selben herr-
schaft und aller geschlos und zugehdrung, was und wie vil der obgemelt 15
weilend Niclas, herr zu Abensperg, als vor bestimbt ist, von der kayser-
lichen majestat und von dem heiligen reich zu lechen gehabt und ver-
laseen hat, zu stund an alle fiirwart, auszug und verhinderung abtreten
und zu iren henden oder ir anwalden uberantborten sollen und sich di
genant unser sweeter, sein gemachl, gegen der kayserlichen majestat, 20
uns unda unserem haus Ostereich, wie in dem selben haus von alter
herkomen ist, iczo fur sich und ihr erben notorftiglich verzeichen, darzu
der genannt unser swager herzog Albrecht fur sich und sein erben ver-
willig und di selb sein gemachl umb ir heiratgut, widerlegung und
morgengab, als sich under fursten gebiirt, genugsamlich versorgen sol. 25
Es sol auch herzog Albrecht der kayserlichen majestat on all
verziechen all verschreybungen und vermacht, so er von unserem vetteren
und fursten erzherzog Sigmunden auf unser haus Osterreich sloss,
stett, [F. 431] ampter, land und leut gehabt, mit samt ainem tods-
brief, ob der selben verschreibungen hernachmals einiche mer gefunden 30
wiirden, zu iren henden uberantborten. so wil di kayserlich majestat
verfiigen, ob er erzherzog Sigmunden dagegen auch b einige verschreibung
und vermacht gegeben und gethan hette, das imc di auch geraicht
werden solle oder in darumb mit notorftigen todsbriefen versorgen.
und ob etlich vom adl und ander, so dem schwabischen pund und 35
anderen verwandt, in diser handlung und furnemen ire lechen, so sy
von herzog Albrechten oder dem haus Beiren haben, aufgcsagt hetten,
sol herzog Albrecht den selben ire auf send brief wider herausgeben und
di selben bei iren lechen und lechenspflichten an weiter enpfachung,
in massen sy die vor an fang diser sachen und furnemen gehabt, der 40
genosaen und gebraucht haben, beleiben lassen, dee geleichen 'ob etlich ir
lechen nit aufgesagt hetten, diselben obberurter ma seen auch an irrung
dabei beleiben lassen und nit schuldig sein, di weiter zu cnpfachen.
Es sollen auch den hochgebornen unseren lieben oheim und
[F. 432 J ffirsten Cristoffel und Wolfgang, gebruder, pfalzgrafen bei 45
Rein und herzogen in Beiren, auch ander ir mitgewonten der gesell-
schaft des lewen widerumb zu iren handen gestelt und eingeantbort
werden alle ire gschlos, gebauet und ungebauet, auch markt, dorfer,
weyler, hofe, leut und lignde gflter, di in entweret und eingenomen
sind, mit sambt aufgehebter nuczung, anstenden giilten und mit wider- 50
gebung ires zugeordneten deputacz. aber sollen in di brief, si gel, register
» fehlt Hs. b auch — gegeben fehlt ife. c nun Hs.
— 687 —
und roteln, so inen entwert sein, widerumb ubergeantbort und darzu
alles entwercz silbergeschirr, kleinat, puchsen und gezeug, so vil dea
verhanden ist, zu iren handen geben werden. aber umb das verruckt
und nit verhanden were, auch umb den zugefugten schaden nichcz aus-
5 genomen oder was sy sunst zu herzog Albrechten zu sprechen vermainen,
sol in vermel ter herzog Albrecht vor uns kiing Maximilian, auch den
erwirdigen, hochgebornen , wolgebornen, edlen, unseren lieben neven,
oheim, curfiireten, furs ten, swageren, raten, andachtigen und des reichs
lieben , getreuen Berchtolden, erzbischof [F. 433] zu Mainz, und
10 Johannsen, erzbischof zu Trier, curfurslen, Fridrichen, margrafen zu
Brandenburg, Fridrichen, bischof zu Augspurg, Cristoffel, margraf zu
Baden, und Eberharten, grafen zu Wirtemberg, dem elteren, und bei
den gcmaynen haubtmannen des bunds, der einer vom adl, der ander
von ate ten ist, rechtens sein, also das wir obgemelter kiing Maximilian,
15 di furs ten und haubtleut iczgenannt durch uns selbs oder unseren vol-
machtigen gewalt oder anwald, so verstandig dahin geschikt und in
disem handl der pflicht des punds ledig sein sullen, auf Jacobi nagst
komend in unser des heiligen reichs stat Nordlingen zu nacht an der
herberg, da auch beide barthey mit geniigsamer fursechung zu recht
20 gefallet, an weiter furvoderen und citacz erscheinen sollen, morgens zu
frfler tagzeit den handl rechtlich anfachen, darinnen vol far en, damit
solicher gerichczhandel in sex monaten den. nechsten zu end bracht
werde, es geb dann ornung des rechtens weiter verzug. und ob sich
begabe, das ainer von den anwalden absturb, das dann an / F. 434]
25 verziechen obgemelter massen ain anderer* an seiner stat verordent
werde, wo auch obgemelter fursten oder haubtleut ainer oder mer mit
tod vergiengen, das nichcz destminder des selben erben oder nachkommen
durch sich selbs oder yren anwald in gemelten handelen procediren,
und wann also ym rechten procedirt und di rechtsacz beschechen yst,
30 das dann yeder anwald di mainung des gerichczhandls, wie di furgetragen
ist, an seinen herren bring und desselben seins herren mainung und
gutgedunken der urtl halb verneme und auf ainen anderen tag, des
gemelten anwalds sich mit ainander verainen und entschliessen sollen,
widerumb zusamen kumen und di urtl in namen und an statt irer
35 herren eroffnen. und was also, ferrer der handlung auf ir fleyssig
ersuchen nit gutlich hingelegt, durch di neun anwald ainhelliglich oder
den mereren tail aus in gesprochen wird, das dem selben on alle irrung,
weigerung, appeliren, supliciren und allb ander auszug, wie di mochten
genent werden oder erdacht, gelobt und dem gestrackts volg und vol-
40 ziechen beschechen sol, doch das solichs alles [F. 435] in gemelten
sechs monaten, wye oben 6tet, volendet werde. es sollen auch di haubt-
leut des punds und all curfiirsten und des punds ver wand ten obgemelt
verm ti gen und verfiigen, damit yeder tail fiir sich selbs oder durch
sein volmachtigen anwald erscheinen und darin niemant sauna ig erfunden
45 werde. ob aber ainigerlay parthey in vorberflrten handlen understunden
den obeiiirten austrag der sachen gefarlich zu verziehen oder sunst
daran seumig waren, so sol nichcz destminder auf des gehorsamen tayls
anrufen beschechen und volfaren und procedirt werden, was recht ist.
und ob alsdann nach c verschinung gemelcz rechtens herzog Albrechten
50 gefallig sein wolt sein ansprach, so er c gegen den gemelten seinen der
* andere Hs. b aff, von spdterer Havel korr. on Hs. c fehlt Hs.
— 688 —
gesellschaft im leon sampt oder sunders zu haben vermainte, zu uben,
so doch zu seinem willen sten und im vorbehalten sein sol, und darauf
vor den gen an ten 9 personen, wie obgemelt ist, di rechtvertigung thun,
das di gesellschaft des leon und ir verwonten gedachten herzog Al-
[F. 436] brechten solichs rechten in gleicher gestalt vor den selbigen 5
neun person auch stat thun so 11 en. es sollen auch der Stauffer, Satl-
poger, Parsperger und ander, so herzog Albrecht yn gefanknfls hatte,
an alle entgeltnus auf ain alte urfehe ledig gezelt und das, so herzog
Albrecht ynen auch alien anderen, so auf di keiserlich acht angriffen
haben oder in der vehe verfasset seind, genomen hat, ynen wider geben 10
werden. was sy aber sunst schaden genomen hetten und auch umb
das, so inen zerbrochen ist, sol gleycher weis gerechtvertigt werden vor
den obgemelten 9 personen inhalt nagsts obgeschribns artikls. wir
wellen auch, das all ander gefangen, so bei der zeit angenomen und
in fanknfls seind, auf alte urfechden auch ledig gezelt sein. und auf 15
das alles sol di acht gegen herzog Albrecht und di stat Rengspurg und .
alien anderen, der handlung halben furgenomen, aufgehebt und ab sein,
auch fllle aufligende gfiter, so der acht durch die, so dem sw&bischen
pund verwandt, [F.437] oder jemant anderen angenomen, wider geben
und alles gut ligencz und farencz, so yn heftung oder verbot were, 20
wider entschlagen werden und ledig sein ; ob vergangner handlung
halben herzog Albrecht und di stat Begnspurg, all ir zugehdrungen
und ver wand ten etwas ungenad bei der kayserlichen majestat erlangt
hetten, dann di selben ungenad, so uns obenanter unser* lieber herr
und vater, der r5misch kaiser, zu ge fallen, aufrur im reich zu ver- 25
meyden, ergeben und nachgelassen hat, damit ab seyn. und all ver-
gangen sachen, wie sich di allenthalben under den partheien fQr sich
selbs, iren zugehdrungen, verwandten b oder wie di in der sach verdacht
sein mochten, begeben und verlaufen hetten, sollen gericht und geschlichtt
sein und hinfiiran in unguten nit geandt noch geaffertc werden, sunder 30
sy iren freyen sicheren handl und wandl zesamen und mit ainander
uben und wider soliche richtung nit thun noch ffirnemen noch des
niemant ze thun gestatten in kain weis, alles getreulich und ungefarlich.
[F. 438] mit urkund dis briefs mit unserem k link lichen anhangendem
insigl besiglt, der wir drei in gleichem laut ververtigt, und den ob-35
genanten unserem lieben herren und vater, dem rdmischen kayser, und
unserem pund des lands zu Schwaben und unserem lieben swager und
ffirsten herzog Albrecht von Bairen, yedem tail ainen flberantborten,
daran auch zu merer sicherhait der gemelt herzog Albrecht seiner d
lieb ynsigl henken lassen und sich darunder dem alien, wie oben ge- 40
schriben stet, getreulich nachzekomen und solichs zu volstrecken ver-
punden hat. geben zu Augspurg am 25. tag des monats Maii nach
Christi gepurt vierzechen h under t und im zwai und neunzigisten, unsers
reichs des romischen im sibenden und des hungerischen im anderen jare.
A. 432. Darnach am lesten tag des monats Maii, der was am 45
auffartag, der kayserlichen majestat anwald margraf Fridrich
von Brandeburg, Eytl Fridrich, grafen zu Zoller, und ander
von der kayserlichen majestat und des heiligen reichs wegen
a fehlt Hs. *> vermandten Hs. c ge5ffhett Hs. <* sein, von spiUerer
Hand korr. seiner Hs. 50
— 689 —
sind komen in di stat Rengspurg und wol enpfangen worden
und [F. 439] am freitag darnach hat in di stat geschboren.
herzog Albrecht het di stat Rengspurg geregirt und besessen
und gewaltiglich inngehabt 6 jar 9 monat und 3 wochen.
5 Im herbst an sand Leodegarii tag ist herzog Albrecht 433,
von Miinchen mit beib und kind gen Straubing gezogen
und den winter daselb beliben hunz weinachten.
do ist er gen Linz zu dem kaiser kumen.
Anno 1493 sind di landschaft der fiirsten von Miinchen, .
10 herzog Kristof, Wolfgang und herzog Albrechcz rat zu
Landshut bei herzog Jdrgen in der sach der dreyer brtider
kayserlicher majestat comissari gewesen, di all mit ainander
zu richten und verainen, aber es ist nit geschechen.
Yn der vasten1 darnach sind herzog Kristof und
15 Wolfgang von Lanczhut auf gen Freising geritten.
Di selb zeit ist gesamlt gewesen di landschaft zu
Miinchen. di haben gar ain erberge botschaft anmitichen
darnach gen Freysing geschikt und di gemelten zben
brtieder Cristof und Wolfgang mit geniigsamem gelait gen
20 Miinchen gebracht und an dem bestimbten mitbochen
eingeritten. es keret di land- [F. 440] schaft solhen grossen
ernstlichen fleiss an, das dye drei briider Albrecht, Kristof
und Wolfgang mit ainander gericht wurden und am freitag
darnach mit ainander geessen.
26 Do aber nu di stat Rengspurg wider zu &em432.
reich komen was, schickt der kaiser seinen fiscal dahin.
der versach alle ampt und beseczt di mit anderen und
verkert auch den rat und aus anpringen der gemain fieng
er aus dem alten rat Degnhart Grafenreuter, Peter
30 Grafenreuter, Erhart Grafenreuter, LienhartPortner, N. Aun-
kofer, N. Nothaft, N. Miildorffer, N. Karg, N. Heczer und
fragt sy hart und hett si lang gefangen, aus dem sich
vil irrung in der stat Rengspurg erstund.
In dem obgemelten jar des nachsten tags nach sand 433.
35 Marteins tag ist geporen worden herzog Wilhalm zu Miinchen.
darnach am ertag, do man in gen tauf trug, leitet man all 434,
glocken zu Miinchen und machet ain gross freudenfeur an
dem placz.
An sand Othmari tag ist herzog Albrecht zu Miinchen
40 auf di Jser gesessen und ab gen Wien zu seines swechers
kaiser [F. 441 J Fridrichs grebniis gefaren.
1 Oben S. 433, 12 genaue Tagesangabe.
Quellen u. Er5rtermig<m N. F. III. 44
— 690 —
Item herzog Albrecht erlanget ain bull1 von babst
Alexandro, das heiltum und di korheren zu Yhntinster
aufzuheben und gen M&nchen zu bringen mit all em zu-
gehoren gewaltiglicb.
Item mer gepoten und geschafft der heilig5
vaterzuEom zbayn prelaten, der abt vom heilige n
berg, der abt von Peuren, maister Pangraz, decbant
zusandVeit zuFreising, maister Hans Neunhauser,
dechant zu sand Peter zuMiinchen, sind kumen und
verordnet, das heiltum ze heben und gen MtincheniO
ze pringen. Item der herzog hat geschickt die zwe n
prelaten, damit geschafft und gepoten ist durch
den babst mit in zu nemen, was sy bediirfen oder
notorftig sein. da ist der dechant maister Pangraz
und pei den 30 pfarden und den wagn rait samatl5
und guldin stucken kostlich geziert und darin
6 weisse pfard und ir zaum und zuriem kostlich
mit tuch uberzogen, darauf zben furknecht aucb
wol beklaydt und ainen grossen haufen wintliechter
damit hingeschickt. und am weissen suntag2 sind20
sy kumen gen Ilmunster. das hat man nun im land-
gericht [F. 442] gewist, und ain gross volk da-
gewesen, das di ding hat sehen wellen mit grosser
klag. di herren haben sich abgezogen in der herberg
und sind gegangen am suntag in das goczhaus und25
zu dem heiligen sand Arsacy, da er nu gelegen ist
und ist 700 jar da gelegen, und haben da iren an-
schlag gemacht, auch gepett, ob doch das sein
heiliger will sein welle, nachdem und in dannoch
gegraust hat. da ist ain gross volk zugeloffen und30
jamerlich gewaint und di hend uber den kopf auf-
gewunden und geschrien.a ain frau hat gar greulicb
gethan. da ist sy gefragt worden, ob sy umb den
heiligen also thu. hat sy gesagt: nain, umb unser
gross siind. ich hab gehort von meinen elteren,35
a geschriren Hs.
1 Oben S. 434, 21 werden duo privilegia genannt. Brides ist richtig.
Qemeint sind die xtcei in den Mon. Bote. XX, 706 und 713 gedntckten
papstlichen Urkunden, derm erste die schon von Innoxenx VIZI. (Mon.
Boic. XX, 698) verfiigte Uebertragung von llmmunster abermals anordnete, 40
w&hrend die xweite die im oben folgenden Texte genannten Rommissare
einsetxte.
a 8. Marx 1495.
— 691 —
das vor langen jaren ist hie ain fraunkloster ge-
wesen, das ist zerstort und zertrennt worden umb
unser stind wegen. also ist icz das di ander fart,
das man uns den wirdigen heiligen mit gewalt
5nimbt. ich furcht, das wir sein nit wirdig sein.
Item am montag sind sy gangen in das goczhaus
und liaben geschafft mit ainem schniczer, genant
maisterAsem vonMunchen, er sol anfachen an dem
grab zu prechen. da hat im niemant [F. 443] kainen
10 werchzeug wellen leichen. also ist geschafft worden
mit ainem milliner, der pracht zwen puckl und
huben di oberdachung herab, und in ainem stainen
grab stund ain aichene truchen, darin sand Arsaci
lag, und mit gesang und grosser wird und process
15 ward er getragen hinauf in den chor und sagran
und da besiglt und beschlossen, aber in dem grab
dannoch gelassen grosse stuck der schulteren, auch
zbo spindl von armen, das als noch da ist.
Item da ist kumen herHanns Lamberger, doctor,
2odechant zu Freising, her Vizenz Schrenck, vicari
und tumherr daselb, und ander herren bei 10 pfarden
und verkundten den prelaten und anderen, den
heiligen nindert zu furen und auch der korherren
kainer sich zu bewegen lassen pei dem gewalt des
25pischofs, dem sy dann underworfen seine, und kurz
ain antbort zu wissen, ob sy den heiligen wolten
fiieren, und ir diener angethan in harnasch. also
kam ainer zu dem dechant von sand Peter, ob sy
in das wolten bevor geben. da wisten sy nit, was
30 sy thun solten, und ir diener teten auch paid an
iren harnasch und wer und kamen auch in die kirchn.
do fraget aber der Lam-/\F. 444J burger, ob sy den
heiligen wolten wegfuren, das wolt er wisten. da
sprach der Ne wnhauser: wir wellen am ersten mess
35horen, darnach wellen wir zusamen gen. da di mess
aus was, wolt der Lamberger antbort haben und
pot den heiligen dazulassen. do sprach der Neu-
hawser: es ist nit pillich umb den kuecht zu geben
und den herren zu verachten. der Lamberger be-
40gert der bullen ain abgeschrift. da gab im der
Neuhawser zu antbort, es war nit ir befelch, kurz
die korherren raiisten sich darein ergeben. der
dechant von Ilmunster solt aufsten und verkunden
44*
— 692 —
dem volk, wie oder was gestalt das heiltum und
stift gezogen wurd gen Mfinchen. do ward er wainen,
daservomstul must, also ward ain gross geschray
von dem paurenvolk umb den heiligen. das heiltum
ward auf den wagen getragen, vil wintliechter vor5
und nach, mit singen und lesen dannen gefiirt auf
dem wagen mit samat und guldein tucheren und ain
silbrein prustpild darin, di ober und under keu,
und zu Miinchen giengen im all hantbercher mit
iren kerzen fur unsers herren tor engegen, auchio
der herzog und herzogin mit allem hofgesind mit
sambt der process gar wirdig-/7^ 445J\ich enpfangen
und in unser frauen pfarrkirchen gefiirt. also sind
di korherren von Ylmunster gen Miinchen kommen,
auch darzu di korheren von Sliers.1 es hetten auchl5
zuhant di korherren umb 600 gulden gult mer
dann vor.
2Item als man zalt 1499 an samztag8 vor dem
suntag Letare in der vasten, do samleten di Enge-
deinerund hetten gesamelt etbas auf 8000 man und20
kamen an dem vorgedachten samztag heraus in das
dorf Mutters a4, das ligt ain meyl begs von Malsi
und beraubtcn und nomendas ein undwas notorf tiger
speis was oder des sy vermainten zu haben, be-
hielten sy pey in und den ubrigen tail raubs schikten25
sy hinder sich und verpranten das dorf. un het in
ir priester, der pey in bas, am suntag morgen mess
gehabt und gab in gute trostung, mandlich zusein;
dann sy warn der mainung, Araeran5 ligen zu lassen
und fiirzuziechen, Bozen di stat und di kaufleut30
auf dem jarmarkt mit sambt Trient einzunemen. als
aber das volk, di Otschleut, des in der nacht gewar
wurden, schlugen sy allenthalb den sturm an. damit
ward paid ain michl volk versamnet z usambt dem,
das vor dem land zu hut westellt was, und zugen35
a SO ffs.
1 Schliersee ; vgl oben S. 434, 23.
8 Vgl xum folgenden Text Albert J&ger, Der Engedeiner Krieg im
Jakre 1499, in der Neuen Zeiischrift des Ferdinandeums IV (1838), S. 98 ff-
Ausserdem Neue Heidelberger Jahrbucher XV U (1913), S. 147 und 192. 40
8 .9. Marx.
4 Nauders.
* Mer an.
— 693 —
gegen den Engedeineren, und di Otsch- [F. 446J\e\xt
tailten sich. nu ist ain geschloss pey dem gedachten
dorf, das haisst auch Mutters, das hetten di Enge-
deiner nit innen, sunder es was noch dem romischen
5kling als landsfursten unterthan. do heten sich di
Engedeiner auch tailt, also das man nit anderst
wiste, dann ir ware nur viertausent. di ubrigen
viertausent waren in der hinderhut. und nit weit
von dem gedachten geschloss, kamen paid tail zu-
losamen. nu hetten di Engedeiner iren pfaffen und
zben munich an den spicz gestellt. di waren gar
mandlich. nu hetten di Otschleut auf 1500 puxen-
schiiczen pey in, di sol ten vast schiessen und moch ten
nit, ursach dann es schneybet und renget vast, das
i5das zundpulfer nit prinnen wollt. und wurden also
von alln puxenschuczen nit mer dan zben Engedeiner
erschossen. und dem pfaffen vor am spicz mocht
niemants mit geschoss oder schlagen angewinnen,
also das der pfaff mit seiner ordnung durch zbay
20glid hunz an das dritt drang. Da wurden di
Otschleut zornig, das sy dem pfaffen nit mochten
obligen. paid schlug in ainer mit ainer handpiixen
uber den kopf, das er niderfiel. noch kund man in
nit gewinnen. also rayss [F 447] man den harnasch
25von im. do hett er guter panzer zway an und ain
krebsen, und ward aldo zu sticken erhackt. nichcz
destminder eylten di Engedeiner vast auf di Otsch-
leut. also wurden paid pey hundert schuczen eilent
in das geschloss Mutters geschikt, dann man wol
30sach, das das geschoss in dem wetter nichcz thet.
di wurden paid eingelassen, und was gut geschoss
in dem schloss. paid richt man zbo gross schlangen-
puxen von dem schloss hinden in dy Engedeiner,
da sy das wetter nit irret, mit sambt anderen ge-
35schoss. als di abgiengen, do raumbten sy grosser
gassen zbo in di Engedeiner. do di das ersachen,
kerten sych di Engedeiner in di flucht. di Otsch-
leut eilten in nach irm vermiigen nach. als aber
di ubrigen viertausnt, so in der halt waren, das
40vernomen, da zugen sy den flicheten zu. damit
woltn erst di Engedeiner auf neus mit den Otsch-
leuten vechten. also zugen paid 500 guter knecht
de n Otschleuten zu zu hilf. do das dy Engedeiner
— 694 —
ersachen, besorgten sy dcr fille des volks und gaben
all di flucht. also war der Otschleut zu nichtig
oder gar wenig umbkomen, aber der Engedeiner
auf 200 erschossen und erschlagen — etlich sprechen,
ir sey nit vil uber 100 und 60 umbkomen — , aber 5
nit mer dann zben aus in gefangen. di anderen ent-
runen all. aber es ist gut zu gedenken, wo in dy
furnemungauf den taggegen den feinden geliikt hiet,
sy hiet en auf das minst Pozen und Trient eingnomen
und beraubt [F.448] mit sambt der umbligndenio
gegend, aber zuhand ward der zuzug von den pirg -
leuten gross und sterkten sich vast.
Item es ist auch zu wissen, das etlich wenig
zeit darvor Fridrich Cappeller1 und Dietrich von
Plumenek2 denSweizeren in ir land, di weil sy vori5
Felkirch lagen, zogen und ain ganz tal ausprennt
und beraubt.
Item der bischof von Chur ist gefangen borden
und gen Ispruk pracht und in ain haus tagta worden,
daraus nit ze komen an urlaub. hat er nit gehalten,20
haimlich davonkomen.3
It^em in der gedachten vasten haben di Vene-
diger geschikt den Engedeinern, etlich sprechen
denSweizeren, zu lieb 3 sam golt und sylber wide r
den romischen kiing und haben wellen durch das25
land Mailand ziechen. des ist ain machtiger graf
daselb gewar worden. mit gunst und willen des
herzogen von Mailand hat er den Venedigeren das
golt und sylber als genomen.
Item der zeit haben di Venedigeren merkliche n3o
grossen krieg gehabt mit den Florentineren und
den Florentineren wol 15 schloss und castell zu-
sambt marktenb und derferen angewunen und heten
wol auf 60000 man wider di Florentiner am sold.
Item di Sweizer vor Felkirch und daselb umb35
haben dem romischen kung und punt von seinen
a so Hs. b marten Hs.
1 Friedrich Kappeler, Ritter, erxherxoglicher Rat tisw. ; vgl. Hegi,
Die geachteien Rtite des Erxherxogs Sigmund von Oesterretch usw.t S. 629.
• DtetrichronBlummegg. erxherxoglicher Rattkoni^lickerDiemr usic -40
vgl Hegi a. a. 0. S. 613,
3 Jager a. a. 0.
— 695 —
wegen vil nachtayls an ainzinger manschlacht, raub
und prant an iren leuten zugefugt und [F.449] grosse
sorgindie kiingischen pracht und derzeit imAlgaii
grossen schaden than und dreu schloss an derfer
Seingnomen, beraubt und prennt. es solt in der
vasten ain versprocher veldstreit gewesen sein;
da ward nichcz aus. es haben auch di Sweizer in
disen sachen etlicher stett panier erfochten und
erobert und sunderlich der von Ulm; das zerrayss
10 ir fendrich.
In der zeit was grosser krieg im Bairenland,
als herzog Jorg rait tod abgangen was, das dann
zum tail pey herzog Jorgen geschicht von herzog
Albrecht und herzog Ruprechten hievor beschriben
I5ist. dann1 als herzog Albrecht aus der wagnpurg
vorLandaw aufprach, zoch er nach derYser herauf
pis gen Essnpach*, schlug er ausserhalb des dorfs
nit verr von Altham3 seine zelt auf des sambstags4
nach sand Margrethen tag. von stundan zugen sy
20 von dem her in das dorf Erblting5 und verprenneten
das in den grund. darnach von stundan am suntag
prach er wider auf und zoch di strass herauf pis
an den graben pey Lanczhut. da zugen im di herzog
Ruprechtischen aus Lanczhut entgegen, und schar-
25miizleten vast mit ainander, also das auf paiden
tailen zu ross und fuss pey 40 man beliben tod, an
di gefangen wurdn auf paiden tailen. also zoch
er mit dem her fur und prennet di dorfer hinder
im ab und nam ein Mospurg und leget sich darein
SOund darneben im spicz von Mospurg zbuschen der
Yser und Amper herab. da lag er nit lang und leget
sich mit seiner bagenpurg fur Mospurg pey sand
Michel und zu den zieglstadlen daselbs umb. Yserec k
berennet er zbaimal, ward aber almal mit dem ge-
35schoss abgetriben. darnach zoch er fur Neuburg.
d a belaib er nit lang.
Paid darnach kamen pey 8 oder neun tausent
Pehamen in das land, teten dem margrafen grossen
1 Fortsetxung xu oben S. 658.
40 * E8senb<ich.
8 Altheim.
4 13. Juli 1504.
* Ergolding.
— 696 —
schaden, raubten auch frund und feind, auch tetn
grossen schaden auf dem Norycka. darumb der
romisch kling und herzog Albrecht mit iren hel-
feren etc. ein meyl wegs auser Rengspurg, als sich
di Peham getailt heten und den geraisigen zeug5
nit pey in hetn, griffn di fussknecht an und verior
der kiing und herzog Albrecht vil guter ritter und
knecht pey 200, aber der Peham wurden [F.450]
pey 2000 erschlagen und gevangen. di ubrigen
wurden fluchtig aus dem land wider gen Peham an 10
di geraisigen, di pey der schlacht nit gewesen
waren. di kamen mit her Jorgen Wi speck en gen Neu-
burg. und der kling und di herzog Albrechtischen
behuben das feld.1 und als di Peham vonNeunburg
wolten reiten genLanczhut an ertag2 vor Franciscy,i5
underwegen zuGeysenveld im markt warf her Jorg
Wispeck darnider und vieng graf Andres von Son-
berg,8 den grafen von Pesing,4 ainen Neydecker,
ainen pehamischen heren von Ciena, her Bernhart
Seyblstorfer, her Caspar Winczrer und ander edl20
grafen, riter, edlleut pey 15 person, und ir pfard
und diener warn 70. der zeit has herzog Albrecht
zu Munchen mit vil volks.
An pfinztag5 darnach kamen di potschaft, wie
der romisch kiing mit drey heren lag vor Kopfstain6,25
als auch war was. des selben tags zugen pey 1000
wolgeriist fusknecht aus Lanczhut. an sambstag
nach Dionis7 her Jorg von Rosnberg und Wispek
mit raisigen und fusfolk zugen fur Munchen gar
hunz aufs Gasteyg, schussn mit quartan und slangen30
gar in di stat hinein, warn auf 5000 stark, ver-
prenten auch alle derfer auf dem gefill und pey
Munchen, teten unzaligen grossen schaden, ver-
prenten auch den markt Sbaben8, und an dem ab-
ziechen ward des vonHennberg puxnmaister in das35
1 Vgl. die Literaturangaben iiber die „Bokmenschlacht" bei Riexler,
Qe8chichte Baierns III, 616.
7 1. Oktober.
8 Sonnenburg.
4 Fosing. 40
6 3. Oktober.
6 Kufstein.
' 12. Oktober.
8 Schwaben bei Munchen.
— 697 —
sloss Sbabn mit zbain wagen pulver und ainem
morser und stainpuxen gefiirt und gefangen; dann
er het sich verfaren.
Paid darnach gewan der romisch kiing Kopf-
5stain di stat, und daz sloss zerschoss er auch aus
der stat so vast, das sich niemant mer im sloss
enthalten mocht. also giengen di aus dem sloss
heraus auf genad. von stundan liess sy der kting
enthaubten. das waren Hanns Pienzenauer, ain
lOTurigl,1 Wambolt Trautnberger, ain Peham, auch
ain puxenmaister, edl und unedl 18 person; dann
sy hetn dem kung aus dem sloss heraus iibergrossn
schadn gethan, darumb der kung erzurnt ward.
Item der romisch kiing nam ein Traunstain und
lobeseczt das. sopald der kung wegkam, zugen der
von Rosnberg und Wispeck darfiir und gebunen
Traunstain wider.
Item in der zeit an sand Marteins abent2 ver-
pran pey der nacht di stat Purkhausen ganz ab in
20den grund ungeverlich pis an 7 heuser, wurden
auch di purger hart verderbt zusambt der prunste
von den Behamen und knechten, di in dem auflauf
den purgeren vil namen. darnach in der bochen3
vor Sebastiani zugen di von Scharding und der
25selben end herauf, namen mit gebalt einPfarkirchen,
Eckenfelden und Gankhofen. darnach an pfinztag4
vor conversyonis Pauly rannten sy pey liechtem
tag Pyburg5 ab, gebunen das und viengen darin
grafHaugen von llontfort, herr zuBregnicz, etlich
30ander mer, ain grafen von Eberstain, und ander
entrunen kaum davon anno etc. 5.
[F.451] Item Lofflholz, haubtman zu Abens-
perg, nam her Casparen von Waldnfels und andern
mer 9 wagen bolgeladen mit gut, das sy im krieg
35 weggefiirta wolten haben, darin sy es erobert hetten,
und furet das gen Abnsperg. er prantschaczet und
a wegefiirt Hs.
1 Hans Diirriegl vonRiegelstein; Riexler, Qeschichte Baicrns HI, 622.
2 10. November.
40 ■ 12.— 18. Januar 1505.
* 23, Januar.
* Vilsbiburg.
— 698 —
benotiget das paurvolk vast als hunz pey ain halbn
meyl weit gen Lanczhut.
Des nachcz als di veint Piburg eingenomen
hetn und wider hinder sich ziechen wolten, da ward
des her Jorg Wispekh gewar und eylt in nach auf5
ain gute meil begs, also wendeten sich dikungischeu.
und bas gleich umb di zeit, als sich zu nachz tag und
nacht schaiden wolt. da ward ain rosch schlachen,
und ward erstochen aufs k lings tail her Jorg von Saus-
haym.1 so ward auf dem andern tail gefangen grafio
Ludbig von Leonstain,2 sonst ander gut leut auf
paidn tailn erschlagen und gefangen, vast vil wundt,
und barn paid tail in di flucht kumen. aber doch
hetn des Wispeks tail di sach nach, wiewol man
sagt, das sy zum lesten das veld behabt haben. 15
Hernach ward di sach zbuschen baiden tail
durch di kayserlich majestat zu frid gestellt, darin
etbo vil tadigung hunz auf des reichstag zuKolen8
gar vertragen, herzog Albrecht und herzog Wolf-
gang das Niderbairland zugesprochen. doch ist20
herzog Fridrich zu Lanczhut beliben pis auf frey-
tag4 vor Invocavit. an sontag Invocavit5 sind
herzog Albrechts und herzog Wolfgangs rat zu
Lanczhut einzogen und an montag darnach hat ine
rat und gemain auf dem rathaus zu Landshut ge-25
schboren anno etc. 6.a
A. 435. [F. 453] Cristof, pfalzgraf pey Rein, herzog in Oberen-
und Niderenbayren, was gar ain kiiener held und was gar
frey in seinen jungen tagen. do er aus der vanknus seines
bruders kam und herzog Jorgen hochzeit volpracht ward, 30
do rait er zu her Mathias, kiing zu Ungeren, und ward
sein diener. der schicket in in das kunkreich gen Napels
nach seiner praut der kungin. di pracht er mit grosser
miie gen Ofen. do ward di hochzeyt volbracht und di
praut gekront. kiing Mathias schickt in auch gen Prag35
und Polan und praucht in vast und hielt in gar fiirstlich.
a F. 452 leer.
1 Seinsheim.
* Lowenstein.
8 Vgl. oben S. 662. 40
4 27. Februar J506; vgl. oben S. 662, Anm 5.
6 1. Marx,.
— 699 —
darnach do der gemelt kting von Ungeren krieget rait dem
kayser, do nam herzog Kristof urlaub an dem hof von dem
kiing und zoch gen Landsperg. darnach kamen di burger
von Landsperg haimlich zu herzog Albrechten und klagten
5im uber seinen bruder herzog Cristofen, wie er machet vil
schuld und zalet sein hantberchsleut nit; das war in
ain grosse beschwarung, darzu waren di zechen jar aus,
das sy nu nit mer under im sein solten. darauf er-
monten sy in, das er kam und nam di stat Landsperg ein.
10 [F.454] Darnach anno 1485 an mitichen nach dem
weissen suntag zoch herzog Albrecht zu Miinchen aus mit
tausent pfarden und furten mit drei gross piixen und vil
klain piixen und nam wider seynen bruder herzog Cristof
ein di stat Landsperg und di geschlosser1 Weilham und
15 Pal.* di edlleut, di mit herzog Albrechten zugen, di be-
barten ir er mit briefen, der copei hernach volgt ; laut 436.
also : 2
Dem durchleuchtigen, hochgebornen ffirsten und herren herrenb
Cristofen, pfalzgrafen bei Rein, herzog in Oberen und Nideren Bayren,
20 enpieten wir c hernachgenant. wir sind von dem durchleuchtigen, hoch-
gebornen fursten und herren, herren Albrechten, pfalzgraf bei Reyn,
herzog in Oberen und Nideren Bayren, unserem genadigen herren, als
seiner genaden diener in seiner genaden dienst ervodert. ob wir nu
darin in ichte d gebraucht / F. 455] wurden, das wider eur gnad w&re,
25darumb uns not ware, unser er gegen eur gnad zu bebaren, das welJen
wir mit disem brief genugsamlich gethan haben. besiglt mit meinem
Niclasen herren zu Abensperg, Jorg von Eysenhofen, hofmaister, und
Alexander zu Pappenhaim, marschalk, aigen furgedruktem insigl, der ©
wir uns all hinachgeschriben mitgebrauchen. geben an dem weissen
30 suntag anno 1485.
Jorg zu Hel fen stain, Hawgf und Ulrich zu Montfort di jiingeren,
Hanns zu s Sarwerden e, grafen, Berenhartin von Stauf, herr zu Ernfels,
Niclas, herr zu Abensperg, Jorg von Eysnhofen, hofmaister, herren h,
Hanns von Frontsperg, [Jorg vom Stain, Hanns von Pienzenaw, Asem
35 von Seyberstorf, Jorg von Gumppenberg, ritter, Alexander i von Pappen-
haim, marschalk, Caspar von Tor, Wilhalm von Maxlrain, Burkhart
von Rorbach, Degnhart Offenstetter, Cuntz * von Grumpach1 , Jorg
Nothafft ni, Hans m von Pienzenaw, [F. 456 / Hanns von Peffenhausen,
» IcererRaum, darin': mal. *> feJilt bei Krenner. c von Hs. d darinn
40 noehmals Hs. © den Hs. U Hans Hs. 8 von der Weiden Hs. * steht
nickt im Original. » Asem Hs. k Hanicz Hs. * Granepach Hs. m fehlt Hs.
1 Nur Pithl kann als Schloss bezeichnet tcerden, wie es auch oben
S. 435, 33 richtig geschehen ist, wahrend Weilheim wie a. a. 0. ah Stadt
anxufuhren gewesen ware.
45 * Nach dem Original (in den „Furstensaehen", Bd. HI, des k. aXlg.
Reiehsarehivs in Miinchen) gedruckt bei Krenner, Baierischs Landtags-
handlungen V1U, 413. Die Verbesserungen des Textes erfolgten auf Orund
Vergleichung des Originals.
• 700 —
Albrecht von Murach, Jorg von Freyburg, Wilhalm von Achaim, Wolf
von Schmiechen, Wolf von Ascb, Jeronimus von Seybolstorf, Veyt von
Maxelrain », Caspar von Hellritt b, Wolf von Rorbach, Martein von Ran-
deck c, Eustachius von Dynngen <*, Bernhart von Seiberstorf, Fridrich
von Dankensweiler, Jorg von Alaczhaiin, Jorg von Eglhofstain, Halnrich 5
von Pinau, Matheus Wildenwarter, Hanns Puechpeck, Ulrich Sinzen-
hofer, Erasm Michelspeck, Erasm Hobenkircher, Jorg © Schambeck e,
Erbart Muckentaler, Hainrich Muckentaler, Degenhart von Waczmans-
tarff, Walthasare Pretstorffer ©, Hanns Waldrab e, Fridrich Hinzen-
437. hauser, Sixt, Jacob di Wieland, Wolfgang Lankover, Joachim von © 10
Stiiben ©, Anthoni© Schenck von Landeck, Jeronimus Syrg \ [F.457]
Hanns von Cappell *, Stefan Tarpbheimer^ von Sliislfeld 1, Pangraz
Eysnreich, Gorg Kiczmagl, Peter Raid, Casper © Hertting ©, Maritzm
Sanaceller, Wilhelm ° von ® Alltheim ©, Lienhart Haslinger.
Umb solichs verschreybung und entseczung seiner stett 15
und geschloss ward herzog Cristof bewegt und hett sein
spech l auf etlich obgnannt, so sy widerum haimziigen, und
an montag nach dem anderen sontag in der vasten,
den man nent in latein dominica Remenisceren anno
1485, der da was der lest tag des monats Hornung, bey 20
Freysing in den engeren engegnet in herzog Kristof und
traf gar mandlich mit in auf di 5. stund nach mittag. da
wurden erstochen ° herr Niclas, der lest herr von Abens-
perg, Burkhart von Eorbach, Lorenz Pogner, des benanten
von Abensperg kastner von Kelhaim, und syben aus 12 25
edlen wurden gefangen ; p [f. 458'] wann ir knecht teten
untreulichen an iren herren und fluchen all darvon. Erasm
Michlspeck, haubtman form wald, floch ein in di stat. da
kam im der herzog nach pis ein di herberg und wolt di
tiir zum oberen Winharten nach im aufgestossen haben. do 30
was er hintenaus entrunnen auf an di freiumb. do er das
vernam, eylt er zu sand Veicz tor, dardurch er herein von
Krantsperg geritten was, und samlet da paid sein gesellen
und rait auf nach dem forst ab gen Mospurg den selben
abent und pat den purgermaister [f. 459] daselb, das er 35
im wachtet. der gepot paid auf. der herzog kauft ain
a Ingelrain Ha. *> Heltritt Ha. c Raideck Ha. d Einung Ha.
• fehlt Ha. * Wolzenstarf Hs. e Waldrass Ha. * Siren Ha. * CappeiU
Ha. k Karpfhamer Ha. l Sluslfels Ha. m Marx Ha. n ao H8. ° dar-
nach unverstandlich und vir Hs. P Beat der Seite leer, darin: mal, ebenso 40
folgende ganxe Seite leer; in der Mitte : mal.
1 Aus dieaem Auadruck ergibt sich, daaa das obseravit oben im
lateinischen Text S. 437, 11 nicht, wit Pex tat, in obserravit, sondern,
uie oben geachehen, in observavit xu verbeaaern iat.
— 701 —
vassl wein. do trank yederman, wer da wolt. also
belaib er di selben nacht zu Mospurg, und den nagsten tag
darnach fur er auf dem wasser ab gen Lanczhut zu herzog
Jorgen. als nu solichs schlagen hetten ersechen des von
5Abensperg renner, das der herr erstochen was, kerten sy
sich umb und rannten auf gen Miinchen und kamen an das
tor in der neunten stund. da das herzog Albrecht und
der burgermaister vernam, pot man yn der stat auf zu
wachten in harnasch.
10 Der bischof von Freysing Schick t seiner diener ainen,
Warmund Pienzenawer, di selb nacht auf gen Miinchen zu
herzog AJbrechten. der kam dahin nach mitternacht. der 438.
entschuldiget den bischof vor dem herzogen, das weder er
noch niemant in der statt umb di sach gewest hette oder
15 an den dingen schuldig ware, als auch hernach herzog
Cristof in der bericht selb bekennet; wann er was aus-
geritteu zu Augspurg und kam gen Krantsperg und [F. 460 J
liess sein gesellen da essen in der taferen. dahin kamen
angefar zben mitburger von Freising, ein riemer und ain
20 satler. do schuef er, das sy mit seinen dieneren solten
essen und dabeleyben, bis er dannen ritt. do sy geessen
hetten, leget er und sein gesellen iren harnasch an und
ritten gen Freising a hunz zu dem zieglstadl in Weichen-
stefer veld, do gieng er selbander hinauf in sand Jacobs
25kirchen pey dem kloster Weichenstefen und kniet
nider auf ainen weissen stayn vor der kirchtiir, wann di
kirchen der zeit was zugeschlossen, und ruft sand
Jacob mit andacht an, das er im sig von gott erburb. an
der selben stat sach er sein veint einreiten in Freisinger
30enger. do zelet er sy, wann es was ain haiter tag, und
kam wider zu seinen gesellen und dieneren und ermonet
sy, das sy solten mandlich sein. und do er einrait zu sand
Veichcz tor in der stat, sprach er zu seinen gesellen:
lieben gesellen, habt euch zu den herren und zu den pesten.
35 do rait im an [F. 461 J der seiten Seicz Frawnberger. der
herzog sprach auch zu den seinen : nu spannt auf, es ist
zeit. noch west kain mensch in der stat, was er thun
wollt. do rait er durch das Miincher tor aus. er het ge-
schaczt, er bolt geleich vor dem tor mit in getroffen haben,
40 do warn sy lancksam geritten. es geschach aber wol oben
in den engeren.
a Freisin Hs.
— 702 —
Es het herzog Albrecht den von Abensperg treulich
gewarnt und saget im, er hiet ware kuntschaft, das sein
bruder auf ware ; darumb solt er lenger bei im zu Miinchen
beleiben, auch wolt er in mit 200 pfarden belaitt haben.
er wolcz nit thun, sonder sy lacheten und spotteten herzog 5
Cristofs herab auf dem weg.
Das obgemelt schlag was gar paid ergangen, und
alspald das ergieng, do fiiret man di toten drey leichnam
ein in di kirchen in sand Jorgen pfarrkircben. do lagen
sy di selben nacht vor sand Barbra altar, und las man 10
den psalter di nacht bei in. zu morgens, als es tag
was, zu gewondlicher singzeit liess sy der bischof mit
vil messen [ F.462] loblich besingen und was auch selbs
439. persondlich pey dem opfer. darnach zoch man sy ab und
legt sy auf wagen eingemacht und fiiret den von Abensperg 15
und seinen diener aus zu dem Murrentor mit der process,
und ward begraben zu Abensperg im kloster, das sein vater
gestift hatt. darnach mit der obgemelten loblichen process
belaitet man auch den Rorbecken aus zu dem Ziegltor.
den fiirt man in das kloster Schewren, da sein vorderen20
ir grebniis pey 200 jaren gehabt haben. doch so must
er di erst nacht ob erd beleiben, pis man wider
schikt gen Freising umb den gewalt.
Als aber herzog Albrecht der sache aller warlich
bericht ward, schickt er etlich geraisig und nam ein di25
stat Abensperg und das geschloss Randeck mit alien
iren zugehoren. do nu solhe unru erstund under den zbain
briideren, do machet man frid zwiischen ir und seczet in
ainen tag gen Miinchen auf sand Veicz tag.
In der zeit sandt herzog Cristof gen Rom umb den 30
gebalt und erlangt auch den. darnach am auffertag auf
dem heiligen perg Andachs peichtet er und [F. 463] sein
gesellen und enpfiengen das sacrament und wurden all von
den todschlegen geabsolvirt.
An dem obgenanten tag mit hilf herzog Jorgen und 35
der rat erzherzog Sigmunds von Ostereich nach vil underred
verichten di zben briider. herzog Albrecht belaib bei dem
regiment, und herzog Cristof gab man ain suma gelcz all
jar, das er sein schuld zalet, und im wurden eingeantbort
mit aller obrigkait die zbo stett Schongaw und Weylhaim40
und di zbay geschloss Pal und Rauchenlechsperg mit alien
iren zugehoren. darzu sol im sein bruder herzog Albrecht
alle jar geben 4000 gulden.
— 703 —
Anno 1487 kaiser Fridrich durch rat der kurfiirsten
und fiirsten zu Nuremberg erbelet zu ainera haubtman des
reichs Albrecht von Sachsen und schikt in gen Ostereich
zu beretten di Newstat. damit zoch auch aus zu Niirem-
5 berg herzog Cristof ; wann er vermaint, sy wolten den kiing
von Ungeren aus dem veld schlagen vor der Newstat.
in der zeit hett sich di Neustat dem kiing ergeben. [F. 464 J
do das herzog Cristof vernam, rait er haim gen Bairen.
Anno 1488, do kiing Maximilian zu Priick in Flanderen 440.
lOgefangen was, do schraib der kaiser, sein vater, zu alien
fiirsten im reich umb hilf. do kam auch herzog Cristof
und hielt sich in dem selben krieg als ain kiiener held
und thet grossen fleiss, damit der kiing erledigt
ward.
15 Anno 1490, als kiing Mathias von Ungeren
gestorben was zu Wien an ertag1 nach dem
palmtag, kam der romisch kiing Maximilian und nam
das Osterland ein. er vermaint auch aus pil-
lichait und recht das hungrisch reich zu haben.2
20 d arum b zoch er mit hereskraft in Hungeren mit
hilf der fiirsten. zoch auch mit im herzog Cristof.
do ward di stat Stulbeissenburg mit dem sturm gewunnen.
do ward herzog Cristof mit anderen ritter geschlagen.
mansagt, er hiet vil gucz davongebracht; dann
25 man sagt, er war gar mandlich und kiien ge-
wesen. darnach, als er herauf aus Ungeren kam,
was er auch auf dem tag bei den fiirsten zu Niirmberg
anno 1491.
[F 465] Herzog Cristof was ain gerader, hoflicher
30 fiirst, dem wol was mit ritterspil und dariri vast geiibet
was. er ist auch gebesen ain diener des kaiser Fridrichs
des dritten, auch seins suns Maximiliano, romischer kiing,
und des kiing Mathias von Ungeren. er hielt hof zu
Schonga.
35 Anno 1492, do der romisch kaiser dem reich und
swabischen pund aufpot thet wider herzog Albrecht von
der stat Rengspurg wegen, herzog Cristof und Bolfgang
schlugen sich auch zu dem swabischen pund und zugen mit
in auf daz Lechfeld und sagten irem bruder ab und zugen
40 mit rauben und aufheben und pliindern in vil dorfer im
1 6. April. Richtig gegeniiber der irrigen Angabe oben S. 3#V, ^(S.
* Vgl. oben S. 389, 27 ff.
— 704 —
Pairland.* do aber der kaiser mit herzog Albrechten umb
all sach durch kung Maximilian vertragenb ward, da zoch
herzog Cristof mit seinem bruder herzog Wolfgang ab gen
Linz zum kaiser, und [F.466J namen da iren tail lands
von dem kaiser zu lechen. 5
Anno 1493, als aber Cristof und Bolfgang darnach
durch di landschaft zu Miinchen, wie vor stet, veraint
441. wurden, kam herzog Fridrich von Sachsen zu in auf mainung,
tiber mor zum heiligen grab zu ziechen, als er auch thet.
damit zoch auch herzog Cristof. und do er dahin kam, 10
mit grosser andacht, vasten und peten sucht er haim di
heiligen stett. er erkaltet und ward da krank, und auf
der widerfart kam er kaum gen Rodis und was doch froe,
das er dahin kumen was; wann di teutschen herren bewisen
im alle zucht; wann der obrest herr daselb was ein grafi5
Johanns von Werdnberg; wann des selben vetter, a in
graf vonMontfort, was herzog Albrechcz rat und diener
442. und pfleger zu Landsperg. herzog Cristof ee er zu Miinchen
auszoch, hett er under seinem insigl geschafft seinen tail
lands seinem bruder herzog Albrecht und di brief gelegt20
441. under den rat zu Schongaw. und do er zu Rodis enpfand,
das er sterben solt, ain klainat kosperlich von perlein gab
er seinem [F. 467t] koch, das er das pringen sollt frau
Kungund, seines bruders herzog Albrecht hausfrau, das er
albegen verporgen tragen hett innen an seinem arme. herzog 2»
Fridrich von Sachsen zoch von im, diweil er siech lag,
doch so Hess er im ain zerung, ob er gesund wurd, das er
damit wider haym mocht kumen. an unser lieben frauen
schidung tag in gegenburtigkait grafen, ritter und knecht
und briester starb saliglich der edl, wolerfaren und kiien30
ritter, herzog Cristof von Bayren seines alters im 45. jare
und ward da zu Rodis zu sand Anthony gar herlich be-
graben und gar kostlich gen kirchen getragen; wann vier
ritter trugen di par und ainer voran das Bairenland, di
waren all mit swarzem samat beklaidet, und mit grosser 35
klag begraben.
442. An dem tag Cosme und Damiani hat herzog Jorg zu
Landshut bei der fiirsten von Niderbairen grebniis zu Salden-
tal herzog Cristof en besingen lassen und selb dapei gewesen
und di dreu ampt zu yedem 2 c l sexer geopfert und zu 40
a leerer Raum, darin : mal. b vertrag Hs. c so Hs.
1 Oben S. 442,11: 42.
— 705 —
dem lesten1 20 mass wein und so vil zwaierseml.2 di
ampt sungen drey geynflt abt. di haben zu hof geessen.
und jedem laibriester gab man fiir mess und vigili 15 d.R
[F. 469 J Herzog Wolfgang was gar ain gtitiger herr.
5im wurden auch etliche geschloss eingeantbort in Bairn
fiir seinen tail, er krieget mit den von Riethaym und
leget sich fiir ir geschloss mit etlichen Sweizeren und
gewan das. b er was auch mit samt seinem bruderen herzog
Cristofen im krieg zu Flanderen.
10 Item herzog Jorg gab im ein di stat Weissenhoren
in pflegsweis. er hielt sich gen yederman gar demutiglich.
aber darumb das er sich schlug zu dem punt und den
lebleren, darumb sagt er herzog Jorgen di pfleg auf, diweil
herzog Jorg zu Ungeren was, und verpant sich in den
15 swabischen punt und sagt auch ab seinem bruder herzog
Albrechten und zoch im mit dem pund uber den Lech in
sein land, das zu verderben. sein bruder herzog Albrecht
nam im ein seine ge- [1. 470] schloss Greifenberg und di
zbay Hagnenberg und das gericht Swabeck und liess im443.
20alain Liechtnberg.b do aber nu solhe unaynigkayt vericht
ward, da gab er ims wider.
Herzog Wolfgang was ain gerader fttrst und der
sterkest am leib under seinen bruderen. im gefielen
wol laufende pfard. er hielt hof zu Greifenberg. er het
25auch di schonen paurendiren geren holt.
a leerer Raum, darin: mal. F. 468* leer, b leererRaum, darin: mal.
1 Hier fehlt die Uebersetxung der Worte (S. 442, 12/13) railitisse ac
civisse obtulerunt.
• Hierau8 durfte xu sckliessen sein, doss es oben S. 442, 13 statt
30 candelis heissen miisste semellis.
Quellon u. ErBrterungou N. F. III. 45
Chronicon austriacum.
45*
[F.l] Anno* post diluvium 810. in Theomanariab natus est 2. lat. Ausx.
Abraham paganus militaris, cuius uxor Susanna. Qui lite et paupertate
a domino suo comite Sathan Alligenorumb trans mare exc Terra Am-
miracioni8 venit in terram prope Danubium, quam longe antea quidam
5Judeu8, qui tamen nunquam fuit in eadem terra, nominabat Judai-
saptan <*. Et locum habitacionis sue nominavit Auratim; nunc vero
dicitur Stokaraw b. Et nominavit se marchionem Judaisapte. Venit
autem in terram post diluvium annis 859 et 9 mensibus 12. die Junii.
Habuit autem ab Auratim usque ad proximas habitaciones vicinas
10 70 miliaria teutonica. Quo facto rediit in Terram Admiracionis, unde
venerat, pro uxore sua et filiis suis duobus Athaimb et Ralim et filia
Deucarim et reduxit eos cum bonis, que tenebat, in terram Judaisapte
post primum adventum eius tribus annis. Et habuerunt ipse cum
uxore sua dominium 59 annis et 5 mensibus et ambo fuerunt aepulti
15 in Auratim.
Post Athaira primogenitus eius dominabatur 45 annis et vocavit
terram Auratim6 mutate nomine. Et duxit Manciaim*> comitissam
Hungarie, filiam Rathan comitis. Et sunt ambo sepulti [F. V] in
Tullna et reliquerunt filium et 3 Alias. Senior earum Volym nupsit
20 cuidam* libero Bohemie Babar, qui dominabatur in Auratim 45 annis.
Postea Laptimb dominabatur 56 annis et mutavit? nomen provincie et
vocavit ip8am Sawritz. Et sepulti sunt in Tulna. Reliquerunt autem
filium b Aminadb, quib duxit Hungaramb et dominabatur in Sauritz
52 annis. Et reliquerunt filios duos Pinian h et Liptan b. Pinian do-
25 minabatur in Sauritz et favore principum obtinuit, ut marchionatus
factus est ducatus. Et mutavit1 nomen et vocavit earn Sannas et fuit
dominus 18 annis. Post frater eius Liptan dux fuit in Sannas 14 diebus
et mortuus est. Horum soror Synna nupsit cuidam duci de Hungaria
Saban, qui fuit dux in Sannas 61 annis. Et sepulti sunt in Caphanpheit b,
30 quod nunc dicitur Grewlzistain b. Horum filius Rathan nupsit cuidam
ducisse Bohemie Sanne et fuit dux in Sannas 65 annis et 7 mensibus.
Et sunt sepulti in Nusdorf. Reliquerunt autem duos filios, unum
a an den Rand dieser und der folgenden Seiten fuit Aventinus im
Text enthaltene Eigennamen und Jahrxahlen herausgeschrieben} woxu
35 Wiguleus Bund bemerkte: Das ist die aigen handschriffl Jo. Auentini.1
b so Hs. c in Hs. wie Us. 1 des 2. lateinischen Ausxugs der Ost. Chr.
<i so Hs.; am Rand: primum nomen. « so Hs. trie Hs. 2 des 2. Ausxugs ;
am Rand: secundum nomen, prima mutacio nominis. * Judam Hs.
g secunda am Rand. b so Hs. wie Hs. 2 des 2. Ausxugs. i 3 am Rand.
40 * Vgl. die Wiedergabe dieser Seite in Lichtdruck bei Chroust,
Monumenta palaeographica7 Band 77, Lieferung X, Tafel 9.
— 710 —
Rymmora et alium Nero*. Rymmor successit in ducatu mense cum
dimidio. Cui successit Nero, qui accepit uxorem de Karinthia et fuit
dux 43 annis.; [ F. 2] Antza filius eorum successit in ducatu, mutavit b
nomen provincie et vocavit earn Pannans et nupsit uni ducisse Bohemie
et rexit 57 annis. Et uxor eius post euin 9 annis vixit. Et sunt 5
sepulti in Newburgo Forensi. Filius eorum Nonas post obitum patris
sui fuit dux in Pannans c 57 annis et sepultus est in Nusdorf . Eorum
filia Synna nupsit cuidam comiti Tan ton in terra Pannans, qui fact us
est dux in Pannans 40 annis. Et sepulti sunt in Callenperg. Beliquerunt
duos filios Remior *, qui statim moritur, et Thaton, qui factus dux 10
nupsit ducisse de Bohemia et dominabatur 61 annis. Filia eorum Lamis
nupsit duci de Bohemia, qui dominabatur 59 annis. Filius eorum
Mannan <* nupsit cuidam comitisse Hungarie et fuit duxo in Pannans
59 annis. Et sunt sepulti in Neuburga Claustrali. Namayn filius.
eorum duxit ducissam de Hungaria et fuit dux e in Pannans 38 annis e 15
Et sunt ambo sepulti in colle apud S. Lazarum in campo. Horuni
filia Zema nupsit Magais duci de Hungaria, qui mutavit* nomen pro-
vincie et vocavit earn Tantonium et fuit dux ibi 46 annis. Et sunt
ambo sepulti in Wienna ante Werdertor, scilicet apud piscatores.
[F. 2' J Mannan filius eorum fuit dux in Tantonio 55 annis. Senna 20
filia eius nupsit Laptan duci Hungarie, qui dux in Tantonio s 67 annis.
Et ambo sunt sepulti in Calvo Monte. Filius eius Lamanh domina-
batur 51 annis. Ipse et uxor eius sunt sepulti in Wienna ante portam
mediampnis. Maran filius eorum dux fuit 6 mensibus, et successit
soror senior Senna, que duxit ducem Bohemie Mannan. Hie rexit i 25
Tantoniam 45 annis. Horum filius Tanton accepit ducissam Hungarie
Malan et dominabatur 62 annis. Sennan h filius eorum successit tribus
mensibus. Huic successit frater eius Peyman 48 annis. Sepultus est
in loco, ubi nunc est monasterium Neuburg.
Omnes principes in terra a principio Abrahe usque ad mortem 30
Peyman unacum uxoribus suis fuerunt pagani cum toto suo populo et
adoraverunt idola. Reliquit autem Peyman tres filios, quorum niedius,
Sennan dux in Tantonio, induxit ritum Judeorum et nominavit se
Sennan Judeus dux in Tantonio et dominabatur uno anno. Post eum
eius duo fratres Mannan et Saptan similiter facti Judei diviserunt35
terram. Et Mannan cessit pars infima, Saptan superior. Et domina-
batur Saptan fratri suo et parti, que [ F. 3 J sibi cessit in Tantonio,
et mutavit k nomen eius et vocavit earn Mittanans et duxit unam
ducissam Bohemie eciam Judeam ct dominabatur in Mittanans 61 annis.
Et sepulti sunt ante portam stubarum. Rippa h eius filius Judeus sue- 40
cessit in ducatu 57 annis 1 . Sepulti sunt in Tullna. Eorum filia
Rachaym duxit Salanh Judeum ducem Hungarie, qui rexerunt 45 annis.
Mortuo Salank Rachaym duxit Laptan Judeum comitem de Bohemia.
Hie mutavit m nomen provincie et vocavit earn Fannaue*. Fuit autem
dux in Fannaue a 15 annis. Quibus mortuis sine heredibus non e rat, 45
qui iure hereditario succederet. Tunc erat in terra Hungarie Ale-
mancioa Judeus dux. Hie cum exercitu suo venit et obtinuit ducatum
ft so Hs. b 4 am Rand. c Hs. 1 und 2 des 2. Ausxugs haben hier
irrtiimlich : Aucz. d so Hs. trie Hs. 2 des 2. Ausxugs. « fehlt Hs. ' 5 am
Hand. hr tontonio Hs. h so trie Hs. 2. i rex Hs. * 6 am Rand. 1 hier 50
trie in Hs. 2 feJilt: et duxit comitissam de Pennaw in Mittanans et.
ra7 am Rand.
— 711 —
Fannaue et dux fuit 40 annis. Ipse cum uxore sua sunt sepulti apud
Novam Civitatem. Junior filius eorum Halm an obtinuit ducatum in
Hungaria, sed senior Bantanais in Fannaue. Hie mutavit* nomen pro-
vincie et vocavit earn Auarata. Fuit autem Bantanais dux in Auarata
5 57 annis et duxit Saulym ducissam de Bohemia. Et sunt ambo
sepulti in magna civitate Laureaco, que nunc Anesum nuncupatur,
ubi habebatb residenciam cum curia. Filia eorum Lemiac nupsit
Ret tan duci Hungarie, qui factus est dux in Auarata [F. 3' ] 45 annis.
Et ambo sunt sepulti in castro Gryffenstain c. Eorum filius Menton c
10 duxit ducissam Bavarie Sanna et fuit dominua in Auarata 54 annis.
Et sunt ambo sepulti in Calvo Monte. Horum filia Semyn b duxit
Retail ducem Hungarie, ,qui fuit dux in Auarata 34 b annis. Et sunt
ambo sepulti Wienne ante portam Scotorum. Attalonb filius eorum
duxit ducissam Hungarie*! et successit 57 annis. Et sunt sepulti
15 in Laureaco. Baban senior filius eorum fuit dux in Auarata medio
annoe et mutavit* nomen provincie et vocavit earn Fylan c. Cuius
f rater Effra duxit ducissam Hungarie Sannaymb eciam Judeam et fuit
dux in Fylan 49 annis. Eorum filius Nuban fuit dux in Fylan 39 annis,
eius uxor ducissa Hungarie Judea, et sunt sepulti in Tullna. Bolant
20 filius eorum successit 42 annis. Huius filia Sanna nupsit duci Bohemie
Reynar, qui rex it Fylan annis 53, et sunt ambo sepulti sub Monte
Nivis. Nathan filius eorum duxit Satyn ducissam Hungarie eciam
Judeam et mutavite nomen provincie et vocavit earn Rarasina et fuit
dux 41 annis. Horum filia Bachym duxit ducem Bohemie et fuit dux
25 in Barasina 51 annis. Et sunt ambo sepulti infra Nusdorf in loco, qui
[F. 4] vocatur in sancto loco vel in sancta civitate. Filius eorum
Sameth duxit ducissam Hungarie Eyma et fuit dux in Barasina 34 annis.
Bathan filia eorum duxit ducem Bohemie Sap tan. Hie fuit dux in
Barasina 42 annis. Horum filia Senna duxit ducem Bohemie Bolant,
30 e t fuit dux in Barasina 52 annis. Et sunt ambo sepulti in Berichtolds-
torf. Filius eorum Jannerc mutavith nomen provincie et vocavit earn
Corrodanciam fuit que dux 51 annis et cum uxore sua est sepultus
supra Laureacum. Beliqueruntjautem filium Montan, qui successit in ducatu.
Huius tempore defecerunt principes Judeorum in dominiis. Ita
35 Montan dux Corrodancie factus est paganus compulsus et coactus a
pagan is. Hungaria abnegavit fidem hebraicam et adoravit idola, et post
hucusque nullus Judeus dominabatur in terra. Et nominavit seMontau
paganus dux Corrodancie, duxit autem paganam ducissam Hungarie
Sygnam et fuit dux 45 annis. Horum filius Mathan duxit paganam
^0 ducissam Hungarie Salimiam et fuit dux in Corrodancia 51 annis. Et
sunt ambo sepulti in magno castro Gryffenstain. Filius eorum Salanata
fuit dux in Corrodancia 51 annis; [F.4'J duxit ducissam Bohemie.
Bathen c filius eorum successit 32 annis ; uxor eius fuit ducissa Bohemie.
Et sunt 6epulti Wienne ante portam Karinthianorum. Mortuis illis
45non fuit princeps, qui hire hereditario succederet in ducatu. Tunc
Rom an i quendam paganum de Hungaria Bolant instituerunt ducem
Corrodancie. Habuit uxorem ducissam Bohemie et fuit dux 51 annis.
Filius eorum Sathan duxit ducissam Hungarie et vixit in ducatu 51 annis.
Et sunt mortui sine herede et sepulti in Neuburg. Tunc terminabatur
50 * & am Rand, b So Hs. wie Hs. 2. c so Hs. d so Hs. statt Bohemie
wie Hss. 1 und 2. e feklt Hs. f 9 am Rand, e X am Rand. * XI
am Rand.
— 712 —
regimen Judeorum et paganorum in terra Corrodancie ; nam postea
Christian i rexerunt. Rexerunt pagani et Judei secundum calculum
cronice ante nativitatem Christi 1482 annis, vero post j nativitatem Christi
384 annis.
Romani quendam nobilem comitem Aman consanguineum S. Alexii 5
occult e Christum colentem instituerunt ducem Corrodancie. Qui propter
signa magna, que vidit apud S. Alexium sub scala repertum, ad fidem
Christi conversus fuit. Adduxerat secum uxorem suam nomine Helenam
eciam occultam Christian am, nobilem comitissam de Roma. Hie mutavit a
nomen provincie et vocavit earn Auara [F. 5] et scripeit se: Aman 10
divina permissione dux Auare etc. Laboravit autem occulted ad con-
vertendum populum ad fidem Christi et sic in secreto raagnam partem
populi ad fidem Christi converterat ducavitque in ducatu Auare 53
annis. Romani postquam cognoverunt id c, miserunt pro eo et ipsum
martirizaverunt cum populo suo fideli. In quinto autem anno post 15
ipsum mortua fuit uxor eius. Et sunt ambo sepulti Rome in monasterio
S. Petri retro altare S. Petri et canonizati. Johannes, Albertus et
Theodoricus filii eorum diviserunt ducatum in tres partes et vocaverunt
earn Osterlant d. Theodoricus habuit a Nova Civitate usque in Posonium,
Albertus ab Aneso usque in Scherding, Johannes ab Aneso usque in 20
Novam Civitatem. Hie mutavit clipeum ferendo supra galeam duas
albas alas angeli, in earum medio draconem aureum et clipeum nigrum
cum alba cruce. Duxit unam comitissam de Roma Annam. Dux
Johannes cum sua uxore Anna construxerunt ecclesiam S. Steffani
Wienne et regnavit 32 annis. Et sepulti sunt in Neuburga, ubi nunc 25
est moDasterium, quod tunc fuit parva ecclesia. Et cessit ducatus suus
Alberto. Ille mutavit6 nomen provincie et vocavit earn Ostereich et
duxit [F. 5'] ducissam Bohemie Katherinam et regnavit 30 annis. Et
sepulti sunt ambo in ecclesia S. Steffani. Quorum filius Eberhardus
successit. Duxit ducissam Bavarie Susannam f, cum qua habuit duos 30
filios, qui obierunt ante patrem. Quorum morte Eberhardus tan to
turbatus, quod nollet am pi i us vocari dux, et fecit ex terra marchionatum
Et vocavit se marchionem Austrie et ducem Bavarie — ex parte
uxor is — ct regnavit 32 annis. Et mortui sunt sine herede.
Austria sic cessit imperio. Unde cesar concessit earn Hainrico 35
duci Bohemie, qui regnavit 30 annis. Et mortui sunt sine herede ipse
et uxor eius. Cesar igitur Hainricus contulit Austriam Ottoni de Hun-
garia. Hie marchio Austrie regnavit 18 annis et sepultus est Prage
apud 8. Johannem in ecclesia. Horum filius Conradus marchio Austrie
electus est in regem et fecit ex marchionatu Austrie ducatum et fuit 40
dux 15 annis. Et reliquit tres filios, qui diviserunt terras. Heinricus
obtinuit Bohemiam — hie duxit filiam regis Hungarie Nicolai — , Steffanus
terrain supra Anesum, Albertus partem inferiorem, qui factus est dominus
aliorum duorum. Et mutavit arma ferens supra galeam albam aquilam
alis nigris in sursum protensis et clipeum [F.6k] lazurinum, in eo45
a XH am Ratid. b oculte Hs. c ipsi Hs. d 13 am Rand, e 14
am Rand. f so Hs. trie Hs. 2. s Zwischen F. 5 und 6 ist ein Blatt
eingeheftet, auf welchem von anderer Hand der Stammbaum der baben-
bergischen Fiirsten Oesterretchs an* den Tab. CI. xusammengestelU tst und
xwar unter Zugrundelegung des Holxsnhnittes des Stammbaumes in der °0
Basler Inkunabel, wobei die Buchstaben dieses Holxschnittes beibehalten
sind. Ein paar wertlose Bemerkungen daxu stammen von Aventinus* Hand.
— 713 —
aquilam albam cum alia aureis extensis. Fuit dux 51 annis. Sepultus
est cum uxore sua Salome ducissa Bohemie in ecclesia S. Steffani.
Friderico filio eorum et Ludevico cessit ducatus divisus, Ludewico
quidem ab Aneso in Neuburgam, sed Friderico alia pars, sic quod
5 Ludwicus maneret dominus Austrie. Hie Ludwicus mutavit arma ferendo
supra galeam auream aquilam alis in sursum porrectis, in clipeo vero
rubeo aquilam bipartitam secundum longum dorsum, cuius medietas
dextra est nigra, sinistra alba. Et rexit 32 annis sepultus in ecclesia
S. Steffani. Filius eorum Johannes successit, mutavit arma ferendo *
10 supra galeam aquilam auream alis extensis directe et in lazureo
clipeo aquilam auream babentem alam sinistram nigram, dextram albam
regnavitque 51 annis. Horum filius Hainricus successit 31 annis.
Habuit filium Johannem, qui sibi successit 29 annis. Huius filius
Ludewicus duxit Elizabet ducissam de Hungaria; regnavit 42 annis.
15 Et sunt eepulti supra Yeronam in Lambardia. Albertus filius eorum
successit 28 annis; cuius uxor ducissa Bohemie Susanna b. Sunt sepulti
ad S. StefFanum Wienne. Horum filius Hainricus successit 28 annis;
uxor eius Margaret ha ducissa Hungarie. Sepulti sunt ad S. Steffanum
Wienne. [F.64] Beliquerunt duos filios Petrum et Johannem et unain
20 filiam Elizabeth et diviserunt ducatum, quatuor annis et dimidio regna-
verunt. Quibus successit Elizabeth, que pest tres menses est mortua.
Et sunt sepulti in ecclesia 6. Steffani. Et ducatus cessit imperio.
Antequam Wienna est condita, Tulna fuit capi talis civitas in Austria,
et in loco, ubi Wienna nunc est, fuit olim curia venacionis, ad quam
25 sepius gracia solaciorum venerunt principes.
Hec de vetustissimis huius terre rectoribus. In quibus
gestis nihil mihi propter vetustatera variare licuit, ne aliis
locum detrahendi preberera. Nunc vero de mediis huius
provincie illustribus marchionibus ac ducibus ac eorundem
30origine, uxoribus et prole ac bene gestis stilus vertendus
est et de quolibet in singulari, quantum dederit altissimus
et ingenioli mei parvitas accesserit.c
Leopold us illustris genere dux Suevie ex Alberti nobilissimi comitis Tab. CI. a 3.
Babenbergensis sanguine ortus defuncto Rudigero de Pechlarn marchione
35 orientali sine herede a rege Romano rum Heinrico duce Brunsvicensi,
suo sororio, marchiam orientalem in feodum accepit anno Chris ti
925. l Quam strennue multis annis rexit. Hie forte opidum Melicum
una [F. 7 J cum castro dicto ferreo castro vi cepit et potentissimum
dominura Gysonem ex eo expulit et totam provinciam sibi usurpavit.
40 Item in eodem castro Melico 12 canonicos seculares cum sufficienti
provisione fundavit. Uxor eius domina Richard a filia Ottonis ducis
Brunsvicensis soror erat regis Heinrici Aucupis.2 Cuius sororis Babe 3 c 2.
a fehli Es. wie Es. 2. *> 80 Es. wie Es. 2. c von einer Hand des
17.tJkdts. darnach: Nachvolgende Cronick von den alten Hertzogen von
45 Ogterreich S. Leopolds gescblecht habe ich in aim alten truck teutsch.
1 Die Tab. Claustroneob. a 3 und c 2 sagen: nach Cristi gepurd
IX C und etliche iar.
• Vgl. oben S. 123, 9 und Tab. CI. e 2.
* Der Name, welcher in den Tab. CI. nicht enthalten ist, wurde
50 wohl aus Andr. 36, 5 entnommen.
— 714 —
filius fuit Albertus comes Babenbergensis. Prefati autem regis Heinrici
filius fuit Otto I., magnus imperator, cuius* nemo est qui nesciat
genus :
Bruno archiepiscopus Coloniensia.
Item Wilhelmus archiepiscopus Maguntinus. 5
Item Hugo comes Parisiensis, postea rex Francorum, filius sororis
Ottonis Magni.
Item Rupertus rex Francie, filius eiusdem Hugonis.
Item Conrad us dux Franconie, gener Ottonis I. imperatoris.
Item papa Gregorius V., dicti ducis Conradi filius, qui beatus reputatur, 10
et nepos imperatoris Ottonis I.
Item Gisebertus dux Lotoringie, sororius eiusdem Ottonis etc.
Et multi alii principes ex progenie dicte Richarde sunt orti,
per quos catholica fides vehementer crevit et aucta notabiliter est, quia
arcbiepiscopatus, episcopatus et monasteria quam plurima fundaverunt 15
et magnifice dotarunt ac multis apostolicis contra suos adversarios fidelem
a 3 u. c 2. assistenciam fecerunt. Et sepulta est in choro monasterii Melicensis
in elevato sepulchro cum marito suo, marchione Leopoldo. [F. 7']
Qui ex ea duos reliquit filios, Heinricumb et Popponem.
Hainricus dictusRebellis, primogenitus Leopoldi, secundus marchio20
A u 8 trie, cepit post mortem patris et rexit marchiam orientalem annis 40
vel quasi. Cum curia sua et aulicis in Melico habitavit. Imperio
denique rebellis erat. Quern S. Hainricus ad obediendum sibi et imperio
compulit1 1002.
Huius temporibu8 anno domilli 1012. S. Colomannus ex Scocia 25
Pass. S. Choi.7 nobiliter ortus iter peregrinacionis ad terrestrem amore celestis Hierusalem
arripiens in orientalem regionem norice partis venit. Tanquain eiusdem
loci explorator comprehensus, a iudice vulgariter nuncupato
Wolkenstorf er 3 multis suppliciis affectus demumcum duobus
latronibus est suspensus. Sancti itaque viri corpusculum unguibus 30
Tab. I.e. Pass, cum barba cesarieque crescentibus per unum annum et dimidium in-
corruptum permansit. Ipsa quoque torta, in qua pendebat, fron-
duit. Videntes igitur hec et audientes incole regionis illius
ammirati sunt valde et obstupuerunt glorificantes omnipotentis
dei clemenciam, qui per famuli sui merita hec et alia plurima 35
nova et inaudita nostris s ecu lis ostendit miracula. Horum mira-
culorum causa cleric i cum multitudine populi adunati in qua dam
insula iuxta Danubium, ubi erat constructa basilica, venera-
te Tab. bile corpus honorifice humarunt sequentibus signis. His
auditis miraculis iussu marchionis Hainrici [F.8] corpus, quod 40
tantum temporis quieverat incorruptum in sepulchro, sicut in furca
a cuius — genus nachtraglich hinxugeschrieben. i> Leopoldum Hs.
1 Vgl. oben S. 136.
2 Mon. Germ, hist., SS. IV, 074 if .
8 Nur Arnpeck uberliefert diesen Namen. Keiblinger, Qeschichte 45
des Bencdictiner-iStiftes Melk 1, 143 vermidete, doss Arnpeck hier einer
lokalen Sage folge. In dem Richter set vielleicht ein Qlied der alten
osterreichischen Dynastenfamilie von Volkenslorf oder wahrscheinlicher
der Herren von Wolfgersdorf (WolkersdorfJ xu erbl token.
— 715 -
pependerat, per totum videlicet triennium, quarto anno cum clero
processionaliter et populo in civitatem Medlicam est delatum et in
ecclesia S. Petri in australi abside laudabiliter sub patracione
miraculorum innumerabilium est conditum anno Christi 1016.
5 Prefatus itaque marchio Hainricus immatura morte diem obivit ^- 01. a 3.
anno Christi 101 7.1 sepultus in Melico iuxta patrem et matrein, relinquens
duos filios, Albertum et Ernestum, ex uxore sua Swenhilde, que una
secum in Melico quiescit. Cuius genus tamen non invenitur in chronicis. c 2.
Poppo venerabilis archiepiscopus Treverensis secundus filius illustris a 3.
10 marchionis Leopold!. Quern episcopatum pluribus annis bene rexerat
temporibus largi imperatoris Heinrici III. Hie Poppo per preces obtinuit,
quod f rater suus, marcbio Hainricus, corpus S. Coloraanni Petro regi
Hungarorum miserat. Sed tempore, quo sacrum corpus in Hungaria
permansit, Hungari multas plagas sustinuerunt, pestilenciam , famem
15 nee pluviam habuerunt. Coacti igitur corpus S. Coloraanni in Austriam
remiserunt. Nihilominus caput suum servaverunt, quod usque in presens
in Alba Regali ostenditur. Poppo episcopus in Treveri sepultus est,
quem S. Heinricus imperator Treverensibus prefecit.2
Albertus Victoriosus, Hainrici marchionis senior filius, tercius a X.
20 marchio Austrie, post obitum / F. S4 ] genitoris mox Austriam regere
cepit et 16 annis rexit. Hie una cum filio Leopoldo forti milite Pan-
noniam superiorem Hungaris ereptam Romano imperio adiecit contra
Abam regem Hungarie, qui earn vi gladii sibi usurpaverat. Quam pro-
vinciam imperator Heinricus III.3 die to marchioni Alberto et suis
25 heredibus in feodum perpetuum donavit. Hie marchio Albertus bellum
habuit cum primo Andrea rege Hungarie et semper victoriam obtinuit.
Ideo Victoriosus dictus est. Et habitavit in Melico, ubi cum senioribus
suis sepultus est 1055.* Et partem sancte crucis 1034.b in, Melicum
attulit. Huius uxor Adelhaidis soror Petri regi6 Hungarie diem obivit c 2 u.
30 anno domini 1071. sepulta in Melico cum marito suo. Qui reliquerunt « 3.
duos filios, Leopoldum et Ernestum.
Ernestus senior, dux Suevie, secundus filius marchionis Hainrici Re- a 3.
bellis, frater marchionis Alberti Victoriosi, princeps probus, omni venacione
delectabatur. Una vice in venacione a quodam comite Alberto sagitta tactus
35 occubuit anno Christi 1010.4 in suo ducat u Suevie sepultus. Huic nupta Otto Fris.,
fuit domina Gisela de antiquo et glorioso sanguine Karolorum oriunda, Okr. VI, 28.*
cognata domini Rudolfi regis Burgundie, geminosque ex eo filios, Ernestum *at>' ^*» a *m
et Hermann urn, 8uscepit,quosambo8supervixit. IF. 9 J Defuncto siquidem c 2-
duce Ernesto primo marito domina Gisela accepit Conradum ducem a 3.
40 Franconie, dictum Salicum, postea imperatorem. Qui ex ea filiam pro-
creavit nomine Chunegundis, que fuit desponsata Heinrico Nigro, Pio,
Romanorum regi, postea imperatori, orto ex comite de Calve in Suevia. e 2.
a mit Einfiigungsxeichen am Rand. b am Rand.
1 Tab. CI.: M und XV iar.
45 * Quelle?
8 Tab. CI.: von kayser Heinrichen deni anderen.
* Tab. CI.: M und etliche iar.
5 uxorem Gisilani nomine de antiquo et glorioso Karolorum san-
guine oriundam habuit.
— 716 —
Prefata iamdicta virgo Chunegundis dum cum patre suo Conrado im-
peratore et matre Gisela imperatrice cum multis aliis in Italiam pro
imperial] benediccione transiret, in reversione obiit 5. Non. Marcii l
ante celebracionem nupciarum. Cuius corpus in Franconiam deductum.
Ibi honorifice sepulta est. Similiter obiit Hermannus dux Suevie, frater 5
eius ex parte matris, 1039. et Chuno dux Franconie, avunculus
a 3 Conradi regis. Item Gisela imperatrix sepulta est Spire cum domino
suo, imperatore Conrado.
Leopold U8 dictus fortis miles march ion is AJberti Victoriosi filius
u. Otto Fris., senior. Hie cum patre suo, ut supra dictum est, marchiam orientalem 10
Chron. Vl,32&b Hungaris eripuit ac inter cetera virtutis sue opera exercitum Hun-
garorum innumerabilem fines suos ex improvisu vastantem subito cor-
reptis armis, quod tamen in omni conflictu eciam fortibus incautum
u. Tab. CI. a 4. est, pene funditus cum paucis delevit. [F. 9] Hie insuper iUustrissimus
adolescens Leopold us in Ingelhaim in nupciis regiis Heinrici III. immatura 15
morte omnium planctu rapitur et a patruo suo Poppone Treverorum
Tab. CI. a 4. archiepiacopo in urbe Treverensi sepelitur 1043. Mortuus est autem
ante patrem sine liberis. Huius uxor dicta erat Frowiza, que sepulta
est in Melico aput marchionem Albertum Victoriosum, socerum eius.
Ernestus dictus strennuus marchio, Alberti Victoriosi secundus 20
filius, dux 8uevie et quart us marchio Austrie, cepit regere marchiam
anno domini 1056. mox post mortem patris et bene rexit earn 19 annis.
Hie Ernestus meruit im pet rare a patruo suo rege Heinrico IV. reno-
vacionem et confirm acionem privilegiorum et chirographorum * olim a
pagan is cesaribus antecessoribus suis concessis b. Cuius tenor sequitlir 25
et est talis:
'In nomine sancte et individue trinitatis amen. Hainricus divina
favente clemencia rex Romanorum augustus, quondam domini Heinrici
felicis memorie Romanorum c imperatoris genitus. Ex quo decet celsi-
t udinem imperialem magnificorum virorum et nobilissimorum principum 30
eciam consideracione intercessorum eorundem iustas admittere peticiones,
nos preces preclarissimi et nobilissimi principis domini Ernesti mar-
graphii Austrie, aacri [F. 10] Romani imperii prions et fidelissimi
principis, et generosissime domine, domine Agnetis, Romanorum im-
peratricis, genitris nostrec carissime, com pa trie is eiusdem, per portas d 35
admisimus exaudicionis eis© favorabiliter annuere volentes, cum ipse
princeps dicti imperii honores et * dignitates * et utilitates procuret seu
iugiter prosequatur et nihilominus in instanti anno cum exercitibus suis
bellatorie iUas terrarum? partes e contra paganos obtinuit vicibus trinis
a circagrohorum Hs. b so Hs. c fehlt Us. «i preces Hs. e eius 40
Hs. f Zusatx Hs. % terras Hs.
1 3. Marx. Woher diese bestimtnte Angabe mitten unter den Fabeleien
der Quelle? Kbnigin Kunigutide, urn die es sich handeU , starb am
78. Juli 1038; vgl. Bresslau , Jahrbiicher des Dents chen Reichs unter
Konrad 11 , 11, 318. 45
8 Hier folgt der Text des gefalschten ersten osterreichischen Frei-
heitsbriefes. Vgl. iiber diesen Stumpf, Die Reichskanxlert Nr. 2563. Zur
Textvergleichung wurde die Ausgabe Wattenbachs nach dem „Original"
imArchiv fiirKunde osterreichischer Qeschichts-Quellen Vlll, 108 beniitxt.
— 717 —
eosque exinde pepulit cooperante divino auxilio potenter. Cuius prin-
cipis 'preces hoc exigunt, quod noe roboris firmitate perpetuemus con-
cessiones sive privilegia suo nobili marchionatui » Austrie* ab antiquis
pagan orum imperatoribus concessa. Quorum privilegiorum tenores se-
5 cuntur, et primi privilegii tenor sic sonat:
Noe Julius imperator, nos cesar et cultor deorum, nos siipremus
terre imperialis Augustus, nos0 sustentator orbis universi, plage orien talis
terre suisque incolis Romanam veniam et*> nos tram pacem. Vobis man-
damus per nostrum triumphum, quod vosb illi precelso senatori, nostro
10 avunculo, pareatis, quoniam nos eidem et suis beredibus sueque* domua
descendentibus donavimus vos© in feodotariam* possessionem perpetue
tenendam k sibi et suis posteris imperpetuum relinquentes, quod nullam
potestatem super eos statuere debemus. Nosh ei et dictis suis [F. W]
heredibusi et» successoribus largimur omnes utilitates orientalis terre
15 memorate. Insuper nos eundem avunculum nostrum et omnes eius
8ucces80res assumimus? consiliarium m secretissimum consilium Ro-
manum taliter, quod deinceps nullum perpetuum negocium sine causa
fieri debeat suo k sine scitu. Datum Rome capitali ' mundi die Veneris
regni nostri m anno primo et exaccionis auri anno primo.
20 Et secundi privilegii sic sonat tenor:
Nos Nero amicus deorum et fidei eorum propalator, preceptor
poteetatis Romane, imperator et cesar etb Augustus. Nos sumus de-
liberati cum omni nostro senatu, quod eximi D debeat ilia terra orientalis
ante alias terras, quia ipsa et eius habitatores ante omnes illos0, qui
25RomaniP imperii P subditi sunt, laudabi liter elucescit. Ob hoc dicimus
nos illam eandem terram imperpetuum quietam et absolutam omnia
pensionis et census, qui iam impositus estt> vel erit in futurum ab im-
periali po testate aut a nobis vel successoribus nostris seu quibusvis <)
aliis. Nos volumus eciam, quod eadem terra imperpetuum libera per-
30 severet. Eciam precipimus nos ex Rom ana potestate, quod cum nulla
adversitate ilia terra supranominata ab aliquo in aliquo molestetur. Si
quis autem contra1' hoc faceret, quam? citor hoc*" perpetrasset r, ille
esse debet in banno Romani imperii et nunquam inde tempore aliquo
exire. Datum » apud Lateranum in b die b Martis illius magni dei.
35 [F. 11 J Quam oh rem nos prenominatus rex b Heinricus intuiti
»umus et rememorati, quod homines, qui in infidelitate persistunt, litteras
dant aliis hominibus, qui illius fidei et credulitatis * sunt, u inutiles
ac v infructuose sint illis b hominibus et gentibus, qui in Jesum Christum
credunt, et terris eorundem, propter hoc nos illi generoso principi, pre-
40 nominato Ernesto, margraphio Austrie, et suis heredibus ac ipsi terre
Austrie corroboravimus et feci m us innovari illas prescriptas litteras,
que in lingua paganorum conscripte fuerant et quae in latinum sermonem
convertimu8w et transtulimus, ita dumtaxat, quod eedem littere pre-
nominate Ernesto margraphio et terre sue Austrie ac suis posteris et
45 successoribus honorem et* fructum apportent et inducant, ac si eidem
id seu eedem y a divis et christianissimis imperatoribus data to rent z.
» marchionatu Hs. b fehlt Hs. c et Hs. d sue Hs. © nos Hs.
* feodatoriam Hs. « so Hs. k Nee Hs. i Zus. Hs. k 8Ui Hs. l Ca-
pitoli Hs. m nostro Hs. n exemi Hs. o alios Hs. P Romano imperio Hs.
50 q quivis Hs. * vel perpetraret Hs. » Actum Hs. l incredulitatis Hs.
u quae fehlt wis im Original. v et Hs. * commutavimus Hs. * ac Hs.
y eadem Hs. * essent Hs.
— 718 —
Insuper intuiti sumus cum puro desiderio mentis nostre, quod pre-
nominatU8 illustris princeps Ernestus margrapbius Austrie adeo bene
meritus et dignus est, quod eidem ipsum sanctum imperium adiutoriosum *
esseb debet, quia ipse situatus et constitutus est in uno fine christiani-
tatis et omni tempore incitat et exercet opera domini nostri Jesu 5
Christi b. Damus et concedimus nos eidem in adiutorium et subsidium
illos episcopatus cum omnibus bonis ipso rum, que hactenus a longevis
temporibus cognominate sunt et fuerunt Juvavia c, Laureacensis d, ita
tamen, quod ille prenominatus Ernestus margraphius etb sui*> successores b
ac terra® Austrie advocati et domini super illis^/"F. 11 'J esse debeant. 10
Insuper concedimus nosb et damus illam graciam sepenominato Ernesto
suisqueb posteris b abs ipsis terre Austrie, quod ipsi gladium iudicii
ipsorum et wanderiamh sive vexillum terre ipsorumb publice ante im-
perium et ante totum mundum et populum deferre debeant atque possint,
quia ipse et terra sua sepius laudabiliter in dei servicio emicuit et 15
apparuit gloriose. Et ut hec nostra tradicio stabilis et inconvulsa omni
permaneat evo, hanc paginam inde confici1, conscribi manuque propria,
ut subtus videtur, corroborantes sigilli nostri impressione iussimus
muniri. Datum 4.* Non. Octobris anno dominice in carnation is 1058.,
indicione 11., anno autem ordinacionis domini Hainrici IV. regis 5. *,20
regni vero 2. Actum Durenpach *» : in dei nomine feliciter Amen.
Tab. CL a 4. Ecce in hoc privilegio rex Heinricus nominat Ernestum
march ion era priorem Romani imperii et creavit eum advocatum episco-
patuum Laureacensis et Pataviensis2 et dominum bonorum eorundem.
Insuper privilegiavit eum, ut gladium et vexillum ante imperium et25
ante totum mundum deferre valeat, ut Clare patet in precedents
privilegio. Ter eciam eodem anno pagano6 a sua terra depulit, ut
patet supra.
Hie Ernestus ad auxiliandum consanguineis suiss in
Saxonia in bello quarti Heinrici imperatoris cum Saxonibus cecidit30
apud fluvium Unstrut anno Christi 1075. Hie marchio in Melicum
attulit ferrum lancee S. Mauricii, in quo conclusa est pars sancte crucis,
et picarium S. Udalrici. [F. 12] Huius uxor Mechildis sepulta est
u. e 3 Melico cum marito. Et reliquit duos filios , Leopoldum Pulchrum,
u. a 5 marchionem, et Albertum Levem, lantgravium, et Juditham filiam, que 35
u. c 3. in virginitate sua cum planctu omnium diem obivit sepulta in Melico
cum parentibus eius.
a 4. Ernestus iunior dux Suevie, Ernesti senioris ducis Suevie, primo-
genitus, Conrado regi Roman orura, duci Franconie, suo privigno, cum
Conrado duce Wormaciensi, patruo dicti regis, et cum aliis multis40
a adiutorissimum Hs. b fehlt lis. c Juvaviam Hs.f darilber 2 Punkte
und am Rand mit ebensolchen Punkten : Pataviam. d Laureacensem Hs.
© terre Hs. f illos Hs. s et sue H. b wanderium Hs. » Zus. Hs. k III© Hs.
1 quarto Hs. m so Hs.
1 Durrenbuch bet Strengberg an der Donau. Vgl. Meyer von Rnonau, 45
Jahrbiicher des Deutschen Reiches unter Heinrich IV. und Heinrich V.f /, 97.
* Daraus scheint die Korrektur oben Lesart e entstanden xu sein.
8 Zusatx wohl naeh dem deutschen Ausxua ; Cgm. 425 1 f. 2 : mark-
graf Ernst zoch zw seinen frewnten gein Sachsen.
— 719 —
principibus et dominis rebellavit anno domini 1025. Cum rex Conrad us
Hainricum adolescentem adoptivum filium suum regem post se desig-
nasset et ad Italian! pro benediccione imperiali ire decrevisset,
interventu Gi*6ele regine, matris eius, Ernestus dux in graciam Conradi
5 regis venit, cui et fid el ita tern et secum iturum promisit. Accepta itaque
imperiali coronacione Rome Conradus imperator cum transalpinasset,
expertus est ducem Ernestum consilio comitis Werenheri rebellare.
Quare eum bannivit et terrain et aquas sibi interdixit. Coactus igitur
in silvis Suevie habitare. In quibus ipse dux et Werenherus
10 comes CUm aliis multis a fidelibus Conradi imperatoria occiduntur
16. Kal. Septembris1 anno domini 1030. Post cuius decessum
Hermannus frater suus ei in ducatu Suevie successit.
[F. 12'] Hermannus Ernesti senioris ducis Suevie secundus filius
fratri suo successit in ducatu Suevie. Cum Conrado imperatore, pri-
15 vigno eius, et domina Gisela imperatrice, matre sua, Romam ivit cum
aliis principibus multis. In reversione autem propter aeris infeccionem
dictus Hermannus diem obivit cum aliis multis. Cuius corpus ex Italia
in curru in ducatum suum Suevie allatum ibidem honestam accepit
sepulturam anno domini 1039. *
20 Leopoldus dictus Pulcher, strennui marchionis Ernesti filius,
quintus marchio Austrie, anno Christi 1075. interfecto patre eius illico
marchiam oriental em regere cepit et laudabiliter 21 annis* gubernavit.
Sed quia valde decorus corpore, elegans et venustus erat, ideo pulcher
Leopoldus communiter dicebatur. Hie bellum cum Wratislao primo8
25rege Bohemie et fratre eius Conrado marchione Moravie et Bavaris
habuit, sed magnum damnum in militibus et minis terialibus suis prope
Meilperg sustinuit. Insuper imperatori Heinrico IV. sororio suo cum
B. Altmanno episcopo Pataviensi et aliis principibus pluribus rebellavit.
Pugnavit denique cum Hungaris.
30 Leopoldus, prout dictum est, procere stature, pulcher aspectu, 2. lat. Ausx.
morigeratus, fama placuit [cesari. Tunc enim quidam fidicina, quern
Jargiter donabat Leopoldus, dum ante se cantaret, cantu suo coram
cesare laudabat [F. 13 ] Leopoldum. Ex quo cesar desiderans eum
videre convocavit curiam de diversis principibus. Leopoldo autem die-
35 ponebatur habitacio in domo cesaris, aliis secundum dignitatem hospici i s
bine inde receptis. Placuit autem in oculis cesaris. Ideo sibi filiam
in uxorem dedit mirabib's pulchritudinis. Quam ad propria duxit.
Itaque Leopoldus eciam nupcias singularea in domo cum fratre suo
celebrare volebat. Vocato fratre ivit venatum ad capiendum cervum.
40 Interim Albertus veniens amore captus est in sponsa fratri s. Quam
vi oppressit et recessit. Cogitabat Leopoldus vindictam recipere de fratre
a fehlt Hs.
1 17. August 1030. Die QueUen, welche dieses Datum angeben,
$ind verxetchnet bei Bresslau, Jahrbiicher des Deutschen Reiches unter
45 Konrad 77., 7, 303. Aus einer von ihnen diirfte auf Umicegen die An-
gabe hieher gelangt sein. Unmittelbar beniitxt ist ketne jener QueUen.
2 Die Jahrxahl wohl aus Otto Fris., Ckron. VI 31.
8 Die Zahlung der bokmischen Konige gibt Arnpeck stets nach
Enea Silvios Historia bohemicaf die unten stark benutxt ist.
— 720 —
suo Alberto, sed habuit rem, at potuit, celatam fingendo Be nihil de
ca re scire. Factum est autem, ut dux Polonie filiam suam daret
Alberto. Ad nupcias cuius Leopold us invitatus postulates a socero
suo a Reno habuit secum milites. Sic venit et prope Marperg* vi
oppressit sponsam manifeste et recess) t. Igitur ex utraque parte acies 5
ad conflictum ordinabant. Cum magna sanguinis effusione1
victor fuit Leopold us. Deinde cesar faciens pacem, quia ille clam, alter
a pert e vicium intulit, dictavit, ut Leopoldus flexis genibus a fratre suo
cum 12 vexillis* acciperet feodum Austrie. Sic sedata fuit discordia.
Hec tamen relinquo propter honestatem mulierum iudicio 10
lectoris.
Tab. CI. a 4. ^ J31] Prefatus marchio Leopoldus cum curia sua in castro
Gars habitavit. Et loco canonicorum in Melico monachos ordinis
S. Benedicti posuit. Et obiit anno Christi 1096. sepultus in Melico
apud patrem suum strennuum Ernestum. Uxor vero sua, domina Itha, 15
cShonestissima vidua, filia tercii Heinrici imperatoris, comitis deKalbe,
u. a 4. soror imperatoris Hainrici IV., post obitum mariti sui cum Themone
a 5 u. c 3. archiepiscopo Salczburgensi, Guelfone Noricorum duce, comite in Altorf,
aliisque principibus pluribus8 anno Christi 1101. mare ad se-
Chr. Ursp. pulchrum domini transivit cum honesto com i tat u. Quam unus de20
341 f principibus Sarracenorum rapuit et impurissimo matrimonio sibi copu-
Tab. CI. aolavit ex eaque Sanguinum sceleratissimum ilium progenuit Reliquit
u. c 3. &uiem ex marito suo marchione Leopoldo duos filios, S. Leo-
poldum et Popponem, et sex filias.
c 3- Quarum unam accepit Ottakarus senior marchio Stirie, qui ex 25
ea genuit Leopold um marchionem Stirie. Qui Ottakarus maritus est
sepultusb in monasterio Gesten fundacionis eius, sed filius Leopoldus
in monasterio Rein fundacionis sue.
Secunda filia nupta fuit Leotoldo marchioni Moravie, filioConradi
ducis Bohemie. Qui ex ea genuit Conradum iuniorem. Hie patri suo ^0
Leotoldo successit in marchionatu Moravie. Qui captus fuit a patruo
IF, 14] suo Boleslao duce Bohemie ductusque in castrum Fischeradt,
postea tamen ab eodem solutus est. Predictus marchio Conrad us ex-
pulit ducem Bohemie Wladislaum postea regem secundum5. Quern
Suevus Conrad us rex in ducatum restituit. Et Conradus marchionatum 35
Moravie retinuit.
Tercia nata dicta Helpirgis desponsata fuit Borsinoyo duci Bohemie,
Wradislai I. regis fiiio, anno 11 . .6, et solenne nupcie in opido Naem
a so Hs. b est nochmals Hs.
1 Vgl. Tab. CI. a 4 : und nam von im grofien schaden an seiner 40
ritterschaft und dienstleuten.
2 At* Tab. CI. a 4: mit XII panern.
8 Vielleicht erscheint liter der Wortlaut des unten mehr benutzten
l)efe)i8orium canonisationis S. Leopoldi des Franx de Pavinis (bikunabel-
druck bS und Pex, SS. Ber. Austr. /, 612) , wo es heisst : Mater vero 45
Itha . . ., quae . . . cum Themone . . . et aliis compluribus baronibus . . .
cum omni comitatu periit.
4 Vgl. oben S. 160, 2 if.
* Vgl. S. 719, Anm. 3.
8 Quelle: als man zalt nach cristi gepurd M iar. 50
— 721 —
in presencia plaiimorum principum sunt celebfate. Qui ex ea Jeronimum
procreavit. Hie cum Lothario imperatore in Italiam cum 300 equis
ivit. Dictus Borsinoyus dux erat simplex et probus princeps. In 15 annis
tribus vicibus a Bohemia pulsus per patruos suos Ulricum, Leotoldum,
5 Swatopligum et Ottonem, omnes quatuor marchione* Moravie, eciam
per proprium fratrem Wladislaum ducem Bohemie. In predictis 15 annis
per 6 ami os in captivitate detentus et per aliquot in Polonia in exilio
fuit. Anno Christi 1124.1 Borsinoyus dux in Hungaria in exilio mortuus
est. Cuius corpus in Pragam delatum in cripta S. Martini in ecclesia
10 S. Viti sepektur.
Item Leopold u 8 Pulcher vocavit ex Bavaria in Austriam comitem
Conradum dictum Pilosum, VUlgariter den rauchen, et N. filiam
suam et comitatum Peylstain cum omnibus attinenciis ei pro dote dedit.
Qui obierunt sine heredibus, et comitatus idem e converso provincie
15 Austrie cessit.
Item aliam filiam » N. [F. 14'] Sighardo comiti dicto Scharsach
copulavit et dedit ei comitatum Schala cum omnibus attinenciis, et
habuerunt liberos et nepotes, quibus defunctis comitatas provincie
adicitur.
20 Item N. aliam filiam desponsavit cuidam potenti domino et donavit
ipsi lbs et Posenpeugen et cuncta ad hec duo dominia pertinencia.
Horum autem trium generacionem et sepulturam silet cronica.
Albertus dictus Facilis, strennui Ernesti marchionis secundus a 5.
filius, suam partem Austrie cepit regere anno 1075. et nuncupatus fuit
25 Albertus landgravius Austrie. Habitavit in castro Pernegk non longe
a Gars, fortis et bellicosus princeps, frater Leopoldi Pulchri. Uxorem
habuit filiam ducis Polonie et nullum liberum. Bellum cum fratre suo
Lcopoldo in Mortperg, modo Meilperg, cum multa strage et sanguinis
eflu8ione ex utraque parte b. Demum per cesarem et principes causa
30 fuit con cord at a, ut supra habetur. Huius landgravii Alberti temporibua
B. Altmannus Pataviensis episcopus fundavit monasterium Kotwicense.
Prefatus Albertus landgravius sepultus est in cenobio Sancte Crucis in
capitulo.'
Sanctus Leopoldus marchionis [Austrie Leopoldi Pulchri primo-
35 genitus cepit regere marchiam oriental em mox post obitum patris anno
Christi 1096. et rexit feliciter [F. 15] annis 40 et fuit sextus marchio
Austrie, pater miserorum et orphan onim atque clericorum, pietate
preditus super omnes principes, ita ut Pius pro cognomento
ab omnibus VOCaretUT. Etsi in puericia pueriles annos ageret, Pav. e 2}
40 mentis tamen senectutem semper gerere visus est prim um que litteris
ex more imbutus adolescens factus sue pietatis ac sanctimonie semper
publicum perhibuit testimonium carens viciis, quibus etas ilia maculari
consuevit. Verbum malum de ore ipsius nunquam auditum est, men tin
« filia Hs. »> Verbum fehlt Hs.
45 l Die Quelle: 1123.
* Franeiscus de Pavinis, Defensorium canonisationis S. Leopoldi.
Ich xitiere nach dem Inkunabeldruck Haiti * 12536. Die entsprechenden
Stellen in dem Drueke bei Pez, SS. Rer. Austr. If 612 ff. sind unschwer
xu finden.
Quollon a. ErOrterangen N. F. Ul. 46
— 722 —
atque iurare lingua eius prorsus ignoravit. Animum eius adversus vicia
erectum nuDquam superbia extulit, avaricia inflexit aut ira in furorem
precipitavit, sed in omni eius opere et sermone quieta mens et placida
servata est, ita ut semper cogitation i bus suis dei presencia occurrisse
videatur. Erga pauperes misericors, ecclesias sepissime devote visitans, 5
eeclesiaBticos et religiosos in maxima reverencia prosequens, peregrinis
adiutoria administrans miserabilibusque viduis ac pupillis sepe assistens,
nunquam requisites in adiutorium oppressorum se retrahens, ita ut
omnis populus iliius bonitatem, vite sanctimoniam moresque castissimoa
Tab. CI. a 5. admiraretur. Militarique gladio anno domini 1104. accinctus virilibus 10
Pat. c 2. annis dehinc subsecutis, divine benediccioni inserviens ad matrimonii
sacr amen turn, [F.15'] quod ad humani generis propaginem superna
benediccione institutum extitit, hoc modo convolavit volens reddere
cesari, que cesaris sunt, obedienciam condignam servans.
Otto -FWs.jDum enim rex Heinricus V. contra patrem suum, impera-15
Chr. VJJ,^-toTem Heinricum IV., insurrexisset ad bellum et non longe
a Ratispona in rippa Begni fluminis uterque consedisset exercitus ac
quibusdam in ipso sibi in vice ra occurrentibus occisis Heinricus iunior
omnes vires patris in duce Bohemie Borsinoy ac i n marchione Leopoldo,
cuius sororem prefatus dux habebat, fore conspiciens ipsos multis 20
modis promissa sorore sua, que tunc nuper a F rider ico Suevorum duce
Tab. CI. a 5. viduata fuerat, ex quo duos filios, Fridericum et Conradum, genuerat,
Otto I. c. in uxorem marchioni inductos ambobus, ut patrem relinquerent, per-
suasit. Qui bus recedentibus imperator cedere compelbtur, et exhinc
vires eius minui iuniorisque crescere ceperunt. Acta anno domini 1105. 25
Tab. CI. a 5. Marchio itaque Leopold us Agnetem mulierem castissimam et nobilissimam
Pav. 2 c. Heinrici IV. Romanorum imperatoris filiam prenominatam l divino nutu
sibi sacro matrimonio copulavit anno domini 1106. servans continenciam
Jaudabilemque castimoniam, ante oculos semper habens matrimonium
magnum esse in deo et ecclesia sacramentum, in quo fides thori con- 30
iugalis et proles [F.16] verum testimonium divini nutus perhibent.
Perseverantes enim in eadem fide et castimonia usque ad extremum
vite exitum et sicut in vita unus spiritus et una caro fuisse noscuntur,
c 3. ita et morientes alter ad latus alterius consepeliri voluit. Legitur nam-
que de eo, quod, cum ad honorem dei et animarum salutem ecclesiam 35
construere et dotare decrevisset et locum pro construenda ecclesia deo
c 3 ». placitum scire ex aliquo divino indicio affectasset, statim sub quieto et
tranquillo aere surgens ventus validus flameolum capiti prefate Agnetis
avellens in longinquum suo impetu deportavit. Deinde elapsis novem «
annis marchio predictus venacionis actum exercens flameolum capiti 40
sue coniugis avulsum, ut predicitur, super frutice sambuci invenit
integrum et illesum. Quod ut bonorum credulus pro divino indicio
loci construende ecclesie gratanter accepit locumque pro edificio ecclesie
Cont. C7.- disponi fecit. Cum a u tern ab eo tamquam a fundatore a cunctis
Neob. I 609.* *
a VI am Rand Hs. 45
1 In der Quelle, nickt aber im obigen Text.
8 Continuatio Claustro - Neoburgensis I. der Annates MeUicenses
(Mon. Qenn. hist., SS. IX, 607 if.) bexw. die Chronica pit marchionis
Leopoldi, die in der Continuatio I. eingefiigt ist (vgl. a. a. 0., S. 606, 11,
daxu Bedlich, Die bsterreichische Annalistik bis xum Ausgang des 13. Jhdts., 50
in den Mitteilungen d. lnstituts f. osterr. Qesehichtsforschung III, 512).
— 723 —
coram astantibus exigeretur, ut in» fundamento Newburgensis basiiice
primum lapidem poneret, ipse, ut erat vir piissimus, omnino contradixit
et hoc a clerico debere fieri dignum et i us turn constantissime affir-
mavit. Itaque ipso iubente et presenteb Otto primus eiusdem loci pre-
5 positus hoc anno dominice incarnacionis 1114. 2. Id. Junii primum
lapidem imposuit in hono-[F. 16'] re domini nostri Jesu Christi et
gloriose virgin is Marie. Et posuit ill ic canonicos seculares. ^aVt e &•
Hie Leopoldus bellum habuit cum rege Hungarie StefTano II. et Tab. CL a 5.
eum de Austria vi compulit et laudabilem triumphum de Hungaris
10 obtinuit.
Deinde anno Christi 1125. fundavit monasterium Sancte Crucis^- ^- -4w$*-
inc vallec neinorosa01 ordinis CistercieilSlS S. Bernardi, in Tab. CL a 5.
cuius capitulo patruus suus Albertus Facilis est olim sepultus.*
Hie Leopoldus habitavit cum curia sua in castro Kalnperg. Defuncto ^° F™"
15 autem imperatore Hainrico V. electores hunc Leopoldum, Fridericum zrT' %P9 ~
ducem Suevie, Lotharium ducem Saxon ie et Carol um comitem Flandrie
in regem designarunt, sed eleccio Lotharii prevaluit. Cum quo in
1 tali am ivit. Cum autem Otto primus* propositus collegii New- Cont.CL-Neob.
burgensis ecclesie diem obivisset, pius marchio 8. Leopoldus '
20 Milium suum Ottonem aduc scolarem dicte ecclesie prefecit pre-
positum substituens ei vicarium Opaldum nomine. Dum vero idem
Otto ex Farisius secundo reverteretur, in cenobio Morimontensi
monachum se f i eri fecit. Sane t us marchio pater eius cum iam videret 611-
locum filii vacare et ecclesiam Newburgensem provisorem non habere,
25 sicut vir providus et deo devotus mittens invitavit in domum suam
venerabiles viros archiepiscopum Salczeburgensem Conradum * deAbens-
perg4, Reymarum episcopum Pataviensem , Bomanum episcopum
Gurcensem et alias quam plures reh'giosas person as. Horum ordinatissi-
mum ad dei voluntatem [F. 17] consilium secutus canonicos seculares,
30 qui sibi videbantur divinaa negligenter et nimis remisse agere, decen-
tjssime commutavit in regular esB. Augustini viam regiam et optimam
formam vitea tenentes. Anno incarnacionis domini 113 0.6 eundem locum
eis perpetuo tenendum potestativa manu tradidit prepositum eis pre-
ponens eorundem venerabilium virorum consilio prepositum Chiemensem
35 Hartmannum nomine, virum sanctissime vite, deo et hominibus acceptum.
Sed post aliquot annos in Brixinensem episcopum assumptus est. Hie
primus prepositus regularis con stitucionem omnino congruam scripsit
et scriptam legendam et imitandam suis canonicis regular ibus re-
liquit. Habet autem hoc inicium : Sub testimonio Christi et ecclesie etc.
40 Anno ab incarnacione domini 1131. © 6 indiccione 15. 3. Kal. Octobris &*v. c 4.
dedicata est basilica Newburgensis a venerabili Conrado
* fehlt Hs. b presenti Hs. c am Band mit Einfugungsxeichen.
d primo Hs. e so Hs.
45 l Hat Arnpeek es von Wien aus selbst besucht ? VgL unten S. 732, 34.
9 VgL oben S. 721, 32.
8 VgL Mon. Germ, hist., SS. IX, 611, 52.
* Das toeiss Arnpeek aus der Vita Chunradi archiepiseopi Salis-
burgensis, die ihm oben S. 160, 6 ff. als Quelle gedient hat.
50 6 In der Quelle: 1133.
* Wohl nur Sehreibfehler statt 1136, wie es in der unten folgenden
Urkunde heisst, die am Anfange dieses Absehnittes xu Orunde liegen diirfte.
46*
— 724 —
Juvavensis ecclesie archiepiscopo cooperantibus sancte sedis
Pataviensis ot Gurcensis ecclesiarum episcopis Reymaro et Romano
in honore sancte et individue trinitatis et precipue in honore
sancte dei genitricis Marie et omnium sanctorum spirituum,
patriarch arum, apostolorum, martirum, confessorum, virginum5
et quorum reliquie ibi recondite sunt. De vestimento sancte
dei genitricis Marie, cuius virtutum patrocinio privilegiata
et fundata est, de aliis reliquiis ibi contentis et de indul-
gences eidem ecclesie concessis brevitatis causa pertranseo
pro presenti. 10
Pav. c 3*. I F. 17*] Hoc itaque solenne monasterium Neuburge Clau-
stralis fi. Marie virginis sub ordine canon icorum regularium B. Augustini
usque in hodierna tempora famosum atque gloriosum super cuncta illius
patrie monasteria in.laudabili observancia perseverat Donavit siquid em
illi mag nam sui patrimonii partem, cuius rei testimonium perhibent irre- 15
fragibiles littere au tent ice donacionis illius, quarum tenor sequitur in
hec verba :
In nomine sancte et individue trinitatis. Leopold us nobilis march io
orientalis, fundator ecclesie Neuburgensis. Quoniam negocifc secularibus
impediti deo per nos ad summum placere nequimus, eos, quos illi placitos 20
et maxime mundialibus studiis exemptos probamus diligere, congregare,
confovere ac modi* omnibus eomm quieti providere debemus operam
dare: hoc enira modo fit, ut et presentis nobis vite incoluinitas, tem-
pomm tranquillitas, pacis et omnimode salutis prosperitas arrideat nobis
et, que ipsis in futuro sunt in celis reposita, non usque quaque pri- 25
vabimur bonis. Igitur ego Leopoldus marchio orientalis cum nobilissima
coniuge Agnete cum unanimi omnium filiorum et filiarum nostrarum
consensione omnium quorumcunque mortalium sopita contradiccione
Segefridum et Prunricum, qui tunc presentes erant, cum omni familia
et possess ionibus, quas a vel ipsi vel alii fideles tradiderant, cum davitica 30
c 4. devocione in simplicitate cordis mei [F. IS] letus uni versa deo et ecclesie
Neuburge nsi, quam ipse in honorem sancte dei genitricis Marie fundavi,
obtuli, ut fratribus sub regula S. Augustini Christo servientibus im-
pcrpetuum deserviant. In qua tradicione semel, bis terque omnibus
libera data facultas est requirendi, si quid sui quisquam iuris recognos- 35
ceret in omnibus his, que oblata sunt, sed nee vir nee mulier, qui quid
contradiceret , inveniri potuerunt. Proinde in consecracione eiusdem
basilice domino Conrado Salzeburgensi archiepiscopo et Regimaro Pata-
viensi, nostro diocesano, et Romano Gurcensi episcopo cum clero et
populo, qui ea die in infinitum confluxerant, notificavi, quod locum 40
predict urn cum possess! onibus suis S. Petro et B. Innocencio apostolico
ipse obtuleram per manum Wolframmi nobilis viri de Pubenkirchen.
Quo legato in Pisensem synodum veniente et coram episcopis 56 dele-
gata delegante beatus apostolicus in liberam defensionem predictam
ecclesiam suscepit et omnium unanimi episcoporum, qui aderant, banno45
et subscripcione confirmatum pro libertate loci eiusdem nobis remisit
privilegium, quod eciam coram frequencia toe i us populi recitari feci.
Huic rei testificantur comites et quique nobiles orientalis region is
a quos lis.
— 725 —
Ottakarus marchio Stirensis, Dietricus de Grisanstaine, Conrad us de
Pilsenstaine, Gebhardus [F. 1&] de PiDgen cum fratre Adelberto et
filio Herimanno, Luitoldus de Plengen et filius eius Luitoldus, Egke-
bertus de Putonen, Sigehardus et * Gebehardus ! de Purckensen, comites,
5 Adalramus cum fratre Adalberto de Pergen, Otto de Lengenpach et
Hartvicus, Haidenricus quoque, fratres eius, Valtherus de S. Andrea
cum fratribus suis Adelramo de Epinperge, Hertnico de Rudinche,
Ernesto de Triesmo, Otto et f rater eius Valchim de Mathlande, Henricus
de Simannigen, Rudolph us de Peckae. His itaque gestis in talem
10 sentenciam predicti pontifices assurgunt : Posscasiones huic tradite ecclesie
apo8tolico privilegio communite sunt; dominus enim noster apostolicus
omnem invasorem et raptorem huius substancie anathemate daninavit.
Vos quoque, pauperes Christi regulam 8. Augustini absque proprietate c 4*.
sequentes, quietos ad dei laudes esse volumus. Et ideo domini apostolici
15 sentenciam sectantes et, quod cepit, perficientes omnem invasorem et
raptorem a domo dei, que est ecclesia eius, perpetuo anathemate sepa-
ramus, qui de vita eorum temere quidquam a vel mutuare aut substancias
eorum invadere vel diripere presumpserit a die, qua ordo illorum in
generali sinodo apostolico privilegio munitus et possessio auctoritate
20 sum mi pontificis est defensata. Ad confirmacionem omnium, que vel
dicta vel gesta sunt in hoc solenni negocio, [P. 19] banc cartam proprio
placuit insigniri sigillo. Anno ab incarnacione domini nostri Jesu
Christi 1136. indicione 15. 3. Kal. Octobris * in Christo feliciter acta sunt.
Per que omnia satis evidenter apparet deum altissimum magnam
25 gloriam cum illo feci see, ut sic merito inter sanctos et electos dei debeat
annumerari ac publico venerari.
Pius itaque marchio S. Leopoldus et eius devotissima
uxor post eum vidua consepeliri semel volebant, prius t&menc-*
solenni penitencia premissa cum vera cordis contricione, oris confessione
30 et operis eatisfaccione et omnibus signis vere penitencie in illis con-
currentibus, pectoris scilicet tunsione, lacrimarum em is si one et Christi c ^ "•
nominis assidua invocacione, extremam pariter sacram unccionem et
anime commendacionem salubriter ac devote consequuti more non solum
cuiuscunque b christianissimi atque fidelissimi servi dei, sed eciani cuius-
35 cunqueb .utique sanctissimi atque beatissimi. In quorum cuiuslibet
obitus die eorum sepulchra a circumvicinis pop u lis singulis annis visitari
consuevere illisque per manus canonicorum regulariuin eiusdem mona-
sterii Neuburgensis, in quo consepulti iacent, magne et laudabiles elemosine
singulis advenientibus distribui hilariter consuevere pan is utique atque
40 vini necnon et carnium, si dies ilia in diem, quo carnibus vescimur,
incidit. Mortuus est igitur pius Leopoldus currentibus .annis domini
1136. die 15. mensis Novembris. Qui sicut cum cunctorum hominum
[F. 19*] in partibus conversancium gracia et benivolencia admirabili
semper vixerat c, ita moriens cunctos mestos non mediocriter dereliquit,
45 perampliusque dolore non vulgari plurimoque luctu patria ilia se de-
solatam prorsus deputasset, nisi miraculorum coruscacio et proles magnis
virtutibus et graciis illustrata illi successisset. Est autem sanctorum Tab. CI. a5.
a quiquam Hs. b cuiusque Hs. c vixerit Hs.
1 Fehlt in dem Passauer Inkunabeldruck des Defensorium.
50 a Vgl. oben S. 723, 40.
— 726 —
catalogo inscriptus et canonizatus per papam Innocencium VIII. anno
salutis 14S5. in festo epiphaniarum sub Friderico III. Romanorum im-
peratore etc. Borne in publico consistorio. Cuius festum celebratur
15. die Novembris.1
c 4. Devotissima domina Agnes pii imperatoris Heinrici III. comitis &
de Calve in Suevia neptis, imperatoris Heinrici IV. filia, Heinrici V.
soror, Friderici ducis Suevie et Conradi regis genitrix, soror Linpurgis
coniugis Marquardi seniorit* ducis Karinthie et marchionis Stirie et
domine Sophie uxoris Salomonis Hungarie regis soror. Hec domina
Agnes a patre suo imperatore Heinrico IV. fuit primum desponsata 10
Friderico de Hohenstauffen, qui a socero suo fuit dux Suevie creatus
et ex ea Fridericum ducem Suevie et Conradum ducem Franconie,
postea regem Romanorum, procreavit et mortuus est. Item Fridericus
dux Suevie, primogenitus domine Agnetis, ex Judita2 ducissa
Bavarie genuit Fridericum [F. 20] ducem Suevie, postea imperatorem 15
dictum Barbarossa, et Conradum com item palatinum Rheni. ItemCon-
radus rex ex Gerdrude comitissa de Sulczpach8 secundo natus
Hainricum regem Romanorum et Fridericum ducem Suevie genuit.
Item imperator Fridericus I. Barbarossa, nepos domine Agnetis, quinque
filios habuit, Hainricum VI . Romanorum imperatorem, Apulie4, Sicilie 20
regem et Suevie ducem, Fridericum ducem Suevie, Ottonem comitemBisun-
tinum in altaBurgundia. Conradum post mortem Friderici ducem Suevie
et Philippum Romanorum regem post obitum Hainrici imperatoris
fratris, ducem Suevie. Item HainricusVI. imperator genuit Fridericum II.
imperatorem Romanorum, Hierusalem, Apulie et Sicilie regem, ducem 25
Suevie. Qui habuit octo»5 filios, quatuorb6 legitimos et quatuor iile-
gitimos: Hainricus primogenitus legitimus rex Romanorum, dux Suevie,
b 3. qui habuit Fridericum et Hainricum, qui in Apulia veneno perierunt.
c 6. Margareta eius uxor filia Leopoldi ducis Austrie, quam demum viduam
Otakarus Bohemus duxit. Secundusc Einsius alter legitimus30
b 3. Alius, quern Constancia Arogonum regis filia sibi pepererat, a Bo-
uoniensibus d, quorum infestabat agrum7, occisus est.
c 4. Jordanus terciUS0 8 legitimus obiit in iuventute. Conradus quartus'9
filius legitimus Romanorum, Hierusalem, Apulie et Sicilie rex, dux
» VII korr. VIII 27*. b tres korr. 4 Hs. c Secundus — est am 35
Rand mit Einfugungsxeichen. d Boniensibus Hs. e 2 korr. 3 Hs.
t 3 korr. 4 Hs.
1 Die Quelle : am fiinften tag nach sant Mertins tag. Vgl.
oben S. 125, 42.
2 Quelle ist wohl Otto Fris., Gesta Friderici 1, 19 und 22. Vgl. 40
oben S. 174,21.
a Wohl aus Atulr. 535,24 und 540,9.
4 Die Quelle : Nappels, hier und im folgenden Text immer mit
Apulia statt mit Neapolis UbersetU.
* Die Quelle: siben. 45
8 Die Quelle: drei.
7 Quelle?
* Die Quelle: der ander eelich sun.
9 Die Quelle: Fridrichs dritter eelicher sun.
— 727 —
Suevie, ex uxore sua Elizabet filia Ottonis ducis Bavarie *
genuit Conradum ducem Suevie, predictorum regnorum heredem, qui
Apulie 1269.2 decollatur a Carolo comite Provincie, postea rege
Apulie et Sicilie, fratre S. Ludovici regis Francie, occasione suorum
5 hereditariorum regnorum. [F.20'J Hie Conradus ultimus dux Suevie
18 annorum sepultus Apulie apud albos fratres. Hec de tribus 3
legitimis filiisa Friderici II. Sequitur nunc de quatuor ille-
gitimis. Quorum primus Fridericus rex Tuscie, secundus Ecius rex
Lambardie, tercius Hainricus rex Sardinie, quartus Manfredus rex
10 Apulie et Sicilie ut curator.
Sane sepedicta domina Agnes post mortem senioris Friderici
ducis Suevie de Hohenstauffen a fratre suo Hainrico V. fuit secundo
desponsatab S. Leopoldo pio march ion i A us trie. 18 liberos sibi legitimos u- a $•
edidit. Quorum septem, duo mares et quinque femelle, tempore infancie
15quidem de medio sublatosc sinus celestis excepit; sepultid ind ca-
pitulod Neuburgensi d. 11 vero, qui supervixerunt , videlicet sex
filii et quinque filie, ad honores temporalium rerum non modi cos sunt
promoti.
Item Hainricus III. avus, Hainricus IV. pater, Hainricus V. c 4.
20 frater Agnetis d, imperatores, sepulti sunt Spire. Fundarunt in Suevia
hec cenobia ordinis S. Benedicti: Hirsaw, Reichenpach et Zwifalten.
Fridricus dux Suevie senior, domine Agnetis primus coniunx, fundavit
monasterium Loricense ordinis S. Benedicti, ubi cum parentela sepul-
turam habet, secundum monasterium dictum Madelperg ordinis Pre-
25 monstratensis. Ipsa domina Agnes feliciter defuncto S. Leopoldo
secundo marito eius aliquot annos supervixit, demum sepulta in capi-
tulo Neuburgensi apud maritum relinquens quinque filios et quinque filias.
Quarum primogenita Berchta a genitore suo Hainrico burgravio Pav. b 8°
Ratisbonensi fuit legitime desponsata. [F. 21] Secunda Agnes Boleslao**- ^- 01. a 5.
30 duci Polonie nupsit. Terciam Gerdrudam Bladislaus dux Bohemie sibi
copulavit. Qui ob meritum uxoris et nobilium parentum eius ac suorum
strennuorum mUitarium actuum ab imperatore Friderico I. 1 158. ° 4
regio dyademate coronatus fuit, et ducatus Bohemie in regnum mutatus est.
Wladislau3 rex cum in expugnacione Mediolanensi egregiam E. Silvio,
35 operam navasset, imperatori mirifice gratura, leonem rubeum bifurcate H. boh.24.
caude in clipeo albi colons insigne regium accepisse5, candelabrum
quoque Salomon is ex Mediolano asportatum in ecclesia S. Viti Pragensi
recondisse 6, pontem super Multaviam, quo vetus Praga minori iungeretur,
magni operis edificasse6, quam Ratisponensi preferunt, in 24 arcus.
40 » filii Ha. b desponsato Hs. c sublati Es. d am Rand mit Ein-
fiigungsxeichen. e am Rand hinxugefiigt.
1 Vgl. oben S. 229, 31 ff. und 231.
7 Vgl. oben S. 233 , 33.
8 Hier wurde die nach den oben S. 726, 26 gemachten Aenderungen
45 nbtiqe Korrektur vergessen.
4 Vgl. oben S. 180, Kap. 61.
6 In der Quelle sind diese Formen abhdngig von den oben ver-
gesse?ien Worten: Inveni in hystoria Bohemorum.
— 728 —
Tab. CI. b. 5. Prefata autem Gerdruda ex Wladislao rege tres filioe peperit,
Fridericum duoem Bohemie et Primialaum regem Bohemie ac Albertum
archiepiscopum Sajczburgensem. Obiita 1199*. Wladislaus autem
rex cum coniuge Gerdruda suntsepulti in monasterio Sion, quod fundarunt.
Pav. b8 u. Quartam Elizabeth Hermann us nobilis et dives lantgravius de 5
Tab. CI. c5. Saxonia duxit uxorem. Jutha vero, quinta f ilia, que Bonitas vocabatur,
nobili march ion i Regengero de Monte Ferrato in Lombard ia matrimonio
iuncta extitit Hec de filiabus S. Leopoldi.
Tab. CI. a 5. Poppo archiepiscopusTreverensis Alius Leopoldi Pulchri, marchionis
Austrie, et f rater S. Leopoldi. [F. 2V ] Cum autem pio Leopoldo ex xo
Hungaria, Bohemia et Bavaria bella imminerent et ab hostibus plura
sustineret damn a in terra sua, f ratris sui Popponis archiepiscopi auxilium
peciit. A quo sibi in auxilium ex territorio Treverorum missus
est potens consanguineus suus, nobilis Atzo, vir animosus et bellicosus
cum notabili milicia. Qui in Austriam descendens magnifice cum gaudio 15
a pio Leopoldo susceptus ac marsallus eius constitutus est. Cum vero
hostes ad damnificandum accederent, Atzo marsallus et S. Leopold us
secum cum exiguo exercitu ingentem adversariorum multitudinem stra-
verunt, quorum multi in fugam versi in fluvio dicto Marich submersi
sunt. Et Austria quiete pacificata est. Deinde ipse Atzo est a S. Leo- 20
poldo uxoratus et hereditarius pincerna Austrie constitutus. A quo
plura genera comitum, nobilium et baronum Austrie descen-
derunt: de Kienring , de Sunenberg, de Valckenberg, de Puchberg,
deMistlpach, Winckler, de Volkenstorf , de Schonberg, de Starckhenberg,
de Liechtenstain, de Pettendarf, de Perchtolczdarf, de Weittra, de Tiern- 25
stain, de Walsee, de Krey, de Wittingaw, de Kranichperg, de Capeli,
de Hackenperg, de Ottenstain, de Velsperg ac alie potentes geneologie b,
quarum plures defecerunt. Poppo siquidem archiepiscopus Treverensis epi-
scopatum suum laudabiliter multis annis in bona pace rexit ibidem sepultus.
Pav. b 8 u. [F- 22] Albertus S. Leopoldi primogenitus, vir utique timoratus, 30
Tab. CI. a 5. deo et ecclesie devotus religionisque verus amator. Qui anno domini
a 6. 1125. cum aliis 112 l nobilibus accinctus gladio, Newburgensis ecclesie
a 5< et omnium claustrorum in marchia existencium advocacia honestatus.
Tab. CI. a 5. Habuit insuper uxorem filiam ducis Almi*, sororem Bele
c 5. a 5. cec* re8*s Hungarie, qui earn sibi desponsaverat. Porro cum dux Boricius 35
secundi Steffani regis Hungarie ex parte matris f rater insurgeret contra
Belam cecum regem Hungarie, i 11 us tris marchio Albertus cum sua
milicia ex Austria sororio suo regi Bele in auxilium venit. Cum
vero dictus Boricius ex adverso in primo cumulo Teutonicos audiret,
territus fugam iniit una cum duce Polonie, qui sibi in subsidium venerat. 40
a 6, Et in fuga multi compressi et mactati sunt. Et ita rex Bela adiutorio
marchionis Alberti triumphavit. Hie Albertus marchio paulo post mortem
c 5. a 6. genitoris sui S. Leopoldi sine liberis diem obivit anno domini 1136.,
sepultus in capitulo Neuburgensi apud patrem et matrem suam dominam
Agnetem. 45
a am Rand hinxugefiigt. b so Hs.
1 So das Def. can., wahrend die Tab. CI. sagen: und mit im c
und XX edler.
8 Quelle fiir diesen ZusaU i*t die ungarische Chronik des Johann
1 on Tharocx h 4ff. 50
— 729 —
Hainricus d ictus vulgariter Jochsamergot , S. Leopoldi pii Tab. CI. a 6
march ion is Austrie seen nd us filius, a patre minus diligebatur quam alii
fratres. Qui diucius omnibus vixit et in excellenciores seculares [F.221 ] u. Pav. b 8.
honores quam alii fratres ascend it. Et cepit regere marchiam Austrie Tab. CI. a 6
5 mox post obitum fratris sui Leopoldi ducis Bavarie anno domini 1142.
et rexit earn laudabiliter 35 annis, princeps honestus et timoratus.
*Huic Conrad us rex, f rater uterinus, post obitum fratris sui ducis u. Otto Fris.,
Lepoldi ducatum noricum concessit, quern consilio matris ducis Hainrici Chr, VII, 26
filius a iam abdicaverat. Bex itaque Saxoniam ingressus pacemque
10 cum Saxonibus faciejns Gerdrudini viduam ducis Hainrici Superbi,
filiam Lotharii imperatoris Romani, ducis Saxonie et Brunsvice eiw. c5
in uxorem dedit, que in secundo anno post defuncta est et non habuit
heredem ex isto Hainrico duce, coniuge suo secundo. Hie Hainricus
Austrie marchio octavus et ultimus rexit earn sub marchionatus titulo
15 14 annis. Conradumque eius nominis II., regem Romanorum, in Asiam «• Pav. b 8.
cum expedicione pro tuicione chrietiane religionis in terra sancta una Tab. CI. a 6
cum Ludovico rege Francie, Ottone episcopo Frisingensi, fratre eius ex
utroque parente, aliisque principibus multis secutus est anno domini
1147. Et in reversione in tercio anno Greciam applicuerunt et Con-
20 s tantinopolim venerunt. Ubi domina Theodora 'cognata Emanuelis
imperatoris Grecorum per eum Hainrico duci Bavarie ac marchioniw- c ^*
Aufetrie in presencia regis Conradi fratris sui ex parte matris multorum-
que principum desponsatab est anno Christi 1149. Qui ex ea genuit
duos filios, [F.23I Leopold um Virtuosum et Hainricum de Medling,
25 ac Agnetem, que a patre suo desponsata fuit tercio Steffano regi Hun-
garie. Que obi it sine liberis sepulta Wienne apud parentes in choro
Scotorum.
Sane post multos interlocuciones et dietas Hainricus a £•
Bavarie dux, marchio Austrie, ducatum Bavarie, in quo annis
3014 ducavit, iuniori Heinrico duci Saxonie, vero heredi, non longe
a* Ratispona resignavit. |Quo circa idem Hainricus iunior sibi dllOS
comitatus in3 terra super Anesum dimisit. At Fridericus im per a tor ,
in presencia Wladislai ducis Bohemie aliorumque multorum spiri-
tualium et secularium sacri imperii principum pacem Australibus Pav. b8*.
35 dedit, suppresso marchionatus nomine provinciam Austrie ad ducatus
preeminenciam evexit terramque ipsam magnis et singularibus hones tav it
privilegiis. Quorum tenor sequitur et est talis:4
In nomine sancte et individue trinitatis Amen. Fridericus divina Pnv- matus*
favente clemencia Romanorum imperator semper Augustus. Quam-
40 quam rerum commutacio ex ipsa corporali institucione possit firma
m consistere nee ea, que legittime geruntur, ulla possint refragacione c
a filio H8. b desponta Hs. c ietraccione Hs.
1 Vgl. xwn folgenden Text oben S. 166, 7— J.
1 Nach Otto Fn's.y Oesta Frid. II, 47; vgl oben S. 176, 21.
45 s Die Tab. CI. sagten a 6 : das land ob der Enns, Herni. Alt. (Mon.
Qerm. hist., SS. X VII, 382), dessen Text hier vielleicht hereinspielt (vgl.
oben S. 176,42): quosdam ei comitatus adiungendo.
* Vgl. oben S. 177,20 ff.
6 Zur Textvergleichung icurde der Druck in den Mon. Qerm. hist.,
50 Leg. 11, 99 benutxt.
— 730 —
convelli, ne tamena rei geste ulla possit esse dubietas, imperialis debet
intervenire auctoritas. Noverit igitur omnia Christi imperiique et nostri
[F.23'] fidelium presens etas-et futura posteritas, qualiter nos eius
co opera nte gracia, a quo oelitus pax b mi 8? a est hominibus super terrain,
in generali c nostra curia Ratisbone in nativitate S. Marie celebrate in 5
presencia multorum religiosorum et catholicorum litem et controversiam,
que inter carissimum nostrum patruum Hainricum ducem Austrie et
inter nepotem nostrum carissimum Heinricum ducem Saxonie diu agitata
extititb super ducat urn Bavarie et super marcbiam a superiori parte
Anasi fluminis, terminavimus hoc modo, quod dux Austrie resignavit 10
ducatum Bavarie et dictam marchiam, quos tenebat. Qua resignacione
facta mox eundem ducatum Bavarie contulimus in beneficium duci
Saxonie. Predictus vero dux Saxonie cessit et renunciavit omni iuri et
action i, quas habet ad dictam marchiam, cum omnibus iuri bus et bene-
ficiis. Ne [autem in hoc facto honor et gloria patrui nostri carissimi 15
aliquatenus minuatur, de consilio principum illustri principe Wandislao d
duce Bohemie sentenciam promulgante, quam ceteri principes appro-
babanto, marchionatum Austrie et dictam marchiam super Anesum
commutavimus in ducatum. Eundem ducatum cum supradictis iuribus,
privilegiis et graciis omnibus liberalitate cesarea contulimus predicto 20
Hainrico nostro patruo carissimo [ F. 24] ac prenobili sue uxori
Theodore * et liberis eorundem ob singularem favorem, quo erga dilectissi-
mum patruum nostrum Hainricum Austrie eiusque conthoralem pre-
nobilem Theodoram et eorum successores, erga terram Austrie, que
clipeus et cor sacri imperii Romani esse dinoscitur, afficimur, de con- 25
feilio et consensu principum imperii dictis coniugibus, eorum in eodem
ducatu successoribus necnon pre fate terre Austrie subnofcatas conceasiones,
constituciones et indulta auctoritate imperiali in iura plena et perpetua
redactas donavimus liberaliter vigore presencium et donamus. Primum
quidem , quod dux Austrie quibusvis 8 subsidiis seu serviciis tenetur 30
nee esse debet obnoxius sacro Romano imperio nee cuiquam alteri,
nisi ea de sui arbitrii faceret libertate eoh excepto dumtaxat, quod
imperio iuvare tenebitur* in Hungariam cum 12 viris armatis per
mensem unumk expensis propriis, in eius rei evidenciam, ut princeps
imperii esse dinoscaturJ Nee pro conducendis feodis requirere seu 35
accedere debet b imperium extra metas Austrie, verum in terra Austrie
debent sibi feoda sua conferri per imperium et locari. Quod si sibi
denegaretur, ab imperio requirat et exigat litteratorie trina vice. [F. 24' J
Quo facto iuste sua possidebit feoda sine offensa imperii, ac si ea cor-
poral iter conduxisset. Dux eciain Austrie non tenetur aliquam curiam 40
accedere edictam per imperium seu quemvis alium, nisi ultro et de sua
fecerit voluntate. Imperium quoque nullum feodum habere debet in
ducatu Austrie. Si vero princeps aliquis vel alterius status persona
nobilis vel ignobilis, cuiuscunque condicionis ex is tat, haberet in dicto
ducatu possessiones ab ipso iure feodali dependentes, has nulli locet 45
seub conferat b, nisi eas prius conduxerit a duce Austrie memorato.
Cuius contrarium si fecerit, eadem feoda ad ducem Austrie devoluta
libere sibi m tunc iure proprietatis et directi dominii pertinebunt b
a inde Hs. b fehlt lis. c humili Hs. d so Hs. ° approbant Hs.
* Theodere Hs. g quibus suis Hs. *■ et Hs. » tenebatur Hs. *■ v'm in Hs. 50
l dinoscitur Hs. »» sunt Hs.
— 731 —
principibus ecclesiasticis et monasteriisa exceptis in hoc casu. Cuncta
eciam secularia iudicia, bannum silvestriumb et ferinarum, piscine et
nemora in ducatu Austrie debent iure feodali a duce Austrie dependere.
Eciam debet dux Austrie de nullis opposicionibus vel obiectis quibus-
5cunque nee coram c .imperio nee aliis quibuslibet cuiquam respondere,
nisi id sua propria voluerit facere voluntate. Si voluerit, unum locare
poterit de suis vasallis seu homolegiisd el coram illo secundum terminos
prefixos parere potest et debet iusticie complemento. Insuper potest
idem dux Austrie, quando impugnatus fuerit abe aliquo de duello, per
10 unum ydoneum non enormitatis macula retentum vices suas prorsum
supplere, et ilium f [F.25] ipsa* eadem die seu princeps seu alius quis-
quam pro alicuius nota infamie non potest impetere nee debet impugnare.
Preterea quicquid dux Austrie in terris suis seu districtibus fecerit vel
statuerit, hoc imperator neques alia potencia modis seu viis quibus-
15 cunque non debet in aliudh quoquo modo in posterum commutare. Et
si, quod deus avertat, dux Austrie sine herede filio decederet, idem »
ducatus ad seniorem filiam, quam reliquerit, devolvatur. Inter duces
Austrie qui senior fuerit, dominium Austrie ten eat. Ad cuius eciam
filium* seniorem dominium iure heredit&rio deducatur, ita tamen, quod
20 ab eiusdem sanguinis stipite non recedat l nee ducatus Austrie ullo
unquam tempore divisionis alicuius recipiat sectionem. Si quis in dicto
ducatu residens vel in eo possessiones habensm fecerit contra ducem
Austrie oculte vel publice, est dicto duci in rebus et corpore sine gracia
condemnatus. Imperium dicto duci Austrie contra omnes suos iniuri-
25 atores debet auxiliari et succurrere, quod iusticiam n assequatur o. Dux
Austrie principali amictus veste, superposito p ducali (i pileo, circumdato
serto pinnito r, baculum habens in manibus, equo assidens et insuper more
aliorum principum imperii conducere feoda sua ab imperio debet. 8Et
potest in terris suis omnibus tenere Judeos et usurarios publicos, quos
30 vulgus t vocat gawertschin a, sine imperii molestia [F. 25' J et offensa.
Si quibusvisv curiis publicist imperii dux Austrie presens fuerit, unus
de palatinis archiducibus est censendus et nihilominus in consessu et
incessu ad latus dextrum imperii post electores principes obtineat primum
locum. Dux Austrie demand andi et deputandi terras suas, cuicunque *
35 voluerit, habere debet potestatem liberam, si, quod absit, sine heredibus
liberis decederet, nee in hoc per imperium aliqualiter debet impediri.
Prefatus quoque ducatus Austrie habere debet omnia et singula iura
et privilegiaet indulta, queobtinere reliqui principalis imperii dinoscuntur.
Volumus eciam, uty, siy districtus et diciones dicti ducatus ampliati
40 fuerint ex hereditatibus, donacionibus, empcionibus, deputacionibus vel
quibusvis aliis* devolucionum J successionibus, pre fata iura, privilegia et
indulta ad augmentum dicti dominii Austrie plenarie referantur. Et
ut hec nostra imperialis constitucio omni evo firma et inconcussa per-
maneat, presentes litteras scribi et sigilli nostri impressione fecimus
45 insigniri adhibitis ydoneis testibus, quorum nomina hec sunt : Pilgerimus
a ministris Hs. b et silvestria Hs. c eorum Hs. d homogiis Hs.
o de aliquo duello Hs. t dnc ipsius Hs. s nequit Hs. * aliud quod Hs.
i iam Hs. k filiam Hs. I recedatur Hs. m habeat Hs. n iusticia Hs.
o assequitur Hs. P supposito Hs. q ducatus Hs. r pineato Hs. « hier
50 fehlt etn Satx. t vulgo jBa. a Gauersttim Hs. v quibus Hs. w pre-
sentis Hs. x cuique Ss. Y quod Hs. z alii Hs. i devolucionibus Hs.
— 732 —
patriarcha Aquileie, Eberhardus Salczeburgensis archiepiscopus, Otto
F risingensis, Conrad us Pataviensis, Eberhardus Bambergensis episcopus,
Hartmannus Brixinensis, Hartwicus Ratisponensis, N. Tridentinus epi-
scop i , Guelfo dux, Conradus frater imperatoris, Fridericus filius regis
Conradi, Hainricus dux Karinthie, marchio Engelbertus a.' de Hystria, 5
marchio [F. 26] Adalbertus de Staden, marchio Dyepoldus, Hermann us
comes palatinus de Rheno, Otto comes palatinus et frater eius Fridericus,
Gebehardusb comes de Sulczpach, Rudolfus comes de Sweinhunt c,
Engelbertus comes Hallensis, Gebehardus de Purchausen comes, N. comes
de Pilstain et alii multi etc. 10
Signum domini Friderici1 Roman i imperatoris invictissimi.
Et ego Reinaldus cancellarius vice Arnolf i Maguntini arcbiepiscopi
et archicancellarii recognovi regnante Friderico Romauorum imperatore
semper Augusto in Christo. Datum Ratisbone 15. Kal. Octobris in-
dicione 4. anno dominice incarnacionis 1156. feliciter, anno regni eius 5. 15
imperii 2.
Tab. CI. a 6. Ecce, quam gloriosa pre aliis imperii principibus privilegia
illustris dux Hainricus sibi et successoribus suis magnifice ab
imperatore Friderico invictissimo obtinuit, inter que, ut in pileo
ducal i sertum ferat et feodum in terra sua equester accipiat; alia 20
u. CAr. Ursp. Patent Sllfficieilter in prescriptO privilegio. Hie Hainricus
.?54.*dux A us trie, dum Fridericus imperator anno domini 1158. secundam
expedicionem in Italiam contra Mediolanenses moveret, obsideret
et tandem 1162. eam^caperet, ingens adiutorium contra hostes
prebuit.8 25
Pav. c 1 u. Hainricus ipse nobile monasterium apud Wiennam erexit, quod
lab. CI. a 6. g. Marie Scotorum vocavit, ordinis S. Benedicti multaque bona illi
Pav. c 1. concessit. In quo regularis observancia diu [F. 26'] exacteque servata
est, quam pluresque ibidem monachi vite sanctimonia claruerunt.
Tab. CI. a 6. Item ampliavit civitatem Favianam, que modo Vienna nuncupatur, 30
et prim urn cast rum edificavit in curia in loco, ubi nunc monasterium
B. Marie fratrum de monte Carmeli consistit, et ibidem habitavit ceteras-
que civitates, opida et castra Austrie auxit et in meliorem statu m
reduxit. Item cenobio Sancte Crucis in valle nemorosa4 Mynken-
dorf et Sigenfeld donavit et, quod genitor suus dive memorie35
S. Leopold us edificare cepit, ipse complevit. Item duo bella cum
secundo Geisa rege Hungarie in campo apud fluvium Lutacha ksudavit.
Item cum Guelfone seniore in Bavaria pugnavit, item cum Otakaro
iuniore, marchione Stirie, insuper cum Sobieslao duce Bohemie. Hungari
ete nim etBohemi multa damn a Austrie incendiis ct predis temporibus 40
huius Hainrici ducis intulerunt. Hie dux Hainricus Jochsamergot
a Engelhard us Hs. *> Eberhardus Es. <* so Hs.
1 Daneben ist wie in der lateinisclien bayerischen Chronik (vgl.
oben S. 179, Anm. 1) das Signum Friedrichs eingezeichnet.
2 Vgl. oben S. 180, iJ8 f. 45
3 So ist oben S. 181, Z. 22 von Heinrich dem Lbwen gesagt, ohne
doss die Quelle bekannt ware. Die Tab. CI. berichten von Heinrich Jasomir-
gott: Er verhalff auch dem bemelten kayser Fridrichen dem ersten die
stat Mailand belegern und gewinen.
* So auch oben S. 72.% 12. 50
— 733 —
cecidit de equo, post qnem casum in brevi annis plenus ad vitam aliam u. Pav. e 1.
migravit feliciter anno domini 1177., sepultus Wienne in choro apud Tab. CI. a 6
Scotoe in eius f undacione. Domina autem Theodora vidua sua diem u- ° 6-
obivit anno Christi 1182., similiter Agnes filia eorum. Ana be sepulte
5 sunt apud dictum ducem Hainricum felicis recordacionis apud
Scotos. Et reliquerunt duos filios, Leopold urn et Hainricum, de quibus
infra suo loco dicetur.
[F.27] Leopoldus dictus Junior et Largus S. Leopoldi piiaff.
marchionis tercius filius. Cumque plus amaretur a patre, propositus
10 fuit in regimine fratri suo Hainrico Jochsamergot cepitque regere
marchiam Austrie 'anno Christi 1136. statim post patris et fratris sui
Alberti obi turn, princeps animosus, septimus marchio orientalis. Rexit
marchiam annis sex.
Anno domini 1139.1 Conradus rex Bavariam ingressus fratri suo
15 uterino, marchioni Leopoldo, ducatum noricum concessit.*
8 Qui omnibus pene baronibus ad eundem ducatum pertinentibus Otto Fris.t
amore seu terrore ad eum confluentibus primo metropolim ac sedem Chr. VII, 25
ducatus fiatisponam dicioni sue subdidit. Post collecto milite copioso u.H.Welf.467
8uperiores partes Bavarie pertransiens in ipso eius termino iuxta Licum
20 fluvium contra urbem Augustensem negocia terre per triduum tractans
strennui iudicis officium exercuit, sed amissis aliquot » de suis festinanter
revertitur. Dum vero anno Christi 1140.* in Idibus Augusti in ob-u. Chr. Ursp.
sidione castri Velaya duorum f rat mm, qui soli ex noricis baronibus in 344.
parte expulsi ducis Hainrici dicti Superbi5 steterant, incaute mora-
25 retur, supeireniens Guelfo frater eiusdem ex improvisu fortissime pug-
nando cesis ex utraque parte 'pluribus, multis captis ipsum ducem
Leopoldum ignominiose fugere coegit. Ipse enim Guelfo prefatum
ducatum iure hereditatis [F.27*] ad se spectare proclamans dum
iusticiam apud regem Conrad um impetrare non posset, ad rebellionem
30 se parat. Ob hoc rex circa idem teropue castrum eius Weinsperg ob-
sedit. Quern Guelfo collecto milite in die S. Thome apostoli dum
incaute pugna aggredi attentat, amissis aliquot, multis captis cum paucis
fugit e prelio.
Non multo post Leopoldo in urbe Katispona civilia iura disponente Otto Fris. L c.
35 ex palatini comitis de Witelnspach Ottonis importunitate sedicio
oritur. Dux cum suis populo circumquaque concurrente arma arripuit
succensigque aliquibus urbis vicis, civibus tarn armorum quam incendii
metu discurrentibus periculum evadens urbe recessit ac vastatis in
circuitu agris ad tempus inde divertens collecto milite non longe a
40 civitate castra posuit tandemque terrore perculsos pecunie paccione in
* so Hs.
1 Die Quelle: 1138.
2 Zwr Uebersetxung der Worte: machet er . . . zw hertzog zu Pairen
ist hier der Wortlaut Ottos von Freising vericendet, der aus der Original-
45 *telle schon einmal oben S. 729, 8 ubernommen tcorden ist.
9 Der Text der beiden folgenden Abschnitte auch oben S. 164 f. in
Kap. 48.
4 Vgl. oben S. 165, Anm. 1.
6 Zueatx aus Tab. CI. a 6. Die Worte expulsi dicti Superbi fehlen
50 oben S. 165, 10.
— 734 —
dedicionem accepit. Dehinc dedecus a Guelfone sibi apud Velaya
castrum, quod modo vocatur Ahaimstain, illatum ulcisci stataens
armata manu ad Licum usque progreditur ibique destructis quorundam
inimicorum municionibus cunctisque circumquaque vastatis per fines
ecclesie Frisingensis cum multo eiusdem ecclesie detrimento 5
revertitur.
Tab. CI. b 1 Dictus dux Leopoldus monasterium Gotvicense suis bonis locu-
u. Pav. c 1. pietavit.
Tab. CI. bl Cenobio Sancte Cruris Drumaw et Tallern cum vineis, [F. 28]
pratis, silvis et piscacionibus donavit. ^q
Anno domini 1138. huic Leopoldo fuit desponsata Maria filia
Sobieslai ducis Boheroie, filii Wladislai secundi regis Bohemorum,
u. c 6. a patre eius, que obiit sine liberis.
Pav. c 1 u. Post varios q uipp e bellorum cursus dux Leopoldus victor evadens
Tab. CI. bl. Ratispone infirmatus ductus in cenobium Inferius Altach Pataviensis ^5
P^,f^?7 diocesis anno ducatus sui 4. diem obivit anno Christi 1142. Cuius
' vlI>-°- corpus in Austriam delatum in monasterio Sancte Cruris, quod pater
eius construxerat, in capitulo tumulatum fuit. Eique in marchia orientali
et Bavarie ducatu f rater eius Hainricus successit. De quo supra
dictum est. 20
Tab. CI. b 1. Ernestus dictus Adolescens, S. Leopoldi pii marchionis quartus
filius, pulcher ac speciosus adolescens 18 annorum, cuius fama ad Renum
usque volavit, omni venacione delectabatur. In florida iuventute mortem
cum vita commutavit sine uxore et liberis, sepultus in capitulo Sancte
Cruris apud fratrem suum Leopoldum ducem. 25
Tab. CI. b 1. Otto quintus filius S. Leopoldi pii marchionis doctissimus, religiosus
Pav. c 7. ac beatus episcopus Frisingensis. Cui a puericia ipsa semper religionis
studia placuerunt. Ut primum lit t eras edidicit latinas, Ottone primo
Neuburgensis ecclesie preposito defuncto eidem ecclesie in prepositum
prefectus. Mox dehinc in Parisius missus apud celebrem illam scolam 39
Cont. Cl-[F.28'] et toto orbe famosam liberales artes edocuit. Unde dum
Xeob. L, 610. post aliquot annos rediret, ecclesiam suam, videlicet Neuburgensem,
veneratus ei attulit preciosissimas reliquias; quae f estiva populi et
cleri processione marchio pater eius suscipiens venerabiliter super aram
S. Marie, ut curatissime servarentur, deportari fecit. Ut autem eidem 35
ecclesie perpetuo manerent, nomen reliquiarum, ut dicitur, prodere noluit.
610, 23. Paucis vero diebus domi demoratus ad scolas rediit de propria camera
ex redditibus ecclesie, cui preerat, datis studii causa stipendiis. Ibi
Pav. c 1 ipsam totius vite magistram sectatus philosophiam denique altissime
theologie ediscendis archanis totum se tradidit. Qui bus in rebus cum 40
u. Cont. CL- reliquis sui evi doctissimis viris prestare videretur, dum ad propria
Neob. l.t 610. redire parat, ad Cistercienses monachos se contulit, in cenobio Mori-
Pav. I. c. mundi, ubi pernoctaverat, cum aliis 15 electissimis clericis professus
regularem induit disciplinam statimque eorum assequi magisterium meruit,
quorum ante discipulus fuerat. In monasterio Morimundensi abbas 45
Cont. C7.- ordinatur, reliqui vero omnes socii sui in diversas dignitates pro-
Neob. L, 611. moti sunt. Quorum unus Fridericus nomine in abbatem Paumgartenperg
et deinde in Bungaria in episcopum electus fuerat. Quo audito S. Leo -
po Id us pater eius ecclesiam collegia tarn Neuburgensem in regularem
1 Auch obtn S. 165, 31 ff. vertcendet. 50
— 735 —
mutavit, ut supra1 liabetur. In prefato monasterio ipsePar. el.
dominusOtto malta laudatissime sue conversacionis docomenta [F. 29]
relinquens ad ecclesiam Frisingensem invitus vocatus pontificem cla-
rissimum gessit, distracta predia vendicavit, edificia restituit, religionem ,
5 que peDe perierat, in priorem erexit formam tantaque illi ecclesie bona
con tu lit , ut fundator eius magis quam instaurator putaretur. Hie c 1 v-
cum rege Conrado Suevo eius nominis II. in Greciam Siriamque pro-
fectus beUis omnibus interfuit, que cum Turcis Sarracenisque seu secunda
seu ad versa gesta sunt, consilioque et armis rem christianam iuvit.
10 Vidit Hierosolimam et sacram domini turn bam salvatoris ipseque in
Jordane lavari meruit. Neque in tot curia totque labpribus studia
litterarum neglexit, in ocio negocium, in negocio ocium sectatus. Historiam »
namque ab ortu mundi usque in sua tempora non inutilem deduxit
atque in octo digessit libros. Quorum septem magnam germanicarum
15 rerum noticiam reddunt, octavus supernam Christi civitatem pulchre
periteque figurat. Ecclesiarum causas, pupiUos viduasque et omne op-
pressorum hominum genus apud imperiale tribunal tutatus est indefesse.
* Siquidem invictissimo imperatore Friderico patrueli suo in italicam Conr. Sacr.
expedicionem iter agente cum et ipse sicut necessarius et perutilis 322 (Rahew.,
20 imperii negociis ire debuisset, nutu divino contigit ipsum iter retractare, O.Frxd.lV,14).
ut vir religiosus inter manus fratrum orancium pocius quam inter
strepitus preliancium expirans dicere [F. 29'] posset b : Domine, suscipe
me, ut cum fratribus meis sim, cum quibus etc. Benigne vero ab im-
peratore dimissus multis gemitibus commissam sibi sue benignitati com-
25 mendavit ecclesiam. Ac quodam spiritu prophetico de fine suo prescius,
ne post mortem suam ipsam aliquo modo gravaret, i n libertate eleccionis,
ut iam septus in aliis ecclesiis factum esse dicebatur, earn nullo modo
privaret, postulavit atque super hoc fide accepta ad propriam sedem rediit.
Salutatis fraterna caritate media quam intime fratribus et valedicto
30 magna cordis contricione et lacrimarum effusione multis asstantibus
et contuentibus sedem Frisingensem deseruit, occasione visitandi
Cisterciense capitulum viam carp it et iam dudum languore ac debilitate
corporis invalidus laborioso i tin ere, nihil tamen adhuc suis, qui secum
erant , metuentibus, ad prenominatum Morimundinense monasterium
35 pervenit. Ibi per aliquot dies lecto Cubans et iam de obitu suo nequa-
quam dubius dum sacro liquore, sicut mods est, perunctus fuisset et
de omnibus rebus propriis laudabili testamento ordinasset, inter cetera
se catholice fidei assertorem iuxta sancte Rom an e ymmo universalis
ecclesie i reguJam professus est. Convocatis igitur ad se in cubiculum Pav. c lv.
40 monachis plura de bono religionis, de immortalitate anime, de pena
damuatorum, de gloria salvandorum graviter et sapienter locutus est in
habitu monachal], quern semper gerebat. [F. 30 J Deinde multa prius Conr. Sacr.
(Rakew.) I. e.
a Historiamque Hs. b possit Hs.
1 S. 723, 31.
45 a Der folgende Text entstammt nieht} wie es scheinen honntej den
Qesta Friderici Rahetcins IV, 14 allein, sondern ist ausser aus den Oesta
ouch aus dem die Qesta beniitxenden Liber traditionum Frisingensium
des Conradus Saerisia (Mon. Qerm. hist., SS. XXIV, 322 f.) entnommen,
wie die Lesarten und die in letxterer Quelle sich findenden und oben
50 tciederkekrenden Zusdtxe beweisen.
— 736 -
cordis contricione et humili confessione reatum suum cognoscens in
tan turn eciam, ut de minimis petens veniam servorum suorum pro-
sterneretur pedibus, sumptis sacrosanctis misteriis in medio multitudinis
sanctorum hominum tarn episcoporum quam abbatum una cum ipso
laudes canencium atque de interitu tanti viri miserabili fletu condolencium 5
necnon et immoderatam » cordis contrition em *> seu humilitatis ex-
hibicionem c divinitus illi inspiratamd cum non modica admiracione
animadver tencium domino spiritum reddidit. Cuius revera morte summa
prudencia mentis, regalis forma corporis tibi, Frisingia, laus et gloria
specialis, tocius ecclesie spes maxima et decus eximium [et, quicquid 10
humana fragilitas novit esse iocundius, to turn, proch dolor, in momento
evanuit. Fefix utique et pro meritis suis divino munere donatus, ut
antea raptus sit, quam unicam suam dilectam ecclesiam, cui intimo
amore annexus fuerat, in favillam et cinerem conversam vidisset et
subversam ! etc. 15
Raheic. I. c. Cum autem aduc vivens locum sepulture sue fratribus digito de-
monstrasset extra ecclesiam in loco humili, ubi scilicet ab omnibus
fratribus calcari debuisset, huic eius ultime voluntati obviandum puta-
batur, et intra septa ecclesie [iuxta mains altare honoritice tumulatus
est, eiusque sepulchrum a cunctis fidelibus honore et veneracione 20
Pav. c 1 «>. dignum babetur. Cuius probatam [F.30'J vitam precessisse mira, que
ad ipsius sepulchrum, ut fratres asserunt, miracula, que deus operatur,
testantur.
Hie preclarissimus pontifex duo monasteria ordinis
Premonstratensis in sua diocesi fundavit , unum dictum 25
Sceftlarn1 anno Christi 1140., ubi olim fuit cenobium ordinis
S. Benedicti, sed per Hu'nos aut Arnoldum Impium2 in de-
sertum omnino redactum, alterum prope Frisingam Nova-
cellam8S. Petri anno domini 1141.4, 22. anno ab incepcione
eiusdem ordinis. In cuius monasterii capella S. Katherine 30
S. Marinus5 presul et suus capellanus Declaims sepulti re-
quiescunt, ad quorum tumbam altissimus miracula in dies
operari non cessat. Insuper anno Christi 1142. collegium
canonicorum secularium S. Sixti in Sliersee6 fundavit, cui
advocatum nobilem quendam Waldecker preposuit. Ubi 35
similiter quondam monasterium sub regula S. Benedicti floruit
a immoderata Hs. *> contricione Hs. c exhibicione Hs. d in-
spirata Hs.
1 Schaftlarn ; vgl. oben S. 165, Anm. 5.
3 Vgl. oben S. 118,19 ff. 40
3 Neustift; vgl. oben S. 165, Anm. 4 und 5.
4 Zu dieser Jahrxahl vgl. Meichelbeck, Historia Frisingensis I, 1,320.
* Oben S. 62, 30 S. Maurus genannt. Nach Rader, Bavaria
sancta II, 114 kommen fur ihn auch die Narnen Maurinus und Martinus
vor. Sein angeblicher Bischofssitx ist unbekannl. Die Oebeine der hi. Marinus 45
und Theklanus xu Neustift icurden 1634 durch die Schweden vemichtet;
vgl. Prechtl, Beitr&ge xur Geschichte der Stadt Freising III, 33.
8 Vgl. oben S. 166, Anm. 1.
— 737 —
per quinque fratres * constructum, sed per Arnoldum ducem,
ecclesiarura destructorem, vel Hunos ex integro desolatum
fuerat.
Hie beatus episcopus in sua diocesi multas ecclesias
5 propria manu consecravit. Inter quas basilicam in Cbemoten8,
filialem parrocbialis3 inVilsbaim, in honore S.Marie Magdalene
dedicavit 1142.
Eagewinus vero, canonicus Frisingensis, abbreviator
et notarius suus sibique multum familiaris, qui morti eius
10 preciose interfllit, hoc epitaphium composuit et tumulo eius in-Rahew.,
scribi fecit: Q.FriddV,14.
[F. 31 J Libra m Phebus subiit cum falcitenente,
Luci nox prevaluit die deerescente,
Vita minus habuit morteR prevalente,
15 Otto quando corruit raptus, heu, repente.
Hie, si gradum consulis: presul dignitate;
Formam : decens, habilis, iuvenis etate;
Genus: alta n obi lis regum maiestate;
Mores : commendabilis mira probitate.
20 Monachum se prebuit, si religionem,
Ydeas asseruit, si positionem.
Virgo, cuius meruit intercessionem,
Eius ad, quern genuit, agat mentionem.
Huius frequens ocium in pbilosophia,
25 Mai us exercicium in theologia,
Fedus sibi mutuum cum phylologia;
Nunc sit ei speculum sum ma theoria.
Plangat hunc Germania planctu general i,
Magis b tu, Frisingia, orbac viro tali,
30 Cui tot privilegia dono speciali,
Jugi querimonia debes lamentari.
Huius in d te d studio studium vigebat ;
Grata disceptacio pi u res acuebat.
Quid mos aut quid racio, nemo non videbat;
35 Fraus et cavillacio la tens non latebat.
» nocte Hs. b Maius Hs. c orbata Hs. d vite Hs.
1 Meichelbeck, Ristoria Frisingensis 7, 7, 79; Bitterauf, Die Tra-
ditionen des Hoehstifts Freising 7, 112.
7 Kemmoden, Nebenkirche der Pfarrei Vilsheim, Dekanats Landshut.
40 a Pei, SS. Rer. Austr. 7, 1201 druckte irrtiimlich: in Chemotn
filialem, parochialem in Vilshaim, woraus bei Meichelbeck, Hist. Fris. 7,
7, 325 falschlichericeise xwet angeblich von Bischof Otto geweihte Kirchen
entstanden : ecclesiam filialem in Chemotn et parochialem in Vilsheim.
(^uellen u. ErOrterungfin N. F. III. 47
— 738 —
Hie sacrum ecclesie sublimavit cultum.
Ipse dedit strepere logicum tumultum;
Hoc in eius cinere totum est sepultum.
Talem nemo plangere potest satis multum.
[F.3V] Quis nunc tantam gloriam forinis affirmabit? 5
Quis ad consequenciam tropos revocabit,
Aut quis eleganciam dictis assignabit?
Heu, qualem sentenciam scola vento dabit!
Quid rerum compactio sagax, dum rimalur,
Mathesis abstractio quid, dum contemplatur?' 10
Quid nisi hie privatio, per hunc dum probatur,
Quid ambaruma actio morte sciri datur?
Huius necem patria iuste dedignata,
Clara *> dolens atria rectore privata.
De se bene meritum cernens in favilla 15
Ivit in interitum pariter et ilia.
Quicquid in orbe beat preclaros et meliores,
Presulis Ottonis mire cumuiavit bonores.
Si proavi vel avi probitas, sacer ordo, potestas
Deberentc mortis furias cohibere molestas, 20
Non moriturus erat preclare preditus illis.
Heu, talem communibus accessisse faWllis !
Quam facunda viri vox, qualis philosophia,
Hortatu regum docet edita chronographia.
Luxit eum propria sedes comitata ruina. 25
Propicietur ei deus et pia virgo Maria!
Tantas ad exequias turba populorum
Pias fundat lacrimas mestum ducens choruml
Ad preces continuas et lamenta quorum
Ilium salvet, animas qui beat his tor urn! 30
Obiit autem Otto episcopus Frisingensis dignissimus
IV, 14. /s.fidelissimusque interpres inter sacerdociura etimperium anno
incarnacionis 1158. 10. Kal. Octobris1 in die S. Mauricii regnante
serenissimo Friderico anno imperii eius 3., regni 5.
Tab. CI. b 1 [F. 32] Sextus vero filius S. Leopoldi Conradus nomine, amator 35
u. Pav. c 1 «\ iusticie, adultus fact us Pataviensis ecclesie pontificatum adeptus post
mortem Remberti* 1 148 d clero et populo carus fuit. Quem episcopatum
16 annis feliciter rexit. Deinde mortuo Eberhardo archiepiscopo Salcze-
burgensi tempore pape Alexandri III. in archiepiscopum Saiczeburgensem
a amborum lis. b Clare Hs. c Deberet Hs. * am Rand. 40
1 22. September, Tag des hi. Mauritius.
8 Quelle : nach abgang pischof Reinprechts.
— 739 —
promotus est anno Christi 1164. Sedit landabiliter annis quatnor. Ubi
multas tribulaciones propter prefatum Alexandrum III., quern colebat,
ab imperatore Friderico I. patruo suo et Victore antipapa ac Rudperto
Pataviensi episcopo passus est. Bed ipse ut verus dei athleta se
5murum pro ecclesia dei posuit et vero pape Alexandro con-
stanter adhesit, immo eciam stabilitate sua1 totam Austrian* Tab. CI. b 1
ad idem verum caput traxit et indubitatum papam. In his tribulacionibus
et adversitatibus ab imperatore illatis transtulit se in monasterium
Admontense in Eni valle. Cui multa bona fecit Ibi infirmatus domino u. Pav. el9.
10 nostro Jesu Cbristo ilium vocante de medio est sublatus et in eodem
cenobio Admontensi in pace est sepultus anno Christi 1168.
Leopoldus virtuosus, ortodoxus ac bellicosus princepe, d ictus pater Tab. CI. b 2
pairie, primogenitus ducis Hainrici Jochsamergot, cepit ducatum Austrie
regere defuncto patre anno Christi 1177., secundus dux Austrie, amator
15 spiritualium hominum. Hie Leopoldus presens fuit, quando papa
Alexander III. et imperator Fridericus reconciliati sunt apud Vene-
[F.32']cibls anno domini 1178. 9. Kal. Augusti.*
Hie dux Leopoldus anno Christi 1181. mare transiens ex terra
sancta magnam partem sancte crucis quasi palme virilis in longitudine
20 secum attulit, que usque hodie in monasterio Sancte Crucis ostenditur.
Item cum imperatore Friderico I., Pbilippo rege Francorum et Richardo
rege Anglie aliisque principibus pluribus in terram promissionis pro
fide Cbristi transivit anno domini 1189. Ubi ob sua egregia ibidem*
viriliter cum effusione sanguinis in propria persona facta nova anna u. 2.lat.Ausx.
25 rubei colons cum albo in medio posito per* trans versum* quinque4
aureis aquilis4 mutatis4 ab eodem Friderico imperatore honoratus est-
In perpetuum sue invicte strennuitatis signum hunc gloriosum 2. lot. Ausx.
clipeum domus Austrie, supra galeam coronam auream cum magno
manipulo pennarum pavonum, contra infideles pugnando obtinuit cruce
30 signatus, quoniam ex mandato cesaria Friderici pan nerium Austrie
precessit pannerio regis Anglie. Quod regem angustiabat; ideo vexillum
Austrie oppressit. Tacuit autem Leopoldus, quia ea die pugnandum
fuit. Et eciam Christiani postea obtinuerunt victoriam sub vexillo
Austrie, quod in maxima necessitate contra host es Christi erigebatur.
35 * am Rand hinxugefugt.
1 Eat man es hier nur mil rhetorischer Ausschmiickung der Texte
beider Quellen xu tun oder liegt ein dritter Quelleniext vor? Letxteres ist
uahrschetnlich. Vielleicht etne Vtta Chunradi episcopi Salisburgensis.
Man vefgl. die Stelle in der Vita Oebehardi et successorum eiu8 (Mon.
40 Qerm. hist., SS. XI, 45): pretaxatus presul (Konrad von Salzburg) im-
mobilis columpna veritatis, eed et aequivocus eiun Chunradus Mogontinae
sedis preclarissimus nee non et Hartmannus Brixinensis ecclesiae sanctis-
simus episcopus murum se pro domo Israel opponebant.
* Das Tagesdatum diirfte dem Ckr. Ursp. 358, 24 entnommen sein,
4o uelch letxteres aber die richtige Jahrxahl 1177 daxu angibt.
■ Zu Mon. Oeim. hist., Deutsche Chroniken VI, CCXXXU ist hier
xu bemerken, dass Fexens Abdruck hier nicht luckenhaft ist.
4 W ohl Zusatx aus dem deutschen Ausxug (vgl Mon. Qerm. hist.,
Deutsche Chroniken VI, CCXXXUI), wo es hetsst : und verkert den alten
fiOschilt mit den funf adlern, was auch Ebran 109 iibernommen hat.
47*
- 740 —
Ckr.Ur8p,361. Fuit autem rex Anglie Richard us homo ferocissimus, favorabilis,
glorie cupidus, pecunie liberalis, quern ipai Sarraceni et populus christian us
Tab. CI. b 2. ac alii timuerunt. Anno Christi 1193. l rediens ab expedicione
Ebran 109. Hierosolimitana veniens [F. 33] Austriam Wienne capitur pro ob-
Tab. CL b 2. proprio, quod duci Leopoido in terra sancla cum suppressione vexilli 5
2. lot. Ausx. Auetrie intulerat. Coactus fuit ampliare muros civitatis Wienensis et
fossatum et Anesum, Haimburgam ac Novam Civitatem innovare euis
Ebran 109. propriis expensis, insuper dare imperatori Hainrico VI. 100000 et duci
Tab. CL b 2. Leopoido 50000 florenorum pro sua liberacione. Qui liberatus in patriam
Chr.UrspJ}61. propriam devenit ibique postmodum fuit a quodam milite occisus. Hie 10
Tab. CL b 2. Jjux Le0p0idU8 civitatem Wienensem ampliavit et civibus ibidem bona
fecit. Insuper quia Sobieslaus dux Bohemie sepe damna Austrie in-
tulerat, idcirco hie Leopoldus dux exercitum movit in Moraviam* et
apud civitatem Olmuncensem et Brunnam longe lateque terrain devastavit.
Denique patruum suum Fridericum ducem Bohemie, Wlasdilai II. regis 15
Bohemie filium, per dictum ducem Sobieslaum e regno pulsum in
ducatum Bohemie restituit. Item anno domini 1174. dux Leopoldus
et frater suus, dux Hainricus de Medling senior, accincti sunt glad i is
militaribus penthecostes. Et eodem die duci Leopoido desponsata fuit
domina Helena filia secundi Geyse regis Hungaiie, Bele III. soror, que 20
tamen in iuventute sibi promissa fuit. Ex qua genuit duos filios et
c 6 u. 2. lot. unam filiam, Hainricum» et Leopold um et Chunegundam, que despon-
Ausx. sata fuit Ottakaro [F.331] iuniori, duci»> Stirie, a patre suo, qui ei
aliquot districtus ut a Wilhamspurg* usque ad Piesting, Hertzogen-
burg pro dote donavit.4 Mortua ipsa sine liber is Ottokarus efficitur 25
leprosus. Sic comitatum suum ordinavit et vendidit socero suo duci
Leopoido ita levi precio, ut calculo facto c militaris quilibet tribus obulis,
Tab. CI. b 2. colonusd prod unod veniret, anno domini 1192. Et ita Leopoldus dux
Austrie f actus est dux Stirie primus huius generis. Ducavit in Austria
annis 16, in Stiria in 2. annum. Feodalia ducatus Austrie ab imperatore 30
Friderico I. conduxit, sed Stirie a filio eiusdem, imperatore Hainrico VI.
Hie Leopoldus dux Austrie et Stirie villas Nidernsulcz et Pawn-
gartten cum magna silva monasterio Sancte Crucis donavit. Dotavit
insuper cenobium Gotwicense. Hie virtuosus dux volens iam tercia
vice in terram sanctam trans mare pro Christi fide transire, apud^5
castrum Gretz cadens de equo crus f regit, ex quo sibi vesica infecta
orta fuit. Quam ob rem pes sibi abscisus fuit. Deinde monichalem
habitum induens ait: Utinam oves Sancte Crucis pascere deberem cum . . .&
a von einer Hand des 16. Jhdts. durchstrichen, daxu am Rand:
Fridericum. b dariiber comiti 3 Hs. c forte Hs. d am Rand hinxu- ^0
gefiiyt.
1 Die Quelle: 1192.
2 Aus der aueh unten S. 742 beniitxien Biographie Eeinrichs
von Modling der Tab. CL
8 &o der 2. lat. Ausx. 45
4 In den Worten: pro dote donavit dringt der Text des deutschen
Ausxugs : bet seiner tochter ze haimstewr verschriben durch (vgl. Deutsche
Chroniken VI, CCXXXIIIJ.
6 Arnpeck Hess h*er die Uebersetxung der Worte [mit] meinem
stumpf aus, weil er anseheinend keinen lateinischen Ausdruck fiir letxteres 50
Wort {and.
— 741 —
Et in habitu religioso spiritual deo reddidit anno Christi 1193., in
capitulo cenobii Sancte Cruris sepultus. Domina Helena coniunx sua
deinde diem obivit anno domini 1199., relinquentes duos filios Fridericum
et Leopoldum.
5 Hie vel secundum alios pater * eius cum Neapoli esset 2. lot. Ausx.
[F. 34 J apud cesarem tempore raagni frigoris misit nuncium ad Wiennam,
ut sibi apportaret ain ortzen' alias luxine kfirsen. Nuncius autem
intellezit ain oxine. Sic nuncium cives Wienne, quod non bene intellexisset,
arguebant. Ille se tuens dixit se bene intellexisse. Sic, cum pelles
10 bovine nimis graves essent, de vaccinis perfecerunt, et nuncius apportavit.
Visa re satis iratus fuit. Novitas pervenit ad aures cesaris. Cui res
ipsa magno gaudio fuit, et dixit duci, quod, si portaret vestem in die
festo, vellet sibi terram super Anasum et Stain' et Krembs dotare.
Quod ita factum est. Hanc rem gestam diversi diversimode
15 attribuunt : alii duci Hainrico, qui tamen nunquam legitur
fuisse in Apulia cum cesare, — in latino4 et vulgari6 ita
reperi — , alii6 filio eius Leopoldo huic, eo quod fuerit in
Neapoli cum cesare Hainrico VI., qui sibi Stiriam contulit.
Idcirco hec boni interpretis iudicio relinquo.
20 Hainricus de Medling senior, venerabilis, animosus princeps, Tab. CI. b 2.
Hainrici dicti Jochsamergot, primi ducis Austrie, secuudus filius, Leo-
pold i Virtuosi frater, babitavit in castro Medling ; ideo dictus fuit dux
Hainricus de Medling., Possedit castra sub montanis Newdarf, Medling,
Salenaw, Dreskirchen, Walteretorf et Keysersperg. Insuper Otakerus
25 * Von Utxterem erxdhlt diese Qeschichte in dem vertcendeten Wort-
laut der 2. lateinische Ausxug (nach dem deutschen Original der Oester-
retehisehen Chronik von den 95 Herrschaften selbst, Mon. Qerm. fust.,
Deutsche Chroniken VI, 92 f.) und der deutsche Ausxug, der oben deutlich
in emtgen Zusdtxen benittxt erseheint
30 * Dieses Wort ist nicht im 2. lateinischen Ausxug und auch nicht
im deutschen Originaltext der Chronik enthaltm, sondern entstammt offenbar
dem deutschen Ausxug , tco der Text (Cgm. 425, f. 2*) folgen>ieim*ssen
lautet : der bracht da* land ob der Enns und die stet Krembs und Stain
mit der ochsenkursen ze wegen, das er die vor dem kaiser trueg, die
35 man im von Wienn bet bracht. die solt orczen sein gewesen. das het
der pot nit recht vernomen und bracht ain k Green von oebsenhewt.
In SchmeUers Bayerischem W brterbuch P, 1295 '6 ist diese Stelie au* der
genannten Handschtift unter Kursen beispielsweise abgedruckt und merk-
iciit d gerueise hitder orczen em Fragexeichen gemacht. orcz ist Pelx, so
40 dass fiiglich diese Stelie auch alsBeispiel xuEtz bet Sch metier a. a. 0. PfJ54
gehoren wiirde.
8 Die Oesterreichische Chronik sagt (Mon. Qerm. hist., Deutsche
Chroniken VI, 93): das lendel bey Ens und Chrems, darnach der 2. lat.
Ausxug: terram supra Krembs et Anasum. Der deutsche Ausxug, der
45 hier oben tcieder xur Erganxung herangexogen ist, setxt selbstdndig Stein
daxu (vgl. den Text in der votigen Anm.). Seemiller ist bei seiner Zu-
sammenstellung der selbstandtgen Zusdtxe des deutschen Ausxuges xur
Oesterreichischen Chronik (a. a. 0. VI CCXXXUIj diese Tatsache ent-
gangen.
50 * Das diirfte der 2. Iqteinische Ausxug sein.
6 Qemeint ist mit a Her Wahrscheinltchkeit tcohl der deutsche Ausxug.
8 Welches sind diese Quellen?
— 742 —
iunior dux Stirie huic duci Hainrico ordinavitet dona vit dominium
Gumppoltzkirchen, quod sibi pro dote inter cetera pro coniuge [ F. 34']
sua per socerum suum ducem Leopoldum assignatum fuit. Hie dux
Hainricus de Medling una cum fratre suo Leopoldo, ut supra dictum
est, miles creatus est anno Christi 1174. penthecostes. Hie Hainricus 5
dominia sua sub montanis cepit regere anno domini 1177. et bene ea
46 annis rex it. Anno domini 1176. tempore genitoris sui hie dux Hain-
ricus una cum fratre suo duce Leopoldo procinctum in Moraviam movet
et apud Olmuncensem et Brunnam terram longe lateque devastant.
Moxque Sobieslaus dux Bohemie habens secum in exercitu Sax ones, 10
Polonos, Hungaros, Moravos et Bohemos territorium late apud Zwettel
ineendiis et preda damnificavit. Hie Hainricus dux vineas, villam
Sulcz et aliquas hubas cenobio Sancte Crucis donavit. Huic uxor erat
domina Reitza filia regis Bohemie, ex qua genuit Hainricum de Medling
iuniorem. Et dictus dux Hainricus senior migravit ab hoc seculo anno 15
b 3 Christi 1223., et domina Reitza coniunx eius uno in tumulo in capitulo
Sancte Crucis sunt sepulti. Reliquerunt filiuni Hainricum iuniorem.
Fridericus dictus Ortodoxus, devotus, timoratus, elegans princeps,
Leopoldi Virtuoai, ducis Austrie et Stirie, primogenitus, liberalis Leopoldi
ducis Stirie germanus, tercius dux Austrie, mox post obitum patris 20
anno Christi 1193. cepit regere Austriam et [F.35] laudabiliter quinque
annis ducavit. Huius tempore ingens fames erat, adeo ut homines et
iumenta pre fame morerentur. Ea tempestate magna turma locustarum
quatuor alas habendum, per Hungariam, Croaciaill l et Stiriam cuncta
devastancium, et, cum volabant, terram obumbrabant ut nebula spissa. 25
Hie Fridericus villam Weczldorf monasterio Sancte Crucis dedit.
Anno domini 1195. hie Fridericus dux Austrie cum aiiis multis
principibus ex Almania in Hispaniam contra Sarracenos, qui ex Affrica
in Hispaniam venerunt, pugnaturus ivit, sed, heu, in eodem bello multi
Christiani interierunt. 30
Anno Christi 1197. procurante imperatore Hainrico VI. Fridericus
dux Austrie prefatus cruce signatus et multi principes spirituales et
seculares mare transierunt pro liberacione sancte civitatis Hiero-
solime ac sancte terre, quam Sarraceni superioribus diebus Christiaais
ademerunt. Et secundo eiusdem expedicionis anno, videlicet Christi 1198.1 35
christian issimus Frideiicus Austrie dux in eadem sancta terra
altissimo spiritum reddidit. Eductus in Austriam in capitulo Sancte
Crucis humatus. Et sine uxore et liberis diem obiit. Cui frater suus
liberalis Leopoldus dux Stirie in secundo anno in ducatu Austrie suc-
cessit, de quo infra. 40
Leopoldus dictus Liberalis, circumspectus, devotus et puis prin-
ceps, virtuosi [ F. 35'] Leopoldi Austrie et Stirie secundus filius, orto-
doxi Friderici ducis Austrie frater, cepit regere ducaium Stirie anno
Christi 1193. statiin post mortem patris sui Leopoldi Virtuosi ducis et
secundo anno post fratris* sui ducis Friderici in Austria cepit ducare 45
anno domini 1199., quartus dux Austrie et secundus dux Stirie de eadem
a fratri Hs.
1 Die Quelle: die flugen durch Hungern, durch die Steirmarich
und durch Krain.
— 743 —
progeDie. Eodem anno Emericus rex Hungarie, filius Bele III.,1
armata manu Austriam intravit et earn incendiis et preda multum
contrivit.
Anno domini 1200. in penthecoste b i c dux Leopold us cam magna
5 gloria in presencia Conradi archiepiscopi Maguntini, comitis Schi-
rensis,2 et Eberhardi archiepiscopi Salczeburgensis miles creatus est.
Eodem die pax fuit facta inter Emericum regem Hungarie et predictum
ducem Leopold urn. Et ibidem rex Emericus fratrem suum Andream II.
in graciam suam recepit, qui postea eciam fuit rex Hungarie, pater
10 S. E lizab e th.8 Eodem anno monasterium Scotorum Wienne a Wolfhero
episcopo Pataviensi dedicatum est.
Anno Christi 1201. terremotus magnus fuit.
Anno domini 1203. domina Theodora cognata Alexii imperatoris
Grecorum per eundem Alexium desponsata fuit duci Leopoldo, qui cum u. c 6. b 3.
15ea Wienne solennes nupcias celebravit. Genuitque ex ea tres filios,
Leopoldum, Hainricum et Fridericum, et quatuor filias, Margaretam,
Agnetem, Constanciam et Gerdrudem, de qmbus infra.
Anno ChrUti 1205. dictus imperator Alexius [F. 36] ab imperio
Grecorum exputeus est et urbs Constantinopolitana capta et Wandebinus
20 comes Flandrensis in imperatorem Grecorum erectus. Cui successit frater
suu8 Heinricus, post quern Petrus de Ausserra. Eodem anno duci
Leopoldo ex Constant inopoli magna pars sancte crucis cum aliis Sanctis
reliquiis mi as a est. Leopold us hie communiter dictus est pater clericorum.
Quinymmo Wiennam valde dilexit et ibidem habitavit, civibus eciam
25 multa donavit et accomodavit, et e converso cives eum vehementer ut
fideles subditi amabant; idcirco eis multa privilegia prestitit.
Ipse adiutorio fuit domine Constancie filie regis Arogonie,
relicte olim Emerici regis Hungarie, ut pacifice cum bonis suis ex
Hungana in Arrogoniam veuiret. Que Constancia postea desponsata
30 fuit Romano imperatori Friderico II., qui ex ea genuit Hainricum regem
Komanorum.4 Cui coniuncta fuit Margareta huius Leopoldi ducis filia
1225. », que ex eodem duos filios, Fridricum et Hainricum, peperit, qui
ambo in Apulia tempore iuventutis veneno interierunt.4 Item predicto
anDO 5 prefatus dux Leopold us cum magna milicia venit in auxilium
35 Philippo regi, duci Suevie, dum Colonienses obsideret, et ibidem egregia
militaria facta perfecit, per que ingentem gloriam et laudem obtinuif
Hie duxLeopoldus construxit cenobium dictum [F.361] Campum
Liliorum ordinis Cisterciensis, cui Wilhalmspurgk et vadum per
fluvium Traisna et alia bona multa donavit. Ipse insuper edificavit
40Novam Civitatem in Austria et eidem ducatui Lintz, Wells, Wexenberg,
Otmanshaim, Brein, Hartstain cum omnibus attinenciis comparavit.
Anno domini 1208. crucem suscepit et trans mare in terram sanctam
transivit.
* am Rand Rs.
45 * ZusaU naeh Thurocx i 6.
» Vgl. oben S.200J3ff.
9 Nack Thurocx i 7. Vgl. oben S. 204.
\ Vgl. oben S. 726.
1 Die Quelle macht keine Zeitangabe.
— 744 —
Anno Christi 1212. dictus dux Leopold us ad bell urn compromissuni
in Galicia Hispanic cum Sarracenis, qui ex A Africa venerant, committendum
ivit. Ubi pagani in fugam versi, multi ex eis mterfecti sunt.
Anno Christi 1216. Leopold us dux cum multis militibus ac aliis
b 4. in monasterio Neuburga Claustrali crucem assumpsit et cum secundo 5
Andrea rege Hungarie, patre S. Elizabet, aliisque pluribus prin-
cipibus maie traosnatavit et in 16 diebus usque ad civitatem Damiatam
in Egipto pervenerunt. Quod tamen raro evenit ita tarn brevi temporis
spacio mare transnatare. Et obsiderunt earn. Quod tan turn paganos
terruit, quod pi u res sua opida et castra dimitterent. Et predicta ci vitas 10
Damiata divina gracia a Christ ianis est capta anno Christi 1219. Eodem
anno dux Leopoldus repatrians Wiennam per v en it cum gaudio magno.
Anno domini 1228. a Hainricue Roman or um rex, secundus filius
imperatoris [ F. 37] Friderici II., socero suo Leopoldo duci Austrie et
Stirie cunctisque Sllis sequacibus hanc largiter concessit digni-15
t a tern, ut in sui ducatus pileo regalis corone dyadema1 ferre possit.
Hec et alia clarius in privilegio desuper dato, cuius tenor
sequitur et est talis:2
In nomine sancte et individue trinitatis Amen. Hainricus dei
gracia Eomanorum rex et1 semper Augustus. Dignum est nimirum b 20
et b consentaneum b possibilibus rogatibus regiam maiestatem omni
tempore annuendo largissime subvenire ipsosque0 benigniter adimplere.
Noverit igitur omnis Christi nostrique regni pre sens etas et posteritas
successura, quia nos principum, quorum iure quemque d Romanorutn
regem® est0 eligere, beneplacito, consilio et favore omnia iura, gracias 25
et libertates cunctasque bonas consuetudines nobiliura terrarum Austrie
et Stirie, que hucusque ad nos ab antiquis Romanorum imperatoribus
regibusque plenarie devenerunt, de quibus eciam rite et racionabiliter
noster et sacri regni dilectus Leopoldus dux Austrie et Stirie autiquorum
imperatorum Romanorumque regum litteris, quas certudinaliter lesione 30
qualibet procul mota vidimus, plenius* nos instruxit. Et cum divina
gracia regia perfectissime fruimur potestate, procul dubio nostram regalem
bene condecet largitatera, ut nostros et sacri regni principei [ F.37'J
eorumque terras iuribus et graciis sublevemur. E quibus specialiter
magnificum c et sacro regno fideiissimum summum nostrum principem 35
Leopold um ducem Austrie et Stirie easque suas terras sequentibus
iuribus et graciis et libertatibus volumus honorare. Primo, si aliquis
alicui ducum Austrie et Stirie, quacunque censeatur dignitate, suarum
terrarum provincias et alia cetera, quocunque nomine nuncupacioneque s
censeantur h, que a regali magnificencia seu a principibus spiritualibus 40
concession is collacionisve officio derivarentur, legare, dare, obligare,
donare, vendere contingeret, eosdem i venditores sive obligators huiusmodi
regalis nostra maiestas nee* aliquis hominum aliqualiter valeat iuipedire,
a MCXXVIII Hs. b et mam et nebst leerer Stelle Hs. c {Ml Hs.
<l quque Hs. 0 regentem lis. * pleniter Hs. s nuncupacione Bs. b Ce- 45
seantur Hs. * eosque Hs. k ne Hs.
1 Quelle : auf das hertzoghiitl die kayserlichen pogn.
* Zur Textvergleichung tcurde der Abdruck im Archiv fur Kunde
osterreichischer Qeschichtsquellen VIII, 114 benutxt.
— 745 —
quod si autemft vendicio aut obligacio aut donacio, legacio' evenire
contingeret tam repente, quod necb regia maiestas nee huiusmodi
collfltores possent aliquatenus requiri, ducibus Austrie et Stirie <> pre-
dicts in eomm iuribus ob hoc nullum b eveniat* penitus detrimentum.
5 Eciara idemb gloriosus princepa Leopoldus dux Austrie et Stirie coram
nostre naaieMatis oculis et electorum Rom an i regni culminis inquisicione
et sentencia obtinuit presolerter secundum suarum antiquarum litterarum
recitacionem omnia sua iura et feoda, cuiuscunque condicionis sint, in
equo residens recipiat talibus collacionibus preditatus. Preterea eidem
10 illustripsimo principi Leopoldo duci Austrie et Stirie cunctisque suis
sequacious banc largiter concedimus dignitatem, ut in sui principatus
pileo nostre regalis corone dyadema [F.38] solemnius ferre possit
volentes largius omnes suas teiras seu diciones, districtus et cetera ad
huiusmodi pertinencia vel que in poslerum poterint obtinere, habere b
15 cuncta iura, libertates, gracios bonasque consuetudines, quas® duces olim
terrarum f iam dictarumff pie recordacionis in b commendabilera ex antiquis
consuetudinem perdu xerunt aut que recent er a nostre manibus excellencie
susceperunt quibusvis impedi mentis procul motis demum mandantes et
sub interminacione gracie nostre districte precipientes, ut nullus sit,
20 qui ausu ductus temerario* strennuissimum principem Leopoldum ducem
Austrie et Stirie prefatum suosque sequaces audeat impedire vel alicuius
ingenii scrupulo molestare. Quod si facere presumpserit, oflensam k
nostre maiestatis se noverit incureurum. Ad quarum 1 eciam graciarumm
concessarum perhennem memoriam presentem b eis litteram conscribere
25 et Bigillo nostro iussimus insigniri. Testes sunt hii : Ludowicus dux
Bavarie, palatinus comes Rheni, Ulricus et Ludowicus comites deFerreto n,
Conradus burgravius de Nuremberga, Fridericus de Druhendingen °,
Eberbardus dapifer de Walnpurg, Conradus pincerna de Winsteten p,
Conradus de S in id e veld p aliique quam p lures. Acta apud Ezlingen anno
30 dominice incarnacionis 1228. 9.<iKal. Septembris indiccione prima.
Hie dux Leopoldus cenobio Geyrach in Stiria ordinis Carthusiensis Tab. CI. b 4.
multa bona fecit.
Leopoldus dux Austrie et Stirie anno domini 1230. per-
rexit in Apuliam [F. 36* ] una cum Berchtoldo patriarcha Aquileiensi,
35 Eberhardo archiepiscopo Salczeburgensi, Sifrido episcopo Ratis-
ponensi1 et Hermanno duce Karinthie aliisque principibus ad con-
cordandum et uniendum papam Gregorium IX. et imperatorem Fri-
dericum II. 'Et cum papa dedisset sibi plenariam auctoritatem, Dt. Ausx.
processit in Apuliam , u b i in civitate S. Germani diem extremum Tab. CI. b 4.
40feliciter clausit. Cuius intestina sepulta sunt in Monte Cassino ordinis
S. Benedicti, ossa vero reportata sunt in terram suam Austrie in
a aut Es. b fehlt Es. c Stire Es. d veniat Es. © qua Es.
t terras Es. e dictorum Es. h me. Es. i tremerarie Es k offensum Es.
l quorum Es. m gracias Ha. n Fereno Hs. o Druhendigen Es. P so Es.
45 q 12 Hs.
1 Statt Sifrido episcopo Ratisponensi, wofiir Eerm. Alt. 391,33
Quelle sein diirfte, say en die Tab. CI : ain pischoff zti Passaw.
7 Der Anfang des folgenden Sntxes stammt xweifello* aus dem Texte
des deutsclien Ausxuges. In Clm. 425, f. 3' lautet des letxteren Text (ver-
50 stiimmelt) : und [lie sich] geben ganczen gewalt von dem pabst und
zoch zu dem kaiser.
— 746 —
monasterium Campum Liliorum, quod ipse fundaverat,1 et in marmoreo
elevato sepulchro illata. Et dictus Leopoldus pacifice in Stiria 37, in
Austria 31 annis ducavit. Coniunx autem sua domina Theodora in
c 6 choro monasterii Neuburgensis requiescit. Beliquerunt tres filios Leo-
u. b 3. poldum puenim, Hainricum Crudelem et Fridericum Bellicosum, de 5
quibus infra dicetur, et quatuor filias.
c 6 Qua rum prima, Margareta, a ipatre suo fuit desponsata anno
Christi 1225. Hainrico Romanorum regi, filio imperatoris Friderici II.,
m. N. S. Emm. de R 2 COnsilio eiusdem imperatoris procurante episcopo Rati*ponensi8
Sifrido. Et nupcie regio more Nuremberge celebrate sunt in festolO
Herm.AU.387 omnium sanctorum presentibus p 1 u r i b u s regni principibus. Ubi propter
(Ann. sKj~b- frequenciam populi 40 nobiles, prelati et clerici oppressi sunt.
Ann.SRudb. 1226. domina Margareta regina Aquisgrani coronatur, sed
783. maritus eius, rex Hainricus, antea fuit coronatus 1223.4
Herm. AH. [F.39J Anno Christi 1237. Fridericus imperator propriuml5
3&?.6filjum suum primogenitum Hainricum regem Romanorum in
Apuliam in exilium deducens, ubi eciam vitam in brevi carceris
Tab. CI. e 6. squalore finivit. Et duo eius filii ex regina Margareta Fridericus et
Hainricus in diebus iuventutis sue in Apulia a patruo suo Man f redo
veneno extincti sunt.8 Anno Christi 1254. regina Margarela secundo 20
desponsata est per provinciales Austrie Ottakero marchioui Moravie,
postea regi b Bohemie, et regales nupcie in opido Haimburga solenniter
celebrate sunt. Qui tamen earn anno domini 1261. repudiavit et ea
viventeChunigundem filiam Kostislai ducis Moskavie in uxorem duxit.
Et anno Christi 12 7 2.' rex Ottakarus in opido Krembs subordinavit, 25
ut domina Margareta intoxaretur. Que non habuit cum eo liberos et
d 1. sepulta est in choro cenobii Campi Liliorum, cui multa bo Da fecit, quod
pater eius fundavit.8
Agnes secunda filia a genitore suo Leopoldo duce fuit despon-
sata cuidam duci Saxonie. 30
Constancia filia ducis Leopoldi et domine Theodore fuit despon-
sata a duce Fridenco Bellicoso, fratre suo, Heinrico marchioni Missnensi
1232. c, qui ex ea genuit Theodericum et Albertum. Quorum unus
» de — Sifrido mit Einfiigungsxeichen am Rande. b rege Hs.
c am Rand hinxugefugt. 35
1 Zusatx naeh dem deutschen Ausxug : das hat er gestift.
1 Der xueite Teil der eingefiiyten Sielle soicie dte Angabe des
Datums geht xtceifellos auf eine smst nicht beniitxte Quelle, die Notae
S. Emmet ami (Mon. Oerm. hist., SS. XXIV, 574) xuriirk. Dort heisst
es allerdmg8 an der ersteren Stelle : procurante episcopo Chunrado Ratis- 40
ponense. Warum oben Konrads Nachfolger Siegfried eingesetxt wurde,
kann ich nicht erklMren. Zum Datum vgl. Bohmer-Ficker, Regesta im-
perii V, II, n. 3993 a.
8 Vgl. Janner% Qeschichte der Bischbfe von Regensburg II, 321.
4 Quelle? DieKronung fand am 8. Mai 1222 statt; Bohmer-Ficker, 45
Regesta imperii V, II, n. 3873 a.
6 Die gleiche Stelle ist aueh oben S. 229t 12 ff. beniUxi. Vgl. die
Anmerkuw/en daxu.
• Vgl. oben S. 743, 31 ff.
7 Die Quelle: 1267. 50
8 Zusatx nach dem deutschen Ausxug ; vgl. oben Anm. 1.
— 747 —
debuit successisse in ducat u A us trie post obi turn ducis Friderici patrui
eorum, Bed Wentzeslaus- rex Bobemie una cum filio eius Ottakaro hoc
impedivit.
Gerdrudis quarta filia fuit coniuncta lantgravio Thuringie. b4
5 [F. 39'] Hainricus de Medling iunior, speciosus princeps, Hainrici
de Medling unicus natus, venacionibus delectabatur. Habitavit cum
curia sua in castro Medling, possedit dominia sub montanis cum suis
attinenciis, que genitor suus habuit, et cepit eadem dominia et bona
regere defuncto patre anno Christi 122 4. ' ac laudabiliter rexit. Obiit
10 sine liberis, sepultus in Neuburga Claustrali.
Leopoldus dictus Puer, pulcher iuvenis novem annorum, primo-
genitus Leopoldi ducis Austrie et Stirie, natus fuit anno domini 1207.
in die annunciacionis Marie Virginia. Puer scolas visitavit in Neuburga
Claustrali. Ibidem quadam vice per pedagogum suum in pomerium
15 ductus ibi ex incuria eius pedagogi arborem cini&2. .. ascendit. De
qua incaute cadens mortem ex cepit anno domini 1216., sepultus in
Neuburga Claustrali. Super quo genitor suus propter eius iuventutem
multum lamentabatur et fecit ei ibidem solennes exequias peragi.
Hainricus Crudelis, homo furibundus, Leopoldi ducis Austrie et
20 Stirie secundus Alius, habitavit in castro Medling et dictus fuit dux
Hainricus de Medling. Possedit bona et dominia subter montana
cum suis attinenciis, que olim Hainricus de Medling senior et [F.40]
Hainricus de Medling iunior, patrui sui, possederant, et cepit eadem
gubernare aduc vivente genitore suo. AnnoChristi 1225. domina Richarda
25 soror Ludovici lantgravii Thuringie, mariti S. Elizabet, per eundem u. d 1.
suum fratrem fuit desponsata duci Hainrico, et solennes nupcie cum
ingenti gaudio, hastiludio et aliis ludis militaribus Nuremberge facte
sunt in prcsencia multorum principum3 cum leticia et tri-
pudio universorum, quia eadem die Hainricus rex Romanorum
30 cum sua sponsa Margareta sorore dicti ducis Hainrici de Med-
ling sponsi nupcias in eodem loco regal iter celebravit.
Anno domini 1226. dux Hainricus de Medling insurrexit contra b4
patrem suum Leopold urn ducem, consillo iniquorum clam ademit sibi
opidum et castrum Hainburgara et dominam Theodoram genitricem
35suam cum suis virginibus irreverenter e castro eodem expulit. At dux
Leopoldus genitor eius idem castrum in brevi recuperavit. Deinceps
idem Hainricus sepe multumque vite et bonis patris ac matris inBidia-
batur, sed altissimus in omnibus viis eos custodivit ab eo. Petrus
de Vineis in epistolis suis de malicia dicti ducis Hainrici mencionem
40facit, similiter quedam cronicarum annalia idem movent.
Anno Chiisti 1227. dux Hainricus Crudelis [F.IO'J de Medling
tribus annis ante patrem suum mortuus est, in Neuburga Claustrali
humatus. Et post mortem eius et filie sue Gerdrudis dominia, que sub
montibus possederat, iterum provincie Austrie cesserunt. Domina Richarda
45 a so Hs., darnach etwas leerer Raum; unausgeschrteben.
1 Die Quelle: 1223. So auch oben S. 742, 16 ah Todesjahr Heinrich*
des Aelteren von Mbdling.
* Tab. CL: auf ain Spenling paum, Pflaumeribaum; vgl. Schmeller,
Bayerisches Worterbuch IP, 674.
50 ■ Vgl. oben S. 746, 11.
— 748 —
uxor eiua dicta lantgravia de Walterstarf sepulta est in cenobio Sancte
Cruris apud dominam Gerdrudim de Brunsvica uxore Friderici ducis
u. d 1. Bellico8i dicti, ducis Hainrici fratris, in uno tumulo. Hie dux Hainricus
de Medling ex uxore sua Bicharda unicam hereditariam filiam re-
d I. liquit, nomine Gerdrudis. Animosa, imperterrita desponsata fuit propter 5
bonum pacis Austrie, Bohemie, Moravie a patruo suo duce Friderico
Bellicoso Wladislao marchioni Moravie. Hie Wladislaus post mortem
ducis Friderici occasione uxoris sue ducatum Austrie obtinuit, sed in
brevi sine liber is defunctus est. Post cuius obitum dominam Gerdrudem
viduam duxit Hermannus comes Badensis. Qui Wiennam et quedam 10
opida in Austria possedit et similiter non diu supervixit, sepultus in
Neuburga Claustrali. Reliquit filium Fridericum, qui in Apulia1 de-
collatus est 1269.', ibidem sepultus, et unam filiam Agnetem. Post
mortem ducis Hermanni dicta domina Gerdrudis tercio desponsata est
Romano [F. 41] regi Russie, qui dimisit earn impregnatam transiens 15
in Russiam. Deinceps ipsa nunquam eum vidit. Ex quo peperit filiam
nomine Mariam. Hec domina Gerdrudis multa mala perpessa est a
rege Ottakaro, qui Austriam usurpavit. Et perrexit in Missnam ad
cognatam suam Constanciam, ibidem sepulta in monasterio quodam
monialium. 20
Agues filia Hermanni ducis Austrie et com it is Badensis et
domine Gerdrudis de Medling uxoris sue desponsata fuit Udalrico duci
Karinthie, cum quo non babuit liberos. Post cuius mortem per regem
Ottakerum ducem Austrie fuit coacta ad ducendum Ulricum comitem
de Hewnburgk, ex quo genuit filios et filias. Ex quibus deacenderunt 25
Ulricus comes de Pfaunperg, Fridericus liber de Cilia, postea comes
de Cilia, et plures alie potentes progenie.
Maria nata Romani regis Ru»sie et domine Gerdrudis de Medling
coniugis sue per eandem dominam Gerdrudem genitricem suam matri-
monialiter coniuncta est duci Steffano de A gram in Schlavonia, capitaneo 30
quinti Steffani regis Hungarie in marchia Stirie.
0 4- Fridericus dictus Bellicosus, animosus princeps, liberalis Leopoldi
ducis Austrie et Stirie tercius natus. Cui desponsata fuit anno [F. 41' J
0 5 domini 1226. Gerdrudis filia ducis Brunsvicensis, cognata domine Gerdrudis
regine Hungarie, matris S. Elizabet, cum qua solennes nupcias in civitate 35
Brunsvica multis principibus presentibus magnifice celebravit.
u. d 1. Anno Christi 1229. dux Fridericus cum consensu patris sui Leo-
poldi ducis uxorem suam Gerdrudem repudiavit et non genuit liberos
&£-ex ea. Et postea humata est ad Sanctam Crucem. Eodem anno
duxit secundam uxorem Agnetem «8 filiam ducis Meronie* Ottonis*840
consenciente genitore suo, quod tamen fuit inconveniens propter con-
sanguinitatcm. Dux Fridericus Austriam et Stiriam cepit regere [mox
a am Rand mil Einfugungsxeichm.
1 Die Quelle: Nappels.
* Jahrxahl wie oben S. 233, 33. 45
8 Namen aus Herm. Alt. 392; vgl. oben S. 204, 35 ff. und 205,
Anm. 11.
4 Tab. CI. dl: von Meran im Otecbland. Verwechselung von
Meranien und Meran ; vgl. oben S. 20 7, Anm. 1. Vielletcht hat diese
Stelle der lab. CI. xur unrichtigen Angabe S. 207, 1 mitgetcirkt. 50
— 749 —
post obitum patris sui ducis Leopoldi anno Christi 1230. et fuit quintus
et ultimas dux Austria et tercius Stirie de hac geneologia. Et primo
anno sui regiminis insurrexerunt in eum ministeriales sui et privaverunt
ipsum thesauro patris sui. Deinde Austriam incendiis et preda vasta-
5 verunt. Demum per eum humiliati et coacti sunt ad dandum obsides.
Anno Christi 1231. rebellarunt duci Friderico Hadmarus et Hain-
ricus fratres de Kuenring. Sed Hadmarus obiit eodem anno, humatus
in cenobio Zwettel eorum fundacione. At Hainricus opida Stain et
Krembs incendio consumpsit, et vocati canes ob eorum maliciam. Anno
10 primo regiminis ducis Friderici Wenceslaus communiter dictus Primis-
laus rex Bohemie cum magno exercitu Austriam [F. 42] intravit et
earn preda et incendio vastavit.
Anno Christi 1232. purificacione Marie Fridericus dux cum 200
nobilibus in monasterio Scotorum Wienne in presencia Gebhardi episcopi
15 Pataviensis et aliorum multorum ex Austria nobilium miles creatur.
Qui cunctos commilites suos scharlaco cum albo in medio et subductura
de vario vestivit et equis ac aliis clenodiis militaribus vestivit. Hie
fuit primus princeps, qui steuram a civibus Wienensibus consilio Wolfgeri
de Parau accepit. Hie dux Fridericus ad Austriam et Stiriam Carniolam
20 obtinuit.
Anno Christi 1233. post octavas Johannis baptiste cum ingenti
exercitu Fridericus dux Moraviam intravit et in brevi castrum Wettaw
vi cepit, quod eciam sui impossibile estimabant. Post cuius capcionem
niulta castra in Moravia se ei dederunt. Quo audito Wenceslaus Bohemie
25 rex volens illi in campo armate occurrere mutato proposito per
silvam Hirciniam1 rediit. Eodem anno circa omnium sanctorum
festum Andreas secundus rex Hungarie, pater S. Eliza bet, contra
ducem Fridericum in Austriam ingenti potencia ascend it usque Hoflein
apud Brukgam super Luttacha et terram incendiis et preda vastavit,
30 sed multi ex suis interfecti et nobiles capti sunt. Castrum Teben cum
foro igne combussit et ultra procedere noluit. Ideo de pace tractatum
est. Quain dux admisit. [F.42'] Paulo post rex Ausiriam egrediens
in via apud Novam Civitatem pervenit ad ducem. Qui eum in pace
cum honore suscepit, ibidemque perfecta pax inter cos firmata est. Quo
35 facto rex Andreas in regnum suum ducem Fridericum invitavit. Qui am bo
in bona societate cum magna milicia in Hungariam descenderunt. Ubi dux
a rege magnifice ingenti gaudio susceptus regalibusque magnificenciis pluri-
mum honoratus, deinde dux cum magna leticia iterum in Austriam reversus
est. Postea Hungari confinia Stirie invadentes incendiis et preda de-
40 vastantes a ; quocirca Stirienses coadunati sine capitaneo hostes insequentes,
Hungari autem fugam simulantes eos ante et retro circumdederunt.
lbi interfecti multi sunt ex parte utraque, Hungari vero victoriam ob-
tinuerunt Stiriensibus captis aut interfectis, vix 60 evadentibus.
Anno domini 1234. dux Fridericus iterato Moraviam ingenti forti
45 exercitu intravit et castrum Vettaw secundarie cepit et volens ultra
vastando terram procedere incidit in mortalem infirinitatem, et ita
altissimus suam malam voluntatem impedivit.
« so Hs.
1 Die Quelle : durch den Behemer waldt. Vgl. oben S. 21, 9.
— 750 —
Prefato anno desponsavit dux Fridericus Constanciam sororem
suam.Heinrico margravio [F. 43] Missnensi apud Stadlaw circa Philippi
et Jacobi in presencia domine Theodore ma trig sue, domini Andree II.
regis Hungarie et Bele filii eius, Wenczeslai regis Bohemie, Eberhardi
archiepiscopi SalczeburgeiiRis , Gebhardi Pataviensis, Ekberti5
Babenbergensis , Conradi1 Frisingensis et Secoviensis episcoporum,
Wladislai marchionis Moravie, Ulrici ducis Karinthie, ducis Saxonie et
lantgravii Thuringie et alio rum niultorum nobilium. Ibi ludi militares
cum magDa leticia sunt peracti.
Anno domini 1235. Andreas rex Hungarie una cum Bela et Colo- 10
manno filiis suis cum inestimabili grandi expedicione Austriam intravit.
Cui dux Fridericus cum minori impari exercitu occurrit, et an to quam
uterque exercitus conveniret, dux ipse cum suis abivit. Deinceps Hungari
ex utraque latere preda, homicidiis, incendiis terram usque Wiennam
devastabant. Quibus nemo resistenciam fecit. Quo viso dux Fridericus 15
cogitavit, que pacis sunt. Quam cum impetravit, reges in domum suam
invitavit et eis magnos exhibuit honores, sed maior exercitus eorum
pars repatriavit. Eo anno Wenceslaus Bohemie rex trans Danubium
in magna potencia Austriam preda et incendiis usque Stadlaw vastavit.
Et eo ibi cum exercitu [F.43'] commorante tribus diebus et tribus 20
noclibus sine intermission e pluit, et factum est diluvium magnum, quin-
ymrao Danubius in tantum excrevit, ut ortos, campos, prata, agros,
sata et segetes perderet, ita ut homines cum iumentis in insulas fugerent,
ubi homines cum animalibus perierunt. Idcirco dictus rex Wenceslaus
coactus fuit campum exire. 25
1236. aves in Austria repentina morte moriebantur. a 2
Tab, CI. b 5. Sepedictus dux Fridericus in amorem cuiusdam civisse Wiennensis
vulgariter dicte die schdn Braunhild vehementer exarsit. Idcirco sub
pena amicicie sue omnibus civibus Wienneusibus mandavit, ut, quando
audirent sonum buccine, cum uxoribus et filiabus ad curiam eius venirent. 30
b 6 Itaque cives cum coniugibus et filiabus suis ornate venerunt. Prima
autem corea peracta ipse dux dictam Brunhildem in cubiculum suum
introduxit et carnaliter vi cognovit. Quo facto cives inito consilio quatuor
honestos ad ducem miserunt dicentes, ut quam citius pro hac confusione
civitatem exiret. Itaque eodem die per murum emissus illico ivit 35
equo in castrum suum Starhenberg.
Anno domini 1240. duci Friderico ex Hungaria, Bohemia et Bavaria
defedaciones *> venerunt *>, quos tres nuncios omnes parvipend it. Eodem
anno circa S. Martini festum percepit idem dux, qualiter Wenceslaus
rex Bohemie cum 1000 equitibus et Udalricus dux Karinthie cum 200 40
in Austria apud opidum [ F. 44] Laa castra metati sint. Quocirca idem
dux Fridericus in opidum suum Laa cum 72 equis transtulit se et
misit undique pro populo suo. Eius capitanei erant duo fratres, Bern-
hardus et Hainricus dicti Preysl, et Bohemie regis capitanei fuerunt
Seifridus et Cadoldus fratres nuncupati Waisen. Itaque Fridericus dux 45
a dieser Saix am unteren Rande von F. 43. *> mit Einfiigungs-
xeichen am Rand.
1 Die B'schof8namen wohl auf Orund von Herm. Alt., der sie an
verschiedenen Stellen tiennt.
7 Quelle? 50
— 751 —
bello victoriam obtinuit, et Bohemorum ac Karinthianorum multi inter-
fecti sunt. Et Fridericu8 sua manu ducem Karinthie cepit et duos
nobiles cum eo, Bohemorum siquidem et Karinthianorum supra 200,
ac magna pecunia exonerati sunt. Hoc prelium intra Stetz et Laa
5 factum est.
Hie dux Fridericus una die omnia monasteria in Austria depredari
permisit et predam ac singula bona eis rapta suis famulis divisit. Insuper
a singulis hubis sive feodis in terra sua 60 denarios accepit. Hie princeps
cum Tartaris in Hungaria ad villam Pesth viriliter congressum habuit
10 et quosdam in fuga mactavit.
Predicto anno 1240. imperator Fridericus II. Friderico duci Austrie
misit nuncium, ut coram eo personaliter compareret. Qui litteras sprevit
et legatum philipendit; timuit enim querelas illorum, quos iniuste offendit
ac bonis privavit.
15 Domina Theodora cognata Alexii imperatoris Grecorum ob penuriam
victus et timorem, ne [F.44'J filius eius dux Fridericus earn incarce-
raret, fugit in Bohemiam ad regem Wenceslaum. De quo mencionem
in epistolis suis Petrus de Vineis facit.
Cum autem Fridericus imperator dictum ducem Fridericum frequenter
20 ad curiam suam evocasset et ad personaliter comparendum citasset et
ipse mandata im peri alia et nuncios sprevisset et parvipenderet, demum
imperator in publico consistorio Augustea 1236. a 1 consilio
principum dicto Friderico ducatus suos et omnia bona ob contumaciam
per sentenciam abiudicavit. Dehinc legatum sibi misit, qui hanc sen-
25 tenciam et sue gracie, auxilii et consilii ac favoris abiuracionem ei in-
timaret. Quern nuncium captivavit et multis contumeliis affectum
dimisit. Quibus peractis abibant ab eius obediencia Wienenses et alie
civitates et opida , similiter ministeriales Austrie , Stirie et Carniole
mitten tes pro imperatore. At Fridericus imperator cum Wenceslao"- Herm. Alt.
30rege« Boemie* et multis principibus Wiennam applicuit. Qui cum ^2.
magno honore et triumpho susceptus est. Venerat insuper Conrad us
Komanorum rex, filius eius, Ottob dux*> BavariebS et multi principes
in aquis Danubii Wiennam. Et hyemabant ibi tribus mensibus. Ex
hoc mundanarum rerum eventu Fridericus o 1 i m dux ab imperatore
35 et suis usque in quartum annum expulsus et omnibus suis bonis et
dignitatibus privatus fuit demptis castro Medling et [F. 45] Nova
Civitate, in a qua in* se» recepita, cum castro Starchenberg. At imperator
ex Wienna imperialem civitatem fecit et dedit eis pro armis auream
aquilam cum uno capita in nigro clypeo, quo usque hodie utuntur.
40 3Exiens autem Wienna ibi reliquit capitaneum Ekhardum
episcopum Babenbergensera, quo mortuo Conradus Frisingensis
et Rudigerus Pataviensis episcopi cum aliis multis nobilibus,
quos Fridericus imperator . . . c
a mit Einfiigung8xeichen am Rand, b am Rand hinxugefilgt. c xu
l&diesem unvollendeten Abschnitt ist am Rande bemerkt: vacat, wohl im
Sinne von: bleibt weg.
1 Zusatx wohl aus Herm. Alt 392.
8 Vgl. oben S. 229, 19.
8 Vielleicht liegt am Anfang dieses Satxes der Text des deutschen
50 Ausxuges xu Qrunde, der lautet (Cgm. 425, f.4): darnach zoch er auf
und lies den bischof ze haubtman. der starb darnach.
— 752 —
Eerm.A\t392. Tunc dictus Fridericus olim dux terrore imperialis fortitudinis
non concussus cum paucis, qui sibi adheserant, in opido, quod dicitur
Nova Civitas, se recepit et exinde pro sua defensione, prout poterat,
exercendo. Jgitur imperator cernens, quod Fridericus dux parvipenderet
illata nee curaret graciam imperii requirere, recessit ab Austria relin-5
quens ibi capitaneos Ekbertum Babenbergensem episcopum ac de Henn-
berg, de Eberstain et de Nuremberg comites ad celebrandum diem
resurreccionis Ratispone. Ekbertus autem predictus erat avunculus
Bele regis Hungarie, f rater Berchtoldi patriarche Aquileiensis, filius
Berchtoldi ducis Meranie, marchionis Ystrie,1 vir bellicosus et 10
magnanimus, et ob hoc predictus Fridericus imperator tuendam terram
australem sibi special iter commendavit. Quo eodem anno defuncto et
im per a tore se ad Apuliam transferente [F. 45' J prefatus dux animosior
eifectus Albertum com item de Pogen sibi associavitetin auxilium
vocavit. Sicque cum ipso comite egressus muros Nove Civitatis in campo, 15
qui dicitur Stain felt, pugnam iniit cum Wiennensibus et capitaneis
eorum reportans victoriam gloriosam. Capti sunt namqueain eo bello
Rudgerus Pataviensis et Conrad us Frisingensis episcopi et multi ex
nobilibus, quos ad tuicionem terre imperator reliquerat. Dux itaque
Fridericus prosperatus his successibus recedente d e partibus illis cesaris 20
Tab. CI. b 6. mjlicia auxilio Wenceslai regis Bohemie et predicti comitis Alberti
de Pogen ex Bavaria civitatem Wiennensem obsidione cinxit et in tantum
per abstraccionem adveccionis victualium angustiavit et afflixit, ut
multi per famem in ea morerentur, et, ut dicitur, homines canes man-
ducabant; et muta frumenti dabatur pro 7 libris den a riorum gravis 25
monete et urina vini pro 12 solidis eiusdem monete. Demum Wiennenses
se dederunt et tota Austria et receperunt ducem Fridericum iterum in
dominum et eorum principem, similiter et Stiria et Carniola. Et ita
dux Fridericus quarto anno ex im periali civitate Wiennensi principis
iterato civitatem fecit. 30
Novissime cum imperatore fuit concordats, qui eum ad se in
Italiam ad Veronam b, vulgariter Dietrichs Pern, evocavit. Quo
in salvo conductu cum 200 equitibus [F.46] scharlaco cum albo
in medio vestitis pervenit. Quern imperator amicabiliter suscipiens ac
Dt. -4w**.* magnos b on ores sibi exhibuit et ad tabulam invitavit. Quo nolente35
venire inhibuit cesar, ne quis sibi ligna venderet; ipse vero cum nucibus
Tab. CI. b 6. fecit escas sibi preparari. Tunc per fee te fuerunt concordat!. At im-
perator ei 12 mulas, que tunc raro fuerunt in nostra' terra, et 12 paganos
a nanque Hs. *> Rauennas durchstrichen ; am Rand mit Ein-
fiigung8zeichen : Veronam Hs. 40
1 Zusatx nach den Notae Diessenses; vgl. oben S 204, 16 ff.
* Quelle ist hier der deutsche Ausxug , wo es heisst (Cgm. 425,
f.4l): und zoch in gelait zu dem kaiser «gein Rom und wart mit im
verricht. da wolt er mit dem kaiser nit essen. da enpot der kaiser
alles holz, das man ym kains verkaufen solt. da lies er iui kochen bey 45
nussen. und zoch wider haim. Aus den obigen Worten: et ad tabulam
invitavit, die m Cgm. 425 fehlen, aber in der Hs. 3 des deutscken Aus-
xugs ersckeinen (Deutsche Chromhen VI, CCXXVI1I), ergibt sick, doss
Arnpecks Vorlage der letxieren Hs. naJie stand.
8 Die Quelle: herauss im land. 60
— 753 —
eorum custodes [donavit]*1 et cum niagno honore eura dim is it. Et
cum apud Veronam super lapideum pontem super fluvium Athesim
transiret, quidam Itali suos in ponte invaserunt. Qui se viriliter defen-
dentes ultra ICO Ilalorum submiserunt et interfecerunt, et duci dumt&xat
5 unus famulus occisus fuit. Hanc sedicionem inter ducem Fridericum
etVeronenses Ocius3 imperatoris capitaneus sedavit. At dux Fridericus
cum leticia in Austriam descendit et accepts Wienna cives magno favore
prosequebatur et eos sincere dilexit ac 12 eorum filios in suam curiam
assumpsit. Quos secum in Bohemiam duxit, quando cognatam suam
lOGerdrudam de Medling filiam fratris sui Wladislao marcbioni Moravie
desponsavit, per quod bellum inter Wenceslaum regem Bobemie, pat rem
dicti Wladifilai, ex una et prefatum ducem Fridericum parti bus ex altera
concordatum fuit.
Anno domini 1243. dux Fridericus divorciatus fuit a sua secunda6 6
15 uxore Agnete8 filia Ottonis3 ducis Meranie propter consanguinitatem
/ F. 46' / presentibus Eberbardo archiepiscopo Salczeburgensi, Rudigero u. d 1.
episcopo Pataviensi et doctoribus ac aliis multis.
Item imperator Fridericus II. dotavit, honoravit Fridericum ducem
Austrie cum i-ruce imperiali super pileo ducali. Cuius privilegii
20 tenor sequitur et est talis:4
In nomine sancte et individue trinitatis Amen. Fridericus divina
favente gracia Homanorum imperator semper Augustus, Hierusalem
et Sicilie rex. Principum nostrorum peticionibuscondescenderecogimur :
quas nisi favorabiliter exaudiremus, obaudire, quod iuste petitur, per
25iniuriam videremur. Eapropter per presens privilegiunib noverit tam
presens etas quam successura posteritas, quod noster excellentissimus
princeps Fridericus dux Austrie et Stirie ac dominus Carniole, dilectus
princeps et consanguineus noster, quoddam privilegiura divi augusti
imperatoris quondam Friderici avi nostri memorie colende Hainrico duci
30 Austrie proavo c suo dudum indultum nostro culmini presentavit sup-
plicans attencius, ut ei illud innovare et omnia, que continentur in eo
confirmare de nostra gracia dignaremur. Cuius tenor per omnia talis
est: In nomine sancte et individue trinitatis Amen. Fridericus dei
favente clemencia Romanorum imperator semper Augustus. Quamquam
35 rerum commutacio ex d ipsa corporali institucione possit firma consistere
nee ea, que legitime geruntur, ulla possint refragacione © convelli, ne
lament rei geste ulla [F.47] possit esse dubietas, imperialis debet
intervenire auctoritas. Noverit igitur omnis Christi imperiique nostri
fidelium presens etas et futura posteritas etc., lit supra.5 Et ego
40 Reinaldus cancellarius vice Arnolfi Maguntini archiepiseopi et archi-
cancellarii recognovi regnante Friderico Romanorum imperatore semper
* fehlt Hs. *> privilegium — excellentissimus fehlt lis. c pro m6
Hs. d eciam Hs. • retraccione Hs. f inde Hs.
1 Quelle: und schankt im XII maultier.
45 2 Quelle : durch. herren Otzlein.
3 Namen aus Herm. Alt. 392 ; vgL oben S. 204, 34 und S. 748, Anm. 3.
4 2hir Ttxtvergleichung wurde der Druck im Archiv fiir Kunde
ostei'reichischer Qeschichtsquellen VIII, 117 benutxt.
5 S. 729,38ff.
Quellen a. Erdrtorangen N. F. III. 48
— 754 —
Augusto in Christo. Datum Ratisbone 15. Kal. Octobris, indicione 4.
anno dominice incamacionis 1156. feliciter, anno regni eius 5. imperii 2.
Nos itaque, qui fidem et obsequia nostrorum principum non patimur
irremunerata t ran sire, attendee tes fidem puram a et devocionem sinceram,
quam p red ictus dux ad maiestatis nostre personam et sacrum imperium 5
habet, pro gratis quoque serviciis, que nobis et imperio exhibuit hactenus
fideliter et devote et que exhibere poterit in antea graciora, ipsius sup-
plicacionibus favorabiliter inclinati suprascriptum privilegium divi Augusti
avi nostri predicti huic nostro privilegio de verbo ad verbum inscruimus,
omnia, que continentur in eo, de imperialis preeminencie nostre gracia 10
confirmantes. Igitur competit eciam nostro imperiali imperio illustri
principi nostro predilecto Friderico speciali gracia graciando. Quapropter
concedimus et damus eidemb illustri principi duci Austrie hec subscripta
ad habendum pro iure hereditario plenarie, ut nullus suorum feodalium
aut suarum terrarum inhabitancium sive possidencium nulli [F. 47'] 15
alteri obediat excepto enim sibimet ipso Friderico principi, duci Austrie,
aut suas vices sive potestatem supplentibus. Concedimus nostro illustri
principi duci Austrie crucem nostri dyadematis suo principali pileo
sufferendum. Volumus eciam, ut dilectus noster dux omnia sua feodalia
sive iura liberal iter suscipiat dacione sine omni. Igitur iura omnia pre- 20
scripta illustris dux Austrie rite et liberaliter tenere debet in omnibus
suis terris, quae iam possidet et in futurum possidebit. 8tatuimus
igitur et imperiali san x imus edicto, quatenus nullus rex, marchio,
princeps, nullus prelatus, nulla persona alta sive humilis, ecclesiastica
sive mundana present is renovacionis et con firm acionis nostre tenorem 25
rennuere presummat. Quod si presumpserit, indignacionem nostri
culminis et penam mille librarum auri se noverit incurrisse, quarum
medietas camere, reliqua vero parti passe iniuria s applicetur. Ad huius
igitur renovacionis et confirmacionis nostre futuram memoriam et robur
perpetuo valiturum presens privilegium fieri et bulla aurea typario c 30
nostre maiestatis impressa iussimus communiri. Huius rei testes sunt:
Conradus Frisingensis episcopus, Hainricus Bambergensis episcopus,
Fridericu8 filius d illustris regis Castelle, Rudolfus nobilis comes de
Habspurg, Ludovicus comes de Helffenstain et alii quam [F. 48] plures.
Acta sunt hec anno dominice incamacionis 1245. mense Junio, 3. in- 35
dicione, imperante domino nostro Friderico gloriosissimo Romanorum
imperatore semper Augusto, Hierusalem et Sicilie rege Romani imperii
eius anno 25., regni d Jerusalem 21., regni Sicilied 47. Datum Verone
anno, mense, indicione prescriptis. Amen.
Tab. CI. b 6. Imperator autem Fridericus I. dedit Hainrico I. duci Austrie 40
sertum pintatum circumdatum pileo ducalifi Hainricus vero VI. Romanorum
rex, Friderici II. filius, aduc vivente patre1 Leopoldo duci Austrie
duos im peri ales arcus super pileo ferendo concessit. Que omnia patent
in prescriptis eorum privilegiis, in quibus pre cunctis aliis ducibus
seu principibus excellentissime sunt dotati ac exaltati. 45
c 1 Item dux Fridericus cenobio Sancte Crucis multa bona fecit ;
insuper Wultzendorf cum 13 hubis ei donavit. Idem Fridericus dux
a piam Hs. t> eciam Hs. c timpana Hs. d fehlt Hs.
1 Zusatz auf Qrund der obigen Urkunde.
— 755 —
cum rege Hungarie Bel a IV. duo campi bella sudavit et in tercio ex
Nova Civitate ad fluvium Leutacha spacians victoriose pugnans cum u. Dt. Ausx.1
Hungaris et Cumanis adversa pars vincitur et fugatur. In qua victoria Herm.AU.393
— dahium est, utrum ab amicis vel iniraicis — circa oculum cuspide u. Tab. Cl*cl.
5vulneratns do equo cadens oppressus occubuit feria 6. ante* Viti* anno
Christi 1246.
Ad Sanctam Crucem humatus est. Dt. Ausx.h
[ F. 46'] Domina Theodora 8. die pre tristicia mortua est. Videns Tab. Cl. c 1.
igitur Bela rex Hungarie orbatas heredibus terras, scilicet Aub trie Herm. Alt. 3 93.
10 et Stirie, eibi attrahere cupiens multa milia hominum per paganos et
Cumanos in captivitatem abduxit, mult 0 8 occidit et utri usque terre
marchias inhabitabiles fecit.
In predicto duce Friderico hoc preclarum genus quantum Tab. Cl. e 1.
ad sexum virilem Austrie principum defecit ex nobilissimis
15 Franc orum comitibus6 originem trahens; idcirco misere pro-a5. e 1.
vincie pericula multa7 et devastaciones secuntur.
Wladislaus marchio Moravie, natus regis Bohemie Wences-
lai,8 occasione uxoris sue domine Gerdrudis deMedling duca turn Austrie
sibi subiugavit, sed in brevi sine liberis defunctus est. Post obitum
20Wladislai ducis Austrie Hermannus marchio de Baden natus ex Herm.AU.393.
Rynegarde sorore domine Agnetis ducisse Bavarie auxilio Ottonis ducis
Bavarie predictam dominam Gerdrudem relictam ducis Wladislai Tab. CI. cl
in uxorem duxit, ducatum obtinuit, Wienne habitavit. Ex qua genuitu. d 1 u.
filium nomine Fridericum, qui in Apulia9 decollatus est 126 9.*, ztHerm.Alt.l.c.
25filiam nomine Agnetem, que Ulrico duci Karinthie copulata est, de
qua supra dictum10 est. Sane Hermannus dux impotens tantam Herm.AU.393.
maliciam hominum, que iani nimis invaluerat, [F. 49] morte eciam
prepeditus compescere non valebat; moritur 4. Non. Octobris anno
Christi 1250., sepultus in Neuburga Claustrali. Tab. CL d 1.
30 Imperator itaque Fridericus II. Austriam sibi usurpare volens Dt. Ausx.n
illuc miserat quendam dominum de Aquis, ut usque ad adventum
suum reservaret. Deinde constituit ibi capitaneum Meinhardum comitem
Tirolis. Sed imperator obiit 1250."
Post obitum Hermanni ducis Austrie domina Gerdrudis Tab. Cl el
35 r elicta sua in contemptum domine Margarete cognate sue presummens
1 Cgm. 425 } f. 5 : herzog Fridrich sich besambt zu der Newnstat
und ains tags rait er spaciern.
I In diesen ist hier Herm. AU. beniUxt.
8 Vgl. oben S. 230, Anm. 2.
40 * Die Tab. Cl. : an sant Veits tag.
• Cgm. 425, f. 5* : man fiirt in zu dem heiligen krewz, do er
wart begraben.
6 Vgl. oben S. 713, 33.
7 Cgm. 425, f. 5' : do ward der unfrid im land gros, das niemant
45 6icher was.
• Vgl. oben S. 753, 10.
• Vgl. oben S. 726, Anm. 4 und 748, Anm. 1 und 2.
10 S. 748,21ff.
II Cgm. 425, f. 5 : do sant kaiser Fridrich ain machtigen herrn
50 von Ach gein Osterrich und stewrt im die land ze behalten auf sein
kunft und seczt dam ach graf Mainharten von Tirol ze ainem haubtman.
in der zeit starb der kaiser.
" Jahrxahl wohl aus Herm. Alt. 395.
48*
— 756 —
auzilio Bele regis Hungarie to tarn Austriam subiugare tercium raaritum
u. dl. duxit Roman um regem Russie, qui dimisit earn impregnatam transiens
in terram suam Dec est re vers us. Ex quo filiam Mariam peperit, de
qua Slipra.1 Postea multa mala perpessa est ab Ottokaro marchione
Moravie, qui earn ab Austria et Stiria pepulit. Que ivit in Missnam 5
ad Constanciam cognatam suam, ubi in quodam monasterio monialium
obiit et sepulta est.
fferm.AK.393. 'Item Otto dux Bavarie mittens a Ludovicum filium suum in
Austriam cum exercitu, qui sibi op id a Lintz et Anasum cum magna
parte illius provincie subiugavit 1250. 10
Dt.Ausx,.* Demum barones et prelati ducatus Austrie statuta dieta in
opido Krembs4 elegcrunt solennem legacionem ad mittendum in
Missnam [ F. 491 ] pro marchione. Legati erant . . . b de Liechttenstain,
. . .b Schenck de Hauspach, abbas Scotorum et prepositus Neuburgensis.
u. 2. lat.Ausx.* Qui cum Pragara venissent, magnifice suscepti sunt a Wenceslao rege 15
Bohemie, sed ulterius procedendi in Missnam eis salvum conductum
denegavit. Quinymmo eos in time dcprecando hortabatur, ut filium
suum Othokarum marchionem Moravie in ducem Austrie acciperent.
Qui quasi coacti , quantum in ipsis fuit, precibus eius con-
senserunt propter paccm conservandam. Quibus rex filium presentavit. , 20
Tab.Cl.clu.G. Margareta soror dicti ducis Friderici, que oliin nupserat Hainrico
E. Silvio, Teg\ Romanorum, Friderici II. filio, coque vita functo in patriam redierat,
H. boh. 27. heredttatem accepit. Eadem iara anus Othokarum sibi virum ascivit,
qui non tam coniugis ctatem quara dotem animo volvons sterile raatri-
monium contraxit et principatum nobilem consecutus taore humano, 25
Tab. CI. c 6. quanto possedit, tanto maiora concupivit. Et regales nupcie in opido
2. lat. Ausx. Haimburga solenniter celebrate sunt 1254., et ducatum Austrie magnis
difficultatibus obtinuit.
E. Silvio, Item Primislao III. rege Bohemie coronato a Philippo filio
H. boh. 26. Wladislai 11. regis vita functo duo fuerunt filii, Wenceslaus et Otho-^
^'•karus. Wenceslao0 regnura Bohemie cessit, Othokaro marchionatus
Moravie. [F. 50] Fuit autem Wenceslaus unioculus et sine liberis
* so Hs. tcie die Quelle. *> leerer Raum Hs. c Wenceslaus lis.
1 S. 1 '48, 28 ff.
9 Der folgende Abschnitt auch oben S. 230, 8 ff. 35
1 Cgm. 425, f. 5 : die herren im land tail ten sich ... si machten
ainen tag gein Trebnse und erwelten unter in poten ze senden gein
Meixen umb ain jungen markgraven zu ainem herzogen gein Osterreich.
di poten waren ainer von Liechtenstain, Schenck von Hauspach, der
abt von Schotten, bropst von Newnburg. do sy gein Prag komen, do ^
erpot in der kung Wenczla vil zucht und wo It in kain gelait furbas
geDen und begert, das sy an dye landherren gein Osterrich wurben
und von seinen treuen pitten soiten, das sy sein sun margkrafen
Atocktorum (!) ze Marhern ze ainem herren namen. das geschach durch
frids willen, das die land bey einander lagen. kiinig Wenczla antwurt 45
sein sun den lantherren . . .
4 Von Arnpeck unrichtig umgestaltet aus dem ihm wohl unbekannten
Trebnse der Quelle (Triebensee ; vgl. Hubcr, Qcschichte Oesterreichs I, 526).
6 Der Wortlaut dieser Quelle ist deutlich miiverwendet : Qui cum
venissent Pragam, coacti sunt a rege Wenczeslao, ut susciperent in 50
Austriam Otakarum filium suum marchionem Moravie.
— 757 —
decedens regnum Othokaro reliquit 1254.,1 qui et alio nomine Primis-
laus appellatus est, inter Bohemie reges quintus, belli appetens et
magnorum operum effector, cui nee animus in rebus arduis nee con-
silium defuit. Regnum, quod a fratre susceperat, ex mari baltheo, id
5 est mediterrane o sinu, ad Danubium usque protensum extendit.
Item Stirienses* ad Bavariam pro domino miserunt. Dt. Ausx.%
Bela tamen rex Hungarie Petoviam civitatem iam cum magna Herm.AU 393.
parte ducatus Stirie occupaverat et iam quasi per biennium Austriam , 396.
Stiriam et Moravian* vastaverat nee desiit ledere easdem terras, donee 393.
10 convencione inter reges facta8 ducatus Stirie sibi cum distinctis terminis
assignaretur Othokaro ducatum Austrie retinente. Et bona pax ex-
inde in i 1 1 is terris facta est. Ipse autem Othokarus in tribua 397.
principatibu8, scilicet Bohemia, Moravia et Austria, tanquam princeps
omni pr obit ate preclarus optimam pacem fecit vadensque in hieme sub-
15 8equenti cruce signatus in Prussian), quam veterea Vlinrigiam *> vocavere, E. Silvio,
superatis Tartaris urbem condidit, quam Kunispergium, id est Montem H. boh. 27.
Regium, vocant, et magnam partem ipsius terre cultui subdidit christiano. Herm. I. c.
Rex Hungarie filium suum in Gracz locavit, qui more patrie sue Dt. Ausx.4,
vixit. Quod barones ducatus sustinere non volebant, Othocarum in-
20vitarunt pro domino, Hungarum expulerunt.
[F.5G'] 6Anno domini 1258. Othokarus rex Bohemie, dux Herm. Alt.399
Austrie, marchio Mora vie, iu veil is etate, audacia persuasus ac suau. Ann. S.
iniqua rabie concitatus sine provida deliberacione consilii, que bellicis Steph. 5 7.
in rebus summe neccssaria est, cum expedicione armatorum per Pata-
25 viensem civitatem terram Bavarie hostiliter est ingressus iactans se Herm. I. e.
tanquam diviciis et potencia preditum velle ac posse contra omnium
voluntatem ad ignominiam Hainrici ducis Bavarie et terre sue ante
muros civitatis vel castri Landshut potenter opera milicie exercere.
Nam tunc ibi dictus Hainricus cum domina Elizabeth uxore sua, filia
30quarti6 Bele regis Hungarie, fratris S. Elizabet7, morabatur.
Sed cum per pagum , qui dicitur Chuntzingen , ubi olim civitas
Quinciana8 dicta constructa erat, sed per Hunos dudura ex
integro eversa, per vallem Vilse fluminis incendi o vastando plurimas
villas et ecclesias usque juxta cast rum Frawnhofen pervenisset, ecce,
35memoratii8 dominus Hainricus dux, licet vix quinque dies ante introitum
* Stiriensens Hs. b so Hs. wie der Druck der Quelle.
1 Herm. Alt. 396 : 1253.
* Cgm. 425, f. 6 : die herren von Steir santen umb ainen herren
gein Bayren.
40 8 Bier i$t absiehtlich treggelassen: quedam pars, wie aueh im
folgenden der Urtext : domino Otaker partem reliquam cum terra Austrie
retinente entsprechend gedndert ist.
4 Cgm. 425y f. 6 : etlich namen den kiing von Ungern. der seczt
sein sun gein Gracz. der lebt nach seinem land siten mit den land-
45 leu ten, darumb sy im nit mochten gelaubcn und triben in wider aus
und sluegen sich an herzogen Atokhern ze Osterreich.
6 Der folgende Abschnitt auch oben S. 239 aus den gleichen Quellen.
6 Nach Thurocx.
1 Nach Andr. 546; tgl oben S. 23S, 33 ff.
50 • Vgl. oben S. 41,17.
— 758 —
predicti regis a in Bavariam talium inimiciciarum litteras recepisset, celeri
volatu nunciorum et litterarum circumquaque currencium convocatis-
que suis hominibus et amicis [ F. 51 ] tanquara animosus princeps, qui
de sua iusticia et dei misericord ia con fide bat , cum exercitu valido
equestrium et pedes trium ad campos contra suos audacter egreditur5
inimicos. Jam eciam superveuerat cum paucis Ludovicu9 dux, comes
palatinus, f rater suus, de partibus Rheni velociter evocatus, in cuius
absencia prefatus rex sperabat se sui propositi desiderium adipisci. Ita-
que prefatus rex cernens animositatem ducum et bavarice gentis timuit
congredi cum illis. Et in festo S. Wartolomei apostoli, quod tunc in 10
6. feria occurre b at, treugis per ilium diem petitis et impetratis in nocte
ac subsequenti sabbato fugit cum omnibus suis versus Muldorf. (Jbi
dum vexilla victricia nobilium ducum dorsa fugiencium sequerentur,
pons ibi perEnum fluviuni traiectus strepitus tot hominum et equorum
certatim et impetuose transire volencium ferre non valens sub hostibus 15
ruit, et sic plurimi sunt submersi. Videbantur ibi electi milites in
equis et armis natantes, quorum aliqui fluvium transierunt , aliqui,
adverse partis littori viciniores dumb applicare nituntur, volentes se
pocius captivitati dare quam morti per lanceas et sagittas littus tangere
prohibentur. Sed et hi, qui [F.5V] remanserant circa flumes, re- 20
ceperunt se in suburbio sub turri quadam fugere non valentes. Qui
omnes cum equis optimis per indignacionem subitam domini Ludowici
ducis incendio sunt cremati. Tunc itaque in aqua et igne quasi 400
homines perierunt. Eeliqui vero omnes preter regem, qui cum nobilibus
transierat, in predicto opido sunt inclusi, obsess i et capti. Inter ob- 25
sessos autem hi fuerunt nobiles ex Bohemia: Wocho de Rosenberg
Zimlo de Leuhtenburch, Wichardus de Tyrnach, Schazla de Fridlam,
Wilhalmus de Gordebrat, Ibis de Schechnun \ Benei9 de Valchenstain,
Bur chard us de Clingenwerch, Ulricus pincerna de Ellnpogen, Jenczo
purchgravius de Gr ec io , Zinil frater Wochonis, Haur cognatus Wochonis, 30
Dlohomil de Nabzdan, Styporius dictus Caput, Ulricus de Rosen tal;
ex Austria vero: Albero et Hainricus de Churning, Ulricus de Loben-
stain, Ulricus de Capella, Ludwicus et Albertus Zelkingarii, Sighardus
dictus Piber. Qui omnes nona die ab obsidione eorum per clemenciam
ducum predictorum sub quadam forma composicionis cum equis ac35
rebus, quas tunc habebant, ad propria sunt dimissi.
Herm.Alt.40L [F.52] Anno Christi 1260. Othokarus rex Bohemie, dux
Auetrie, marchio Moravie, dolens, quod aliquando coactus esset a
Bela rege Hungarie relinquere sibi ducatum Stirie congregate valido
Mart.2 473. exercitu 100000 equitum, inter quos habuisse dicitur 60008 equorum 40
Herm. Alt. ferro opertorum, castra metatus est circa fluvium Marchia. Ubi cum
Thurocx. Steffanus iunior rex Hungarie una cum patr e et Alpra duce Cumanorum
Mart, habens in exercitu suo diversarum orientalium nacionum et pagan orum
Herm. Alt. circa 2 40000 * hominum equitum ex altera parte fluminis sibi occurreret,
a fehli Hs. b dum — volentes fehlt Hs. 45
1 Vgl. oben S. 239, Anm. 3.
2 Martini Oppaviensis Chronicon Pontificum et Imperatorum, ed.
Wetland; Mon. Qerm. hist., SS. XXII, 377 ff.
8 Die Quelle: circa 7 milia.
4 Mart. : 40 milia. 50
— 759 —
cum exercitu suo transitum ei flu minis impedivit. Tandem post plures
dies Ottocarus rex Bohemie pro comodo equorum et hominum volcns
ad superiores partes fluminis se transferre, Steffanus rex putans ipsum
velle fugere insecutus est eum, et congressione facta apud villam, que
5 Chressenprunne dicitur, in confiniis regnorum 3. Id. Julii in die S. Mar- ^rt-
garete virginis feria 2. estu maximo existente et ex collusione equorum ^^%"
et armorum tantus pulvis de subtus exortus, ut media et clara die jyar^'
vix homo hominem cognoscere potuisset. Tandem victi sunt Hungari jjerr^m
rege ipsorum Steffano graviter vulnerato terga vertentes. Cum cedentes Mart.
10 fugerea festinarent, in quodam flumine profundo b, quem transire de-
buerant, preter alios plurimos occisos circa 14000 [ F. 52 ] hominum
submersi 6unt. Ex parte autem Othooari multi ferro et sub armis calore Herm.
nimio perieiunt. Othocarus itaque rex obtenta tali victoria progressus 402.
cum exercitu suo in Hungarian* devastando usque ad Pusonium, sed^- Ausx.1
15 post paucos dies rex Hungarie per legatos pacem querit et sub quadam Berm. Mart.
forma composicionis recedit ducatu Stirie cum civitate Bettovia, quam Berm.
adhuc Hungari tenebant, plenarie restitutis, et in futurum amiciciam Mart.
matrimonio mediante confirmaverunt , etc episcopum Olmuncensem Dt. Ausx,.*
capitaneum Stirie prefecit.
20 Eidem eciam Othocaro regi Bohemie prius, videlicet in festo Herm. Alt.
SS. Johannis et Pauli, tristem se obtulerat fortuna. Nam cum decern^--
vel plura milia hostium ins ultum facerent in Austriam circa opidum d,
quod Stentz vocant, duo fratres sanguine nobilissimi, iuvenes electi,
Otto videlicet comes de Haydekke° et Conradus comes de Plain, ac
25 cum ipsis Chrafto de Sleuntz ®, Chadoldus dictus Orphan us cum 400
viris incaute eis occurrenint, quibus fere omnibus occisis paucissimi
evaserunt. In morte quoque predictorum com i turn ipso die deperiit
successio illius nobilhsime prcgeniei de Plain, quia sine heredibus de-
cesserunt.
30 f 1261. disposicione dyaboli sue uxori cepit esse invidus; petivit^- '<**• Ausx.
papam, ut aliam possets ducere; quod noluit papa; posuit earn in
Krembs satis misere; ibi postea earn intoxicavit.
Item 1263.3 Othocarus rex copulavit filiam sororis sue, videlicet
filiam Ottonis marchionisBrandenburgensis, Bele iuniori duci Hungarie.
35 [F. 53] Rex H ungari e obsedit Wiennam cum 80000b eq'uitibus. Dt. Ausx.4'
Cui domina Gerdrudis de Medling iura sua in ducatu Austrie
clam resignavit tempore obsidionis. Qui ei Roman um reg e m Russie Tab. CI. d 1.
a fugam Es. b profundi Hs. c et — prefecit spiiter hinxugefugt.
d am Rand mit Einfiigungsxeichen. • so lis. t die beiden folgenden
40 Abschnitte sind spater hinxugefiigt. s possit Hs. k lxxx Hs.
1 Cgm. 425, f. 6' : kunig Atocker zoch nach unczt gein Prespurg
und wuest das land ser.
* Cgm. 425, f. 6' : und seczt dahin ze haubtman den bischolf von
OlmuDCz.
45 " Die QuelU: 1264.
4 Cgm. 425, f.6: ktinig Wenczla (so) darumb erziirnt und zoch
fur Wien mer dann mit 80 tawsent pferten. die ain swester, die witib,
herzog Fridrichs swester,. gab dem kflnig von Ungern haimlich auf ir
recht an dem land ze Osterreich, weil er vor der stat lag. der gab
50 ir darum ain herzogen von Prewssen . . . kung Acktor . . . traib die
frawn, di ain witiben, aus dem land.
— 760 —
Dt. Ausx. in maritum dedit, lit supra.1 Quam Othocarus ex Austria
exire cogit.
2. lat. Ausx. Anno Christi 1261. principes convenerunt ad faciendum
concordiam inter Othocarum regem Bohemie etc. et regera Hungarie ;
dederunt quandam amicam Othocari filio regis Hungarie Steffano in 5
uxorem. Convenerunt itaque in Wienna cum sponsa Bela rex HuDgarie
cum suis duobus filiis Bela et Steffano et rex Maschorie », qui habebat
filiam regis Bele, et tres reges ex Servia et 50 duces potentes. Volebat
rex Othocarus Wienne hospitibus solacia et honores impendere propter
hoc, ut domini sui do Austria feoda acciperent ej homagia facerent. 10
Sane Hungari putabant contra eos aliquid disponi ; infecto negoci o
Dt. Ausx * c\&m ad propria redierunt. Quod egre tulit Othocarus, quod sibi
non confidebant, et sponsam consanguineam suam eis ad Pusonium misit.
E.Silvio, Sed quantum aucta Otocari potencia est, tantum eciam in-
H. boh. 27 Solencia crevit. Qui vivente legitima uxore Margareta, que sibi tantum 15
u. Herm. Alt. <jucatum adiecerat, alteram superduxit sine iudicio ecclesie, Chuni-
4?2' gundam regis Maschorie filiam, neptim Bele regis Hungarie, et una
Herm. I. c. ^^ . .r 8eqUen^i fe9t0 nativitatis domini regali dyademate coronatur
a Wernhero archiepiscopo Maguntino.
Herm. Alt. [F.53*] 8Anno Christi 1266. Othocarus rex Bohemie, dux20
405. Austrie, Stirie etc., inimicicias iam dudum contra Ludovicum et
Hainricum duces Bavarie conceptas totis viribus in arma convertit *>
adsciscens sibi Salczeburgensem, Pataviensem, Ratisponensem civitates
cum municionibus eorum. Ex quibus facta sunt in Bavaria multa 111-
cendia, occisiones hominum et rapine. Ipse quoque Othocarus in 25
mense Augusto cum multis milibus armatorum versus Chamb Bavariam
intravit, Rengstauff, Nittenauc et plura castra destruxit, in quibus
per incendium et iacula sagittarum magna periit hominum multitudo.
Et morante ipso per biduum Ratispone exercitu penuriam victualium
paciente per Egram revertitur in Bohemiam. Recedente ergo ipso rege 30
de Bavaria Hainricus dux misso exercitu ultra fluvium Ilciam d opidum
in Velden et alias municiones cum tota provincia ibidem incendio de-
vastavit. Subsequenter 3. Kal. Novembris dux Hainricus per portam
quandam civitatis Pataviensis procuracione sive tradicione quorundam
per adulterinas; claves obtinuit, novum forum cum aliquibus domibus 35
et eciam cellario canonicorum et magna m partem civitatis exuesit ali-
quibus civibus ibidem interfectis totamque civitatem cepisset, si sui non
fuissent propter invasionem rapine et noctis tenebras hinc et inde
dispersi.
Herm. Alt. fF- 541 Anno Christi 1267. dominus Guido cardinalis, apostolice 40
405.*ed\9 legatus, 6. Id. Maii apud Wiennam concilium celebravit, cui
a so Hs. t> se convertit lis. c Nittau Hs. d Ilciain Hs.
1 S. 748,15.
* 2. lat. Ausx.: Quod moleste tulit Otakarus. Cgm. 42o, f. 7:
das tet kunig Otocker zorn, das sy im nit trawten und sant in die 45
prawt, sein muem, gein Prespurg.
■ Vgl. xum folgenden Abschnitt oben S. 240,9-11. Es tst merk-
wiirdig, class oben in der bayerischen Chronik nur selir kurx beriehtet
ist, teas hier ausfiihrlicher mitgeteilt wird, wahrend man in der bayerischen
Chronik mehr, in der osterreichischen weniger ertcartet. 5U
— 761 —
interfuerunt Johannes Pragensis, Petrus Pataviensis, Conrad us Frisin-
gensis, Leo Ratisponensis, Bruno Brixinensis, Amulricus Laventinensis
episcopi et alii quam plures dyocesani, prelati, archidyaconi et decani.
Othocarus rex Bohemie et Hainricus dux Bavarie rursus per Herm. Alt.
5 pacis osculum ad concord i am redierunt. Cui papa advocaciam Salcze- 406.
burgensis archi episcopatus commisit. Dt. Ausz.1
Item hie Othocarus multas advocacias in Austria et alia plura ch^ ira^
bona Conrado episcopo Frisingensi donavit, sicut in privilegiis Fris}
habetur.
10 Item Othocarus rex Belam regem Hungarie est aggressus in Atidr. 68.
campo die to Marchfeld et obtinuit victoriam auxiliante sibi Ulrico duce
Karinthie et fratre suo Philippo electo Salczeburgensis ecclesie. Et in
signum victorie condita est civitas in eodem loco, que dicitur Marcheck.
Item 1269. Oregon us patriarcha Aquileiensis obiit. In cuius Herm. Alt.
15 locum eligitur Philippus quondam Salczeburgensis electus, frater Ulrici 406.
ducis Karinthie. Qui Udalricus cum virili sobole careret, accepta ex e. Silvio,
Othocaro pecunia Karinthiam illi, Carniolam, March i am, Schlavoniam H. boh. 27.
et Portum » Naonis tradidit. Veronenses exinde, Feltrenses, Tarvisini *>
et multi ex Foro Julii ultro sese ei submiserunt. Quo Ulrico post in Herm. Alt.
20 brevi eodem anno* sine heredibus defuncto memoratus Philippus 406.
eundem ducat um [F. 54s ] tan quam verus heres ipsius attrahere atten-
tabat, sed per Othocari regis potenciam impeditur. Qui 1270. terram
Karinthie forti manu pertransiit et sibi usurpavit, quinymmo
et Pettoviam vi in dedicionem accepit.4
25 Sed dum red ire t , in loco Semring c observavit eum Steflfanus pt t Ausz .*
rex Hungarie, sororius suus, quocirca coactus fuit per Campum Lili-
oruin exire.
Anno domini 1271. Othocarus Bohemie rex congregato valido Hertn. Alt.
exercitu infra octavas pasce invasit Hungaros devictisque munitissimis 406.
30 castris, scilicet Pusonio, Altenburg, Tirna et castro S. Georgii, Eysen-
burg, Odenburg6, et aliis pluribus municionibus captis et devictis circa
festum penthecostes propter consumpcionem victualium reverti cogitur
in Bohemiam exercitu relaxato, ut eum cognata sua rogaverat. Tunc Dt. Ausz.1
Othocarus baron ibus Austrie et Stirie castra et alia, que eis abstu-
^lerat , restituit, ut ei auxilio forent. Steffanus autem rex Hungarie Herm. I. c.
» portam Hs. b Tarvisii Hs. c Seraing Hs.
1 Cgm. 425, f. 7: do enpfalch im der pabst das pistumb ze Salcz-
burg in vogtey.
* Dieselbe Notix auch unten in den Qesta episcopornm Frisin-
40 gentium . Continuationes, Mon. Qerm. hist., SS. XXIV, 325.
s 1269. Quelle vielleicht Ann. S. Rudb. 798.
4 Quelle?
b Cgm. 425, f. 7: und an dem zug heraus wartt im kunig Steffan
von Ungern, sein 8 wager, fur an dem Semring, das er fiir Lien felt aus
45muest.
6 Die letxten beidenNamen aus dem deutschen Ausz. Vgl. Cgm. 425,
f. 7: und zoch gein Prespurg, Altenburg, Eysenburg,. Odenburg.
7 Cgm. 425, f. 7 : da gab er den herren ze Osterrich und Steir
wider, was er in genommen het, das sy im hulfen. Darnach in anderem
50 Zusammenhang .... unzt in sein muem erpat.
— 762 —
missis in Moraviam et Austriam Hungaris et Cumanis per incendia,
rapinas et multas strages hominum plurima mala geasit. Tunc circa
solsticium est i vale per episcopos et religiosos viros deum timentes ad
inopinatam pacem et subitam pacis concordiam redierunt.
Eerm. Alt. 1272. Steffanus rex Hungarie circa Kal. Augusti moritur. Cui5
407. primogenitus Ladislaus [F. 55] sue cedit. Eodem anno post mortem
predicti regis Steffani comes Hainricus de Gussingen, qui ab eodem
rege de 'Hungaria eiectus fuerat et receptus a rege Bohemie, filiam
domini Zinglonis* de Luchtenberg ft duxerat in uxorem. Dimissa eadem
uxore ad Hungaros est reversus et reconciliatus domino Ladislao regi. 10
Accidit, ut cum domino Bela duce de Mateawe, avunculo regis predicti
et consobrino regis Bohemie, idem comes in verba contumelie prorumpens
occasione presumpte prodicionis contra supradictum dominum Ladislaum
ipsum ducem Belam in insula apud Budam miserabili nece prosterneret,
ut membra ipsius in frusta concisa matertere sue, scilicet due filie 15
domini Steffani regis in monasterio ibidem constitute, colligerent et
cum planctu et dolore maximo sepelirent. Ob quam causam rex Bohemie
cum maximo furore commotus initam cum regno Hungarie concordiam
et ad magnam utriusque partis instanciam auctoritate sedis apostolice
con firm atam rescindens nee pacem nee treugas solemnibus nunciis Hun- 20
garorum postulantibus voluit indulgere, sed in confirms^ iussit eos in-
vadi et statuit cum grandi exercitu ipsum regnum se hosti liter i n -
gressurum. Unde sequenti anno Hungari et Cumani prevenientes
motumc predicti regis Bohemie quasdam civitates Austrie, Stirie et
Moravie [F.551] cum magna strage hominum utriusque sex us intra- 25
verunt.
Cont. Alt. 408. 1273. rex Othocarus et Hainricus dux Bavarie ad plenam con-
cordiam redierunt rege Bohemie de castro in Scherding et quibusdam
iuribus, que pertinebant ad ducem Hainri cum, refutacionem faciente.
Ipsi eciam contra omnem hominem huius mundi iurarunt mutuo se30
iuvare.
Dt. Ausx} Othacarus baronum castra destruxit et eorum cognatas mulieres
nobiles oppressit et multa mala in terris sibi subiectis commisit.
E. Silvio, Othacarus sepedictus vocatus per principes electores ad
H. boh. 27. regnum contempsit palam inter suos iactitans pluris Bohemie regem 35
quam Romanum imperatorem esse. Ducavitd 26 annis in Austria.
E. Silvio , Anno salutis 1273. Rudolf us Habsburgi comes, qui magister
H. boh. 27. curie Othocari fuisset3, non minus belli quam domi clams christian e
Gf. Ann. Aid.* reipublice prefectus est. Qui cum Nuremberge, deinde Herbipoli
535. dietSLB principibus statuisset, demum Auguste, et omnes sibi 40
E. Silvio. obtemperarent, solus Otacarus rennuit.
Dt. Ausx* Anno Christ i 1275. rex Rudolf us com item Zolrensem, filium ®
sororis sue, principem creavit et eidem burckgravionatum Nurembergensem
* so Hs. *> confinibus Hs. c fehlt Hs. <l Ducavit — Austria spater
hinxugefiigt. © filium — eum mil Einfugungsxeiehen am Rand. 45
1 Qedr. Deutsche Chroniken VI, CCXXXUI, 42 ff.
* Vgl. Deutsche Chroniken VI, CCXXXIV, 15, wo nicht bekannt
war, doss hier der lext Enea Silvios vorliegt.
■ Annales Aldersbacenses ; Mon. Qerm. hist, SS. XVII, 537 f.
* Qedr. Deutsche Chroniken VI, CCXXXUI, 47 ff. Daxu: der wart 50
da gesandt gein Wienn.
— 763 —
tunc vacantem concessit et eum mis it ad Othokamm legatum. Austriam, E. Silvio,
Stiriam et Carinthiam ceterasque vicinas Italie provincias tamquam #• boh. 27.
iuris imperii repetit, quando nee Austria muliebre feodum esset nee
Carintbia iniussu cesaris Ulricus venumdare potuisset. Bennuit Othokarus
b[F. 56] et cesari, qui aliquando sibi aervivisset, impacato animo
respondit.
Anno Christi 1276. Rudolf us rex expedicionem movit versus Ann. Aid. 536.
Austriam cum exercitu non tantum numeroso quantum valido euntibus Cont. Alt. 410.
secum in exercitu Maguntino et Engelberto 1 Coloniensi archiepiscopis,
10 Herbipolensi, Leone Ratisponensi, Petro Pataviensi episcopis, Ludovico
comite palatino Rheni et fratre SUO Hainrico duce Bavarie et aliis
nobilibus multis de Rbeno, Franconia et Suevia habuitque nave* Ann. Aid.
castellatas, quibus meatus Danubii obstructos infringere conabatur,
sed mediante magistralium virorum consilio sine omni strepitu belli
15 ipsi meatus in Straubing et Patavie patefiunt. Et rex Rudolfus Austriam Dt. Ausx}
descend it, destructaque multa parte terre circa Anasum multi homines Ann. Aid.
perierunt et civitates et castra se suo dominio subdiderunt. Et cum Cont. Alt.
Tulnam veniret, ex claustro ibidem monaaterium fecit. Et Wiennam#f. Ausx.9
obsidione cinxit; civibus autem resi st en tibus multa eorum pomeria Cont. Alt.
20 a c vinee* sunt succisa et vastata; nee tamen per vioienciam cepit,^M- 4W;M*
sed intervenientibus amicis ea lege reconciliati sunt, ut Austria cesari ^' uVi'
cederet, exin datis acceptisque filiabus affinitas utrimque iungeretur, g Silvio
provincie, de quibus lis esset, dotales / F. 56* ] fierent. Adeptus Austriam //' boh. 27.
Rudolf us Othokarum in verba sua iurare more maiorum exposcit. Id
25 superbo regi gravius visum, tamquam ex domino servus |fieret. Ex-
oriuntur nove lites, bell urn indicitur. Cumque iam duo exercitu 8 ad
mille passus alter alter i proximus convenissent , veritus Othokarus
Rudolfi potenciam iniustamque belli causam animo volvens legatos mittit,
qui se iuraturum dicant, si modo intra tentorium regale honoris sui
30 causa fieri Rodolfus velit. Accipit condicioncm cesar pocius quam
belli fortunam cxperiatur. Euggestum in tentorio sublime paratur ibique
aureum solium eminenciori loco erigitur. Rodolfus diademate et i na-
pe rial i bus insignibus conspicuus considentibus electoribus imperii, ceteris
baron ibus circumstantibus in die 3. Elizabet • advenientem regem sedens
35 expectat. I lie cum paucis regni optimatibus ingress us conscenso suggesto
ad pedes c e s a ris genua flectit; proinde ex veteri consuetudine admotis
sacrosanctis iureiurando se adegit. Interea tentorium arte compositum
a summo usque deorsum in quatuor proscissum partes deeidit regemque,
a vineas Hs.
40 * Vielmehr Siegfried.
9 Cgm. 425 1 f. 9 : Do erhueb sich kunig RuedolfF . . . und kom
gein Osterreich.
8 Oedr. Deutsche Chroniken VI, CCXXX1V, 3 ; die Quelle sagt
jedoch: und macht aus der purkch ain chloster.
45 * Neben dem Text der Ann. Aid.: civibus rebellantibus multa
eorum pomaria sunt succisa erscheint auch der des deutschen Ausxuges,
Cgm. 425, f. 9: und lies den von Wienn sagen, wolten sy im nicht ge-
horsam sein, so wolt er lassen rewten ir weingerten.
6 Diese Tagesangabe nicht aus E. Silvio, sondern aus dem 2. lot.
50 Ausxug.
— 764 —
ut erat in alto loco ad cesaris genua supplex, videndum exercitibus
prebuit.1 Sta- [F. 5 7] bant circumquaque annate acies rei exitum
spectantes, sed quam leti Theutones gloriosum re gem suum videntes,
tarn indignabundi Bohemi, quod rex eorum humiliari magis quam pre*
Hum experiri voluisset. Stupefactus ea re Othokarus, quam via dolo 5
magis quam casu cecidisse tentorium ignoraret, subticendura tamen in
presencia censuit petitaque a cesare venia plenus irarum domum red i it.
Quern, tametsi sua sponte fureret, magis tamen ac magis uxor incendit.
Que cognito rerum successu advenientem regem niece verbis allocuta
fertur : Heccine nobis spolia, banc belli adoriam domum refers ? Dediti 10
omnes hodie tua opera veluti mancipia, veluti pecudes sumus. Regina
provinciarum, Bohemia, tributaria facta. Cum te olim superasse prelio
Tartaros, exuisse castris Hungaros, Stiriam nrmis ademptum esse, Italiam
cum exercitu pen etrasse audiveram, felicem me, que tali nupsissem viro,
patrem, qui me regi magnanimo tradidisset, sapientem estimabam nequc 15
reginam esse ullam orbe toto, cui me cedere oporteret. Nunc falsa
omnia experior. Nam que mulier me infelicior, quis te virorum omnium
ignavior ? Austriara provinciarum nobilissimam tot urbibus, tot pro-
ceribus insignem [F. 57'] nulla necessitate coactus ex manibus tradi-
disti, Stiriam, Carinthiam et, quas possidebas in Italia, civitates turpi 20
metu reliquisti, cum comite Habsburgensi infimi generis affinitatem
contraxisti, postremo ei, qui satelles tuus quondam fuerat,* iure iurando
exhibito te submisisti et servus servi factus tu simul ac maiorum tuorum
gloriam obfuscasti. En, virum, qui magnitudine animi rennuisse im-
perium videri vult, laudarem, si te ill! non subiecisses. Age, si tibi 25
animus virilis deest neque gladios intueri potes, sinea me regem esse,
experiai profecto, Bobemis an Teutonibus imperium debeatur. Sunt
Poloni, sunt Saxones ac Francones, qui nostra signa sequuntur, sunt
Slesite Moravique, et verebimur belli tempore fortunam ? Utinam aut
tibi meus animus fuerit aut mihi obediencia, quam te habere animad- 30
verto. Sentiret profecto Rodolfus neque vires adversus dominos valere
neque dolos. Othocarus, qui cum uxoris caritate teneretur eamque
verum locutam animadverteret simulque animi magnitudine irrogatam
contumeliam ferre non posset.^
Ann.Ald. 536. Cui 8 rebellantibus plurimie Bohemis nobilibus Othokarus recon- 35
ciliatur domino Brunone Olmucensi episcopo median te redditis obsidibus
Dt. Au$x.Aet captivis filiis magnatum et nobiliura, quos ante ingressum regis
Rodolfi in Austriam ab ipsis vi extorserat et in Bohemiam ab-
Ann. Aid. duxerat. Othokaru s i taq ue gravi ferens corde se Aus- [F. 58] tria m,
Stiriam, Karinthiam, Carniolam etc. sine opere bellico resignasse et40
a siue Hs. b Schhiss des Satxes fehlt.
1 Vgl. Deutsche Chroniken VI, CCXXX1V, 6 ff„ wo SeemiUer nwht
wnsste, doss hier Enea Silvio vorlag.
2 Vgl Deutsche Chroniken VI, CCXXXIV, 14, wo es SeemilUr un-
bekannt geblieben war, dass hier Enea Silvio abgeschrieben ist. 45
8 Rudolf.
* Cgm. 425, f. 9: da muest er den lantherren ire kind wider
geben, di er von in ze geiseln genomen het. Und vorher : und nam
von den machtigisten herren |ze Osterrich und Steir yedem ain kind
ze geyseln und sant die gein Pehaim. 50
— 765 —
feodalia recepisse principes et alios subiectos Bomani imperii in
divers is mundi parlibus ad conspiracionem solicitat, et pecunia piurimi
corrumpuntur. Quorum alii se regi Romanorum publico obiciunt, alii
occultis insidiis fidem frangunt.
5 Accersitis a u tern regni primoribus collectisque novis copiis de E. Silvio,
terris suis, scilicet Bohemia et Moravia, et eciam de aliis terris, Polonia, H. boh. 27.
Pomerania, Slesia1, Lusonia, Saxonia et Missna cum duce de Glokan , J° ?*: \ ivjj
duce Bratislavie *, duce Polonie, duce de Kaleis, de Syras et de Po-
merania, comite Misne, rege Rusie etc. Rudolfo, qui dolo secum egisset, E. Silvio,
10 feodalia resignat, bellum indicit. Neque ille ccrtamen detrectat. H. boh. 27 ^
Othokarus siquidem castra metatus est super fluraen March in *£ "j- ~ ^X'4U)
campo, qui dicitur Marchveld, prope Cistersdorf. Et cum cogitaret
cum Rodolfo congredi, ecce, multi nobiles de parte ad versa ipsum
nunciis suis et litteris premunierunt dicentes, quod in congressione
15 nobiles sui ipsum eesent prodicionaliter b in manus host i urn tradituri.
Quod cognoscens idem rex Bohemie nobiles suos ad se in suum con-
vocavit tentorium et se eis inermem omnimode presentavit dicens:
Ecce, inermis in conspectu vestro sto, et licet de vestra fidelitate non
diffidam, tamen, si cuiquam contra me prodicionis vel inique faccionis
20 esset voluntas, melius esset, quod me nunc solum occideret, quam
quod [F. 5S* ] eras in bello mecum multa milia hominum moriantur.
Sed ipsi nobiles multis iuramentis se si hi fid cl iter assistere proiniserunt.
At Rudolf us rex electum exercitura adunavit coniunctis
eibi Ladislao IV.8 Ungarorum et Cumanorum regibus et advolantibus u- &*- Ausx*
25 sibi nobilibus de Stiria, Carinthia, Bavaria, Rheno, Franconia et Suevia,
Rudolfo a r c h i episcopo Saiczburgensi, .'. .c burckgravio Nurembergensi,
comitibus de Altenloch et Halnberg, episcopis, comitibus, baronibus et
militibus multis de partibus superioribus.
Sane rex Bohemie cuidam strennuo militi promisit m u 1 1 a se Cont. Alt. 410.
30daturum, si Rodolfum vel saltern eius equum in congressu occideret.
Qui miles hac promissione accepta cuneum fortissimorum militum pene-
trans ipsum regem Romanorum vehementi ictu in terram prostravit et
equum eius occidit, sed nobiles, qui latus eius stipaverant, eundem
militem captivarunt et regem in equo alio locaverunt. Sed ecce mira-
35bilem predicti regis clemenciam, qui eundem militem captivum presen-
tatum abire illesum permisit dicens, quod reipublice damnum esset, si
miles adeo fortis et strennuus deperiret.
Conveniunt ambo reges cum exercitibus suis in campis Austrie E. Silvio,
trans Danubium apud Weidenbach feria 6. ante Wartolomei, que f u i t H. boh. 27.
2. lat. Ausx.
Flor.
40 a Bransianie lis. *> prodicialiter Hs. c leerer Raum Hs.
1 Vgl. Dt. Ausx., Cgm. 425, f. 10 : die frischisten aus der Slesi.
* Cgm. 425, f. 10: und sagt die lehen auf.
* Der Name aus Thurocx i 10.
45 4 Cgm. 425, f. 10: damit komen di von der Steirmarch und von
Chernten, der bischolf von Salczburg, mit dem di Bairn, und kom der
purgkraf von Numberg, von Haltenloch (Hohenlohe), graf von Haben-
burg (Holienberg bexw. Hofieneck) und ander bischolf, herren und ritter-
schaft vil von oberlant Vgl. Deutsche Chroniken VI, CCXXXIV, 16 ff.
— 766 —
2. lat. Ausx. 13. Kal. Septembris.1 Othokarus divisit populum in sax cumulos,
[F. 59] Rodolfus in quatuor, cum quo fuit Ladislaus rex Hungarie.
Primus cumulus Teutonicorum fuernnt Australes contra cumulum, in
quo fuit Othokarus habens coopertos equos quasi 1000. Hii cum aciebus
suis quasi ad unam boram pugnabant, sic quod neutra pars poterat5
aliam in fringe re. Australes tamen ru m punt aciem Bohemorum. Rodolfus
venit ad Othokaruin, a quo vel a Slipradicto milite maximis ictibus
percussus de equo cecidit et statim a suis, qui sibi pro custodibus
E. Silv to, deputati sunt, levatus est super equum. Commissum est atrox prelium
H. boh. 27. diuque Marte dubio pugnatum. Sed quia Othokarus nobiles et 10
Cont. Alt. 411. populum Bohemie, Moravie, Austrie, Stirie, Carinthie et Carniole, qui
ante tempora predicti regis rapinis et spoliis assueti fuerant, ipse
multa austeritate et sine person arum accepcione in severitate iusticie
compescuit — ita magnum iudicaverat sicut parvum — , ob hoc eum
predicti nobiles sui latenter odio habuerunt, maxime Bohemi.2 15
2. lat. Ausx. Post venit alius cumulus Teutonicorum, qui divisit Bohemos hinc inde,
E. Silvio, ex quibus territi Bohemi cum multitudine ac robore, Suevi animati,
H. boh. 27. quibus Rodolfus maxime fidebat, ordine et arte essent superiores. Ceci-
dere quam plurimi ex utraque parte, maior tamen strages Bohemorum
2. lat. Ausx. edita. Othokarus aute m habebat Milotum capitancum cum cumulo alio 20
/ F. 59 ] aduc quieto. Qui Milotus videns necessitatem domini sui
adesse cogitavit mala , que perpessus est ab eo , quia fratrem eius
Cont. Alt. 411. detentum ab eo in vinculis interfecit, et cum exercitu suo recessit ac
ipsum regem hostibus expositum dimisit. Quod cum ipse rex aspi-
ceret se suorum adiutorio privatum, cum illis paucis, qui mori pro 25
domino et patria elegerant, in turmas hostium prosiliit et multa strage
E. Silvio aD eo facta, dum fortiter pugnat, ad extremum inter consertissimas
H. boh. 27-hostium acies occiditur et cum eo quasi 14000 pugnatorum et multi
Konigsh. 449. Capti ; multa eciam arma et bona eis ablata fuerunt.3 Ferunt
" Stlrt0 Stirienses duos domi nobiles, quorum f rater ab Othokaro per iniuriam 30
extinctus fuisset, eum toto prelio quesitum cum certis indiciis cog-
no vissent , in ulcionem fraterne cedis obtruncaase ». Corpus eius
« obtriincassent Hs.
1 Die Schlacht fand am Freitag den 26. August 1278 statt. Von
den Quellen, die Arnpeck benutxt hat, gaben an (von denen abgesehen, 35
welche uberhaupt keinen bestimmten lag nennen) : Andr. 68 den 1. August
(Kal. Augusti), die Cont. Alt. 411 des Herm. Alt. (aueh die Ann. S. Rudb.)
das richtige Datum (7. Kal. Sept.), Enea Silvio, H. boh. 27, und naeh
ihm Schedel CCXVI den 27. August (in die B. Ruffi), der deutsche und
der 2. lat. Ausxug den Barbaratag (4. Dexember). Das obige Tagesdatum 40
scheint der Fortsetxung der Flor. xu entstammen; im Drucke tder Mon.
Qerm. hist., SS. XXIV, 250 findet sich die Stelle nieht; in der Ausgabe
von Meuschen S. 131 heisst es nur : XIII. Kal. Septembris, dagegen fand
ich sie in der Tegernseer Handschrift Clm. 18776 folgendermassen :
XIII. Kal. Septembris feria VI. post Bartholomei, tvobei letxtere Angabe 45
richtig ist, wtihrend es statt XIII heissen miisste VII. Es ist also wahr-
scheinlich, doss Arnpeck hier aus den Flor. in der Form des Clm. 18776
schopfte, wobei durch handschriftliche Zwischenglieder aus dem richtigen
post cm falsehes ante geworden sein mag. Unten S. 767, 3 bringt Arnpeck
im Wider spruch mit der vorliegenden lagesangabe jene des Enea Silvio. 50
1 Quelle?
1 Quelle?
— 767 —
omnibus epoliatum in Laa allatum permittente Rudolfo in Znaimam u. Dt. Ausx.1
Bohemi e, inde in Pragam tnuodatum regio honore sepultum. Prelium E. Silvio.
ipsa die B. Ruffi s peractum anno ab incarnacione verbi 1278. A popu-
lacione Bohemie Rudolf um abstinuisse, que genero deberetur.
5 Anno Cbristi 1280. rex Rodolfus in tota Austria et Stiria obtenta Dt. Ausx.9
plenaria obediencia cum homagio et iuramento de fidelitate Wiennam
revertttur.4 Cum autem in Austria per quatuor continuos annos
moratus fuisset, [F.60] Sueviam revertitur relinquens in Austria
pro provisore suum primogenitum Albertum comitem Habsburgi et
10 in Stiria quendam de Liechtenstein pro capitaneo.
Rodolfi geni tor fuit Albert us comes Habsburgi, lantgravius Konigsh. 449.
superioris Alsacie, dominus Schaffenburgensis et civitatis Argen-
tinensis 6, quam eciam contra dominos Hainricum de Feringen et Berchtol-
dum de Decke episcopos Argentinenses multis victoriis obtinuit. Quo
15 defuncto ipne Rodolfus filius predicta dominia unacum civitate
Argentinensi viri liter possedit.6 Probus, fortunatus7, pac if icus Aticfr 67.
et iustus fuit, 14 bella prospere sudavit ab infancia armis nutritus. Dt. Ausx.8
Eo ele cto marchio ni Baden si multas civitates unacum comitatu Andr. (Ann.
Kyburge abstulit9 Hal. 44).
20 Duas insuper uxores habuit. Prima, Anna comitissa £^f .Wchr.
de Hayrloch et» Hachenberg*, obiit Wienne. Funus defertur in 329.
Basileam ; nam omnium reginar um coronatarum in Aquisgrano sepultura 2. lat. Ausx.
est in Basilea.
Deinde duxit aliam , Pytritz *> ,0 de Italia. Quam Fridericus Sacks. Wchr.
25 de Leiningen episcopus Spirensis levans de curru contra suam voluntatem
osculatU8 est. Quod regi conquesta est; ideo oportuit episcopum vitare
Almaniam, quamdiu rex vixit.
a am Rand mit Einfiigungsxeichen. b so Hs.
1 Cgm. 425 j f. 10: und ward von den pueben ganz entpldsst und
30 nackot gefiirt gein Laa und begraben. darnach in der romisch kiinig
erlaubt zu fiiern gein Znaym. von dann ist er gefurt gein Prag.
* Vgl. oben S. 766, Anm. 1.
1 Cgm. 425, f. 11: kunig Ruedolf zoch in Osterrich und Steir zu
den steten, das im die swuren. und da er 4 jar berniden was gewesen,
35 da zoch er auf gein Swaben . . . er lies sein sun in dem land, graf
Albrechten, zu ainem verweser. auf der Steirmarch macht er ainen
haubtman, ainen von Liech tens tain, nach Christi gepurd 1280 jar.
4 Cgm. 425, f. 11: kunig Ruedolf zoch wider gein Wienn.
6 Konigsh. a. a. O. sagt : ein leiter und ein venre (Fahnrich, Banner-
40 tr tiger) der 6tetle zu Strosburg. Der Zusatx Schaffenburgensis geht auf
die Tab. CI. d 2 xuruck, tco es heisst: her von Saffenburg, teas irrtiimlich
stait Strassburg gedruckt ist.
• In der Uebersetxung xeigen sich tnehrere Missvtrstdndnisse.
7 Dieses Wort axis dem Chron. Stamsense (Pex, SS. Rer. Austr. 11, 45 7) :
45 per omnia fortunatus (ebenso in den Flor., 67//*. 18776, f. 15 V).
8 Cgm. 425, f. 12 : er facht ze seiner zeit 14 veldstreit, die im all
geluckten.
9 In der Uebersetxung tcieder einige Missverstandnisse.
10 Diesen sonderbaren Namen fiihre ich auf den unnchtig ver-
50 standenen Text der Quelle xuruck, wo es heisst (Deutsche Chroniken 11, 329):
din waa burtich von Waelischen landen.
— 768 —
Cont.Alt.408. Ipse eciam reX aduc existens in palacio Aquensi, ad quod iam
pridem intronisatus a principibus fuerat, [F. 601] duas suas filias,
Mathildim1 Ludovico comiti palatine Rheni, alteram duci Saxon ie, de -
E. Silvio, 8 P o n s avit. Tercia nomine Guta pro pacis conservacione
H. boh. 28. YVenceslao regi Bohemie, filio Othokari, fuit copulata, qui 5
ex ea genuit Weneeslaum, qui sibi in regno successit, Jutham
31. uxorem gentilis de Ursinis, Annam ducissam Karinthie et Elizabet
30. reginam Bobemie. Defuncta domina Guta rex Wenceslaus
duxit Elizabet, que post eius mortem relicta Rudolf o filio Alberti
Tab. CI. d 2. regis in matrimonium tradita est. Sane Rodolfus rex tres filios hab u it, 10
Albertum, de quo infra, Rudolfum ct Hartmannum comitemHabs-
burgi, qui cum ali is 14 apud Reinau in Rheno submersus est anno
Christi 1280.
E. Silvio, Rodolfo filio regis Rodolfi Agnes soror scxti 'regis Bohemie
Jl. boh. 28. Wenceslai filia Othokari nupsit. Hie2 post mortem nepotis sui ]f>
Th n d9 Rudolf! octav i regis Bohemie est electus in regem, sed non coronatus
E Silvio W v*ctU8 RD Hainrico duce Carinthie. Qui Prage moriens 130S. ibi
" defunctus iacet. Et ex ea* natus est Johannes, qui Albertum regem
circa flumen Rhenum non longe ab opido Schafthusen, dum simul
amice iter agerent, sua manu interfecit. Deinde penitencia ductus 20
Clemen tern V. pontificem maximum, qui sibi purgacionem indulge ret,
apud Avinionem adiit. Pontifex cesaris occisionem ab imperatore
iudi- [F. 61] candam ait. Venit igiturPigas. Ubi cum cesar Hainricus VII.
eius nominis imperator considebat, a quo iussus religionem ingredi
heremitarum S. Augustini in eaque perpetuo penitere non recusavit 25
Mortuus est in eadem urbe et in ede sui ordinis scpultus.
Ann. Aid. 536 Anno domini 1286. rex Rodolfus curiam Auguste celebravit
t/.08t.549.*et in die nativitatis domini6 f ilium suura primogenitum Albertum
com item Habsburgensem ducem creavit et dedit ei in feodum
Austriam ac Stiriam ac Meinhardum comitem Goricie et Tirolis 30
ducem Carinthie fecit presentibus Rudolfo archiepiscopo Salczeburgenai,
Hainrico Ratisponensi, Wernhardo Pataviensi, N. Basiliensi et N.
Eistetensi 6 episcopis, Ludovico et Hainrico ducibus Bavarie et aliis
viris illu8tribus et comitibus ac nobilibus multis. Ubi in epiphania
domini Rodolfus rex reformavit amiciciam inter Rudolfum archi- 35
episcopum Salczeburgensem et Hainricuoi ducem Bavarie inferioris
facta compromise ione in honora biles viros sex super questionibus, si
quas inter se habuerint, decidendis.
1 Die Quelle hat dafiir : unam ; der Name am Andr. 546 ; rgl.
oben S. 236, 22. 40
2 Irrtum und Verwirrung, durch Ampeck angestellt. Zu Qrunde
liegen jedoch deutlich Enea Silvio, U. boh. 30 und 31 und Tab. CI. d 2 :
der ain erwelter kunig zu Behero, doch nit gekront gewesen sein sol.
* Namlich der oben genannten Agnes.
4 Vgl. oben S. 241, 13 — 23, uo die gleichen QitelUn — um einen 45
Teil gekurxt — veruendet sind. Nach ein paar Lesarten zu schiiessen
sind hier namlich ausser den Osterhofener Annalen deren Quelle, die
Aldersbacher Annalen, benutxt, was oben S. 241, 13 erganxend am Rand
xu bemerken ware.
* Die Tagesangabe aus dent Chr. Stams. 50
* Quelle?
— 769 —
Poetquam regnavit annis 18, venit Franckfordiam et volnit filium Konigsh. 451.
suum Albertum ducem Austrie regem fecisse. Electores noluerunt.
Deindeivit Argentinam, ubi octo dies mansit valedicens, Spiram transiens.
Ubi anno domini 1291. in die divisionis apostolorum l obiit et se -
5pultu8 fuit.
[ F.6V] Albertus Austrie dux primus de genere Habsburgensi. Dt. Ausx.2
Cuius consiliarii fuerunt N. de Meysen, N. de Puchaim, N. Drugsas
de Lempach, hospites, comes de Ladenberg, de Walsee. Insuper
germani et patrui sui 5 ex Suevia venientes in Austria habitaciones
10 acquisierunt Ea tempestate Hungari Stiriam impugnabant. Quibus
capitaneus abbas Admontensis occurrens ab eis stragem hominum
accepit. At Ladislaus rex Hungarie Alberto duci Austrie auctoritatem
vindicandi se in adversariis concessit. Quocirca Albertus exercitum
1500 pugnatorum cum episcopis Pataviensi et Babenbergensi versus
15Hungariam movit et castra et municiones hostium destruxit et
Altenburg cepit. Tunc provinciates sui subditi pecierunt, ut possint
domi redire ad vindemias. Quibus peractis iterato dux contra hostes
processit 1293. Comes de Teifers accepta ab Hungaris oculte pecunia
campo cessit; idcirco male habitus fuit. Sed quia bursam suam replevit,
20 ea causa potencia principis Suevia m redire cogitur.
Item 129 3.8 cum Albertus dux Austrie cum Conrado Salcz- Cont.Rat.417.
burgensi archiepiscopo discord are t et ex utraque parte sibi damna gravia
intulissent, idem archiepiscopus confederavit sibi Ottonem ducem Bavarie
et unacum predicto duce Carinthiam est ingressus / F. 62] fiduciatus
25 ab incolis, quod possit terram Stirie obtinere, sed tandem eos redire
densitas nivium compellebat Sequenti vero tempore predictus archi-
episcopus cepit filium ducis Carinthie. Cuius liberacio magna occasio
fuit, quod pax inter ipsos extitit reformata, pro qua ref ormacione Hainricus
Batisponensis episcopus unacum Ludovico duce Bavarie inferioris
30 sollicite laboravit. Qua concordia vix ad tres annos vel paulo plus
1 Diese Tagesangabe nachAnn. Hal. (Mon. Oerm. hist., SS. XXIV, 45)
cder Sdchs. Wckr. 329 oder Dt. Ausx. oder 2. lat. Ausx. Konigsh., dessert
Text in diesem Abschnitte veruendet ist, sayt: an sant Michels tage
(29. Sept.).
35 * Cgm. 425 j f.12: herzog Albrecht . . . der erst herzog ze Oster-
reich des geslachtes. der het in sein rat genomen ain von Meyssen (vielmehr
Meissawer; vgl. Deutsche Chroniken VI, CCXXXIV,30), von Chappelen,
vou Puchaim, Trugsacz von Legenpach, von gesten den grafen von Tawfers,
di von Walse, von Landenberg . . . es komen seiner brQeder und vettern
40 funf von Swaben, die sich hie behawsten. zu der zeit wuesteteo di
Ungern dy Steirmarch. da was ain abt ze AdmQnd haubtman und
nam schaden von den Ungern, die im vil lewt niderlegten. kunig Ladislaus
von Ungern erlaubt herzog Albrecht sich selber an seinen vein ten ze
rechen ze Ungern . . . und zoch darnach gein Ungern und gewan alle
45 hewser ... die zerprach er . . . mit im zug^n der von Passaw, von
Pabenberg und het in dem veld 1500 werlich. er gewan Altenburg.
die landlewt paten urlaub haim zu dem lesen. nach dem lesen zoch
er wider sein veint nach Christi gepurd 1336 (!) jar. der graf von Tewfers
(Taufers; vgl. Deutsche Chroniken VI, CCXXXIV, 32) was bei herzog
50 Albrechten gewaltig und nam ze Ungern haimlich gab und rait aus
dem veld und wart darumb Abel gehalten. und von gepot des her-
zogen muest er haim gein Swaben und seinen peitl het er wol gef flllt in
dem land.
* Die Quelle: 1290.
Quellen u. ErSrtorungen N". F. III. 49
— 770 -
durante dux Austrie obsedit opidum Bastat ad duos menses et modicum
amplius. A qua obsidione tandem propter inopiam victualium, que
per angusta moncium adduci sufficienter non poterant, dicitur recessisse,
quia et dux Otto cum exercitu usque in Salczeburgam processerat
contra ipsum. 5
Dt. Ausx} Exhinc rex Hungarie has terras potenter forti manu intravit
et incendio ac preda dire eas vastavit. Facta est itaque pax, ut
Albertus dux castra, que in Hungaria ceperat, dimitteret. Tunc rex
et dux societatem iurarunt.
Dt. Aiisz* Dux Albertus in bello contra Hungaros pecunia exhaustus in 10
Stiriam se recepit. At barones pecierunt, ut antiquas consuetudines
et eorum privilegia confirmaret ac eos in suum consilium .reciperet.
Quod cum eis denegaretur, sine licencia recedentes archiepiscopum
Salczeburgensem contra ducem provocaverunt et in Bavariam ad
ducem Hainricum pro domino miserunt. Qui veniens civitates et 15
op\-[F. V2']d& Bruggam usque in dedicionem accepit. At dux Albertus
in Austria collectis viribus usque ad Semering processit. Quo com-
per to Bavarie dux retrocessit. Et Albertus castra et opida re-
accepit. Quidam barones e campo ducis Bavarie defecerunt. Qui capti
coacti sunt sua castra duci Alberto assign are. 20
Dt. Ausz* 129 2. Albertus dux Austrie per electores vocatus. Qui cum
600 militibus uno colore vestitis in Rhenum ascendit sperificatus in
regem eligendus. Sed Gebehardus4 archiepiscopus Maguntinus
astucia vota electorum attrahens quendam patruum suum Adolf um
comitema »Nasovea elegit. Qu are Albertus parvipendens inAustriam rediit. 25
Dt. Ausx.b Deinde Wiennenses dissidentes rebellabant duci, eo quod antiqua
eorum privilegia observare rennuit. Tunc quidam ex comma nitate in
a Anasone Hs.
1 Cgm. 425, /. 12 : do zoch der ktinig von Ungern in die land
und prant ser. do ward ain frid und beredt, das im berzog Albrecht30
abtrat der geslos, di er zu dem land ze Ungern beseczt het, und
swuern bruederschaft zu einander.
9 Cgm. 425, f. 13 : herzog Albrecht het sich vast verkriegt gen
Ungern und seczt sich auf die Steiermarch. da begerten die landherren,
sy behalten bey iren recbten und die ze bestfiten und dy nit verkert35
und des sy in seinen rat genomen wurden ; des wurden sy verzigen. da
riten sy von dann an urlaub und bestelten den von Salczburg und santen
nach herzog Hainrichen gein Bayren ze herren. der zoch und gewan all
stet unzt herab gein Pruck. herzog Albrecht besambt sich ze Oster-
reich und zoch unzt an den Semring. da zoch der von Bairn wider 40
h inter sich. do nam herzog Albrecht wider das land in. etlich land-
herren riten von dem von Bairn aus dem veld und wurden gefangen
und muesten herzog Albrechten irer geslos abtreten.
8 Cgm. 425, f. 13 : darnach ward herzog Albrecht von den kur-
fursten zu dem reich gefodert, des ze unterwinden . . und zoch auf zu 45
dem reich an den Rein mit 600 rittern all in seiner varb besniten. an
der zeit der von Maincz mit listen all wal von den kurfursten bracht,
das er gewalt het ... da welt er seins geslacht ain arm en grafen von
Nassa, Adolf genant ,n. . und herzog Albrechten muet der spot des . ..
und zoch wTlder gein Osterreich nach Christi gepurd 1298 jar.
* Vgl. oben S. 242, A?im. 5. 50
6 Cgm. 425, f. 13: ze der zeit wurden die Wienner unaynig mit
herzog Albrechten und setzten sich wider in, wann er in wider was in
— 771 —
aulicos eius surrexerunt, ita ut in Calvum Montem secedere cogeretur.
Wiennenses barones et alia opida ad rebellandum incitant. At dux
omnia strata et viae obeervabat, ne quid Wiennensibus adduceretur.
Quam ob rem communitas senatum coegit ad querendum ducis graciam.
5 Qui in castro Ealenperg ducem cum suis privileges accessit, et, que
sibi displicuerunt, delevit et in conspectu eorum combussit. Deinceps
barones dietam in Stockaraw habuerunt et quatuor ex eis ad ducem
miserunt, ut antiquas eorum consuetudines servaret et hospites dimitteret
[ F. 63] abire. Qui respondens ait ad suppiicaciones placita facere, sed
10 coaccione nihil.
Item quadam vice * duxWienne in tabula intoxicatus fuit, unde Konigsh. 458
medici eruerunt sibi unum oculum et per foramen eius venerium exireu. Dt. Ausx.1
compulerunt.
Adolfus rex Romanorum graciam et favorem principum, qui S&chs. Wchr.9
15 eum elegerunt, amisit et precipue Gebhardi archiepiscopi Maguntini, 330
qui suscitavit contra regem Albertum ducem Austrie, Albertum com it em w- Konigsh.
de Hayrloch et comites deLyningen bf de Zwainbrucke ac Ochsenstain, 457.
qui omnes conspiraverunt in mortem regis. Ea de causa nullus eorum
bonam mortem adeptus est.
20 8Anno Chris ti 1298. electores principes miserunt ad ducem Cont.Rat.418.
Albertum inimicum Adolfi regis, ut ad eos Magunciam veniret, ut Konigsh .455
regem ibi deponerent et eum eligerent. Congregati igitur electores (454).
omnes cum multisprincipibusaliis demptis archiepiscopo Treverensi
et Rudolfo comite palatino etc. et, quantum in eis fuit, privaverunt
25 Adolf um regno et Albertum ducem Austrie et Stirie elegerunt ac sibi
iuraverunt. Idcirca d ictus dux Albertus filius quondam Rudolfi regis Cent. Rat.
Romanorum circa mediam quadragesime cum favore Ottonis ducis Ba-
varie inferiorisBavariam pertransivit cum exercitu. In monasterio Ann.S.Steph.
Weill ens tephen cum 6000 pugnatorum pernoctavit habens secum 58. Cont. Rat.
S0[F.63'J paucos Australes enm Hungaris et Bohemia. Ad partes Reni
veniens in vigilia S. Johannis baptist e4unacum Gebehardo* archiepiscop o
Maguntino, Argentinensi et Constanciensi episcopis ac quibusdam
* wieue Hs. ; von anderer Band am Rand : domo. b Lingen Hs.
iren alten rechten etc. Der pfiffel warf sich wider auf das hofgesind
35 und tet den schaden, das herzog Albrecht von dann muest und auf
den Challenperg. die stat rfleft an die landherren und die andern stet
in zu h elf en. da beset zt er all strafi, das man nichcz zw der stat lies,
da nStt di gemain den rat, das sy genad suechen muesten. da komen
sy zu im auf den Kallenperig und orach ten mit in der stat brief, und
40 was dem herzog Albrechten nicht gefiel, di zerais er und verprant sy
vor in . . . daraach die machtigisten vier lantherren, den der herzog
genadig was, di machten ain tag gein Stockoraw ... .do 8 an ten sy aus
ir vier zw herzogen Albrechten . . ., das er sy bey iren alten rechten
beleiben solt lassen und die gest faren lassen. sein antwurt: von pett
45 wolt er tuen, was er solt, aber von irs gewalcz wegen wolt er nichz tuen.
1 Cgm. 425, f. 14 : daraach herzog Albrecht ze Wienn sas ob dem
tisch, do ward im gift eingeben. im ward geholfen, wann das im ain
aug davon verdarb. Meine Verbesserung quadam vice griindet sich auf
K&nigsh. : eines moles.
50 * /. bayer. Forts., Afon. Qerm. hist., Deutsche Chroniken II, 330.
8 Der folgende Abschnitt aueh oben S. 242, 13 ff.
* Vgl. oben S. 242, Anm. 4 bexw. 5.
49*
— 772 —
Sachs. Wchr. nobilibus maiorem fortitudinem collegit contra regem. Quo comperto
Adolfus rex similiter grandem exercitum collegit. Albertus duxRenum
Cont. Rat. transiit. At rex Adolfus Rudolfi comitis palatini et Ottonis predicti,
ducum Bavarie, ac quarundam civitatum imperii, puta Spire, Wormacie,
auxiliis iuvabatur. Eidem duci Austrie, qui iam nomen regis assump- 5
serat , post multos circuitus hinc inde habitos in loco, qui dicitur
Sachs. Wchr. Hasenbuhel a, non expectans auxilium suorum principum cum propera
Cont. Rat. festinacione, que in rebus bellicis et magnis exercitibus non expedit,
Sachs. Wchr. animosus et f uribundus occurrit. Dux primum fugam simulans, deinde
in eum copioso exercitu exiliens. Bel Ian tea igitur acerrime quasi 10
Cont. Rat. mediam diem. Et predictis ducibus Bavarie in prima acie dimicantibus
per novum bellandi genus, per gladios preacutos, omnes eorum dextrarii
sunt cecisi, adeo ut ipsi duces Bavarie unacum multis suis nobilibus
equis privati aduc virtute animi non fracti super interfectorum hominum
et equoium stantes cadavera longo tempore dimicarent; propter occisorum 15
enim equorum aggeremb [F.64] hostes equites eos accederec non
419. valebant, quia et ipsi vice versa equos per stragem similem perdiderunt.
Prima igitur acie dimicante ipse Adolphusd rex volens cum suorum
turma eis° succurrere et procedendo suam aciem, in qua re* peritissimus
erat, ordinando, equo suo cadente ex infortunio ante ingress urn ad 20
bellum cecidit et ab eodem equo gravissime est concussus, adeo ut,
dum a suis restitueretur equo, minime sui compos esset, et sic amens
ad bellum veniens, quia et galeam pre debilitate ferre non potuit,
Kdnigsh. 456. hostibus se minus caute exposuit, cum aliis multis ex utraque parte
Cont. Rat. subito est occisus, et sero nudus, ut ex utero matris exivit, inventus R 25
Sachs. Wchr. qU[ mane pote nsh rex erat, in campo sub monte, qui dicitur Tursperg,
ppxfy duo miliaria distante a Wormacia in confinio agri Spirensis iuxta
Andr 70 ca8trum» P*110** Ponlant dicitur, oppressus pocius quam superatus in die
Sched C.Rat^- FroceBai et Martiniani anno, quo supra, 1298., sepultus in mo-
Andr. 7tf."nasterio Rosen. Et Albertus dux Austrie victoriam obtinuit. 30
SchedCCXX* Verum cum in prima eleccione non omnes electores consensissent,
ius eleccionis in manus eorum resignans, ne de violenta regni usur-
pacione notaretur, iterato electores communi voto cesarem declararunt.
Et postea Aquisgrani a Witboldo Coloniensi archiepiscopo 3
coronam regni accepit, vir utique bello et ar- / F. 64'] mis strennuus. 35
Sachs. Wchr. Fuit autem Albertus rusticanus in persona, distortum vultum habens,
33 L propter liberos avarus et monoculus. Qui suscepto regno a Bonifacio VIII .
Jac.Ph.Berg. confirmation em expostulavit. Quam obtinere non potuit, eo quod
' dominum suum regera Adolfum occidisset5 et monoculus esset.
Jac. Ph. Berg. Verum cum inter Philippum Francorum regem et Bonifacium ipsum ^O
a Hasenhubel Hs. b aggarem Hs. c occidere Hs. d am Rand
angefiigt. © ei Hs. t rex Es. k feJdt Es. b pontens Hs.
1 Ed. Meuschen, S. 131.
* Sein lateinischer Textf der hier xundchst auf Kdnigsh. 45 7, dann
aufJac.Ph Berg. lib. XIII , f. 135 beruht, ist hier wortlich abgeschrieben. 45
8 Quelle? Vielleicht auf Qrund der Ann. Ost. 552, die jedoch den
Namen nicht netmen.
* Hier dringt dessen Text vor; der Schedelst des spateren Ab~
schreibersy der etuas abweicht, ist nicht verwendet.
6 Quelle? 50
— 773 —
post mod urn suborta fuisset dissensio, non solum Albertura confirmavit,
Bed eciam regnum Francie sibi subiecit.
129 9.1 in festo S. Martini Albertus rex curiam apud Nuremberg Ann. Hal. 46.
solennem celebravit cum principibus, et GebehardllS Maguntinus, Cont.Rat.419.
5 WicboldllS Coloniensis, Treverensis et Conradus Salczeburgensis
archiepiscopi, Weiiceslaus rex Bohemie et Polonie, Rudolfus comes
palatinus Rbeni et alii principes ac nobiles multi cum predictis
aderant. Ibique rex Albertus Elizabet uxorem "suam, filiam Ann. Hal.
Meinhardi ducis Karinthie,* reginam per Wicboldum archi-
10 episcopum Coloniensem solen niter coronari procuravit et Rudol f um Cont. Rat.
suurn primogenitum ducem Austrie deputavit et ibi leges edixit.
Sed quia sepe iam numero mencio facta est de Mein-
hardo duce Karinthie, idcirco non indigne eius genus et
prolem huic opusculo hoc ordine inserere curavi.
15 [F.65] Avus eius Albertus comes nobilissimus fuit. Gen it or Chr. Stams.*
i psius Albertus comes Goricie et Tirol is obiit 1253. in die Marie
Magdalene. In fundacione f ilii in monasterio Stambs est honorifice
humatus de Tirolis translatus. Hie Meinhardus comes Tirolis etHerm.Alt.400
Goricie duxit dominam Elizabet filiam Ottonis ducis Bavarie, reginam u. Andr. 6 5 u.
20 Bomanorum, Hierusalem et Sicilie, 1259. in octava S. Michaelis 545. Hepn.
apud Monacum nupciis celebratis.* Que dudum 1246.5 fuit desponsata ^^' ^cJltK\
filio imperatoris Friderici II. Conrado regi Sicilie et Hierusalem, qui £ji\ Andr.
ex ea genuit Conradum regem Sicilie7 ultimum ducem Suevie.8& Wchr.
Qui Conradus primus maritus eius* obiit 1254. in vigilia ascen- Herm.AU.396.
25 sionis in Fungia.9 Flor. 241.
Anno Chris ti 1273. claustrum in Stambs constructum est a Chr. Stams.
predicto comite Meinhardo et. ab Elizabet conthorali sua, que peperit
ex eo Elizabet, Otto n em , Albertum, Ludovicum et Hainricum et
obiit predicto anno in die S. Dyonisii in dicto monasterio sepulta.
30 Quod consecratum est a septem episcopis 1284. Non. Septembris, et
eodem die pater, avus f undatoris e t e x eorum progenie 12 corpora apud
Tirol exhumata illuc devecta in choro ex utroque latere requiescunt.
Anno Christi 1286. ipsa die nativitatis domini supradictus comes
Meinhardus creatus est dux Karinthie in Augusta a Kudolfo rege Ro-
35 manorum.10
» est Hs.
1 Die Cont. Rat. und die Ann. Hal.: 1298.
2 Zusatx auf Qrund des Chr. Stams.
8 Breve ekronicon monasterii Stamsensis, gedr. bei Pex,, SS. Rer.
40Austr.II, 457 ff.
* So auch oben S. 233,35 ff.
6 Vgl. oben S. 231,3 ff. und 229, Anm. 7.
6 Vgl. oben S. 232, Anm. 7.
7 Nach der Sachs. Weltchronik; vgl. oben S. 233, 2.
45 8 Vgl oben S. 232, 25 und Anm. 8 daselbst.
• Vgl. oben S. 232, 14 f.
10 Vgl. oben S. 768, 27 ff.
— 774 —
2.lat.Au8%. Hie* secundum consuetudinem antiquam accepit in Carinthia
ab uno rustico, cuius gen US ad hoc deputatum est,1 sedenti sub
lapidea sede in campo Zolfeld dominium.
Chr. Stams. [F.65'] Anno Chris ti 1295. in vigilia omnium sanctorum obiit
seped ictus Meinhardus dux Karinthie, comes Tirolis et Goricie, Aquile- 5
giensis, Tridentine et Brixinensis ecclesiarum advocatus, sepultus in
Stambs.
Domina Elizabet filia Meinhardi sponsata fuit primogenito
regis Rudolfi, Alberto comiti Habsburgi*>, deinde duci
Austrie, novisjsime regi Bomanorum. Que obiil vidua 1313.10
5. Kal. Novembris relinquens decern liberos.
Anno domini 1292. in die S. Georgii martyris obiit Albertus
illustris dux Karinthie, filius Meinhardi.
Anno Christi 1305. in die S. Mauricii obiit dux Ludovicus filius
Meinhardi. Sepulti ambo in Stambs. 15
Anno domini 1310. in die S. Urbani pape obiit illustris dux Otto
primogenitus Meinhardi ibidem humatus.
E.Silvio, Hainricus dux Karinthie, comes Tirolis et Goricie, natus
H. boh. 30. ducis Meinhardi,3 cui^Anna natu maior soror Wenceslai Bohe-
morum regis septimi nupsit, quic eodem rege 1306.* occiso20
Pragam venerat. Hunc Boherai regem sibi elegerunt. Id egre ferens c
Albertus rex, qui repente coactis copiis Bohemiam ingressus Hainricum
regno deturbat Rudolf umque filium suum primogenitum, ducem
Austrie, regem constituit. Elizabet senioris Wenceslai regis sex ti
relicta in matrimonium ei tradita, quo regnum eius solidius esset. Qui 25
cum magna Bohemorum spe regnare cepisset, subitaneo morbo correptus
31. primo regni sui anno absque liberis [F.66J decessit Post cuius
obitum digsidentes inter se Bohemi alii Fridericum Rudolfi fratrem,
filium Alberti regis, alii Hainricum, quern deiecerant, pecierunt.
Vicit Hainrici factio trucidatis alterius partis auctoribus. Et quamvis 30
Albertus cesar cum magnis copiis Bohemiam ingressus regionem longe
lateque afflixerit, Hainricum tamen regno deicere non potuit prius a
nepote occisus, ut4 infra iam dicetur, quam meditata in Bohemis
exequeretur. Successit illi in regno Romano Heinricus VII. comes
Luczelburgensis , consilio et armis vir potens. Hie Elizabet alteram 35
Wenceslai sororem 18 annos natam clam iussam ad se venire apud
Spiram Gallie civitatem Johanni filio suo quatuor annis iuniori matri-
monio coniunxit. Oomparato exercitu ex Franconibus et Bavaris duce
Petro archiepiscopo Maguntino cum filio in Bohemiam eundem misit.
a Hie - dominium am Band hinxugefiigt. b Halbsburgi Hs. 40
c so Hs.
1 Vgl. Enea Silvio, Europa d 3 : cui per successionem stirpis id
officium hereditario iure debetur.
■ Naeh dem Chr. Stams. hinxugesetxt.
* Die Jahrxahl aus den Ann. S. Steph., welehe fur die gleiche und 45
eine weitere Angabe unten S. 777 Quelle sind.
4 ut ante diximus, sagt die Quelle. Das hdtte auch hier gepasst,
da oben S. 768 die Stelle, auf welehe die Quelle sich bexieht, auch schon
verwendet worden war. Doch folgt unten S. 777 f. noch eine ausfuhrliehere
Erxahlung von der Ermordung Kbnig Albreehts. 50
— 775 —
Pugnatum est in Bohemia pluribus locis, cum alii Bohemorum Johannem
regnare cuperent, alii Hainrico studerent, qui iam cum tribus cesarum
filiis de regni possessione contendisset Obsessa est denique Praga regni
caput diuque oppugnata, cum Hainricus et marchio Missnensis haut
5pigre menia tuerentur, ad extremum tamen oppidanorum prodicione
Johanni tradita. Hostis in arcem se recepit », nee multis post diebus
Hainricus in Carinthiara profugit. Ex eo tempore usque ad obi turn
Sigismund i imperatoris Boemia in potestate Luczelburgensium ferme
126 annis fuit.
10 [F. 66l ] Ea tempest ate x Conradus archiepiscopus Juva-
vensis et dominus Leotoldus2 de Walsee baro australis
intraverunt terram Karinthie cum magno exercitu et ipsam
pene totam desolaverunt. Et hoc factum fuit in bene-
placitum Johannis regis Bohemie, cum iste Hainricus in
J5preiudicium dicti Johannis tali se titulo prenotaret. Hie
Hainricus de cetero in provincia Athesina in castro Tirolis
habitavit etpost obitum bone memorie imperatoris Hainrici VII.
Fridericum ducem Austrie elegit.8
Anno domini 1313. 3.bNon. Septembris obiit domina Anna regina Chr. Status.
20 Bohemie , prima con thoralis regis Hainrici , incenobio Stambs
sepulta.
Anno Christi 1320. in die Agapiti martyris obiit domina Adel-
heidis ducissa deBrunsvica, secunda con thoralis prefati Hainrici, ibidem
sepulta.
25 Anno domini 1331. in previgilia S. Thome apostoli obiit domina
Beatrix comitisoa de Subaudia, tercia uxor sepedicti regis Hainrici,
ibidem humata.
Anno domini 1330. in die 8. Ambrosii obiit illustrissimus Hainricus
rex Bohemie et Polonie, dux Karinthie, comes Tirolis et Goricie. Capellam
30 S. Johannis baptiste in monasterio Stambs de novo construens
iuxta magnificenciam regiam dotavit. Ibidem sepultus requiescit.
Hie plura monasteria in Bavaria pro remedio anime
sue privilegiavit, ut sine telonio de terra sua Athesi vina
advehere possiijt libere.4
35 Reliquit5 filium Leopoldum alias Meinhardum, qui
hereditatem patris non diu [F.67J pacifice possedit, et
filiam Margaretam dictam Maultasch, quam accipiens in
uxorem6 Judocus alias Johannes filius Johannis regis Bohemie
comitatum Tirolis possedit. De qua infra dicetur.
40 a 1309 am Band Hs. b fehlt Hs.
1 1307; vgl. Huber, Qeschicltie Oesterreichs 11,97 ; Widmonn, Qe-
schiclite Salxburgs II, 81. Quelle des folgenden Abschnitts ?
* Vielmehr Vlrich von Wallsee.
8 Vgl. unten S. 780, 7.
45 * Quelle?
6 Unrichtig. Quelle ? Heinrich starb ohne mannliche Erben.
e Vgl. oben S. 301, 1 ff. und 308, 30.
— 776 -
Chr. Statns. Albertus
Alberts
Meinhardus
Elizabet
Elizabet Otto Albertus Ludovicus Hainricus* 5
Anna Adelheidis Beatrix.
Leopoldus b Margareta c
[f. 67'] Nimirum ad historian! ducum Austrie, unde
parumper egressus fueram, revertor.
Flor.1 Albertus igitur rex marchionatum Missnensera, quern Adolfus 10
rex olim puro argento emerat et imperio incorporaverat, total iter
perdidit nee imperium auxit, sed diminuit diversa opida, villas et castra
imperii obligans vel vendens, tantum suis liberis emens, ymmo quasi
vi nobilibus sua abstulit, ut liberos suos ditaret.
Schedel Cum eodem tempore quidara electores imperii, precipue ecclesiastici, 15
CCXX. Maguntinue, Coloniensis et Treverensis archiepiscopi, ob diversa discidia
Ann. Hal. 46. 'm Albertum regem varias coniuraciones ac simultates attemptarunt
Schedel. dicentes Adolf urn dominum suum in bello peremisse, ideo eum regia
dignitate indignum censebant. Quam ob rem ceteri principes primarii
in regno Germanie Rudolfum com item palatinum Rheni iudicem 20
statuerunt, ut deinceps futuris temporibus sua industria hoc officium
peragere deberet, ex qua consuetudine reges Romanorum raoverentur,
ne aliquod malum vituperacione dignurn in regno molirentur ac indigni
A tin. Hal. imperio iudicarentur. Dicti itaque principes regi se opposuerunt.
Rex autem valenter se defendens multa damna intulit, sicut in castris25
Werd, Stauflf et Pungen evidenter oetenditur.
Item 1302. Pungen manu forti obsedit.
45u.Andr.73. 'Item 130 3.8 Albertus rex congregacione habita apud Nurem-
berg cum mul tor um auxilio contra regem Wencesl&um Bohemiam in-
gressus, ubi dum opidum Kuttam, quam obsederat, expugnare [F. 68] 30
non posset parum ibi proficiens, ad propria est reversus. Multi autem
nobiles et a Hi eorum, qui secum ierant, ibi manendo et redeundo propter
a von anderer Hand beigesetxt: rex Bohemie, dux Karinthie, comes
Tirollis et Goricie. b von anderer Hand beigesetxt : alias Meinhardus.
c ton anderer Hand beigefiigt: dicta Maultasch. 35
1 Ausgabe von Meuschen, S. 132; Clm. 18 7 76, f. 154 bexw. 153'.
Oben erseheinen die Lesarien dieser Handschrift. In den Mon. Qerm.
hist., SS. XXIV nicht enthalten.
* Der folgende Abschnitt ouch bri Andr. 73, dessen Text mit-
benutzt ist. 40
• Die Ann. Hal. xum Jahr 1304, Andr. ohne Jahr.
— 777 —
aquarum infeccionem, ut dicebatur, et corrapcionem aeris, quam ibi
sustinuerant, sunt defuncti.
1305. Wenceslaus rex Bohemie moritur. Cui Alius su us Wenceslaus Ann. Hal. u.
euccessit Andr.
5 Eodem anno rex Albertas iterum iturus ad Bohemiam circa' Ann. Hal. 47.
Nuremberg exercitum congregavit. Ubi cum audisset de morte Wenceslai
regis, Wenceslao Alio eius querenti ea, que pacis sunt, sicut pater
suu8 ei commiserat, predictus Albertus versus Sueviam expugnaturus
com item de Wirtemberg cum exercitu dirigit gressum suum.
10 1306.1 Wenceslaus Bohemie rex septimus* anno regni sui primo ^nUm jjai u
iu Olmuncz occiditur. Eo quoque anno8 rex Albertus habita con- Ann. S. Steph.
gregacione circa Nuremberg iterum veniens in Bohemiam filium suum 58. Ann. Hal.
pr imogenitum Rudolfum ducem Austrie coronatum per arch iepiscopum
Maguntinum regem Bohemie fecit. Qui vix medium annum4 regnum u. Andr. 73.
15tenuit in obsidione cuiusdam castri inhrmitate 'correptus vel, ut alii Ann. S. Steph.
dicebant, veneno immatura morte interiit. Idem Rudolf us melior Ann. Hal. u.
inter lupos com mu niter dicebatur.6 Andr.
1307. Hainricus dux Earinthie predictus in regem Bohemie Ann.S. Steph.
eligitur. Item rex Romanorum Albertus cum exercitu magno transivit 58.
20 in terram Missnensium et Bohemiam et ibi roulta vastavit incendiis et
rapinis. Postea divertit Austriam et pertransivit Bavariam invito domin o
Steffano duce incendiis plurimis circa Landshutam 6 com missis.6
[F. 68'] fluic Alberto f rater Rudolf us erat, cui Wenceslai regis Schedel 7
Bohemie soror nomine 'Agnes nupsit. Qui Prage moriens ibi sepultus CCXX.
25 iacet.8 Ex ea natus est Johannes, qui paterne hereditaria divisionem
ab Alberto patruo peciit. Qui ei sertum viride in obprobrium misit.
Denique cum Romanum imperium 10 annis9 cursu prospero
gubernasset et multa strennue gessisset, ambicione nimia cor-
ruptus cum iam tercio se contra Bohemian) manu hostili
30 et valida cum infinita exercitus multitudine, ut cogitaverat, in- Ann. Hal. 48.
traturus et Renum fluvium transisset, morte inopinata est preventus. Jac. Ph. Berg.1*
Nam predictus dux Johannes cum transisset fluvium, qui vocatur Ann. Hal.
Konigsh. 459.
1 Die Ann. Hal. : 1305, die Ann. S. Steph., aus denen auch die
Ortsangabe stammt: 1306 (vgl. oben S. 774,20,.
35 * Zahlung aus E. Silvio.
1 Die Ann. Hal. : 1306.
4 Ann. Hal. und Andr.: Qui . . . post unum annum . . . moritur,
Ann. S. Steph.: vix medium annum regnum ten en tern.
* So auch die Tab. CI. d 2.
40 6 Die beiden letxten Worte sind im Chiginal der Weihenstephaner
Annalen, Clm. 21557, f. 131, nicht meiir leserlich. Ieh xiceifle fdem Lese-
versuch in den Mon. Qerm. hist., SS. XIII, 58, 26 gegeniiber) nicht, doss
die geringen Spuren, die von ihnen ubrig sind, so xu lesen sind, urie
Arnpeck, xu dessen Zeiten sie wohl noch deutlicher waren, sie oben
45 uberlieferi.
7 Schedels Quelle ist u. a. hier Enea Silvios Historia bohemica,
Kap.28. Arnpeck beniiixt hier jedoch nicht letxteren, sondern den etwas
umgestaUeten Text bet Schedel.
3 Oben S. 768,17 ebenso, doch dort unmittelbar aus Enea Silvio.
9 So auch Sachs. Weltchr. 331, 20; Flor. ed. Meuschen 131;
50 Konigsh. 457, 19; Andr. 73,7.
10 Lib. XIII, f. 135.
— 778 —
SeJiedel Ruse, circa Reinfelden non longe ab opido Brack, dam simul amice
CCXX. iter agerent,1 fort is et imperterritus, sed sine arm is cum quibusdam
^^g^-suis complicibus prefatum Albertum regem, patruum suum, propria
nSehedel " manu toterfecit iuxta civitatem Baden, quem eodem die habllit
Ann. Hal. com men Salem, anno domini 1308. in die apostolorum Philippi et5
Jacobi.
Konigsh. In quo loco monasterium edificatum est et dictum Kunigsfelden,
et in loco homicidii summum altare est constructum. Ubi
per multos annoa sepultus fuit. Postea corpus suum in Spiram
ductum fuit. 10
Konigsh. Occisores tamen sui fuerunt exulati et in corporibus et in rebus
ad nihilum redacti per filios et consanguineos regis; nam et
idem Johannes apud Pisas in Longobardia in monasterio here-
to. E. Silvio 28 mitarum S. Augustini penitenciam usque ad finem vite peregit,
(Schedel ut » supra a 2 habetur a. 15
CCXX). [F.69] Ferunt quidam: Cum predicto die, 1. Maii,
. rex Albertus cum principibus et nobilibus missam comparans
audiret, venit vir canus griseis vestitus, rusticana persona
et dixit ad sacerdotem : Mementote anime regis Alberti !
Que verba eciam secundo repetivit. Audiente hec rege et20
circumstantibus cunctis, rex subrisit putans, quod ex eius
amore hoc faceret. Qui eodem die, ut iam dictum est, inter-
fectus fuit. At ille queritur et minime invenitur. Inde
dubitatur, an homo vel spiritus fuerit.8
Dt. Ausx.4, Bex Albertus dux Austrie primus ex Habspurgensibus25
ex uxore sua domina Elizabet regina 19 liberos genuit. Cuius
E. &'fat'o, primogenitus Rudolf us rex in Bohemia primo regni sui anno ante
H. boh. 30. pat rem obierat, ut supra6 dictum est. Reliquit aduc decern liberos b,
lab. (A. a J qUmqUe fi\[0H et quinque Alias, videlicet Fridericum, Leopoldum, Albertum,
u' ' L ' Hainricum et Ottonem, Agnetem reginam Huogarie, uxorem regis Andree, 30
Elizabet ducissam Lotboringie — obiitc 1352. in Kunigsfelden sepulta — ,
Annam ducissam Polonie, Guttam 6 comitissam Otingen et Katharinam
ducissam d Calabrie. Item vidua regis Alberti regina Elizabet
et domina] Agnes regina Hungarie, eorum filia, fundarunt7 duo
monasteria in Kunigsfelden in loco occisionis dicti Alberti regis, 35
* am Rand angefiigt. *> fehlt Hs.; von anderer Hand am Rand mix
Einfiigungsxeichen : pueros. c obiit — sepulta am Rand mit Einfiigungs-
xeichen. d am Rand.
1 So auck oben S. 768, dock dart unmittelbar aus Enea Silvio, der
auch Schedels Quelle hier bildet. 40
* S. 768.
8 Quelle?
4 In Cgm. 425, f. 15 keisst es allerdings : XXI kind.
6 S. 777, 14.
6 So das Chr. Stams., wahrend die Tab. CI. sie Agnes nennen. 45
7 Die Tab. CI. d 2 geben nut an, dass Agnes die beiden Klbster
gestiftet habe.
— 779 —
unum* uiinorum, alteram S. Clare. Et Andreas rex Hungarie,
nepos Andree regis II., dictus Venetus1, cum coniuge sua
dicta Agnete, que*> obiit*> 1364. t> , ibidem sepulti fuerunt*
Anno domini 1313. 5.c * Kal .Novembris obiit Berenissima re gin a Chr. Slams.
5 domina Elizabet relicta domini Alberti regis Roman orum, genitrix
liberorum omnium 10 predictorum, filia illustris principis Meinhardi
ducis Carinthie, Wienne sepulta ad Carmelitas.5 Dt. Ausx.A
[F. 69'] 6 Fridericus dux Austrie, secundus Alius Alberti
regis, tutelam ducatus Bavarie inferioris affectans per quos-
10 dam barones allectus suis mandavit, ut armata manu Bavariam
inferiorem invadentes occuparent. Ipse vero collecta milicia
Suevorum parabat in succursum suorum Australium obviare.
At illi conscendentes ab Austrie finibus iuncta sibi Bavarorum
caterva non modica Mosburgam applicuerunt. Quod ubi
15 comperit inclitus Ludovicus dux Bavarie superioris omnibus
modis festinabat anticipare conflictum 7 et adunatis equitibus
iuxta prefatum Mosburgense castrum in villa Gamelstorf hostes Andr. 76*
audacia sua ad pugnam provocavit. Alterutrum igitur con-
gressi per totam diem sub ancipiti victoria9 fortiter dimi-
20carunt; sole ad occasum tendente lacescitis hostibus duci
Ludovico triumphus acclainatur10 anno Christi 1313. in die
S. Theodori.
Defuncto in Italia imperatore Hainrico VII. deLucel-
burga anno domini 1313.d 22. AugUSti11 electores convenient^ SWfedW
25 a unum — Clare am Band angefiigt. b am Rand angefugt. c X Hs.
d 1313 von anderer Hand korr.: 1314.
I Vgl. Thurocxkl: de Venetiis; Thurocx k 2 sagt: in castro
Budensi requievit in domino et sepultus eat in eccleaia S. Johannis
evangeliste apud fratres minores.
30 " Die Tab. CI. sagen nur, doss Agnes in Konigsfelden begraben liegt.
Woher siammen die Erweiierungen des Textes?
8 Vgl. oben S. 774, 11.
* Cgm. 425, f. 15 : ligt ze Wienn zu den briiedern begraben.
6 Elisabeth wurde darnach in ihrer Stiftung in Kontgsfelden be-
Sbgraben. Die Karmeliter wurden im Volksmund auch 1fweisse Briider"
genanni (Qeschichte der Stadt Wien III, 2, 534), so doss es erkldrlich
ist, icenn der unbestimmle Ausdruck der Quelle „zu den bruedern" hier
mil „ad Carmelitas" unedergegeben erseheint. Die Karmeliter hatten sick
xu Wien erst um 1360 angesiedelt.
40 • Der folgende Abschnitt scheint mir auf den verlorenen Fiirsten-
felder Annalen xu beruhen, da er in den Hauptsachen sich mit der
Fiirstenfelder Ueberlieferung der Chronica de gestis principum (Bohmer,
Fontes rer. germ. I, 33 ff.) deckt.
7 Vgl. a. a. 0. S. 36 : opt aba nt pugnam citius fieri et conflictum.
45 ' Vgl. oben S. 245, 22 f. und 282, 31 ff.
9 Bohmer, S. 37 : stetit ancepa victoria.
10 Daselbst : Et non multo post sole ruente . . . hostibus debilitatis
duci victoria acclamatur.
II So auch oben S. 283, 5.
— 780 —
duos in controversia ad imperii! m eligentes inter se consobrinos, Ludo-
Sachs. Wckr. vicum ducem Bavarie et Fridericum ducem Austrie. Cuius electores
u. Flor.1 erailt: Heinricus archiepiscopus Coloniensis, quem sibi muiieribus
et donis allexit — et insuper sui sanguinis nobilitatem
degenerando filiam prefati archiepiscopi Coloniensis fratri5
suo duci Hainrico matrimonialiter copulavit* — , Rudolfus
comes palatinus Rheni, [ F. 70] dux a Saxon ie et Hainricus dux
Karinthie comesque Tirolis,8 qui se regem Bokemie asseruit; alii
K'&nigsh. 465. autem Ludovicum. Hec eleccio facta est in Franckfordia in die Luce4
ewangeliste anno domini 131 5 b.6 10
6Hic Fridericus dux cum exercitu suo ultra flumen Mogum c
castra metatus est. Ubi Leopold us dux Austrie, frater eius, cum in-
8. W.,1. b. F. genti exercitu ad eum venit. Postea ab Heinrico Coloniensi archi-
^^-episcopod Bunne in regem consecratur. Cui Rudolfus comes palatinus
^we *"'• Rheni, frater regis Ludovici, magnum exercitum misit. Et frater 15
suus dux Leopoldus omnes villas apud Spiram combussit.
Andr.82. Eodem anno fames magna erat.7
Flor.8 Elapsis itaque aliquibus temporibus Fridericus rex civi -
t a tern Esslingen obsedit, quia Ludovicum recepit, sed in vanum
laborans de ea recessit. 20
9Sequenti denique anno6 Fridericus congregato exercitu
de sua potencia confidens et de Ludovici impotencia pre-
sumens iterato dictum opidum Eslingen obsidione cinxit.
S W., 11. b. F. Verum rex Ludovicus coadiuvantibus Baldewino archiepiscopo
337 u. Flor. I.e. Treverensi, Johanne rege Bohemie et Hainrico duce Bavarie grandi25
cum exercitu ei occurrens sibi po tenter res ti tit. Accidit quadam die,
ut exercitus utriusque regis conflictum prope fluvium Necarum faceret.
Ubi ex utraque parte multi nobiles capti et interfecti fuerunt.10 NullllS
tamen victor evasit. Et quia estas calida plurimum erat
et cibus rarus, in utraque parte consiliati sunt principes, 30
Andr. 78.xl ut abiret quilibet viam suam, et ita fecerunt. Uterque nimirum
a dariiber AveiUinus: Albertus dux. *> von Aveniinus durchstrichen,
am Rand korr.: XII1L c Aveniinus am Rand: Moenus. d fehtt Ha.
© 1318 am Rand.
I Vgl. oben S. 283, Anm. 3 und 4. 35
8 Quelle ? Vgl. unten S. 786.
8 Zusatx nach dem Ghron. Stams. ; vgl. oben S. 774, Anm. 3. Diese
Fe8t8tellung gilt auch nachtraglich fur oben S. 283, 16.
4 Diese Tage8angabe ist oben S. 283, 19, wo am der gleichen Quelle
geschopft ist, nicht gemacht. 40
6 In der Quelle und oben a. a. 0. riehtig : 1314.
6 Vgl. xum folgenden Text oben S. 283, 23 ff.
7 Vgl. oben S.284,16ff.
8 Vgl. a. a. 0., Anm. 10.
9 Der folgende Text auch oben S. 285, 2 ff. 45
10 Die beiden folgenden Satxe finden sich in der bayerischen Chronik
oben S. 285, 12 nicht. Quelle ?
II Vgl. oben S. 285, 12 ff.
— 781 —
[F. 70' J se regem Romanoruni scribe bat. Idcirco quotidianis se
preliis persequentes in metis incendia et rapinas exercebant.
Anno Chris ti 1320. Fridericus belllCOSUS et dums * ex Austri a Andr. 82.1
per op id urn Muldorf cum exercitu forti et copioso maxime Hun-
5garorum8 Bavariam intravit. CuiLudovicus rex* ibidem quodammodo
COactuS5 occurrit et iuxta Muldorf contra eum castra metatus est
tanquam viriliter pugnaturus. 6Et dum diu invicem more bel-
lancium colluderent, quadam vice conserta pugna satis dura
Bavari in fugam versi terga dederunt. At Australes fortiter
*0 instantes totum Ludovici exercituin dissipaverunt fugando,
mactando, captivando atque diripiendo, ita ut eciam rex
Ludovicus vix effugeret, ne comprehenderetur. 7kQuidam
dixerunt istam fugam perpetratam a baronibus Ludovici cor-
ruptis pecunia et muneribus ac infideliter pugnantibus. Quod
15 duces Austrie videntes rem iuxta votum progredi ceperunt
lacius cum exercitu suo universo se extendere ac pervagari
usque ad Isaram flumen et, quicquid in medio erat villarum
et opidorum, incendio et rapinis devastare usque ad Danubium.
Cum autem prope Batisponam venissent, peciemnt a civibus, ut sibi
20 per cos trans itus pater et ad Reni fluenta tendentibus. Quod cum
quibusdam placeret, aliis non, qui dam prepotens inter alios
dictus Gumpertus asseruit dicens: Non puto esse faciendum.
Igitur accepta repulsa omnibus itineri suo adiacentibus incensis
ac devastatis ad Austriam sunt reverai [F. 71] sine omni molestacione
25 Ratisponensibus multa damna et pericula inferentes ; nam et vestiaria *
eorum, que Wienne habebant, cum aliis mercanciis miserabiliter
spoliaverunt.
8 Anno domini 1322., hoc est 8. anno, a quo dux Austrie Fridericus Gkron.
et dux Bavarie Ludovicus uno die 9 in Romanorum reges fuerant (Andr- '&-'
30electi, venit Fridericus dux Austrie quarta vice cum fratre suo
duce Hainrico in Bavariam cum exercitu copioso et forti adiunctis
sibi Hungaris, Bulgaris atque Sclavis unacum archiepiscopo& W.9 U.b .F.
a vestuaria Hs.
1 Vgl. a. a. 0. Z.17ff.
35 * So auch oben S. 286, 11.
8 Vgl. oben S. 285, Anm. 3.
4 Vgl. daselbst Anm. 4.
* Oben S. 285,19 nicht enthalten.
6 Von hier an bis (Z. 12) comprehenderetur auch oben S. 286,12 ff.
40 Quelle?
7 Die unbekannte Quelle, die in den vorausgehenden Satzen er-
scheint, ist auch in den folgenden benutxt und mit dem Wortlauie des
Andr. verknupft. Vgl. oben S. 285, 20 ff.
n Vgl. xum folgenden Text oben S. 286,22ff.
45 9 Vgl. oben S. 780, 9.
— 782 —
Salczeburgensi Friderico et episcopo Pataviensi Alberto et * metatus est
Flor.1 castra sua iterum prope Muldorf in campo lato. Et dum pre-
sumptuose ibi tentoria fixisset expectans et alium fratrem suum
Leopold um cum exercitu eciam grandi venire debente a part ib us
Suevie, superioris Alsacie videlicet et lacus Bodonici, in vigilia5
Chron. Michaelis. Cui Ludovicus rex habeas in suo comitatu dominum
(Andr. 78) Johannem regera Bohemie et patruelem suum Hainricum ducem in-
u. Ebranll4.forioria Bavarie, Fridericum burgravium Nurembergensem et alios
Chron. u. multos coadiutores* occurrit ducibus Austrie inter Muldorf et
Andr. 78. Otingen in campo vulgariter auf der vehenwisen. Igitur die statuto 10
Chron. inter eos commissum est bellum durissimum3 a mane usque
ad meridiem, et ceciderunt ex utraque parte multa milia
hominum. Sed Hungaris in sua parte [F. 71' / deficientibus
et iam in fugam versis cepit exercitus ducum Bavarie pre-
valere captoque Friderico et fratre eius Hainrico, multis 15
nobilibus Austrie, Stirie ac Karinthie interfectis atque captis
Ludovicus rex ac eius patruelis dux Hainricusb cum ad-
Flor. 133. iutoribus cruentam victoriara asportarunt. Dedit autem
Ludovicus Johanni regi Bohemie Hainricum ducem Austrie
pecuniis exonerandum, sed Fridericum sub forti CUStodia in castro20
Chron. Trausnitz tenuit per plurtS annos4 captivatum, cum reverencia
tamen, ut decebat principem; atque Clim illo 14005 nobiles
capti sunt.
Anton. Flor* Leopoldus veniebat in auxilium Fridrici cum 1500 bellatoribus
XXI, IV, 13. bene armatis. Sed cum appropinquasset ad 15 miliaria, audivit rem 25
gestam et ultra non progressus est. Quia nimis con fid it Fridericus in
sua potencia contemnens vires hostium, ex sui exercitus inordinacione
devictus est et captus.
Porro Ludovicus rex tanquam ad mortem iturus testa-
mentum ordinavit7 et in remedium anime sue monasterio30
Furstenfeld dominium insignis castri Wildenrod cum omnibus
eius appendiciis donavit.8
a et castra Es. b am Rand angefiigt.
1 Vgl. oben S. 287, Anm. 2.
2 Sachs. Weltchr., II. bayer. Forts. 338: und vil erberger herren.35
8 Vgl. oben S. 287, 17.
4 Vgl. oben S. 289, 27.
8 Oben S.287, 31: 1300.
6 Die gleiche Stelle auch oben S. 288, 4 ff.
7 Wiirdinger, Ueber die von Kaiser Ludwig gewonnene Schlaeht 40
bei Muhldorf, in SitxungsbericfUen der phil.-hist. Kl. der k. b. Akad. d.
Wiss.1872, S.465.
8 Nachricht aus den verlorenen Fiirstenfelder Annalefi ? Vgl.
Wiirdinger a. a. 0., S. 469; Mayr, Zur Kritik der alteren Fiirstenfelder
Qeschiehtsquellen, im Oberbayer. Archiv XXX VI, 119. Urkunde vom 23. Sept. 45
1314 im Oberbayer. Archiv XX1I1, 153; hienach ist Boehmer, Regesten
Ludwigs Nr. 469 und Riexler, Aventinus' Samtliche Werke III, 405 xu
berichtigen.
— 783 —
^uibus gestis mox in hostium procedit occursum.
Quos ut repent prope Muldorf circumquaque diffusos, primum
aggreditur cum exercitu suo barbaros et Hungaros. Ex
quibus dum in die beatorum martyrum Cosme et Damiani * 2
5 nuraerosam [F. 72] multitudinem stravisset,3 die sequenti
in profesto S. Michaelis aciebus ex utraque dispositis et
ordinatis contra Hainricum ducem Austrie rex Bohemie
Johannes ob honorem incliti martyris Wenceslai, cuius ea
die * solennitas agitur, in prima acie congreditur, sed superatur,
lOquousque Bavarorunr invicta fortitudo succurreret pereunti.
Confluentibus autem catervatim ad pugnam exercitibus atro-
citer et multo sanguine fuso pugnatum est, donee Australes
videntes animositatem Bavarorum fuge presidium sumerent.
Paucis autem fuga turpiter elapsis reliqui omnes capiuntur.5
15 Cum autem Fridericus captivus appropinquaret ad castrum Andr. 79.*
Trausnitz, quo due e b a t u r , dixit : Quod nomen est huius c a s t r i ? ( 78-)
Weigel vicedominus, cui commissus erat, res pond it: Drausnitz. Ad
quod dux : Es haist pillich Trausnitz, wann ich sein nicht entraut hete,
das ich in solicher mass solt hergefurt werden. Dum igitur aliquam-
20 diu quasi per triennium cum dimidio T in eodem castro esset de-
tent us, plurimas hostis antiqui humani generis insidias pert u lit,
qui eum de vinculis nitebatur liberare agente hoc, ut dicebatur, per
incantaciones uxore sua 8, propter quod ferree cruces in fenestris omnibus
prefati castri, prout hodie apparent, facte sunt.
25 Tandem benignitate Ludovici di missus sine pecuniarum, castrorum, Chron.
civitatum, municionum ac terrarum exaccione9 ea condicione, [F. 72s] (Andr. 79) u.
ut de cetero nullus dacum Austrie pro adipiscendo imperio contra duces z^^yyv
Bavarie se opponat, recipiens super hoc in litteris abrenunciacionem10. cul^?
£ t in signum et robur tante amicicie inter eos contracte simul eukaristie KAfUir
30 sacramentum sumpserunt, et Fridericus obedienciam et sub-
sidium contra pmnes rebelles imperii usque ad mortem
a Daminiani Hs.
1 Der folgende Abschnitt scheint aus einer verier enen Quelle xu
stammen.
35 * 27. September.
s Vgl. Riexler in Aventinus, Samtliche Werke III, 405.
4 28. September.
5 So auch in der Fiirstenfelder Chronica de gestis principum
(Bbhmer a. a. 0., S. 41): Victis igitur Australibus omnes capiuntur.
40 9 Vgl. oben S. 289, 11 ff.
1 Vgl. S.289, Anm.2.
8 Doss Andreas von Regensburg hier Quelle ist, hatte sehon Hieronymus
Pex in seinen SS. Rer. Austr. 7, 1169 bemerkt.
9 Von einer „Polemih" gegen andere Auffassung, trie Seemiiller (Mon.
45 Qerm. hist., Deutsche Chroniken VI, OCXXXV) diese Stelle [einschdtxte,
kann bei der Art der QueUenbeniUxung kautn die Rede sein.
10 Dagegen schon Pex a. a. 0. S. 1172.
— 784 —
Juravit. Quo facto per omnia in presencia multorum prin-
cipum solemnissime curaciones in Monaco habite; magno cum
honore ipse Augustus Fridericum ducem misit in Austriam
Chron. ad lares proprias iterum visendas. Ipse autem Fridericus in
(Andr. 7#J Austriam reversus promissionis, quam sacra men to corporis Christi^
sumpcione fecerat, i ram em or regem se a due nominabat et scribebat.
Unde et post aliquot annos dignam perfidie sue mercedem celesti
vindicta in ipsum seviente recipiens diciturapediculiscorrosus
2. lot. Ausx.s. tque occisus1 anno domini 1330., sepultus inMurbaco, quoda fundavit
Tab. CI. d 2. in octava epiphanie. m 10
Legitur alibi, quod post suam liberacionem multum
fuerat deo devotus. Fuit enim iam senex et quotidie ad
decrepitam tendebat etatera. Fundavit enim plura monasteria
in suo ducatu, videlicet cenobium Cartusiensium in silva
Wiennensium situm,' quod dicitur Murbacum,2 aliud intra 15
civitatem seu opidum regale Wienense ad latus castri seu
domus hereditarie ducum Austrie, quod voluit donavisse
Cisterciensibus, sed volente deo datum est heremitis fratribus
ordinis S. Augusti.8 Nam [F. 73 J quidam venerabilis frater
dicti ordinis vocatus Conradus predicator famosus extitit20
per hec tempora 'serenissimi principis Ludovici confessor
et inter curiales dicti principis bene famatus atque notus.
Qui sua probitate ac diligencia in tantum egit demulcendo
eloquiis caritatis et pacis corda utriusque principis, ut pre-
dictam concordiam et futuram inter eos ac illorum semen 25
perpetuam inirent pacem, que ex dei gracia inviolabilis iam
170 pene duravit annis.4 Quo facto per omnia, ut supra
est expressum, nobilis princeps Austrie Fridericus conside-
rans dicti fratris Conradi zelum et probitatem et quia vir
erat consciencie bone ac nitentis fame, de assensu et plena 30
voluntate domini Ludovici regis ilium secum cum 18 5 fratribus
a quod — epiphanie am Rand mit Einfiigungsxeichen.
1 Andr. schon von Pex a. a. 0. S.U73 als Quelle erkannt.
* Mauerbach wurde am 18. April 1316 gegriindet. Oeschichte der
Stadt WienU,157. 35
8 Ueber die GrUndung des Avgustinerklosters, fiir tcelche die obige
Erxahlung von grosser Wiehtigkeit ist, vgl. a. a. 0. II, 158 f.
4 Die Versbhnung I Aid wig 8 des Bayern mit Friedrich dem Schonen
durch den Miinchner Vettrag geschah am 5. September 1325. Rechnet
man 1 70 Jahre hinzu, so ergabe sich das Jahr 1495 als, Zeit der Nieder- 40
schrift obiger Worte. Dock wird man fur den Ausdruck pene einige Zeit
in Abxug bringen diirfen.
6 Nach der Stiftungsurkunde 13; Oeschichte der Stadt Witn a. a. 0.
— 785 —
eiusdem ordinis devexit Wiennam magno affectu ipsos per-
tractans et gracia. Appropinquante autem principe terminis
patrie et specialiter urbi seu opido dicionis sue Wienensi
leticia et gaudio inenarrabilibus omnis homo exultavit, atque
5tripudio ineffabili susceptus est a cunctis. Deinde infra
paucorum dierum spacium sepedicto ff atri Conrado una cum
suis imperpetuum ordini fratrum heremitarum S. Augustini,
qui antea velut heremitarum quoddam habuerunt extra menia
opidi Wienensis dictum ad S. Johannem im Werd suam novam
10 et egregiam, ut hodie [F. 73*] cernitur, fundacionem vere
ducalem in die beatorum apostolorum Philippi et Jacobi1
presentibus fratribus suis Aflberto] et Ofttone] comitibusque
et baronibus cum curiali milicia, plebeis eciam ac civibus
pluribus veluti ad pium spectaculum convenientibus et de-
i5voti ducis deo gratam et suis famulis profuturam largam
donacionem conspicientibus locum amplum et ad sue curie
murale et ortum tendentem seu porrectum2 cum cenobio
assignavit, donavit ac coufirmavit imperpetuum consensu
et assensu fratrum suorum, qui presentes aderant, cunctis
20 deum collaudantibus et eius sanctos, quorum oracionibus
indubie Sepedictus duxF[ridericus] fuit sine omni exaccione liber- ChronS
tati sue donatus, nulla autem, ut communiter narratur, super
regni abrenunciacione aut super promissa fide caucione ab ipso re-
cepta nullaque confirmatione. Hec et alia cenobia dicitur
25 idem princeps fundasse et divinum cultum in multis locifc
auxisse. Nee pacem promissam idem dux F[ridericus] postea
rupit, etsi regem Romanorum se scripsit, non tamen im-
peratorem.
Ipse quoque Fridericus dux Austrie primus cupiens
30 fieri et multis superior videri factus est multorum inferior
dominio, rebus et corpore. Nam quater manu armata ascendit
ad partes Sue vie etBavarie. In qui bus expedicionibus quantum
pecunie expenderit, quis facile explicet? Et indubie tellus
Austrie [F. 74] illud damnum tulit. Deinde captus et custodie
35 adductus numquid patria fuit privata rectore ac domino et
ipsemet se ipso, quia eius contrarius Ludovicus potuisset
ipsum vita privasse. Nihil ex illo dominio et appetitu regni
detulit nisi nomen inane.
1 1. Mai 1327.
40 * Vgl. OeschicJde der Stadt Wien III 2, 668, Anm. 7.
» Vgl. oben S.289, 36 und 783y 25. Wahrend an ersterer Stelle nur
Andr. benutxt ist, an der zweiten das Chron., dessen Quelle, und Andr.
daxu, erscheint hier allein der Text des Chron. verwendet.
Qaellen a. Erftrterangen N. F. III. 50
— 786 —
Huius electi regis Friderici ducis Austria coniunx 1
nata fuit de Arrogonia. Ex qua ducem Fridericum genuit,
qui moriens sepultus est in Kunigsfelden.2
Tab. Cl.d2. Leopold as dux Austrie, tercius filius Alberti regis, Argen-
K'&nigsh. 471. tinam venit, ubi morbo correptus et d em u m freneticus absque omnibus 5
Tab. CI. d 2. sacramentis diem obivit anno domini 1326. ultima die Februarii, 6epultus
in Kunigsfelden una cum conthorali3 de Subaudia et filia Katherina
de Kussin4 eciam ibidem sepulta.5
Hainricus dux Austrie, qilintus natus regis Alberti in
bello apud Empfing prope Muldorf captus et Johanni regi 10
Bohemie traditus, ut supra6 habetur, obiit 1333., sepultus in
Kunigsfelden cum sua uxore7 genita de Brandenburg alias de
Wirttemberg8 vel secundum alios filia Hainrici archiepiscopi
Coloniensis, ut supra9 dictum est.
Otto dux Austrie, sextus 10 filius Alberti regis, duas 15
uxore s habuit; prima domina Elizabet filia Steffani ducis Bavarie
Dt. Ausx.1* inferioris 11, secunda12 nata regis Bohemie fuit. Fundavit monas-
Pf. v. Kal. terium Newnburg, ubi sepultus est, non longe a Prucklensa M, ubi
Tab. CI. d2. plebanus in Kalenperg* humatus est1*, et obiit anno Christi 1340.
velb 1350. b«« 20
* pfaf vom Kalenperg am Rand Aventinus. b am Rand angefugt.
1 Elisabeth.
2 Quelle ? Konigsfeldener Aufxeichnungen? Vgl. Oesterr. Chronik
(Mon. Qerm. hist., Deutsche Chroniken VI) 196: und gewan ain sun, der
lebt unlange und' ward in der furs ten grab ze Chun igs veld begraben. 25
8 Katharina.
4 Coucy.
6 Quelle? Konigsfeldener Aufxeichnungen? Die Oesterr. Chronik
S. 180 ist an dieser Stelle verderbt ; vgl. jedoch, was Seemuller in Anm. 7
xcohl richtig vermutet. 30
• S. 782, 18 ff.
1 Elisabeth.
8 Vielmehr Virnburg. Vgl. Oesterr. Chronik a. a. 0. S. 180: fraw
Elizabeth aus dem geslecht tder grafen von Virnpurch (in einzelnen
Handschriften Wirtzburg, wodurch sich wohl die obige Verstummelung 35
erkldrt).
9 S. 780, 5.
10 Vgl. Oesterr. Chronik a. a. 0.: Der sechste sun herczog Albrechts
von Osterreich was herczog Otto genennet, der auch der sechste was
an gepiirde. 40
11 Vgl. oben S. 247, 25.
12 Anna.
18 Cgm. 425, f. 15 : der stift und pawt das chloster in dem Newn-
berg (Neuberg, Zistet xienser stift in Steiermark), da er begraben ist.
14 Prigglitx bei Qloggnitx; Qeschichte der Stadt Wien III, 1, 676. 45
18 Wie von Seemuller in der Qeschichte der Stadt Wien III, 1, 23
nachgewiesen worden ist, hat Arnpeck hier einen Druck der von Philipp
Frankfurter bearbeiteten Schwanksammlung des „Pfarrers von Kalenberg"
benutxt. Die Stellen tauten in dieser deutschen Quelle:
— 787 —
[F. 74'] Hie quendam militem in curia sua habuit
dictum Neithardum Fux ex Frankonia omnibus ioculacionibus
et solaciis imbutum, qui et Wienne quiescit.1
Hie Otto duos Alios genuit, Leopoldum et Fridericum2, et
5 secundum quosdam bic Fridericus dux primus fuit, qui Wienne sepultus est lab. CI. d 2.
Albertus iUustris dux Austrie ' ,\ quartUS filius regis Alberti, Chr. St am*.
paraliticus fuit; ideo vulgo vocabatur der krump hertzog. Diem/}*. Ausx.9
obivit anno domini 1358. 10. Kal. Julii relinquens sex liberos, quat u or Chr. Stains.
filioset duas f i lias, Rudolf um, Fridericum, Albertum et Leopoldum,
10 dominam Katberinam monialem in monaaterio S. Clare Wienne et
dominam Margaretham marchionissam Brandenburgensem , UXOrem
Meinhardi* ducis Bavarie comitisque Tirolis.4 Huius Alberti 2. ku. Ausx.
uxor erat Johanna comitissa Pherretis, que 7 annis ante eum mortu a Tab. CI. d 2.
est, sepulti in Gemnico, quod fundarunt. 2. lot. Ausx.
15 Hec est ilia ducissa Johanna, que Ludovicum impera-
torem in monasterio Undensdorf earn humanissime tractantem
poculo venenoso interfecit.* Que eciam Ottonem ducem
Austrie, germanum mariti sui, ac duos eiusfilios Leopoldum et
Fridericum veneno dicitur extinxisse.6 Item Albertus monasterium Tab. Cl. d2.
20 S. Hieronimi fundasse fertur.7 Mortuo hoc Alberto successit senior
filius eius Rudolfus in regimine ducatuum et provinciarum. 2. lot. Ausx.
» filius videtur ex supra dictis ante 8 folia am Rand Hs.s
er kam zu Steurmarck in das lant
vnd nam ein newe pfar do ein.
25 zu Prucklens sol der namen sein,
von einem kloster do nit weit,
do hertzog Otto begraben leit . . .
do selbs der pfarrer gestorben ist.
(Ausgabe von Bobertag in Kurschners Deutscher National- Litter atur XI, 85 f.).
30 Beigegeben ist den alien Drucken ein Bolxschnitt, der die Beerdigung des
Pfarrer 8 darstellt, mit der Beischrift: Hie leidt der pfarrer von Kalen-
berg begraben.
1§ Diese Jahrxahl auch in dem „Pfarrer von Kalenbergtl.
1 Oeschichte der Stadt Wien II, 1,142 f, Ill, 33 f., 674 if.
35 * Die beiden sind auch in der Oesterr. Chronik 180 f. genannt.
9 Cgm. 425, f. 15' : den man den krumpen herzogen nant.
4 Vgl. oben S. 316, 31 ff.
* Vgl. die Quellenangaben oben S. 304,17 ff. Schon Hieronymus
Pex erhob in seinen SS. Rer. Aiistr. I, 1169 Einspruch gegen die obige Sage.
40 e Quelle? Vgl. Bier. Pex a. a. 0. S. 1171.
1 Bier ist ein schtcacher Anlauf xur Kritik bemerkbar. Die an der
obigen Stelle xu Qrunde liegende Quelle, die Tab. CL, sagen namlich von
Berxog Albrecht dem Krummen: Er stift die hohen schul zu Wien und
das closter der bekerten frawen sant Jeronimi. Die Wiener Universitat
45 umrde, trie Arnpeck einige Zeilen writer unten richtig schneb (Quelle war
ihm uohl Andr.98), von Berxog Rudolf IV. gegrundet. War somit der
erste Teil des eben angefiihrten Satxes unrichiig, so glaubte wohl Arnpeck
auch dem xweiten einiges Misstrauen entgegenbringen xu miissen. Daher
der Ausdruck fundasse fertur. Uebrigens vergass er unten S. 790, 8 wieder,
50 doss er Rudolf als UniversiUUsstifter bexeichnet hatte.
8 Oemeint ist die Stammtafel oben auf S. 776.
50*
— 788 —
Chr. Stam8. [F. 75] Rudolfus dux Austrie et Stirie etc., primogenitus
2. lot. Ausx. ducis Alberti neposque Alberti regis Romanorum, ex ecclesia
Andr. 98. S. Steffani Wienne collegium * fecit et preposituram ibi instituit. Hie
eciam Rudolfus studium generale Wienne incepit.
2Defuncto denique 1361. marchione Ludovico duce5
Bavarie, comite Tirolis, et Alio eius Meinhardo 1364.*, quorum
uterque, ut dicitur, tarn pater quam Alius per ipsam dominam
Fuetr. 179. Margaretam Maultasch veneno extinctus est 8 sic dicta, eo quod
magnum os haberet et maxillas dependentes, sic quod turpis
habebatur in facie,4 quaravis esset turpis,5 itaque de novo sola io
tenuit, possedit ac rexit provinciam Athesinam et dominia
ad comitatum Tirolensem spectancia, tristis tamen hesitaus
et ambigua pluriinum in se ipsa, quid vel quomodo de do-
minio illo agere deberet. Nam tunc dux Bavarie Steffanus
pro se et fratribus suis ex una et Eudolfus dux Austrie 15
partibus ex altera pariter desiderabant, ut ipsa ilium comi-
tatum eis vivens resignaret. Igitur non multo post mariti
sui Ludovici marchionis et filii eius Meinhardi 6 dormicionem
insinuavit per litteras duci Bavarie Steffano seniori, germano
Ludovici marchionis, quatenus illico veniret ad earn, quia 20
comitatum ilium sibi resignare vellet atque in possessionem
realem locare. Qui litteris illis lectis suo communi pro-
verbio dixit vulgariter: Durch den lieben got. Nos pro-
misimus aliquibus ducissis, comitissis aliisque quam plurimis
generosis dominabus et nunc dispositi et parati sumus venire 2^
[F. 75'] ad curiam nobilium in Heidelbergam. Ideo iam
scribere volumus domine marchionisse nostre predilecte cog-
nate, quatenus usque ad nostram reversionem factum suspendat
nos expectando nullique alteri comitatum resignet, donee
in propria ibidem constituti fuerimus persona. Sicque dictus 30
dux Steffanus maluit plus pro sua voluptate ad illam curiam
festinare quam pro utilitate sua et domus Bavarie predictam
dominam visitare. Porro senior dux Austrie Rudolfus diligencior
erat in facto ipsam dominam per se accedendo, sedule solici-
tando, fortissimis atque dulcissimis supplicacionibus, per- 35
a 1363 korr. von anderer Hand.
1 In Hs.l der Quelle steht da fur : monasterium, in Hs. 2 ecclesiam
collegiatam.
* Der folgende Text auch oben S. 310, 6 ff.
8 So auch oben S. 309, 3 f. 40
4 Vgl. oben S. 308, 25 ff.
5 Stilistische Verwirrung infolge ungeschickter Verkniipfutig der
QuellensteUen, die auch oben S. 308,27 und 310,7 ff. erscheinen.
0 Oben S. 311,22 heisst es nur: post dormicionem viri sui.
— 789 —
suasionibus, promissis variisque blandiciis earn alliciendo atque
inducendo, quousque ipsam ipsiusque animum et affectum
prorsum mutavit ac devicit, ita quod sibi comitatum ac do-
minium realiter resignavit 1364. circa festum nativitatis Marie.
5 Quo audito dux Steffanus armatorum exercitum subito
per Bavariam congregari fecit, cum quo usque adSterczingen
venit. Supervenerunt Australes cum maiori exercitu per
comitatum Goricie. Quod audientes Bavari retrorsum di-
verterunt, eo quod inferiores Australibus essent.
10 1 Eodem anno Steffanus et Steffanus ac Fridericus d uces Bavarie Andr. 103 u.
opidum Muldorf obsident, quia archiepiscopus Saltzeburgensis OrtolfllS 5^ u' Eoran
Rudolfo duci Austrie adherebat. Rudolfus autem predictam civitatem
defensurus cum magno exercitu armatorum in Bavariam usque ad
Ried ascendit. Quod duces Bavarie audientes relic ta obsidione prin-
15 cipibus [F. 76 ] Austrie occurrunt cum eis pugnaturi. Interea duces
Austrie cum audissent Bavaros a Muldorf recessisse, non' expectatis
Bavari s in Austriam sunt reversi. Quod et duces Bavarie videntes
s imi liter rd propria redierunt Muldorf amplius non impugnantea.
Tandem per placita quedam comitatus Tirolis in manibus Ebran 127.
20 ducum Austrie permansit usque in hodiernum diem, et castrum
et opidum Ratenberg, * Kiczpuchel et Kuefstain in potestatem
ducum Bavarie devenerunt.
Prefatus Rudolfus dux Austrie dominam Katherinam filiam Chr. Stams.
domini Earoli IV. Romanorum im per a tor is s, regis Bohemie, babuit 2. lat. Ausx.
25 consortem et sine liberis decessit in Mediolano 1305., Wienne sepultus. Tab. Cl.d3.
Cui frater suus Fridericus dux successit. 2. lat. Ausx,
Fridericus dux Austrie, secundus Alberti ducis filius nepos- Chr. Stams.
que regis Alberti, successit fratri suo Rudolfo, in regimine ad 2. lat. Ausx.
unum annum et mortuus est 1366. 4 sine filiis*, seda filia Elizabet.6 ^Ar. Stams.
30 Que obiit anno Christi 1409. in die S. Innocentum, neptis serenissimi
principis Ruperti regis Romanorum, comitis palatini etc. Eodem
anno die tercia sequenti in die S. Silvestri obiit domina Elizabet con-
thoralis prefati ducis Friderici filiaque excellentissimi regis Ruperti pre-
nominati. Que in cenobio Stambs unacuni filia pretacta honorifice
35 est sepulta. Huic duciFriderico frater eius senior successit, scilicet 2. tot. Ausx.
Albert us. Erat enim consuetudo, quod senior dominaretur.
[ F. 76' J Albertus dux, tercius filius Alberti ducis nepos-
que regis Alberti, rexit liberal iter Austriam, Stiriam, Carinthiam,
Carniolam, Sueviam, Alsaciam et Tirolim. Tamen post fratres diviserunt
40 a von sed — sepulta am Rand Striche, dabei die Worte vacat hie.
1 Mit dem folgenden Texte vgl. oben S. 31 7, 7 ff.
7 Vgl. oben S. 329, 36.
' Vgl. oben S. 311, 14 /.
* Chr. Stams.: 1362.
* sine liberis, sagt das Chr. Stams., meint darunter aber die mann-
45 lichen Nachkommen, da es Elisabeth als Tochter Fricdrichs anfiihrt.
6 Vgl. oben S. 258, 14 f.
— 790 —
sic, quod Albertus babuit Austrian), quia solum habuit unum filium,
Leopold us vero, quia pi lire 8 habuit filios , abas provincial omnes
possedit. Hie Albertus duxit filiam imperatoris Karoli IV. regis
Bohemie. Qua sine liberis mortua duxit Beatricem filiam burgravii
Nurembergensis, ex qua filium Albertum nomine genuit. Facta itaque 5
divisione provinciarum ab illis duobus fratribus Albertus, qui rexit
Austriam, cogitavit, ut Cbristi religionem augmentaret, suasione suorum
universitatem studii generalis Wienne fundavit1 et pape Urbani VI.
confirmacione roboravit 1374. adduxitque doetissimos sacre theologie
doctores, magistrum Hainricum de Hassia, magistrum Hainricum Oytta. 10
Hie dux Albertus obsidione circumvallavit castrum Schomberg »,
quia ibi comes Hainricus propter suam culpam, quam*> meruit inferendo
damna in Austrian! descendentibus c, mala tributa accepit. Hie
Albertus multos hereticos Waldensium plus quam 100 fecit comburi in
Chr. Statns. civitate Stira. Obiit anno domini 1396. proxima dominica ante festum 15
2. lat. Ausx. S. Augustini, Wienne scpultus in ecclesia S. Steffani. Cui in ducatu
Austrie successit eius unicus filius Albertus.
De Ernesto occiso fratre huius Alberti et eius sobole
dicetur infra post regem Ladislaum.
2. lat. Ausx. [F.77] Albertus dux Austrie, filius unicus ducis Alberti 20
nepotis regis Alberti, virtutibus et moribus patrem suum religiose
vivendo insequebatur. Disposuit se ad iter ultra mare, sed amicus eius
Wilbalmus et amborum consiliarii valde dissuaserunt propter pericula,
eo quod Waisant « dominus Turcorum tunc Constantinopolim obsidebat
et idem Turcus ante anno domini 1396. circa festum Michaelis ante 25
castrum Schiltawd contra Sigismundum regem Hungarie magnam belli
vie tori am obtinuit, ibique Johannes dux Burgundie captus notabili
pecunia sese liberavit. Non tamen poterat his suasionibus teneri, sed
venit in Hierusalem et factus est miles et reveniendo in Gal ilea extendit
banner ium Austrie et tubis cecinit. Quod satis turbavit paganos, quod 30
adventum principis non cognoverunt. Veniendo Venecias magni sunt
Andr.559.ei honores exhibiti, et bona fortuna revenit ad propria. Huius uxo r
fuit domina Johanna filia senioris Alberti ducis Bavarie, comiti s
palatini Rheni, comitis Hannonie, Holandie, Selandie0 et domini
560. Frisie.2 Ex qua genuit Albertum ducem, postea regem Roma- 35
norum, Hungarie, Bohemie etc., et Margaretham 8 , quam
Tab. CI. d 3. duxit Hainricus dux Bavarie in Landshuta. Obiit Newburge, quando
venit ab expedicione Znairae4, anno domini 1404., sepultus Wienne ad
S. Steffanum.
[F. 77' J Albertus V., dux Austrie, unicus natus ducis ^
2. lat- A usx. Alberti, qui trans mare fuit, et domine Johanne ducisse Bavarie,
post obitum patris ducare cepit.
» so Hs. trie Hs. 2 der Quelle. b fehlt Hs. wie in Hs. 1 der Quelle.
c fehlt in beiden Hss. der Quelle. d so Hs. o Selandi Hs.
1 Vgl. oben S. 787, Anm. 7. 45
» Vgl. oben S. 319, 22—24.
3 Dagegen siehe oben S. 320, Anm. 5.
4 Tab. CI. a. a. O.: da er kam von tzuan (!) aus dem veld;
Cgm. 425, f. 17 : der zoch fur Znaym. Andr. 560, 1: in obsidione opidi
in Snavm obiit. 50
— 791 —
Item 1421., dum per electores ceteroeque principes prima ex- Andr. 150.
pedicio in Bohemiam fieret ad delendum hereticos cum Branda legato 1,
ipse Sigismundus rex Romanorum et Huogarorum uoicam filiam
suam Elizabet huic duci Alberto in' matrimonio copulat et pro dote
5filie march ionatum Moravie* dedit et iure hereditario eum
et posteros suos illo investivit.
Item 1431. Jordanis8 cardinalis legatus et principes A\m&nie Andr. 476.
exercitum in Bohemiam movent. In vigilia assumpcionis Marie prope 477.
Taust fuga facta Bohemi predam magnam usurpant. Albertus
10 autem dux Austrie, qui in tercia expedicione in campum non venit, in
hac quarta expedicione contra perfidissimos hereticos in campo viriliter
permansit et quam plurima gloriose peregit.
Erat namque vir deo devotus, bonus et rectus, iustus
ac in cunctis agendis timens deum, cum quo a cunabulis
15 crevit humilitas et miseracio, zelo fidei tractus, pene 20 annis
continuis litibus et guerris insistens ; cum suis terris, nobilibus
ac ignobilibus, contra perfidos et malignos Hussitas pugnans
multos conflictus habuit et quasi infinitam pecuniam in
stipendia erogavit et ingentem thesaurum usque eciam ad
20 impignoracionem omnium bonorum patrie. Quare absque
dubio merito apud deum gloriam sempiternam et preclaram
laudem perpetuamque in seculis bonam prome-[F. 78 /ruit
famam. Et licet illam iniquam sectam ex toto vel in toto
extirpare nequierit semper tritico crescente cum zizania et
25 e contrario, in vere fidei exaltacionem id, quod potuit, fecit
pro fide catholica et apostolica amplianda, quam i Hi in-
fidelissimi non solum in Bohemia et Moravia, sed eciam in
diversis prope terris et vicinis deprimebant et omnem cultum
christiane religionis evertebant. Quodsi imperator Sigis-
30mundus socer eius ;et alii principes imperii et nacionis
germanice preter Fridericum marchionem Missnensem tantum
fecissent ut ipse, hodie illius secte memoria de medio penitus
sublata esset. Iste devotus princeps ab infancia sua deum
timens cum suis baronibus ac militibus et terre sue incolis
35 multa pro Christi fide habuit prelia in Bohemia et Moravia,
« moravit Hs.
1 Vgl. Andr. 369 ff.
* Dieses in, welches bet Andreas fehlt, lasst vermuten, doss hier
auch der tnerkicurdigerweise mit Andr. fast wortlich iibereinstimmende
40 Text von Enea Silvio s Enropa vorlag, wo es a 3 heisst : filiam Elisabeth
. . . Alberto duci Austrie in matrimonium copulavit (darnach so auch
Schedel CCXXX1X).
■ So unrichtig me \Andr. (vgl. dort 729 unter Cesarini) statt
Julianus.
— 792 —
in qua et ipse tunc marchio erat. Fueruntque illi eciam
stipendiarii de Stiria et Carinthia atque Carniola viri nobiies
et in bellicis rebus strennui et experti. Inter quos precipui
tunc nominati habebantur Leopoldus baro de Krey et barones
de Rechperck, ambo Karinthiani, et baro Eckardus de Stuben- 5
berg Stiriensis, sed et dominus Wilhelmus Ebser miles et
curialis Alberti ducis.1 Isti viri et athlete strennuissimi
nominati in omni exercitu principis Austrie illis temporibus
extiterunt et miranda cum Bohemis, qui tunc Hussite com-
muniter dicebantur, egerunt, in factis armorum notabiles 10
victorias cum dei adiutorio sepissime effecerunt, de quibus
per singula narranda brevis non sufficeret hora.2
Chr. Stams. [F. 78' J Anno domini 1437. die 9. mensis Decembris Sigismund o
Roraanorum imperatore semper Augusto et Hungarie, Bohemie,
Dalmacie, Croacie, Rasciea, Servie, Galicie, Lodamerie, 15
Comanie Bulgarieque rege et Lucemburgensi herede defuncto
Jan. Ph. Berg,, Albertus dllX Austrie, marchio Moravie, vir quidem optimus et
jp 07 ■ .omni virtute decoratus, princeps religiosus et qui liberalitate simul
Eurova a™' iu8ticiaclue prestaret, in bellis audax, manu promptus Hungariam
Thurocx a 1. introductus est primaque novi tunc subsequentis die anni, dominice20
E. Silvio, Eur. scilicet circumciaionis, celebri in festo domini autem 1438. anno apud
a3u.Kboh.54 Albam Regalem cum sua coniuge Elizabet summo consensu et applausu
m. Thur. 1. e. populi glorie cum pompa feliciter extitit coronatU9.
Sequenti itaque quadragesima rex Albertus magnus
et potens princeps cum maximo apparatu et comitiva ducum, 25
comitum, baronum, militum et aliorum nobilium ex Hungaria
ascendit et venit Wiennam sabbato8 ante palmarum quasi
hora completorii. Cui occurrit omnis ci vitas cum plausu
et leticia cordis, cum velis et tropheis crucis Christi et
ecclesie Sanctis reliquiis et coreis decentissimo apparatu. 30
Tamen ibi non fiebat iubilus aliquis tubarura aut aliorum
instrumentorum musicalium, ex quo erat in quadragesima
et tempore, quo racionabiliter leticie cantica subticentur.
Attamen indubie omne gaudium ab intus fuit in cordis
[K 79] secreto, quia omnis homo tarn de incolis quam 35
forensibus eum cordialiter diligebat preter Hussitas solos,
qui eciam proscripti erant. Ipse autem princeps devotus
et pius in ipsis honoribus sibi exhibitis humilem verbo et
facto se exhibuit et quasi indignum iudicavit.4
» Rauie Hs. 40
1 Vgl. Kurz, Oesterreich unter Kbnig Albrecht II., II, 123.
7 Quelle dieses Abschnittes?
a. 5. April 1438.
4 Quelle dieses Abschnittes? 45
- 793 —
Inter hec electores imperii, Theodericus Maglintinus, Theo- E. Silvio,
dericus Coloniensis, Rabanus Treverensis archiepiscopi, Otto Bm boh- 55-
comes palatinus dux Bavarie et tutor Ludovici comitis
palatini Rheni, Fridericus dux Saxonie et Fridericus marchio
5 Brandeilburgensis, apud Franckfordiam convenientes eius felicitatem Europa a 3
admirati 20.1 die Marcii COIlCOrditer Albertum regem Hun-p. lot. Ausx.
garie, ducem Austrie, in regem Romanorum elegerunt. At illii; Silvio,
acceptare imperium iniussu baronum Hungarie haut quaquam licebat. H. boh, 55 u.
Id enim eis promiserat, cum se regem accepere. Vocati primores regni Schedel
10 negabant ex usu esse Hungarie regi Theutonicis ceterisque gentibus CCXL1II*
imperare. Dnm Sigismuudus Romane rei consulturus Italiam, Ger-
maniam ceterasque provincias peragrasset, Hungarian! Turcorum direp-
cioni patuisse. Atque ob earn causam iureiurando Albertum obligarunt, Europa a 3.
ne suo iniussu imperium acceptaret ». Vocati tamen ad regem, qui
15 tunc Wienne fuit. Multa in utramque partem dicta. Postremo victi H. boh. 55.
precibus precipue Friderici ducis Austrie tunc adolescentis assensum
dedere. Imperium gumma congratulacione German orum ab Alfcrto
flusceptum fuit.
3Et quia erat iusticiarius bonus et rectus, omnis homo
20 [F. 79' J in iudicio pendens, causas habens in omni terra
istorum regnorum amplissimorum ad hunc tamquam ad fontem
iusticie festinavit sperans circa eum invenire iusticiam.
Cum autem indubie cor haberet fervens iusticia et equitate,
fortuna non dedit tantum tempus vite, ut bona, utilia et
25 necessaria reipublice prob utroqueb christianitatis statu
in corde excogitaverat, ad finem optatum deduceret et omnibus
petentibus iusticiam administraret. Cuius quidem rei evi-
denciam circa statum spiritualium primo dinoscitur, quando
suffultus sacri concilii Basiliensis auctoritate omnium mona-
sosteriorum utriusque sexus in suo ducatu debitam fieri re-
formacionem subordinavit in dei laudem et ecclesie sancte
sublevamen , animarum salutem et laicorum exemplarem
edificacionem. Et ut hoc fieret accomodacius et firmius
persisteret, de bonis suis non tantum seniel, bis, ter, sed
35 septimatim stipendium dei servis et famulabus in tirocinio
Christi militantibus erogari ordinavit et mandavit, presertim
monasteriis ordinis mendicancium Wienne utriusque sexus
reformatis. Quare non incongrue sibi congruebat, ut diceretur
verus Augustus, qui dei cultum sic gloriose auxit in suo
40 * acceptarent Hs. b so Hs. ; verstiimmeller Text.
1 Vielmehr am 18. Marx; Wostry, Kbnig Albrechi IL, 1,66.
7 An mehreren Sullen erscheinen dessen von Enea Silvios Uriext
abweiehende Lesarien und aueh fiir die Verbindung der beiden Quelkn,
Eur. und H. boh., ist er Vorlage.
45 8 Quelle der folgenden Abschnitte?
— 794 —
singulari dominio. Quid credis ipsum fecisse, si vita comes
foret, in suo tmiversali dominio? Ut verus Augustus res,
corpus et vitam pro augmento fidei Katholice impendisset.
Et quamvis sepedictus princeps Albertus Bohemis esset
exosus propter heresim, barones tamen et precipui viri,5
nobiles [F.80J et militares regnique Bohemie defensores
cum ipsis adiunctis ducibus Slesie et communitatibus eiusdem
sive civitatum et communitas Lausacie, qui omnes ad coronam
regni Bohemie iurati pertinent, dictum Albertum postulaverunt
E. Silvio, et in regem Bohemie pridie Non. Maii1 designa r u n t quasi heredi- 10
H b°h&Dhedei tar*um ec'am ms ad hoc habentem, ex quo fliiam regis
CCXLIIL Bohemie et imperatoris Romani Sigismundi haberet in uxorem.
Quod tamen regnum Bohemie ipse invitus suscepit execrans
erroris blasphemiam, qui iam nimis excreverat et invaluerat,
quern nisi deo miraculose annuente impossibile erat in totoi5
evellere et exstirpare. Fuit tamen ei maxima spes in dominum
deum estimans, ne forte, quia sicut per ipsum bellantem et
durum correctorem multi de ilia secta fuerunt extincti et
propulsi, ita quod nunc ipso existente pio domino ac rectore
per eius pietatem et mansuetudinem multi eorum moti effice- 20
rentur deo devoti abnegata heresi et excluso omni errore,
presertim eciam quia illi Hussite ad concilium, quod tunc
in Basilea vigebat, denuo bona fiducia venerant et pacifice
ibi in factis suis, id est sumpcione sacramenti eukaristie,
declaracionem sumpserant, videlicet quod inter ipsos, qui 25
iam dudum hoc sacramentum sub duplici specie sumpserant,
si vellent, adhuc iure possent, ex quo in primitiva ecclesia
et postea per 300 annos ille modus viguit, licet postea
ecclesia racionabiliter illud mutavit. Illi vero, [F.80'] qui
nondum usi sunt, non nisi in una specie summerent utltalici,30
Gallici et Germani, ymmo omnes Christi fideles hodie faciunt
per orbem terrarum, pueris autem nee racione utentibus
omnino non dari debere. In illis autem compactatis pro- •
miserunt Bohemi, quod bona ecclesiarum indubie successive
restituerentur et quod sacerdotes et clerici atque religiosi,S5
qui dispersi in naciones erant, confidenter et secure ^pro-
perarent et ad sua loca, plebanias aut monasteria securi
revenirent, specialiter tamen ad Pragam et alias civitates
dicti regni. Quod et factum fuit. Nam plurimi sacerdotes
seculares Pragam applicuerunt, et eciam religiosi monasteria 40
1 Vielmehr am 27. Dexember 1437; Wostry a. a 0. /, 106; 111,
Anm. 1; 129, Anm. 2.
— 795 —
et ecclesias suas desolatas iterum inhabitare ceperunt in
notabili tamen paupertate primum victitantes et miseria,
indubie eo quod seculares persone aduc illorum bona possi-
debant nee libenter de manibus suis resignabant, licet illi
5 de parte illorum missi ad concilium Basilee hoc promisissent
fide data, sicuti et in compactatis fuerat expressum. His
igitur ac similibus piis ex causis, ut vera religio Christiana
refloreret* in Bohemia, ipse rex Albertus istud regnum
acceptavit, atque ipso anno, quo rex Romanorum fuerat
10 electUS, petenti Pragam frequens populus occurrit atque ut hostium E. Silvio,
victori congratulabantur. 3. Kal. Julii in eadem urbe metropoli ^'
regni in monte S. Wenceslai solemni pompa unctus coronam
accepit cunctis gratulantibus et maximum diem festum agentibus.
Ipseb denique ille omnium bonorum inimicus dyabolus
15 [F. 81] eciam cum suis satellitibus perversis Hussitis affuit,
licet non in civitate, sed ante, non faciens festum, sed
subordinans luctum. Siquidem ribaldi illi de secta Rokezani,
quia facere despectum alium nequibant, novam per antifrasim
illi in novum suum regnum propinam offerentes vaccas et
20 bestias pascuales ante civitatem Pragensem ceperunt abigere
et rapere. Quod cum innotuisset clientulis regis, plus ob
despectum corrigendum quam vaccas reducendas armati
exierunt et illos perversos ribaldos et latrones vacuos pro-
pulerunt plurimos interficientes et capientes ; nihilominus
25 et eorum plurimi graviter fuerunt percussi et vulnerati,
sicque impletum est illud proverbium Salomonis: Risus
dolore miscebitur et extrema gaudii luctus occupat.
Illi autem, licet et polonicales man us habuerint in auxilium, Thuroex q 2.
cum tamen campestrem regis expedicionem ipsorum vires paritate
30 potenciaque eminere adverterent, intra menia civitatis Thabor denomi-
nate se receperunt. Est enim ci vitas hec in Bohemia caput et nutrix
Hu8sitari:m per ipsos dudum nova murorum edificacione in loco naturaliter
forti condita. Albertus rex quadrato agmine in con spec turn hostis ad- E. Silvio,
volat. Quo intra castra se continente et ipse castra sua e regione H. boh. 55.
35 Thabor ad iactum lapidis tormen talis metatus est. Pugnatum singulis
diebus in campo, qui medius inter bina castra iacebat; nunquam totis
viribus in fortunam belli ventum. Erant in castris Alberti Christoferus
Baioarie princeps, qui postea regno Dacie potitus est, Fridericus Saxonie
[F.8V] dux et Albertus maichio Brandenburgensis, cuius nomen ab
40 eo tempore cultum magnumque fuit. 30000 militum Alberto parebant,
Polonis 14 000, quorum castris iuncta civitas magno adiumento erat.
Tormen ta quoque enea in utrisque castris plurima, maiora apud Albertum
fuere. Ex quibus uni, quod erat maximum, ignem admoveri iussit;
cuius lapis emissus mire magnitudinis cum preter opinionem in castris
45 a refloret Hs. b Ipsa Hs.
— 796 —
hostium cecidisset, multos mortales interemit. Vidimes passim corpora
sine capite iacencia, capita quoque, pedes membraque sine corpore in
cruore fluitare, iumenta humi procumbere mortua ; neque enim primo
ictu dumtaxat, sed multiplici saltu pluribus in locis decidens saxum
stragem fecit. Quare consternati Poloni relictis castris intra urbem se 5
recepere. Georgius Poggiebracius per idem tempus cum Thaboritas
peteret , in alam quandam Albert! equitum sorte incidens commisso
prelio hostem prostravit atque hinc primum homini nomen datum.
Thurocx I. c. Complevit hec dimicacio menses tres. Albertus vero, cum expugnari
Silvio I. c. Thaborite aliter quam fame nequirent, soluta obsidione Pragam rediit. 10
Poloni exhausti argento arnissis equis pedibus in patriam abiere. Fridericus
Saxonum princeps dim is so rege domum rediens hostium insidias incidit,
sed nihil im pro visa re motus ordinata raptim acie ea constancia, ea
fortitudine pugnam iniit, ut pene victus captusque victores vicerit,
Thurocx I. c. cesisque quam pluribus captos abduxit, nobilisque ilia expedicio illustrium 15
ducum, comitum / F.82] aliorumque potentum nobilium in evertendam
Hussitarum vim et pravitatem conflata « viroque et armis admodum potens
dissoluta ipsis Hussistis locum cessit animumque et spem maiorem,
Silvio L e. quam prius erat, dedit. Albertus autem relicto, qui regnum gubernaret,
Ulrico comite Cilie per Slesiam Gorlicium venit. Wratislaviensibus 20
vero — ea est civitas nobilis ac prepotens et Slesitarum caput —
Albertum marchionem Brandenburgensem petentibus belli ducem dedit.
Qui Poloniam 6epe infesto exercitu petens longe lateque predas egit.
Non multis post diebuB actum de concordia. Rudericus Burgensia
episcopus, nacione Hispanus, doctrina ac virtute prestans, arbiter litis 25
ex Basihensi consilio missus Albertum convenit. Disceptatum est inter
legatos parcium, non convenientibus inducie belli dicte, couventus in
aliam diem apud Wratislaviam statutus. £o veniens Albertus ex gradu
forte prolapsus, graviter lesus, pluribus diebus egrotus decubuit. Exin
claudus eflectus infecta pace per Moraviam iu Austriam rediit. Interea 30
comes Ulricus, qui Bohemie preerat, inter barones de vendicando sibi
regno agere cepit. Albertus cognito eius studio properatim stipendia
subtraxit. Ille materia adempta, qua Bohemorum animos sibi conciliabat,
ex provincia discessit nee ultra remissus est. Regni cura Mainardo et
Ulrico Rosen si commissa. 35
Per idem tempus despotus Servie, quam Rasciam vocant, cum
sacerdotibus et nobilibus in Hungarian! profugerat [F. 82l] Thur-
corum impetus veritus, uno tamen relicto filio, qui castellum Sindo-
roviam1 in ripa Danubii situm et a Thurcis obsessum tueretur. Et
ut dicebatur, territorium in omnibus bonis abraserunt40
velut locuste igne, ferro et captivitate abducentes ultra
72 000 animarum Christianoruni utriusque sexus captivos in
terras suas neinine repugnante aut prohibente. Ille enim
civitates murate et circumfosse cum difficultate eciam se
ipsas salvabant. His auditis et vere lacrimabiliter relatis45
in conspectu magnifici regis Alberti suspirans de profundo
a conflatam Hs.
1 Semetidria,
— 797 —
pectoris dixit ad presentes, qui aderant: En, propter deum
dicite, quid aggredi hodie, id est hoc tempore, debemus,
quia in omni parte incredulis et malis circumdati suraus
nescientes, ubi prirnam manum defensatricem pupillorura ac
5iuestorum opponamus? Eta ait: Oportet tamen semel mori
et deo debitum exolvere, et tunc erit finis presentis miserie.
Hec autem dixit magna ex compassione omnium miserorum
et pauperum in suis regnis b commorancium. Igitur princeps
iste fidelissimus in domo domini, qui eciam se tociens opposuit
10 murum pro domo Israel, fiduciam gerens in deum manum
suam misit ad forcia, proposuit publico certamine et sub
forma belli cum Amirate1 Turcorum principe congredi.
Unde et una tota estate machinas, currus, bombardas et
omnem apparatum ad bellandum requisitum fecit preparare
15 et ordinare ad suas et domus [F. 83] Austrie expensas.
Quern eciam apparatum belli in Hungariam per Danubium
fecit deferri. Quern Austria usque hodie nondum versa
vice recepit, licet consteterit ultra 50000 florenorum un-
garilium.2
20 Albertus ab Hungaris invitatus obsessis opera laturus Budam E. Silvio,
peciit. 1 nter ea Georgius Palocius Strigoniensium pontifex diem obiit H. boh. 55.
Post hec anno regis Albert! secundo ingens exuberavit fama, Thurocz q 2.
quod Amirates Thurcorum cesar magnam sue gentia vim movisset reg-
numque Hungarie invadere conaretur. Propter quod rex Albertus sui
25 regni procerum celebrata congregacione una cum eisdem conclusit hostem
non debere spectare regni ad penetralia, Bed esse illi in forti brachio
obviandum. Commota igitur tocius regni Hungarie militari virtute
magnum congregavit exercitum et in loco vulgari appellacione Tyddewrew
vocato sua tentoria locavit. Cesar vero Turcorum regem in regni de-
30 fensionem sufficientibus militum armorumve presidiis festinare 3 audiens
expugnato castello Zendrew et omni pene Rasciane agro sue potencie
subiecto frameam et omne suum robur in Grecos convertit. Hungari
vero ex longa campestralis hospicii mora tedio affecti, maxime cum
multi ex illis sanguinis fluxu gravarentur, luppo iuxta antiquam ipso-
35 rum consuetudinem proclamato invito rege sparsim et confuse relictis
regiis [F. S3'] castris reccdentes abierunt. Rex autem Albertus veniens
ad Budam infirmitate preventus est. Cum igitur dissenteria laboraret sen- E. Silvio,
ciensque periculum Wiennam repetere statuit sive moriturus inter suos Euro-pa a 4 u.
sive quod aerem, in quo fuerat nutritus, conferre c aliquid ad sanitatem^ . % j ° u'
40 sperabat. Iter ingressus, cum iam Strigonium preterisset, sue minime "ppvFJTI
parcens debilitati et in itinere magis ac magis morbo affectus relicta Thurocz
q 2 u. 3.
» Ee Hs. b regni Hs. c so Hs. besser als conseruare im Druck
der Europa.
1 Murad II.
45 » Quelle?
* gaudere sagt statt dessen die Quelle.
— 798 —
pregnante obsignatoque testamento in villa Nesmel1 6. Kal. Novembris,
postquam annum unum et menses 9 diesque 28 in Hungaria regnasset,
E. Silvio, vita functus, vir lltique virtUOSUS, pacificus, castus, princeps
H. boh. 56. liberalitate ac fortitudine clarus, qui ceteris rebus longe religionis studium
anteposuit, fautor cleri ac studenciura, per omnia christianissimus. 5
Favoreque omnium abundabat et adeo pius, ut tota plebs
diceret, quod mundus eius presidencia non esset dignus.
Thurocx q 2. Erat rex Albertus homo competentis proceritatis, faciei plus ad nigre-
dinem quam albedinem tendentis, micium* morum et peticioni suorum
E. Silvio, flexibilis ; nervosum et validum corpus, fades eius terrifica, more 10
Europa a 4. gentis erasa barba, superius labrum intonsum ; vestem haud splendidam
baltheus auro gravis cinxit, nee unquam lateri defuit ensis. In Alba
Regali2 sepultus hoc habens epitavium: Anno domini 1439.
[F. 84 J in vigilia apostolorum Symonis et Jude obiit
serenissimus princeps Albertus V., Romanorum, Hungarorum 15
et Bohemie rex ' gloriosissimus, dux Austrie, Stirie etc.
fidelissimus, marchio Moravie etc.
Albertus predictus antequam regnaret, in Judeos de-
seviens eos omnes in sua dicione occidi iussit, qui nollent
ad Christum verum et singularem deum converti. Multi 20
metu baptismum suscepere. Ex quibus unum Fridericus,
antequam imperaret, in cubiculum accepit eumque, cum esset
sibi coetaneus, dilexit. Is post aliquot annos penitencia
ductus ad judaicam fidem sese reverti statuisse dicit.
Fridericus contra suadet, ne vite viam deserat. Cumque25
verba sua nil proficerent, theologos ex Wiennensi scola
accersit, qui iuvenem instruant. Addit preces, addit lacrimas,
promittit, minatur. Postremo, ut frustra sese niti cognovit,
invitus iuvenem in iudicium requisitum tradidit. Ille ad
supplicium ductus nullis obstrictus vinculis — sic enini30
pecierat — ut pyram ardentem vidit, hebraicum carmen
incipiens in medias flammas intrepidus se coniecit atque ibi
cantans exustus est.
Tab. CI. d 3. Predicta domina regina Elizabet ex Alberto mar'tito quatuor
liberos procreavit, Georgium, qui in puericia obiit, Elizabet, quam 35
Wilhelmus/J'lS^JSaxonie dux, lantgraviusThuringie, uxorem
duxit3, que obiit sine liberis, et Annam, que Casimiro regi
Polonie desponsata fuit, qui magnifica gaudens prole quinque
Alios et quinque filias ex ea progenuit aduc superstites,
« inicium Hs. 40
1 Nesxmely.
9 So Thurocx q 2', Enea Silvio, Europa a 4, Schedel CCXL1U.
• Vgl. Enea Silvio, Europa d 5.
— 799 —
Hedwigem ducissam Bavarie, que ex duce Georgio duas
suscepit filias, Margaretam monialem in Hohenaw l et Elizabet,
N.2 marchionissain Brandenburgensem, que genuit filios et
filias, et aduc alias tres virgines, item Wladislaum regem
sHungarie etBohemie, virum utique virtuosissimum, Albertum,
qui defuncto genitore paterno potitus est regno, Fridericum
cardinalem sedis apostolice legatum per Poloniam etc., archi-
episcopum in Tartaria et episcopum Cracoviensem dignissi-
mum, Sigismundumque et Christoferum duces Littovie ac
lOAlbe*Russie, viros utique preclarissimos atque omni laude
dignissimos, ac dernum Ladislaum regem, de quo infra.
Prefatum autem bellum cum Turcis quidam scriptor8
almanus in hunc prosequitur modum:
Dum enim belli tempus statutum appropinquaret, descen-
I5dit rexAlbertus cum notabili exercitu Australium, Stirensium,
Bohemorum, Slesitarum et Moravorum ad partes Hungarie,
ubi et Hungarorum magna eciam multitudo preparata ad-
ventum prestolabatur regis sui. Igitur die [F. 85] tercia
vel quarta ante statutum promissum diem belli voluit rex,
20 ut recenseretur exercitus suus a capitaneis et ut omnes
essent in talem armati et omnino preparati diem prefixum.
Eeperit se rex in tentoriis vix cum sex milibus, qui putabat
se habere ultra 34 expeditorum, quia fere omnes Hungari
clandestine fugerant et ita volebant regem suum in manus
25 hostium tradere. Quod tamen altissimus prohibuit, cui prin-
ceps iste illesam et firmam fidem semper tenuit. Consilio
igitur suorum per invias et paludes ad loca tuciora retro-
cessit non audens tute cum exiguo populo 100 000 et amplius
aggredi nee deum voluit tentare, quem non dubitabat posse
30galvare tam in paucis quam in multis. Sed infirmatus ipse
rex sive, ut alii asserunt, intoxicatus infra dies paucos
spiritum suum dominatori reddidit universe carnis. Narratum
eciam postmodum fuit, quod quidam ex Hungaris pociores
benivolenciam et graciam regis Turcorum captare volentes
35 scripserunt ei, quia ipsos oportuit adesse congregacioni sui
regis, ut pugnent contra ipsum. Quod tamen inviti facerent,
sed potius vellent in pace esse ipsius boni amici. Quare
1 Altenhohenau am Inn. Vgl. oben S. 401. Mar garde war 1480
geboren und trot (vgl. a. a. 0.) am 8. September 1494 ins Kloster ein.
40 Die obige SteUe ist demnach erst nach diesem Datum geschrieben.
* Sophie, Qemaklin de* Markgrafen Friedrich von Brandenburg-
Ansbach.
9 Unbekanni.
— 800 —
scire deberet sua maiestas, quod, si vellet, absque armis
et bello ipsi velint tradere suum regem in manus eius.
Quod ille audiens rescripsit eis, quod nollet hoc modo
fldem frangere; condixerat enim se velle legitime cum eo
pugnare [F. 85'] et non traditorie. Et credendum, quod 5
hoc tantum facinus non horruit consciencia equitatis, sed
fortasses pertimuit dolum hungarum raciocinando, quia si
ipso domino infideles existerent, qui bonum ipsorum pro-
movere intendebat, quid sibi facerent principi alieno et
infideli seu pagano ? Sed sit, quid sit de illo. Hoc verum 10
est, quod Hungari, ut supra dictum est, clam a suis tentoriis
aufugerant, qui multi erant numero. Unde necesse fuit,
ut princeps fidelis cum caris amicis contra tantam multitu-
dinem cum paucis ante ictum belli terga daret. Mortuus
est igitur predictus insignis ac nobilis princeps, ducatus 15
Austrie gloria et decus gentis sue. Huius regis nepharia
mors, ut multi asserunt, procreata fuit faccione seu dis-
posicione Venetorum*, qui eciam illud venenum subtile
preparaverunt et per manus fallacium medicorum illi nobili
principi subordinaverunt in potu misceri, quia dictus rex 20
illos odio habens propter iniurias pluribus nobilibus et
magnis viris illatas, ymmo et ecclesiis et libertatibus eccle-
siasticis, ut hodie claret. In cuius facti evidenciam sellam
preciosam cum diversis muneribus in principio regni sui
honorabiliter presentantes obtulerunt. Que rennuit dicens : 25
Dicite dominis vestris: Postquam bona ecclesiarum, que
iniustissime tenent, ecclesie reddiderint et domino apostolico,
ut decet, illarum investituram reliquerint , [F 86 J nobis
quoque ut regi Romanorum terras et dominia, que in feodis
sunt imperii, reddiderint, tunc absque omni munere habebunt 30
indubie utilem et favorosum amicum. Quod illi dure accipientes
dixerunt nil se in mandatis a suo dominio super hac re
habere, sed tantum a gloriosissimo principe suarum exemp-
cionum ulteriorem approbacionem seu confirmacionem ex-
petere venisse et presenti munere eius magnificum favorem35
captare voluisse. Sicque vacui a gracia tanti pii principis
ad propria redierunt. Hec hactenus.
Indite indolis speciosissimus adolescensb Ladislaus rex
Hungarie, Bohemie, J Dalmacie, Croacie, Servie, Rascie c,
Galicie, Ladomerie, Comanied et Bulgarie, dux Austrie, 40
* vena tor urn Hs.; Aventinus am Rand: Veneti. b adolenscens Hs.
Rauie Hs. <* Comauie Hs.
— 801 —
Slesie, Lucenburge, Stirie, Karinthie et Carniole, landgravius
Alsacie, marchio Moravie, Burgovie et Lusacie, comes Halbers-
purge et Tirolis, Pherretis, Kyburge et Chinii et dominus
marchie slavonice et Portus Naonis, divi Caroli IV. Ro-
5 manorum imperatoris, Bohemie regis, pronepos et serenissimi
Sigismundi similiter Romanorum imperatoris ac Hungarie,
Bohemie etc. regis nepos et illustrissimi Alberti Romanorum,
Hungarie, Bohemie etc. regis Austrieque ducis ex diva
Elizabet sua conthorali, predicti Sigismundi filia, postumus,
lOregio castro [F.86'J Kamaron1 Hungarie 8. Kal. Marcii faE. Sijvio,_
die cathedre S. Petri2 ortus anno domini 1440. ' 0l'Oim
Cum autem quidam potentes ex Hungaris Wladislaum Thurocx q 3.
magnum ducem Lithuonie, fratremCasimiri regis Polonie introduce rent
in regnum Hungarie etc. in celebri festo penthecostes, regina*? */•
15 Elizabet sua baronum cum parte Albam Regalem peciit filiolumque
suum nomine Ladislaum , qui nondum quatuor menses compleverat,
multis tonantem vagitibus in regem fecit inungi pariter et coronari.
Cantabat clerus consuetas laudes, et regina assiduas fundebat lacrimas,
nee minus baronum cetus illi assistens reginales fletus visceribus com-
20passionis recipiens lacrimabatur. Interfuit huius infantuli coronacioni
vir preclarus dominus Dionisius de Zeech cardinalis et archiepiscopus
Strigoniensis, qui et puerulum ipsum sue dignitatis officio exigente
inunxit ac illi sacrum diadem a imposuit. Erant eciam ibidem Mathias
Vesprimiensis et Benedictus Jauriensis ecclesiarum episcopi , Ulricus
25 comes Cilie et idem proximus regine affinis», qui pro puero coronato
ad instar aliorum regum Hungarie tempore coronacionis pro observanda
sue plebis libertate sacramentum prestancium reale prestitit iuramen-
tum etc. Post qu am igitur talis coronacionis peracta est solemnitas,
regina Elizabet arcem ad Wysegradam, claves et conservacio cuius tunc
30Ladislao de Gara bano credita erant, iter b suum *> direxit b. Est enim
castrum hoc natura loci [F.87] tutum altoque in monte secus decursum
Danubii delectabilique aspectu digna murorum arte erectum; ea propter
veteres quondam Hungarie reges hanc arcem corone tuta pro conser-
vacione elegere. Ad banc arcem postquam regina intravit, in reposicione
35ipsius corone barones sibi circumstantes fefellit. Simulavit enim se
illam suum in locum reponere, feminea tamen quadam astucia eandem
surripiens clam erga se occultavit anuique custodiendam tradit et per Silvio 55.
barones ipsos antiqua tanti thesauri conservatoria suis vacua conservare Thurocx I. c.
soli tie rebus sigillare fecit. Divertit tandem regina abhinc simul cum
40 filio et corona ad Fridericum Romanorum regem — patruus enim puero
erat — et utrumque turn filium pro educacione, turn coronam pro con-
servacioue illi dedit.
His habit is regina Elizabet a rege Romanorum rediens suorum Thurocx q 4.
fautorum sub custodia per civitates et castra, que ad illam recto erant
45 * so Druck/ehler afluit der Quelle korr. b fehlt lis.
1 Kmnorn.
2 22. Februar.
Quo lion u. ErCrtorungon X. F. III. 51
— 802 —
corde, ferebatur, multam tamen non tantum a rege alienigena et sua
gente, quantum a suis terrigenis persecucionem paciebatur.
Ipsa denique Elizabet intoxicata1, ut dicebatur, per
regem Wladislaum in mastrucis raartaris 2 anno domini 1442.
feria 4.8 ante S. Thome apostoli in Posonio moritur. 5
E. Silvio, Cum anno Christi 1444. in profesto Martini episcopi Wladis-
Europa a 5 laus anno regni sui 4. in belio Turcorum cecidisset cum Julian o
u. hur.r5.6.g Angeli cardinali legato, episcopo Agriensi et Segiensi,
Ladislaus com muni procerum consensu rex designatur.
Tkurocx r 7. [F. 87'] Volvebatur 1445. annus domini. In festo penthecostea 10
in generali convention e regnicolarum Hungarie communi voto
interim, donee rex Ladislaus puellus sue etatis quintum agens annum
mentem ad consilia manumque ad arma extendere valeret, eiusdem regni
in protectorem seu gubernatorem Johannes Huniadis waynoda est
electus. 15
Inter e a domini Hungarie pertriste ferebant, quod sacrum diadema,
quo reges Hungarie coronari solent, puerulumque regem, qui iure nature
illis dominari debebat, rex Romanorum Fridericus detinebat. Time bant
enim, ne puer aliena enutritus in terra a moribus et labio Hungarorum
alter fieret.4 Conventum est igitur, ut repeteretur aut iretur in ulcionem. 20
Et dum rex Eomanorum petitis non flectitur, ingentibus damnis pulsatur.
Nam dominii 8 gubernator secundo sui officii anno pluribus armatorum
agminibus compositis omnem Carinthie et Carniole agrum et magnam
partem Stirie crudeli cum severitate pervagatus est res in predam,
homines in captivitatem civitatesque ac oppida et villas ardentes in 25
flamma8 redigendo. Cum tandem ipsum Romanorum regem sua rum
pro vinci arum depopulacione moveri vidit minime, multarum rerum
et captivorum congerie onustus felix rediit.6
Rege Romanorum Fridericoa aduc existente tutore
regis Ladislai pariter et rectore Austrie Huniadis [F. 88] 30
Johannes gubernator Hungarie ascendit 6 usque Novam Civi-
tatem exercens rapinas et predas cum violenciis circum-
quaque, licet non haberet adeo validum exercitum, attamen
reputabatur habere 120007 hominum. Rex autem Wienne
existens quasi nihil curabat.8 Civitates vero et omnes patrie 35
* Fridero Hs.
1 Vgl. Chmel, Geschichte Kaiser Friedrichs IV., 11, 209, Anm. 1.
* Marderpelxe. Diese Stelle ist Beleg unter dent Schlagwort martarus
bei Du Cange, Qlossarium mediae et infimae latinitatis, erf. nova, V, 268.
8 19. Dexember. 40
4 Zitiert von Chmel, Oeschiehte Kaiser Friedrichs IV., 11, 316.
Dock xeigt unser Quellennachweis, das« diese Worte nickt Arnpeck, sondern
Johann von Thurocx atisgesprochen hat
* Arnpeck ist hier nicht originate Quelle, wie Kurx, Oesterreich
unter Kaiser Frtedrich IV., 1, 48 annahm. 45
6 Bnde November 1446 ; Ruber, GeschicJUe Oesterreichs 111. 70.
7 Vgl. Lnea Slvio, Europa d 5 : cum XII milibus equitum.
* Vgl. die 2. Forteetxung der osterreichischen Chronik des PaUram
Vaixo (Pex, SS. Rer. Austr. 1, 736) : iste f uit in Wienna, sed minime curavit.
— 803 —
gentes et qui continue ab hostium incursibus vexabantur,
murmurabant adversus patrem familias, id est regem, clama-
bantque lamentabiliter, et non erat, qui aspiceret, et multe
dissensiones, vituperaciones, maledicciones et rixe hinc inde
5fiebant, eo quod nil faciebat ad huiusmodi patrie devasta-
cionem, et videbatur multis, quod esset dissimulacio dolosa
ex parte cesaris, quia sub tali pretextu intendebat sibi
subditos humiliare, presertim Australes, qui videbantur sibi
non velle parere in consuetis exaccionibus et gravaminibus,
10 similiter et Wiennenses, qui tunc opulentissimi, abundantes
et prepotentes erant, a quibus eciam quotidie aurum et
argentum fraudulenter extorquere cupiebat.1
Causa autem Hungarorum fuit iniusta sacre corone
detencio, quam olim S. Steffano regi angelus de celo mira-
15 biliter attulit, quam eciam post 1464. regi Mathie pro
100 000 florenorum hungaricorum resignavit.2
Igitur post spacium trium mensium destructa Austria
hinc inde quasi per 12 miliaria Fridericus rex murmure et
indignacione tocius patrie motus congregari [F. 88' J fecit
20exercitum; ymmo ipsi mobilesmet et veterani milites tantis
despectibus simulacioneque seu negligencia cesaris et suorum
consulum commoti ceperunt se ipsos provocare et animare
contra ipsos tales inermes et nudos Hungaros ac ad bellan-
dum tunc plurimum inertes patria pellendos et confuse
25 fugandos. Congregato igitur notabili exercitu bene armato
et ad bellandum per omnia disposito cesar ipse velut alter
Sardanapallus in medio feminarum filancium sedens, herbas
autumpnales evellens et plantulas ob imminentem hiemem
cooperiens de factis armorum belli et tuicionis patrie parum
30 curabat.8 Unde nihil actum est boni aut utile, sed tantum
quedam similitudo, delusio simplicium, labor et occupacio
supervacua et pecuniarum dilapidacio et patrie annihilacio.
Tunc primum Austria cepit ruinam sentire.
Igitur 4. die mensis Decembris exercitus ducatus
35 Austrie Wienne exivit contra Hungaros et venit ad montis
Wiennensium supercilium, quod per medium distat miliare,
et quia erant nebule, ut dicebatur, circumquaque et nullum
1 Hiezu vergleiche man Kurx a. a. 0. I, 49 und Chmel, Oeschictite
Kaiser Fnedrichs IV., II, 593, der Arnpeck hier Animositdi vorwirft, ein
40 Vorwurf, den man jeden falls nicht Arnpeck personlich maehen darf, sondern
dessen Quelle oder Qewahrsmann.
■ VgL Thuroex t8.
1 VgL Chmel a. a. 0.
51*
— 804 —
hostium videre poterant, regressi sunt in civitatera. Sicque
inutiliter terminata est oranis expedicio. Porro hostes
cesserunt, et in paludibus se tutaverant; [F.89] audita
tamen fama Australium ad bellum prodire nolencium versa
vice die sequenti circumierunt illamontana inclita et opulentas
vinetis, opida scilicet et villas diviciis vini referta. Cumque
parati essent cuncti hostes, ut ad suas sedes reverterentur,
succenderunt circum circa illud territorium simul et semel
prope inicium noctis plus quam 400 ignibus. Ubi estimatur
Austrian! damnificatam fuisse in 10 mille millibus ducatorum. 10
Acta sunt hec anno domini 1447.
JAnno autem sequenti moti sunt quidam castellani
opponere cesari et ducatum Austrie spoliis et rapinis in-
festare. Quorum unus fuit dictus Pangracius de Galicz2
castro hungarico circa flumen Marcha in confinio Hungarie 15
et Moravie, quod apud vulgos dicitur an der March. Ubi
est circumquaque opulentum et bonum ac pingue territorium
usque ad Wiennam frumento, vino et croco et aliis vite
necessariis maxima ubertate refertum, licet domibus ac
edificiis satis nudum propter guerras veteres et devastaciones 20
eius priscis temporibus per Bohemos et Hussitas actas ;
nam a 50 annis usque ad hec tempora non fuit certa pax,
nee transivit annus sine interrupcione hostium cum spoliis
et incendiis. Tile igitur nequam latro et iniquus depopulator
ac oppressor pauperum Pangracius supradictus cum suis/\K89'725
complicibus quotidie excrescebat et multiplicabatur per illud
territorium habens plus quam 11 miliaria per longum et latum,
quod in rebus mobilibus depopulatus est, ymmo in tantum
prevaluit cum adherentibus eidem, ut in ius et feodum illud
assumeret cogens omnes fidelitatem iurare, vectigales et30
censuales esse non semel in anno, sed singulis anni 4 tem-
poribus, cuius facti et iurisdiccionis registra fecit fieri. Et
non solum pauperes coegit homagium et fidelitatem iurare,
sed eciam nobiles in castris et opidis habitantes, quod in-
auditum est in omne tempus, quo ducatus Austrie principem 35
habuit. Et duravit illud violentum dominium istorum ribal-
dorum pene septem annis.3
1 Zum folgenden Abschnitte vgl. Kurx, Oesterreich unter Kaiser
Friedrich IV., 1,42 ff.; Palacky, Oesckichte von Boh men IV, 1,513.
* Panbax von Skalitx ; Weiss, Oesckichte der Stadt Wien P, 228
und 565. 40
8 Chmel a. a. 0. S. 593 f.
— 805 —
At cum Fridericus imperialis corone suscipiende gracia Italiam E. Silvio,
petere statuisset , * rursus Bohemi, Hungari et Australes legation i bus 3. boh. 58.
seorsum missis cesarem fatigavere Ladislaum reposcentes. Postulata
omnibus negata sunt. Bohemos tamen, quos ferocius agere vere-
5batur, per legatos suos ad pacienciam usque ad suum reditum
mitigavit. Qui et missuros iuveues ex nobilitate sua, qui cesarem
Italiam petentem sequantur eique ministrent, aiebant.
Fridericus postquam quieturos Bohemos intellexit, quorum raotus 59.
inprimis verebatur, reclamantibus Hungaris et Australibus assumpto
lOsecum Ladislao rege italiam ingressus augustalem coronam a Nicolao V.
pontifice maximo Rome accepit.
Australes interea suasore Ulrico Eycinger sumptis armis presides 60.
provincie a Friderico institutos [F. 90] vi pellunt, gubernatores ex se
ipsis duodecim eligunt, summam re rum Eyzingero committunt, in cento rem
15 quoque novitatum alterum Ulricum Cilie comitem in societatem accipiunt,
auxilia ex vicinis gentibus accersiunt.
Fuit autem inter alia causa movens et satis apparens
notabilis , quia cesar secum duxerat dictum iuvenem ad
partes tarn remotas, suspicantes , quod dolose hoc egerit
20 per huiusmodi labores viarum aerisque continuam trans-
mutacionem in periculum vite deducendo et sic quodammodo
absque gladio et veneno necando, ut illustris Austria et
Wienna uxori sue, prout antea prescripserat, in dotem
remaneret. Unde et multiinode variisque viis attentarunt,
25 quomodo ilium puerulum de eius manibus qualicunque modo
eruerent. Nam ante egressum cesaris suum nativum dominum
pecierunt sibi dari. At ille indicans puerum esse nimis
iuvenem ad regendum eorum peticionem exaudire noluit.
Quod illis plurimum displicuit, et exin indurati ex magna
30 parte fuerunt contra cesarem et suos.
Quare imperatore existente in Neapoli Wiennenses
conscia illomm liga miserunt nuncios, litteras et munera
ad magistrum Caspitz 2 Komam, qui in tutela habebat Ladis-
laum puerum eciam tunc, quamvis imperator commendaverit
35eum pape Nicolao specialiter usque ad revisum. Insteterunt
igitur illi conspiratores litteris, promissis et muneribus apud
dictum magistrum et pedagogum Ladislai in magna summa
florenorum illi se subscribentes, si annuerit voluntati eorum
et ilium iuvenem [F. 90' J ad manus eorum traderet. Ex-
40 cecatus ergo iste infelix munere promisit regem in manus
eorum tradere et fecisset, nisi ilia conspiracio detecta et
domino apostolico nota facta fuisset. Unde et illi com-
1 Kurx a. a. 0. 1, 51 erachtete Arnpeck hier unrichtigertcetse ah
originate Quelle.
45 * Caspar; Kurx a. a. 0. I, 94.
— 806 —
pererunt negocium discoopertum. Magister Casper et qui-
dam nobilis mox aufugerunt et in Veronam venerunt. Quos
papa per suos insecutus capi mandavit et imperatori presen-
tari. Exterritus autem fuerat nimis papa Nicolaus de illius
pueri abduccione turn ex amore, turn ex timore cesaris;5
fuerunt enim ferventissimi amici imperator et papa, ad cuius
fideles manus Ladislaum commendavit, et papa velut maximum
apud se reconditum thesaurum puerulum ipsum habebat.
Qui si ablatus fuisset, poterat imperator suspicari, quod
dominus papa hoc studiose vel maliciose fecisset sibique in 10
despectum et inimicis suis in favorem, et inimicicia maxima
fuisset orta et plura damna ecclesieRomane inde secuta. Pre-
dicti itaque viri scelerati fuerunt capti et per Paduam
usque in Venecias adducti et imperatore adveniente suo
marsallo presentati. Quos imperator secum in Stiriam de- 15
duxit et longo carceris ergastulo incarceratos post annos
octo impune et libere abire permisit.
E. Silvio, Audientes Australes imperatorem Stiriam applicuinse
H. boh. 60. mox solemni legacione ad ilium miss a, ut regem Ladislaum
reddat aut bellum expectet, quo petita negante illi in furoremSO
versi diffidato primum cesare cum omnibus suis manu [h\ 91]
armata et forti die 19. mensis Augusti1 impacientes infestis
signis Novam Civitatem petunt. Committitur prirao adventu atrox pro
portis prelium; nullus sagittis modus; cadunt sine numero tela. Bom-
barde Btragem hostium horrendam edunt. Mirabile visu : disiecta passim 25
membra equorum atque hominum cernere, cruorem late fluentem& aspicere.
Qua densisaima fuit, unus perfregit aciem lapis emissus, idem alius
atque alius fecit; prostratis quecunque occurrere inermibus atque armatis,
nee tamen intermissa pugna. Conglobati hostes magis ac magis iosistere.
Ubi res gladio geri cepit ac vir virum manu prehendit, equus equum 30
impulit, pugnatum est aliquamdiu equo Marte. Postremo cesarianorum
acies Don tarn virtute quam multitudine superata terga dedit atque in
urbem trepide se recepit. Unius militis Andree Poumkircher postea a
cesare ad baronatum suffecti audacia civitatem tutata est. Qui, ne
victores cum victis uno agmine irrumperent, tarn diu pro porta solus 35
impetum tenuit, donee conversi fugientes globo facto ex loco difficili
lioste repulso ianuam clausere. Firmata est deinde obsidio et oppugn a ta
machinis nienia. Ex Bohemis solus Hainricus Rosensis cum 200 equitibus,
peditibus fermc 800 in castris fuit. Hungari nondum venerant. Australes
circiter 12000 militum expeditos in armis habuere [F. 9V J adustionibllS 40
eciam, sagittis ac bombardis fortiter aggredientes, et iam in
proximo erat, ut scalis et machinis adhibitis muros ascendere
attentarent. Georgius Poggiebracius cesari, cuius erat amicus, opem
* fundentem Hs.
1 1452. 45
— 807 —
laturus 16000 militum congregaverat, sed audita concordia in agrum
regulorum Rosensium exercitum duxit villasque late populatus est.
Imperator enim interventu Sigismundi archiepiscopi Salczeburgensia
Carolique marchionis fiadensis, Johannis Frisingensis ac Friderici
5 Ratisponensis episcoporum Ladislaum e manu sua dedit.
Educens in propria persona ilium iuvenem 13 annorum
vel quasi certis condicionibus et clausulis presentavit et
singulariter in tutelam Ulrici comitis Cilie, qui tunc una
cum dicto Ulrico Eiczinger capitaneus tocius erat exercitus
10 et pueri avunculus et affinis, pridie1 Kal. Septembris. Et
decenti apparatu exultante populo Wiennam preciosum
illustris domus Austrie ducale palacium ingreditur.2
Multi ad ilium confluebant turn de suis, turn de alienis regnis Thuroex s 3.
nobiles. Cum enim tarn excellentibus tamque potentibus esset natus
15 de parentibus magnum in hominem ilium evadere spectabant. Conventum
ergo fuit, ut et dominus gubernator Hungarie regnique domini et
magnates cuncti ad exhibendos puero regi condignos honores tidelitatis-
que homagium [F. 92 J prestandum illic irent. Nee dilatum extitit,
quin omnis dominorum Hungarie pulchritudo in Wiennensem civitatem
20 convoluta est. Ubi et dominus gubernator onus sui officii, quod iam
octo per annoB felici gestamine direxerat, sponte exuit et * 1452. instante
domini anno regnum Hungarie sanguinolentis suis suorumque laboribus
omni industria, solicitudine et bellicis artibus preservatum regi Ladislao
restituit. Propter quod ipse rex Ladislaus ipsum dominum gubernatorem
25 alto in fanob regal i quoque in habitu et maiestatis sue in throno sedens
inc magno foro apud Carmelitas assistentibus sibi Ludovico Bavarie, E. Silvio,
Wilhelmo Saxonie due i bus Albert oque marchione Brandenburgensi, Europa d 5
Carol o Baden si aliisque quam plunbus comi tibus et dominie ac ". H. boh. 60.
regnorum prelatis et baronibus magna cum solemnitate in comitem per- thuroex s • •
30 petuum Biztricensem sublimavit. Armorum quoque insigniis, puta corvo
gestamine annuli de colore flaveo in clipeo depicto, que ipse dominus
comes usque tunc gestaverat, alia clara insignia, rubeum scilicet leonem
coronam unguibus rapere volentem albo in sen to descriptum , super-
addidit. Per act is tandem magno cum gaudio cunctis ipsius sublimacionis
35 cerimoniis idem rex Ladislaus eundem dominum comitem multis muneribus
et donariis regali largitate honoratum una cum ceteris dominis, prelatis
et baronibus ac fratre Johanne de Capistrano8 post paucos dies
remisit in Hungariam.
[F. 92' ] Postquam dies affuit cum imperatore constituta*, audi t is E. Silvio,
40 parti bus jnfectis rebus conventus dissolutus est. Postremo Nicolaus E. boh. 60.
cardinalis S. Petri ab Australibus reiectusd est.
a fehlt Hs. b fauo Hs. c in — Carmelitas mit Einfiigungsxeichen
am Rand.* d reictus Hs.
1 31. August 1452. Vielmehr am 4. September; Ruber, Oeschichte
45 Oesterreichs III, 88.
9 Am 13. September 1452; Huber a. a. O. Ill, 89.
8 Zusatz aus dem bet Thuroex s 3 folgenden Kapitel.
4 Die Stelle, die bei Enea Silvio davon handelt, ist vorher nicht
ubernommen.
50 * Der Zusatx stammt aus E. Silvio, Europa d 5.
— 808 —
Promiserat Ulricus et Hungaris et Bohemia regem ad eos prope-
diem venturuin. Hungaris primum satisfacere statuit; diem illis aput
Thurocx s /. Posonium constituit. Conveniunt frequentes Hungari regis etatis 13.,
dominice autem incarnacionis 1453. anno. Eisdem vero diebus dominus
Johannes comes Biztricensis partes regni inferiores lustrabat. Sciebat5
enim plurimos dominos de Hungaria et max i me com item Ulricum non
recta ad ipsum esse voluntate. Salvi tandem conductus sub s*curitate
sacris quadragesimalibus diebus et alii viri potentes cum eo pariter
♦S'lVr. Thurocx,. ad regem venerunt. Res ibi pro voluntate Huniadis ordinantur. Tandem
E.Silvio I. c. recedendi licencia obtenta ad Themeswar descendit. Ulterius regnumio
ingredi nee regi nee comiti visum. Fit red it us in Wiennam. Bohemia
dies instituitur, qua regem coronandum Prage suscipiant. Erat inter
Boh em os Johannes Smyricheus homo nobilis et facundie gracia inter
primos eon eti tutus. Is postquam regem Bohemiam ingressurum cognovit,
litteras huiusmodi ad eum dedit: ^5
Johannes Smyricheus Ladislao regi salutem. Venturum te quam
primum in regnum tuum probo, [F. 93] si modo imperaturus veneris,
non pariturus. Inermem impotentemque intrare non laudo, si non
bicipitem mater peperit, ut ex duobus capitibus unum Wienne apud
amicos dimittas, alterum Bohemorum dubie credas fidei. Vale. 20
Epistola comiti reddita est. Qui cognito tenore Georgio earn
remisit. Ille accersito procerum consilio, inter quos Johannes non in
postremis erat, litterarum sensum suppresso scribentis nomine recitat.
Quid mereatur scriptor, percunctatur. Dignum morte primi iudicant.
Nee Johannes suo loco sentenciam dicere iussus adversari audet, prodi- 25
torem et ipsum patrie afficiendumque summo supplicio censet, qui ea
scripsit. Profertur mox epistola eius manu conscripta, et impressum
annuli siguum recognoscitur. Damnatus ore suo comprehenditur. Duarum
horarum tempus datur, in quo, si velit, et anime sue saluti et domesticis
rebus consulat. Nee diucius vite dimissus gladio percutitur. Sic vir30
magis eloquens quam cautus, dum alienam servare vitam studet, per-
didit suam.
61. Convocantur apud Novum Triticiburgum pro veteri consuetudine
quatuor ordines, sacerdotes, barones, nobiles, civitates, pro steura regi
danda, ut coronam regni Bohemie cum honore suacipere possit. 35
Ibi Eyzingerius, qui pridem a comite suspectus extra regis graciam
eiectus, cum aliis Australibus contra [F.93'] comitem con-
spirat. Steura promittitur. Eiczingerius solus regi ore omniu m
loquitur, comitem eicere persuadet. Fit reditus in Wiennam.
Postera die congregatis armatis in castrum ipse comes Cilie^O
administracionis sue honore privatus et confuso similis cum
quatuor tantum comitibus ex aula discedens in patriam suam concessit.
Albertus marchio Brandenburgensis, ne populares saxa in eum iacerent,
ad portam usque tutum iter fugienti prebuit.
Lacius hec prosequitur Eneas in cronica Bohemorum 45
cap. 61.
Inconstantis fortune singulare documentum; nam qui paulo ante
tutor regis et secundum in Austria caput erat, in quern omnium oculi
respiciebant, unico regis verbo po testate privatus inops consilii et animo
confusus abiit. 50
— 809 —
Bex paulo postmagnificentissimis apparatibus Brunnam insignis E- Silvio,
Moravie iuxta celebre B. Margarethe virginis * applicans *
arcem istic elegantis residencie marchionalis et pronam
gentis Moravie subieccionem apprehendit. Deinde Bohemiam
5peciit et Pragam sublimis regni Bohemie famosam urbem pro-
ficiscitur sunimos coD8ecutua honores 8. Kal. Novembris 2 more
suorum predecessorum eiusdem regni diadema suscipiens
festo SS. Symonis et Jude apostolorum.3 Mansit ibi non par™
tempore Ladislaus nee unquam hereticorum ecclesias quamvis rogatus
10 intravit nee [F. 94] sacris eorum interfuit. Ob quam rem cupientem
in Austriam reverti regem nullus hereticorum est adversatus. Prius
tamen quam rediret, Wratislavriam sereni ducatus Slesie civitatem
capitalem venerandi Nicolai episcopi solemnitate intravit.4
Cuius terrigene plurimi prestantes dominum ipsorum naturalem
15 cum recognoscunt debitis sibi muniis et obsequiis ultro se
offerentes. Keversus Wiennam cum honore suscipitur.
Comes Cilie, dura hec aguntur, fractus aaimo et omni spe reliqua
desti tutus imperatoris graciam querit, non invenit, a Venetis
censum Btipendialem petit et non accipit. Postquam foris nullum
20exilii sui presidium repperit, per amicos reconciliari Ladislao querit.
Comes post* annum a 5 itaque per amicos clam regi conciliatur reversu-
ru8queb Wiennam magno et splendido apparatu 1000 ducens equites
expedites in armis adit. Venienti rex obviam extra urbem facta 8 est.
Mira rerum mutacio. Qui paulo ante meatus in exilium ierat, in trium-
25 phantis modum revertitur. Eyzingerius, qui culmen potencie consecutus
eum deiecerat, quod in aliura statuit, in se ipsum pati cogitur. Intrante
nam que urbem comite ipse cum amicis egreditur spontaneum exilium
eligens, illorum adulacione pulsus, quorum avaricie ac rapine
obsistebat.
30 De dolo comitis Cilie Johannem Huniadem ab amministracione 64.
regni Hungarie cupientisc ammovere habetur in hystoria Bohemie
cap. 64.
[F. 94'] Anno Christi 1455. despotes Servie Wiennam
venit et Ladislaum regem supplex cum muneribus adiit
35 querens contra Turcos refugium ; postea in patriam rediit.
Multa ante bee inter Hungaros et regem agitata sunt et cum
ipso Johanne pacciones habite. Deinde rex ipse Budam profectus.
Ea tempestate papa Calixtus III. cognita Machumetis Thurcorum 65.
imperatoris voluntate Hungariara sibi armis subicere cupientis Johannem
40 cardinalem S. Angeli cum legacione in Germam'am ad predicandlim
» am Rande hinxugefiigt. i> reversusque Hs. c cupientem Hs.
1 13. Juli 1453.
7 24. Oktober 1453.
8 28. Oktober; Bachmamn, Oeschichie Bohmens //, 441.
45 4 Am 5. Dexember 1454; Bachmann a. a. O. 77, 452 f.
5 Zusaix aus E. Silvio, Europa d 6.
— 810 —
crucem contra Turcos misit. Machumetes autem Constantinopolitana
victoria superbus coDgregatis ingentibus copiis in Thracia per tribulos
in Hungariam properans 150 000 pugnatorum ducere ferebatur tantoque
tumens exercitu nil dubitare quin devicta Hungaria illiricos penetrare
sinus. Veium parva urbs tantos eius conatus retinuit: Thaurinum 5
appellavere maiores, nostra etas aliam vocat Albam ad confluentes
Danubii Savique sitam. Hanc primara oppugn are statuit propter opor-
tunitatem transeundi fluminis. Johannes Capistranus Hungaros in arma
concitabat. Qui ubi appropinquare Tburcos accepit, nihil moratus in
Albam se contulit cum cruce signatis. Johannes quoque Huniadis 10
contractis raptim copiis eo pro feet us est. Cardinalis Bude remansit.
Thurocx s 5. [F. 95] Rex ubi Thurcos advenisse cognovit, mox iuvenis princeps
in time expavit, et comes Ulricus, quique suis regem consiliis dirigebat,
non minus turbatus est. Non ergo regni de tutela tractarunt et nee
Silvio I. c. ad obviandum hosti arma pararunt, sed veluti rumorum ignari neque 15
Thurocx I. c. satis tutam Bude moram arbitrati unius noctis sub tenebris sub specie
Siltno I. c. venacionis urbem egress i in Wiennensem civitatem via immorata se
Thurocx Lc.contVLleTunt
Comperto regem advenire accepto regno cunctus clerus
cum reliquiis, studentes processionaliter, cives omnes cum 20
populo, artifices singuli cum candelis et victricibus signis
extra urbem obviam venere principem suum cum gloria et
leticia suscipere. Erant nimirum tunc Wienne personaliter
constituti nuncii solemnes Caroli regis Francorum pro filia
sua Magdalena Ladislao tradenda. In quorum conspectu25
prefata splendida suscepcio peracta est.
Anno domini 1456. in mense Junio cometes caudatus
super emisperium Wiennensc fere per integrum mensem
apparuit, quern et ego Vitus Arnpekch ibidem tunc studio
anhelans vidi. 30
Thurocx s 5. Eadem estate prefatus cesar Thurcorum horrendo et multiplici
bellico cum apparatu castrum Nandoralbense predictum terribili obsidione
circumquaque adorsus est. Innumerabilium ergo cernebantur altis castri
de meniis culmina ten tor io rum, longe lateque circumiacentes campi
[F. 95' ] per planicies extensorum. Hostis vero multitudinem visu 35
comprehendere poterat nemo. Multas preterea naves marinarum navium
ad instar fabricatas ipse cesar adduxerat et his quidem Danubii et Savi
flumina secus idem castrum decurrencia adeo munierat, ut ad ferendam
castro eidem opem navali officio uti valebat nemo. Ingenia quidem ac
machinas et tormenta tot et tanta in qualitate, qualia et quanta in 40
nullius castri destruccionem aliquando comportata fuisse credi possunt,
iuxta castrum Crwsowcz mira agilitate conflata — propter sui enim magni-
tudinem longinquis de partibus apportari nequivissent — maximis cum
laborious advexerat. Que tandem ea parte castri, qua campum respicit,
apposita alia ex illis solidos castri eiusdem quaciebant muros, alia vero 45
altum in aerem lapidesa magnitudinis modii excuciebant, et hi quidem
deorsum castri intra muros formidoloso impetu cadentes omne vivens,
a lampades Hs.
— 811 —
quod attingebant, ad instar fulminis subita morte extinguebant. Tona-
bant ergo die Doctuque crebrius excusse machine, et terribilea illarum
touitus usque ad civitatem Zegediensem et alias circumquaque plus
quam ad hungaricalia 24 miliaria audiebantur a. Nihilominus con tin ua
5succensio machinarum fumum eructans aasiduum nobilem solis iubare
rutilante aerem densa nubiura caligine obumbrabat, advolantesque aure
sulphureo miscebantur fetore, et nee fervidus estatis dies neque noctis
obscura caligo obsidentibus et [F. 96] obsessis quieti erat, ut non
omne tempus funebra decertacione expenderetur. Ruebant tanto ex
10 impulsu nobilium turrium culmina, dissipabantur parietesb, et alta
menia hominem castrumve tutancia humotenus sternebantur. Quid
amplius dici potest, nisi quod obeeasi intima mortis formidine percussi
diem tan turn expectabant extremum? Cunctas regni per partes tarn
acerbe tamque poUntis obsidionis fama ferebatur. Hungarie tamen
15 domini quadam desidia quasi gravi somno laborantes periture arci
armorum auxilium ferebant minime. Adiit tandem hoc tremendum
obsidionis genus vir innate virtutis et milicie, dominus comes Biztricensis,
modico ad decertandum cum tanto hoste stipatus milite. Confluunt
Hungarie plurime per dictum fratrem Johannem de Capistrano cruce
20 signate gen tea pro Christi nomine pugnature, et de partibus polonicalibus
cruciferi quasi 300 venere. Quapropter ipse dominus comes, quamvis
cura gubernaminis exutus fuerit, tamen a sueta in illo agente strennui-
tatis virtu te sustinere non valuit, quin ut hostem adoriretur. Viam
ergo quesivit, qua hostium naves a decursu fluminura predictorum
25removere obsidioneque laborantibus armorum presidium ferre posset.
Conquisitis tandem navibus illas militibus armatis et cruce signata gente
simul oneravit, tandem per flu men Danubii hostiles contra naves misit.
Propter quod uterque hostis navali iungitur certamine. Jngens exuberat
in Tburcis clamor, et Hun-/"F. 96'JgB.ri quoque vocibus altis dominum
30Jesum pro auxilio invocabant. Via igitur ad fugam utrique hosti
dempta acerrimum committitur prelium. Feruntur hinc inde altas
Danubii per aquas, et multi ex illis mortalibus sauciati vulneribus
cadentes ibant in profundum, tantique sanguinis ex effusione clara
danubialis aqua immense cedis cruenta oaten debat vestigia et recentibus s 6.
35pugili de utroque piscibus esce parabantur. Tandem longum belli post
laborem jvicerunt Hungari acriusque irruentes in Thurcos naves eorum
ferreis iunctas cathenis dissecantes vehementes succenderunt in flam mas.
Dominus vero comes navali in certamine gloriam victorie adeptus mox
castrum adiit et capitaneos illius iam mente consternatos et preter
40 mortem nullam aliam sortem expectantes consolatus est. Quid, inquit,
territi estis? An solum nunc vidistis Thurcos? Hi sunt illi, quos
sepius fugavimus, nosque interdum fugimus ante illos. Cur ill or urn
aspectus, quos multociens vidistis, vos turbat? Nonne arma et vires
illorum experti estis? Con fid am us igitur, filioli in Christo, pro cuius
45 nomine crebrius nostrum fudimus sanguinem, et cum illius nostroque
hoste eo forcius decertemus! Nonne Christus mortuus est pro nobis?
Et nos quoque moriamur pro illo! Estote ergo animo constantes et
fortes in bello ! Timidus, ut noscitis, est hostis, sique deus nobiscum
fuerit, de facili conteri potest; nam et terga [F. 97 J vertere consuevit
50 et ilium in fuga labi fugientemque in patriam reverti non pudet. Quid
* audiebatur Hs. b parites Hs.
— 812 —
amplius est disserenduni, cum hec et yob tentastis meo sub ductu longa
belli tedia ferentes? Per a hec itaque et horum plurima verba perque
suara presenciam dominus comes non modica illos animositate restituit.
Firmavit insuper castrum novo milite, cruce signatam quoque gen tern
plurimam in illud in trod ux it, et cum popularis esset condicionis arma- 5
que vertere foret ignara, dominus comes et illos, in quantum potuit,
bello adaptavit. Audierat ante hec cesar Thurcorum prefatus, quod
genitor suus Am rates, dum viveret, sub eodem castro Nandoralbensi
septem mensium consumpsisset obsidionem et eodem potiri valuisset
minime ac absque victoria cum dedecore desub illo recessisset. Qua- 10
propter idem cesar Thurcorum a stantibus sibi sui exercitus due tori bus
ipsum gen i tore m suum vituperamine non modico aflecit seque idem
castrum dies per 15 expugnare posse dixit. Quern cum waynoda*> Natulie
suorum supremus waynodarumb sic se iactantem audivit, impetrata
prius dicendi licencia ad verba illius ita respondit: Max i me cesar, iocun 15
dum aliquid vestre dignitatis in presencia me dicere expediret; timeo
tamen, ne in posterum rei exitus me vestrara apud elemenciam redarguat.
Hoc tamen scire debemus Hungaros ipsorum castra gravius cedere
quam Grecos. Cum igitur iam nobilium culmina turrium deiecta
meniaque in magna parte humotenus pros t rata iacerent [F.971] ac20
vallesb et fosse castri replete et terre adequate essent, ita ut hoetis
irrupcioni nil penitus obstaret et prescriptus 15. dies prefate obsidionis
eluxisset, mox cesar ipse adhuc rutilante aurora cunctam gentis sue
multitudinem pulsancinm timpanorum tubarumque hinc inde resonancium
in voce commovit furiosoque in impetu idem castrum aggressus estc ac25
cruentam per cedem illius penetravit in medium. Hungari vero, licet
tan to cum hoste ipsos con g red i impar fuerit, viribus tamen se defende-
bant totis auxiliumque domini Jesu sepius accla mantes hostis in ruinam
acriter insistebant. Instauratur ergo mortale bellum, et castri decertatur
in plateis. Cadunt hinc inde multorum cadavera interfectorum. MuJto30
ex clamore ac innumerabilium ensium ex tinnitu ingens in acre confusio
reboabat et sepius utrique hostes turn istc turn ille terga dare coguntur.
Aderat et f rater Johannes de Capistrano. Hie velut in extasi positus
et ceteri fratres cum illo humotenus provoluti levata ad summum
auxilium mente manibusque et oculis in celum defixis gemebundi ora- 35
bant. Dominus vero comes Biztricensis hie minis, hie, ut pugnarent,
instabat monitis. Michael quoque Zilagij capitaneus et Ladislaus de
Kanisa d iuvenes / F. 98] militari virtute prestantes et acies armatorum,
quos dominus comes adduxerat cum ill's, necnon et agmina cruce-
signatorum dirutis stantes castri in parietibus atrociter pu^nabant. Iam 40
Thurci sepius de castro expulsi et rursus dirum per certamen in illud
ingressi Hungaris potenciores erant. Iam plurime domus in castro
succense vehementes eructabant flammas. Iam cesaris vexilla in sign um
vie tone plurima castri in meniis elevata tenebantur. Iam Hungari omni
spe resistencie destituti retrocedere, si quo erat, cogebantur ; crudescebat 45
enim unicuique imminentis mortis aspectus. Tandem cum fugam salutis
sibi opem ferre posse nullam, sed tanti discriminis solam mortem esse
redemptrieem conspexerunt, rursus nomine domini Jesu altis vocibus
invocato, armis coaptatis et clipeis iunctis forciori, ut poterant, cum
impetu irruerunt in hostem. Funebre ergo renovatur certamen. Multi 50
» Popt ffs. b so }{St c fehit Hs. d Kamsa Hs.
— 813 —
hinc inde sanguinem simul et animam fundunt. Nee abest auxilium
dei. Nam mox cuncta Thurcorum agmina tarn fortem tamque animosum s 7.
HuDgarorum per impetum a turbata versa in fugam. Hungari eigo
animositate resumpta et quasi novo potencie spiritu celitus adiuti in
5 ore gladii pereecuti sunt illos tarn diu, donee cuncte machine ceteraque
tormenta per illos castri ad ruinam adbibita suorum sunt nudata custodiis.
Propter quod Hungari omnes, quas Thurci constituerant, municiones
igne succenderunt. Nee ergo diei durante luce [F. 98* ] ccssatum est
a prelio, sed illud, quod prius castri artis in plateis agebatur, lato
lOpostea in carupo interim, donee nox superveniens utrumque hostem sua
disiunxit caligine, ruulta cum severitate extitit continuatum. Capistranus E. Silvio,
ex turri claim tans Christianos hortari, vexillum crucis ostendere, opem H. boh. 65.
de celo promittere, dei presenciam implorare. Qualiter autem cesar Thurocz s 7.
ipse profundis eiusdem noctis sub tenebris castro sub eodem fuga lapsus
15 sit, pro comperto habet dicere nemo. Ad laudem tamen dei et cesaris
eiusdem confusionem sufficit, ut cunctis bellicis spoliatus apparatibus
omnibusque machinis et ceteris tormentorum generibus, quas et que
iliac advexerat, relictis immensam sue gentis post cedem propriam in
patriam rediit. Bed et in posterum huius castri memorial per quempiam
20sui in presencia facere grata b fuit nunquam. Quidam tamen de eiusdem
cesaris fuga ita dixere, quod videlicet ipse cesar fervente atrociori bello,
dam 8uos ad certamen cogeret, sagitta in pectore fuisset vulneratus
ceeidissetque mox scmivivus, at sui eum rapientes inter manus sua ad
teotoria detulissent. Ubi autem ad noctem ventum fuisset, Thurci territi
25 fugam inissent cesaremque secum deferentes, ne idem ex itineris laboribus
magis gravaretur, ex alia parte castri eorum Sarno vocati condescend issent.
Cumque ibi cesar ipse ad se redisset ac, ubi iam esset, interrogasset,
illi quoque eidem locum denotassent, dixisset cesar: Et [F. 99 J cur
aut qualiter ad hunc locum devenimus ? Devicti sumus, inquiunt, per
SOHungaros, et Natulie way nod a et quasi omnes tui exercitus ductores
interfecti sunt ; nos quoque magnam accepimus stragem ac, quod raaius
est, tuam serenitatcm pocius mori quam vivere suspicabamur. Fugimus
ergo bunc usque ad locum. Et rursus, si eciam machine et cetera
ingenia ibidem derelicta essent, cesar requisivit b. Illi quidem omnia
35 ibidem reman sisse dum res pond issent, cesar ipse mox intima cordis
amaritudine exacerbatus dixisset : Afferte mihi venenum, ut gustem et
moriar pocius, quam cum dedecore meum revertar in regnum. Tali
igitur exitu cesar Thurcorum sub castro Nandoralbensi preliatus est et,
qui tumida mente superboque oculo solus cuncto terraruni orbi dominari
40 volebat, iudicio divino rusticanam per manum, que pocius sarculum
quam arma tractavit, devictus est et, qui multarum tubarum multorum-
que timpanorum in sono admodum letus venerat, tristis noctis sub
ailencio turpiter fugit. Acta sunt hec in die Marie Magdalene l
anno domini 1456.
45 Post hec dominus comes Biztricensis egrotavit paucisque diebus Thurocz 8 7.
ipsa egritudinc laborans tandem in opidum Zemplen delatus in reconi-
mendacionc prefati fratris Johannis de Capistrano viri dei suo salvatori
a imped it um lis. b so lis.
1 22. Juli.
— 814 —
suum restituit spiritum. Cuius tandem corpus ubero suorum in fletu
ad Albam Transsilvaniensem delatura honorifice extitit tumu latum.
s 8. [F. 99* J Post decessum » ipeius domini comitis frater Johannes de Capi-
strano non multos sub sole dies duxit migrans ad Christum. Cuius
corpusculum in claustro fratrum minorum de observancia in opido5
Wylak fundato conditum claret miraculis.
Ladislaus dum cesarem fugatum, dominum comitem vero vita
Silvio 66. excessisse audivit, mox suadente Cilie coraite in Hungariam red ire
Thurocx s 8. statu it. In autumno itaque rex et comes Cilie Ulricus populari
almanica gente stipendiaria plurima stipati me vidente ex Wien- 10
nensi littore prope turrim rubeam navali officio alta Danubii
sulcantes venerunt in Hungariam et primo Budensis castri atriis dies
per aliquot in habitat is tandem ad opidum Futhak descenderunt. Ubi
regio ex edicto nobilium tocius regni congregacio extitit celebrata.
1 1. Placuit post hec regi Ladislao castro in Nandoralbensi potencie cesaris 15
Thurcorum conspicere vestigia; pariter ergo rex ac comites Ulricus et
Ladislaus iliac transierunt. Stipendiarii quoque cuncti, qui de
Almania venerant, navigio secuti sunt illos. Ibi die lune post Mar-
tini comes Ladislaus Huniadis summo mane hospicium comiti Ulrico
assignatum pariterque et ipsum comitem pro habendo, ut fertur, mutuo20
colloquio adiit, primum verbis minacious , tandem am bo radiantibus
decertantes arm is ; alter in alterius madidarunt cruore enses. Dum
autem ante ostium stancium ipsius comitis Ladislai fidelium aures
intrinsecib rumor belli delatus est, intardi dissoluto domus [F.100]
ostio mox eductis ensibus irruerunt in comitem Ulricum se suarum25
viriiun omni cum virtute defendentem straveruntque ilium framee ictu
in pede graviter vulneratum et tandem pros tra turn ibidem decollarunt.
Quantus autem regem baronesque regni et Almanos regi annexos ibidem
concussit timor, quanta ve formidine intima ipsorum trepidarunt viscera,
dum enses c nudosd saDguine tinctos© humano castri per plateas radiare30
viderunt, ipsi seusere; omnes enim idem poculum, quod comes Ulricus
n^i Silvto, bibit, se bibere cogitabant. Nee moratos ea novitate regem perculsum
H. boh. 66. adeuntes occisum regni hostem dicere, digna meritis premia reddita.
Regi nihil timendum esse, cuncta eius imperio par ere, nunc regnum
eius incipere, prius apud comitem fuisse. Rex quamvis vehementer35
commotus erat tarn atroci facinore, supra tamen, quam eius ferebat
etas, dolorem compress it amicis circumstantibus dicentibus: Ferendum
est, quitquid vitari non potest; ademptam comiti vitam reddere non
possum us. lussitque defuncti cadaver plaustro impositum Ciliam deferri
atque in sepulchris maiorum condi. 40
Sijvto 67 u. ipge autem rex castro Nandoralbensi relict o comitante Ladislao cum
Thurocx 1 1. ceteri 8 regni primoribus Budam repetere statuit. Inter equitandum ad
opidum Huniadum Themeswar denominatum pervenit. Ibi comes Mathias
et coniunx Huniadis Elizabet ob mortem mariti lugubri veste induta cum
Thurocx 1 1. puellis venere in occursum. Inducto ergo illo sublimia castri eiusdem in *&
palacia excellenti ilium, ut regiam decebat dignitatem, [ F. 10(/ J hoapicio
tractavere. Ubi et ipse rex Ladislaus sui regni baronibus ad utrumque latus
suum stantibus comiti Ladislao prostrato temeritatem, quam in occidendo
» discessum Hs. b intrinsici Hs. c ensens Hs. d nudas Hs.
• tinctas Hs. 50
— 815 —
comite Ulrico eiusdem regis consanguineo commiserat, indulsit, et ambos t 2
comites lugubri vestimento, quod pa tern e mortis in memoriam deferebant,
exui iussit et eosdem una cum matre propria sua pro persona pur- w. Silvio I. e.
pureas tunicas auro distinctas amicire fecit et dono dedit, puellas quoque
5 sua dignitate donatas mutare habit urn increpavit totumqu« diem leticie
dari. Convivia demum splendide apparata, inter epulas et vina saltatum
cantatumque, quasi celeb res nupcie per lusum et iocum acte.1
His blandimentis allecti Huniadis filii nihil iam dudum ex cede E. Silvio,
comitis in caput suum verti posse confidebant. Itaque posito metu H. boh. 68.
10 regem U6que ad Budam secuti sunt aulamque in primis estimati cultique
frequentabant. Verum amici comitis ac emuli olim Huniadis regias
aures dietim pulsare, illustrem principem, avunculum regium, sine causa
necatum conqueri, maiestatem gravissime lesama dicere, inultum tain
atrox scelus relinquendum non esse etc. Rex his et aliis pluribus
15 verbis fictis motus. Feria 2. post dominicam Oculi 1457. comes Thuroex 1 2.3.
Ladislaus regium ad colloquium vocatus ibidem regia in domo extitit
captivatus. Comes Mathias de his, que erga fratrem agebantur, inscius
sua puerili innocencia nullam sibi opem ferente in quadam domo, que
sibi pro hoppicio castro / F. 101 ] in Budensi designata erat, reclusus est
20 Am bo tandem seorsum pervigili subiecti sunt custodie. Sequenti die
dominus Johannes Waradiensis episcopus, Sebastianus de Rozgon et
Ladislaus de Kanysa necnon Caspar Bodob de Gywrgij, Georgius quoque
Modrar, uterque Paulus Horwath ac quidam Almanus Frodnohar de-
nominate, milites, et alii quidam, qui per quondam dominum comitem
25 Johannem aut promoti aut ab infancia educati erga comites Ladislaum
et Mathiam fideli familiaritate et amicicia ducebantur, captivitatis sunt
affecti calamitate. Dum tandem detencionis eorundem com i turn tercius
dies vesperarum horam peregisset, cornea Ladislaus iudicis et iuratorum
civium Budensis civitatis ad maims, ut capitis plecteretur pena, assig-
30 natus ac sub multorum c us tod i a armatorum ante castrum Budense in
oppositum atrii Fryspalotha denominati deductus ibidem decollatus est
quatuor ictibus, 24 natus annos, egregio corpore adolescens, flavis de Silvio 68.
more crinibus super humeros passis, revinctis post tergum manibus,
talari atque aurea veste indutus. Postquam autem decollatus est, mox Thuroex, t 3.
35atro involvitur tegumine positUBque in feretro ad ecclesiam S. Marie
Magdalene defertur totamque per noctem vigiles per excubias custoditur
ac tandem prima aurora luce erumpente in ecclesia sacratissimi corporis
Christi omni exequiarum et sepulture sine honore tumulatur. Episcopus Silow 68.
Waradiensis multum instante cardinale S. Angeli, qui turn legatum
40 apostolicum agebat, Dyonisio episcopo Strigoniensi, [F.IOPJ eidem
quoque cardinali et pari legacione fruenti, secundum canones iudicandus
traditur. De ceteris captivis suspensum iudicium. Qui tamen paulo
post e carceribus evasere. Rex Bude non diu moratus in A us tr iam se
recepit. Comitem quoque Mathiam sine aliquo vinculo et Paulum Modrar Thuroex t 4.
45 raultis ferramentis compeditum — locuples enim erat auro — uno et
eodem in curru locatos secum abduxit. Cum per Strigonium iter faceret, Silvio 68.
vocatum ad se Johannem Waradinensem presulem bono animo esse iussit
* lesum Hs. b Bobo Bs.
1 Mil Unrecht eraehtete hier Kurx , Oesterreich unter Kaiser
50 Friedrich IV., 1, 187 Arnpecks Text als originate Quelle.
— 816 —
his verbis usus: Cam eseem Bade, feci, quod voluere baronee; Deque
enim mei iuris eram. Quod te cepi, illorum fuit; quod te supplicio
culpaque libero, meum est. Spectata mihi tua virtus nihil de te sinistrum
Thurocx t 4. credi sinit. Abi et, quern gessisti hactenus, episcopatum gere! Subortum
est quidem* mox in regno acre disturbium, et sine discrecione ipsoram 5
comitum de erumna gravis exigebatur pena.
Rex itaque multo stipatus milite me conspiciente cum
ingenti gloria Wiennensem intravit urbem.
E. Silvio, Placet legatos mittere, qui sponsam petant. De loco uupciis
H. boh. 69. eligendo cootencio oritur. Hungari Budam, Australes Wiennara, Boheroi 10
Pragam tante celebritati deputandam aiunt. Diu res trahitur uutaote
rege. Ob earn causam Georgius Poggiebracius cum 800 expedites equitibus
in Austriam usque ad Danubium proficiscitur. Cuius faccione solem-
nitas Prage destinata. Ordinatis A us trie rebus ingenti rex apparatu
Bohemiam petit. Jntranti Pragam Rochezana cum sacrilego presbyterorum 15
comitatu pom pa m ducens [F. 102] obviam venit et habita oracione pro b
fausto felicique reditu congratulatus est. Vix admonente Poggiebracio
rex gracias egit hereticum ac pestiferum torvisc oculis clerum inspiciens.
Ubi vero maioris ecclesie sacerdotes sacra ferentes occurrerant: Hos,
inquit , dei ministros agnosco, atque ab equo prosiliens consalutatis 20
omnibus sane tarn crucem osculatus est; erant enim Ro mane fidei secta-
tores, qui pro testamento dei exilium longo tempore passi Sigismundi
tandem vocacione sua loca recuperaverant. Hec Ladislai pietas multorum
offendit animos, qui Rochezane studebant inepciis, suppressum tamen
ac dissimulatum odium. Inde due legaciones misse, altera ad imperatorem 25
Fridericum de pace actura, in qua princeps fuit Eyzingerius, altera ad
Carolum Francie regem eius filiam petitura d. In hac primas partes
gessit Ulricus Pataviensium preses moribus ac doctrina preditus, quern
tradunt 80 equos albicantes duxisse. In ea legacione 700 equites pro-
fecti sunt, quadrige aurate, matrone ac virgines splendido apparatu, que 30
sponsam ducerent , vestes preterea donaque tanto roatrimonio missa.
Tercia quoque legacio ad Calixtum pontificem maximum decreta erat,
que controversial de religione dirimeret regnumque Bohemorum Romane
ecclesie coniungeret. Super his quarta cura regis urgebat animum com-
parandi contra Thurcos validi exercitus, quo® tandem nostra etate scele- 35
rata Machumetis supers ticio pelli ab Europa posset. lam de concordie
formula cum Friderico convenerat. Instruebaotur [ F. 102* ] regie nupcie
maximo sumptu, splendidissimo apparatu. I operator et augusta vocati,
ambe regis sorores cum viris earn celebritatem accessure ferebantur.
Saxon ie, Bavarie, Slesie, Franconie, Rheni principes, multi quoque ex 40
Gallia reguli venturos se promiserant, non solum nupcias or n at u roe sua
presencia, verum eciam de*> tuenda republica Christiana contra Thurcos
acturos. Bed hos tan to s cogitatus, has pulcherrimas instituciones, tantum
rerum ordinem immatura mors ac repentina regis interrupit.
E. Silvio, Ladislaus igitur 10. Kal. Decembris hora circiter 12. noctis egrotare45
E. boh. 70. cepit. Sederat in iudicio rex neque de more suo indutus prod i erat,
linia tantum indumenta susceperat et desuper persicum habitum, quern
vocant schubam. Tristem vultum notavere omnes. Id signum pre-
sagientis egritudinis iudicatum. Dimisso tribunali cenavit inter purpuratos
* equidem Hs. b fehlt Hs. und Druck. c coruis Ha. d petituram 50
Hs. ° qui Hs.
— 817 —
composite* et gravi sermone usus. Post multam Doctem in cubiculum
ductus, oblatas rapulas, que apud Bohemos dulcissime sunt, avide
comedit siceramque bibit. Sermones haut quaquam tristes inter cubi-
cularios miscuit. Priusquam lecto decumberet , oracionem de more
5 apud superos habuit. Qua finita gravatum se dixit et stomachuni vehe-
m enter dolere. Cui unus ex cubiculariis nacione Bohemus: Ascende,
inquit, stratum ; dolorem somnus excludet. Paruit rex, quieti se tradidit.
Cumque* ad horam dormivisset, vocato iterum cubiculario [F. 103] vim
doloris *>, qui sensim cresceret, intollerabilem esse ait. Ille nihil somno
10 melius affirmat. Regi nulla quies dabatur. Ne tamen cubiculariis
mole8tus esset, dolorem in diem tacitus pertulit. Turn medici accersiti,
quod suarum parcium erat, desperata salute fecerunt. Georgius et ipse
vocatus. Ad quern rex: Tua mihi, Georgi, iam pridem cognita fides
spectataque virtus est. Mihi moriendum est. Begnum in tua manu
15ent. Duo ex te peto, alterum, ut provinciales iuste regas, pupillis, viduls
imbecillisque rectum iudicium patrociniumque ne subtrahas, alterum,
ut, qui mec secuti sunt ex Austria ceterisque provinciis, in patriam
suam inviolatos remittas. Hoc mihi supremum beneficium ne deneges.
Turn rex apprehensa manu: Aye, inquit, promitte, quod cupio! Si
20feceris, que iubeo, deum propicium tibi redd am. Neque enim ita vixi,
ut celum mihi denegari putem. Pro celestibus t err en a relinquo; tu
cave postulatis adversari! Deditque fidem facturum, quod rex im per asset.
Finito sermone intromissis sacerdotibus de curacione anime actum,
christiano more sacramenta exhibita. Rex or n amenta sua Pragensi
25 ecclesie legavit iussitque crines in auri modum fulgentes, ne qua super-
esset vanitas, amputari. Id ministri neglcxere. Ubi anima egra amplius
dimorari non potuit, sacram candelam peciit eamque manu prehendit
et intuens salvatoris y magi n em crucifixi oracionem dominicam dicere
oraus ad finem usque perduxit pronunciatisque verbis ultimis: Sed
30 libera nos a malo , nihil amplius locutus mortalis vite lumen reli-
quit. [F.103'J Ladislaus nobilissimus adolescens 18 natus an nos intra
36 horas, postquam egrotare cepit, extinctus est in die S. Clementis anno Chr. Stams.
Christi 1457.
Mortem eius alii morbo, alii veneno imputavere. Medici theu tones, j£ Silvio,
35 quorum potissima corporis cura fuit, in Austriam reversi palam dixere, H. boh. 71.
quam primum egrotare rex cepisset, se vocatos manifesta mortis et
veneni signa comprehendisse neque ausos in aliena terra manifestare,
que viderant, timuisse potenciam eorum, quorum scelere rex periisset,
regi clam aperuisse omnia, respondisse ilium non ignorare toxicum
datum, ailencium imperasse, ne regie morti suam adicerent.
40 Regni proceres extincto rege in magno merore fuisse constat c et
publicum toto regno luctum, qui ad 7. Kal. Decembris continuatus est.
Tunc regia pompa peractis exequiis defuncti corpus in sinu proavi sui
divi Caroli Romanorum imperatoris sepultum. Circumveccio per urbem
more maiorum neglecta. Mathias Huniadis filius ex Wienna ductus,
45 qua die rex obiit, Pragam applicuit atque in potestate Georgii factus
est. Nee diu postea rex Hungarie designatus magnis sponsionibus
dimissus e carcere volavit ad regnum. Advene, qui Ladislaum secuti
fuerant, suam quisque domum pecicre.
» Cunque Hs. b dolorem Hs. c fehU Hs.
Quellen u. ErOrterangon N*. F. III. 52
— 818 -
Quinque apices: A, d, c, i, p, quos indubie spirante
paraclito elegerat, ipsemet detexit: Aroo deum, clerum,
iusticiam, pacem.
[F. 104] Defuncto itaque Ladislao rege serenissimo etc.
ducatus Austrie Leopoldi senioris, fratris proavi sui Austrie 5
Tab. a. d 3. olim ducis tercii Alberti, nepotibus cessit. De quo Leopoldo
et eius prole ac gestis hoc loco uunc secundum ordinem
dicendum est.
2. lot. Ausx. Leopoldus dux, cui in divisione cum fratre suo Alberto
tercio duce Austrie Stiria, Carinthia, Carniola, Alsacia, Tirolis etlO
BuTgOvia cessit,1 Viridim filiam Barnabovis principis Mediolani
uxor em duxit. Ex qua Wilhelmum, Leopoldum, Ernestum et Fridericum
Tab. CI. d 3. filios et Elizabet filiam genuit.
*Huius temporibus annoChristi 1381. communitas rusti-
corum in villa dicta Swica 8 sita in montanis ultra Alsaciam 15
versus Lombardiam seu Subaudiam cum suis adherentibus
hinc inde in eisdem montanis per longum passum coniunctis
opidis, videlicet Pern in Nuchtland*4 et Luceria ac ad
Heremitas B. Marie5, isti conglobati et concordati simul
iugum subieccionis dominii ducum Austrie penitus tunc ab-20
iecerunt, ymmo diffidarunt, ut quidam dicunt, duces Austrie.
Porro ista apostasia seu rebellio sumpsit inicium ex malo
regimine officialium ducum, ymmo negligencia et inadver-
tencia principum, qui non prospiciunt per se, quid terris,
quid populis suis opus foret aut ubi sit defectus in utilitatibus 25
reipublice necessariis , sine quibus eciam respublica non
potest crescere aut subsistere, [F. 104 J quandoquidem,
dum principes nimis bene et plus, quam oportet, credunt
suis castellanis, prefectis, iudicibus et aliis quibuscunque
officialibus contra pauperes vel communitates opidorum et30
villarum committentes sibi subditos ad regendum, qui post-
quam habuerint dominium, asperiores sunt pauperibus quam
ipsemet dominus, non pascunt, sed tantum continue absque
domini iussu et utilitate tondunt, ymmo usque ad vivam
* 80 Hs. 35
1 Vgl. obeti S. 790, 2.
* Die folgenden Abschnitte iiber den Sehweixerkrieg und besonders
die Sempacher Schlacht stammen, sotoeit ate nicht aus Konigshofens Chronik
entlehnt sind, aus unbekannten Quellen und enthaUen manche Angabe,
die anderstco nicht vorkommt. Den ganxen Bericht Arnpecks hat ab-iO
gedruckt Theod. vonLiebenau, Die Schlacht bei Sempach (1886), S. 190—193.
* Schwyx.
* Uchtland.
* Eineiedcln.
— 819 —
carnem et ossa corrodunt, unde generatur impaciencia, hide
murmur, contradiccio, inobediencia et rebellio. Eciam post-
quam pauperes fidem habent de bonitate principis aut piam
querimoniam principi offerre volunt, isti officiates aut qui-
5libet eorum apud principes habet suum advocatum aut duos
vel diligunt munera et retribuciones, odium, iniusticiam et
pauperes impediunt, quantum valent, ne ad presenciam prin-
cipis pauperes cum suis querimoniis attingant, et sic remane-
bunt sine consolacione in inobediencia et rebellione, postquam
10 occulte radices longas acquirunt et plerumque in publicum
pullulant, ut hie contigit, ut communiter narratur. Fuit
enim ille princeps Leopoldus senior dux Austrie, pronepos
regis Rudolfi, pius et mitis et quasi instinctu nature propheta
sibi ipsi mali futuri. Non semel dixerat suis astantibus,
loantequam hec dissensio fieret: Ei, propter pium deum ad-
mittatis pauperes nostros venire coram nobis, ut suos pro-
ponant defectus. Illis vero [F 105] superbis et arrotrantibus
alia et alia inferentibus et illos oppressores pauperum con-
tinue et fortiter excusantibus dixisse fertur principem: Vos
20domini, vos domini, aliquando ducetis nos et vos in incon-
veniens et damnum, de quo una nobiscum lugebitis.1
Itaque non multo post ista rebellio et coniuracio
rusticorum seu communitatis hodie dictorum Switensium
secuta fuit. Unde in principio quidam satellitum ducis,
25 satis ut audiebantur vel videbantur audaces, consuluerunt
duci Leopoldo, ut mitteret 100 vel 200 equestres ibidem,
ut rebelles compescerent et ut officiates domini ducis re-
gerent, ut consueverant. Qui cum venissent iliac et verba
dura in illos submitterent, illi conglobati omnes in ore
30gladii occiderunt. Quod factum nobiles plus propter se et
suos amicos, qui perierant, pessime actum hinc inde fabu-
lantes et magnum tanto principi fore vituperium talem vio-
lenciam non vindicare. Insteterunt itaque plurimum, ut
dux contra ipsos exacerbatus eis in simili violencia occurreret.
35 Postquam autem multis vicibus huiuscemodi vindicte faciende
unum medium invenirent, ait suis dictus princeps consulibus:
Omne illud, quod in hoc facto audetis consular], scitote,
quia usque ad mortem prosequimur eciam in propria persona.
Tunc illi atroci et feroci animo dixerunt: Congreget* vestra
L/ov
40 * Congregret Hs.
Vgl. Brandts , Tirol unter Friedrich von Oesterreich. S. 6.
— 820 —
magnificencia [F. 105'] omnem nobilitatem, que in dominiis
vestris degit. Sed et de aliis principatibus auxiliarios in-
dubie pluriraos inveniemus, ut hos protervos rusticos edo-
memus\ Audito itaque consilio suorum, quia non esset aliud
in facto, nisi ut gladio Suitenses reducerentur sub dominio5
antiquo, ex quo non seme], ut indubie creditur, pius princeps
raansuete et pie illos requisierit, cum non vellent pacifice,
saltim subicerentur gladio cedente.
Magnum igitur, fortem et electum exercitum congregan
fecit non solum in suis dominiis, sed et de Brabancia, 10
Holandia, Lothoringia, Rheno, Suevia ac Bavaria maximam
et fortem nobilitatem suo stipendio adduxit. Et congregatis
suis in campis circa Basileam cum iam dudum eos iuxta
morem diffidasset, minime sunt egressi ad pugnam, sed in
abditis et speluncis ac petris inoncium se tutati sunt dicentes, 15
quia, si vult nobiscum pugnare, veniat ad nos. Ingressus
Konigah. 827. igitur intra ipsorum clausuras forti potencia volens opidum Sempach
vi et sturma reaccipere vel saltern segetes ibidem deatruere. In eodem
eciam opido plures Suitenses pro custodia positi erant. Quocirca cives
de Luceria, Suica, Ura et Underwalden cum 2000 peditum annatoruni20
iliac venerunt feria 2.1 post S. Udalrici. Cum hostis hostem conspexisset,
llli [F. 106] acies suas ordinarunt. Dux vero et sui fervidi ad
pugnandum descendentes de equis, ut pedestres pugnarent, commiserunt
equos 6UOS clientulis suis et sine ordinacione in hostes irruerunt. Plures
eciam iuvenes nobiles ibidem miliciam sua audacia acquirere optabant. 25
Commissum est itaque bellum acerrimum, etdiuex utraque parte
fortiter est pugnatum in piano campo ante Sempach in magno fervore
estus diei.
Videntes igitur hi, qui in montibus expectabant exitum,
quia sui iam pene deficerent, miserunt in fundis lapides3o
contra populum ducis quasi imbrem de celo et hoc modo
magnum damnum tam in hominibus quam iumentis, id est
equis, fecerunt. Sed et semitas evadendi cunctis ingressis
precluserunt et maguos postea de alto moventes ac volventes
lapides et saxa ingencia sicque talibus armis in decuplo35
plures interemerunt quam lanceis aut gladio. Audiens ita-
que dux, qui longe aberat, quia sui nimia cede mactarentur
et iam pcne omnes corruissent, dixit: Sit nobis deus pro-
picius, quia hodie non abscedemus, sed aut vincemus aut
cum nostris fidelibus baronibus et militibus moriemur. In- 40
gravatum est igitur belllim, sed quia estus maximus eiusdem diei
Konigsh.828.et labor in armis fecit nobiles deficere. Quod videntes illi, qui aduc
a edomamus Hs.
1 9. Juli 1386.
— 821 —
in equis erant — inter a hOS fuit comes l — , et clientuli, qui
equos suorum dominorum conservabant, simul fugam inierunt.
Predicti itaque [F. 106'] egregii et strennui milites coangustati
undique belio egressi ad suos clientulos pro equis suis clamabant
5dicentes vulgariter: Ros her! Hengst her! volentes vitam
redimere fuga, sed cum equos invenire pot erant minlme, ab hostibus
mactantur. Nullus in ea pugna captivabatur, sed Omnes inter-
ficiebantur. Terminatum est igitur crudele et funestum bellum
ipso die lune 7. Id. Julii anno Christi 1386. cesis 200 ex Sui-
10 teDaibus, ex parte ducis 400 de pocioribus. Quorum nomina sunt hec :
2Leopoldus senior dux Austrie, Stirie etc., Johannes
comes de Ochsenstain, prepositus Argentinensis et lant-
gravius in Alsacia dicti ducis, Otto marchio de Hocbberg,
Johannes comes de Furstenberg, duo comites de Tierstain,
15 Johannes dominus in Hasenburg, Fridericus de Munsteral,
niger comes Zolrensis, Waltherus de Decke, Waltherus
de Geroltzegk, Martinus de Randegk, Otto de Walburg,
duo de Greyffenstain, duo de Stauffen, N. de Singnaw,
Albertus de Rechberg miles, Ulricus de Gerberg, duo
20 de Klingen, duo de Andelaw, tres de Ratzenhausen, tres
de Werenfels, tres de Rotberg, [K 107] Merlinus de Flachs-
langen, duo de Hadestat, duo Snebelini de Freyburg, duo
Waldner, Johannes de Schonaw et gener eius Johannes
de Grtinnenberg, N. de Landesperg, Otto Trucbsas de Wal-
25purg miles, Bruno Gussen miles, Gotfridus Mulners miles,
Albertus de Mulinen miles, Rudolfus de Hunenburg miles,
Albertus de Liechtenstain miles, Johannes de Randegk
miles, Hainricus de Schellenberg miles, Hermannus Gussen,
Rudolfus de Vemach, Ulricus de Tierberg, Johannes Felix,
30 Johannes Hilwars, item milites ex Athesi : Fridricus de
Greyffenstain miles, Wilhelmus de End miles, Petrus deAneberg
miles, Petrus de Slandersperg miles, Hilprandus de Weyssen-
bach miles, Nicolaus Gotz miles, Hainricus Kals miles, Petrus
de Morsperg miles, Fridricus Tarraws, Conradus Hofmen,
35 Nicolaus Hawiser, Otto Alius eius.
* inter — comes am Rand mit Einfiigungsxeieken.
1 Oemeint i*t der Oraf von Zollern, den die Klingenberger Chronik
nennt; vgl. Konigsh. 828, Antn.4. In der obigen plbtxlichen Erwahnung
dee comes liegt ein vereprengtes Bruchstuck einer nicht feetxustellenden
40 Quelle vor.
* Der erste Teil dee folgenden Verxeichnisses stimmt me*et mit
Konigsh. uberein, der xwette Ted tceicht aber betrachthch ab, so does fiir
doe game eine andere unbekannte Quelle anxune»'tmen sein durfte. leh
unterlastc Verbesttrungcn der in der He. bfters verunstaltelen Namen.
— 822 —
Konigsh. 830. Item fiDito bello Suitenses dederunt pacem ad interfectos sepe-
lieDdum, eed propter estum maximum tunc temporis cddavera virorum
et equorum vehementer fetebant. Quam ob rem difficulter corpus
ducis repertum est. Quod cum aliis 60 1 in monasterio Kunigsfelden
•epelitur. [F.1074] Aliorum denique nobilium 60 vel quasi2 *d 5
proprias suorum maiorum sepulturas sunt devecta corpora. Postea
magna fovea in campo belli facta est, in qua reliqua corpora humata
simul sunt. Dei nee pe super ea parva capella constructa fuit.
Ferunt quidam tantam nobilium multitudinem inter-
emptam, ut pluribus depost annis quasi vacue vise sunt1**
curie principum nobilibus et inclitis viris.8 Et, ut 1111 volunt,
ex utraque parte die ilia interfecta sunt plus quam 60 000
kominum. Quod taraen vix credo.
Dicunt quidam, et credibile est, quod 1111 rustici seu
communitas non intendebat mortem principis, et, si in bello 1&
fuisset cognitus, erat apud eos diffinitum, ne interficeretur.
Quod pie credendum est propter viri bonitatem, qui nemini
querebat obesse, sed, quantum in se erat, omnibus prodesse.
Huius principis memoria diebus lune in predicto mo-
nasterio Kunigsfelden his vulgaribus verbis habetur : Memen- 20
tote propter deum nostri graciosi domini ducis Leopoldi
apud Sempach in sua, pro suis et a suis occisi hie sepulti.
2.lat.Aus%. Hie dux Leopold us valde odivit phitones et phitonissaq et
multos comburi fecit. Huic consensu regis Hungarie Ludo?ici e
Venetorum sese donabant Frigulienses. Sic venit cum magno exercitu 25
ante Tervisium et intromissus est et accepit terrain. Franciscus a u tern
Paduanus senior venit in obsidionem Tervisii et ibi fix it turres et pro-
pugnacula. Ad quern compellendum Leopold us posito in civitate [F. 108 ]
capitaneo exivit de civitate. Sic Franciscus recessit. Leopoldus ivit
in Athesim pro populo. Franciscus revenit in obsidionem. Leopoldus. 30
retro cessit ad eum propeUendum. Sic iterum recessit et ita tociens
reiteravit, quod raultis suis consumptis modicum diviciarum habuit
Sic ci vita tern Tervisium Francisco vendidit et marchiam duasque ci vita tee
Voltros et Sibidat eidem locavit
Dt. Ausx* Sepedictus senior dux Leopoldus quatuor reliquit fiUos, Wil-35
Chr. Stams. \xe\mum, Leopold um Crassum, Ernestum et Fridericum, ac unam
domicellam Elizabet , que et ipsa obiit in Marckduring * B et sepulta
est Wienne anno Chris ti 1391. in die Johannis baptiste.
» so Hs.
1 Kbnigsh. a. a. 0.: uf 40. 40
* Konigsh. a. a. 0. : 20.
* Liebenau, Die Schlacht bet Sempach, S. 193 verweist hier auf
den Bericht des Johann von Winterthur iiber Morgarten (Ausgabe von
O. von Wyss, S. 73).
4 Cgm. 425 j f. 17: herzog Lewpolt . . . der lies vier sun, Wilhalm, 45
Lewpolten, Ernstn, Fridrichen.
* Die Quelle: Marck Durnitz.
— 823 —
Wilhelmus filius Leopoldi ducis occisi, dux Austrie, Stirie,
Carinthie, Carniole etc., obiit anno Christi 1394. pridie Id. Junii
sepultus Wienne ad 8. Steffanum. Uxor filia Caroli regis Apulie sine Tab. Cl.d3.
liberie.
5 Leopold u 8 iunior, natus Leopoldi senioris occisi, coniugem
habuit ducipsam Burgundie, patri successit indominiis, statuit genitorem Konigsh. 830.
vindicare congregans grandem exercitum contra Switenses. Sed facta
pace ad annum solvitur exercitus. Circa finem anni bellum ceptum
est At Switenses opidum Rottenberg ad fundum usque destruxerunt.
10 Dux magnum babuit exercitum1, et strata Switensibus ex eodem
castro observabantur. Dei nee ps dux Leopoldus Wiennam descendit ad
patmum suum ducem Albertum mandans suis [F . 109 J interim beilare
cum Suitensibus. Depredaciones et conflictus damnaque multa ac ter-
rarum devastaciones per partes hinc inde fiebant.
15 Sane Switenses omnes nobiles aut occiderunt aut e
terra fugarunt.
Anno domini 1388. post pasca Johannes comes de Werdenberg, 831.
Conrad us' comes de Dockenburg, Johannes de Klin gen berg alii que
quam plures nobiles et opidani ex dominiis ducis coaduuati cum 3000
20 armatorum vel ultra in vallem Glaris intrarunt depredantes domos hinc
inde. Interea Glarenses et Suitenses quasi 1000 conglobati obviaverunt
dictis nobilibus conflictum cum eis sudantes; nobiles enim pro preda
in domibus dispersi erant, quapropter victi sunt et 1200 interfecti. Et
Glarenses et Suitenses obtinuerunt vie tori am, 12 vexilla et pro 1000
25 viris arma et multos. Eorum* autem ac sociorum suorum vix 100
interempti fuerunt.
Postea Suitenses accesserunt ad opidum Wesen, in quo multi
nobiles erant. Qui opidum per se incendentes recesserunt. Venientes
autem Suitenses multa arma et alia bona in igne invenerunt.
30 Statim dehinc cives de Turego *, Luceria et Suitenses cum sociis 832.
castro m et opidum Raprechtweiler fortiter obsiderunt et machinis et
bombard is opidanos et inhabitantes multum molestarunt et ipsi
econtra. Inde 1. Maii hostes in terra et in aquis vi [F.109] potenter
aggressi castellum et eorum 60 vel quasi 3 per quandam fenestram
35 in quoddam cellarium clam intrarunt volentes foramina per murum
facere. Quo comperto cives superiorem cellarii parietem discoperierunt
lapidibus, bulienti aqua et igne aut eos efugarunt vel mactarunt.
Attamen oppugnacio seu sturma aduc vehementer invaluit in utraque
parte cum damno magno. Suitenses ibi 200 cesi et 300 vulnerati sunt,
40reliqui cum con fusion e et dipcrimine ingenti ad propria reverti coguntur.
Deinde multi conflictus et depredaciones in utraque parte acte sunt.
Deinum treuge ad eeptennium facte b fuerunt in quadragesima anno
Christi 1389.4
a birego Hs. b facta Hs.
45 l Die Quelle, die sagt: wan der herzoge gar einen grossen zol
do hette, ist hier unrichtig ubersetxt.
* Vielmehr Donatus ; vgl. Konigsh. a. a. O., Anm. 3.
8 Quelle: wol 40.
4 Merktcurdigenceise richtige Jahrzahl, wahrend Konigsh. falschlich
501391 angibt.
— 824 —
Hie dux Leopoldus decollari fecit 36 cives Wiennenses.1
Chr. Stains. Et obiit anno domini 1411. in die S. Erasmi martyris.
2, lat. Ausx. Mortuo itaque Wilhelmo duce ac fratre eillS Leopoldo
iuniore Sine liberis Ernestus et Fridericus fratres diviserunt * terras.
Ernesto ce&sit pars inferior, scilicet Stiria, Carinthia e t Carniola, Friderico 5
pare superior, scilicet Tirolis, Alsacia, Burgovia etc.
Fridericus dux Austrie comesque Tirolis, quartus filius
ducis Leopoldi occisi per Suitenses, fratri suo Leopoldo
iuniori successit. Qui et rexit comitatum tiroleusera tnedi-
antibus capitaneis. Fuit enim olim mos omnium ducum 10
Austrie, qui etiam ut communiter plures erant numero, ut
ipsorum [F. 109'] insignia et domus habitacionum seu du-
calium residenciarum Wienne hucusque testantur, et cuncti
Wienne residebant habentes singuli sigillatim capitaneos in
terris et dominiis suis, senior tamen domus Austrie, cui 15
in sorte divisionis obvenisset ducatus Austrie , residebat
in castro ut pater familias. Hoc ergo more antiquo iste
Fridericus frater Leopoldi et Ernesti ut sui antecessores,
pater videlicet et avus, quamvis ei in sorte divisionis ob-
venisset Alsacia etSuevia atque comitatus tirolensis, habebat 20
tamen suos capitaneos et officiates in singulis terris, castris
et civitatibus, et nihil referebatur ad eum, nisi esset publica
diffidacio vel bellum imminens et huiusmodi grandia negoci a
3:16. 3His igitur temporibus degebat ille fortis atbleta et
baro provincie athesine prepotensHeinricus Heinrici deRaten- 25
berg4 filius, qui alio nomine communiter dicebatur capitaneus
de Chaltaren ac magister curie, 24 castra bona cum dominiis
eorum habens infra limites eiusdem comitatus variosque
census et redditus pro ipsis annuatim cum aliis bonis ad
ea pertinentibus proventuum 20 milia ducatorum singulis 30
annis. Propter que bona in arroganciam quandam fuit
erectus contra dominum suum ducem Fridericum quodammodo
ipsum parvipendens eique, ut dicunt a, non obsecundans.
Dux itaque Fridericus hoc sciens tacebat atque dissimulabat.
a decuit Hs. 35
1 Die Zahl ist ubertrieben. Oemeint ist wohl die Hinrichtung dee
Wiener Biirgermeisters Kofirad Vorlauf und xweier ehemaliger Stadtrats-
tnitglieder am ll.Jidi 1408 \ vgl. Weiss, Qesckichte der Stadt Wien P, 202 f.
1 Zeissberg fiihrte im Archiv fur bsterreiehische Qe*chiclUe L VIII, 35
als Quelle fiir jene Teilung Arnpeck an ; dafur ist die von mir oben 40
nachgewtesene Quelle einxusetxen.
9 Der folgende Text bis dissimulabat auch oben S. 336, 7 ff.
4 Heinrich von Rottenburg.
— 825 —
1Ascenderat enim vice quadam de [F. 110] Austria
in athesinam provinciam, plurimis diebus habitabat inBozonio.
Contigit 2 igitur die quadam ducera egredi de ecclesia paucos
familiares seu nobiles habentem se sequentes. Hainricus
5vero baro cum sequendo ducem de ecclesia ab alio latere
platee incederet, multos nobiles et familiares babuit ipsum
sequentes. Quod cum cerneret princeps, festinus eciam
accurrit et ad instar aliorum cum spata tamquam et ipse
eius familiaris ilium sequebatur. Alia quam plurima ridiculosa
lOsibi et aliis ostentabat, ex quibus indubie odia et invidie
dietim generabantur. Hunc ridiculosum nimirum actum dux
illi Heinrico ostendit. Qui* Hainricus ex hoc plurimum
confusus tacere non potuit, sed dixit subsannative : Fridel,
Fridel, wenn wild du witzig werden? At dux mox ei
i5respondit: Wann du wirst zu ainem narren, so wil ich weis
weren, volens innuere ac dicere: Postquam astute vita te
privabo et nullius reputacionis inter homines te fecero,
tunc prudens reputabor. Quod si vere factum est, lectoris
iudicio relinquo. Hoc unum verum est, quod sine gladio
20 quodammodo et bello ipsum Hainricum in nihilum redegit,
ut infra patebit.
3 Tandem dictus Hainricus videns se non habere dominum 336.
graciosumb aut forte magis contemnens ipsum habere in
dominum venit in Monacum ad duces Bavarie eosque in-
25 stanter provocavit ac [F. 110'] instigavit, quatenus lites
moverent contra predictum ducem Fridericum pro comitatu
tirolensi, dicens, quod de iure ad eos spectaret. In qua
lite ipse Hainricus validum adiutorium se promittebat facturum.
Hoc autem factum est anno Christi 1410.
30 Post 4 festum itaqueB. Georgii martyrisb dux Steffanus
de Ingolstat tunc senior inter duces Bavarie et duo duces
germani, scilicet Ernestus et Wilhelmus, fllii Johannis ducis
de Monaco, ob predictam causam sunt moti ad bellum pro
* Quod Hs. b so Hs.
35 * Aus dem etc. oben S. 336, 18 'diirfte xu schliessen sein, dass der
hier folgende, aber oben mekt gebrachte Text der gleichen Quelle enlstammt
tcxe der vorausgehende.
* Vgl. Brandts. Thol unter Friedrich von Oesterreich, S. 56.
* Der folgende Text bis S. 828, 31 auch oben S. 336 \ 20 ff.
40 * Die luterpungierung wetcht hier ton jener der gleichen Slelle
oben S. 336, 28 ff. icesentlich ab. Letxtere diirfte kaum den Vorxug ver-
dienen, da es scheint, als ob die miniierte Ueberschrift S. 336, 29 an
unrichtiger Stelle cingeschoben sei.
— 826 —
comitate tirolensi et ad hoc magnum et potentem exercitum
Jam de nobilibus quam de civibus mox congregarunt atque
in montana progressi usque in Ratenberg devenerunt. Dux
357.Ernestus retrorsum rediit timens oriri periculum in Monaco
ex eorum absencia propter quoddam verbum, quod tunc 5
vulgo insonuit. Alii vero duo Steffanus et Wilhelmus cum
supradicto barone Hainrico de Ratenberg* unacum suis
exercitibus ad pontem usque in Valersa pervenerunt cupientes
ibidem ad Hallasb et ultra progredi, sed ponte deposito et
abiecto, ne ultra transirent, sunt prohibiti. Sicque versus 10
Ratenberg redierunt et castrum ibidem in via dictum Matczen,
quod domini Udalrici de Frewntsperg erat, tunc cum tribus
turmis circumvallantes obsederunt, eo quod idem baro et
miles cum duce Friderico erat tunc confederatus [F. Ill J
contra duces Bavarie. Ibique septem septimanis 1 in ob- 15
sidione permanserunt et cum bombardis et machinis ali-
quorsum raurum domus hinc inde in pluribus locis per-
foraverunt, ita quod tam intra quam extra diversa tunc
damna in corporibus et rebus reciperent. Verumtamen ille
baro de Frewntsperg in exercitu illo multos habuit cognatos 20
atque amicos eciam potentes de Bavaria, qui oculte et tacite
ipsum, sua atque suos fideliter foverunt atque adiuverunt
plurimaque mala suis infligenda ibidem et circumquaque
pulchre interceperunt.
Interea supervenit dominus Georius episcopus Pata-25
viensis2 et quidam alii viri famosi, qui treugas ac pacem
inter prenominatos duces Bavarie et Austrie aliosque in
lite ilia irretitos fecerunt circa assumpcionis beate virginis
festum usque ad proximum et sequens festum S. Martini
episcopi ad duos annos futurum. Acta sunt hec anno domini 30
1410., et sic de castroc Matczen abscesserunt.
Igitur circa festum Martini tunc proximum supra-
memoratus baro Hainricus de Chaltarn per ducem Fridericum
338. in predictis treugis ac salvo conductu fuit in Insprucka
captivatus et ibi in artissimis vinculis atque custodiis de-35
tentus. Interrogante ipsum duce, cur ipse solus in toto
comitatu tirolensi se sibi opposuerit, eoque respondente,
quod solus et per se ac sine causa racionali hoc non fecerit,
* so lis. b Hallis lis. c scastro Hs.
1 Vgl. Straganz, Hall in Tirol, S. 64, Anm. 1. 40
* Vielmehr Erxbischof Eberhard III. von Salxburg ; vgl. Straganx
a. a. 0. S. 64 f.
- 827 —
sed ex quorundam aliorum nobilium vicinorum persuasione
et confederacione [F. Ill'] illis tunc nobilibus nominatim
expressis. Quibus mox ad se vocatis et diligenter super
hoc examinatis, illis tamen fortissime negantibus dux in
otantum eos eumque induxit, irritavit et concitavit, quod
idem Hainricus sponte et imperterritns ad duellum se dedit
contra singulos negantes. De quo tunc satis dux contenta-
batur, ymmo gaudebat. Post hec igitur die statuta unus inter
alios, qui proditi erant, valde robustus et magnus nobilis-
10 que vir dictus cognomine Prandesser cum predicto Hainrico
de Ratenberg vel Chaltaren primus duellum iniit, sed ab
illo victus, prostratus atque occisus fuit. De quo ceteri,
qui in causa ac fama contra ducem malignancium suspecti
habebantur, valde exterriti fuerunt, ideoque ipsi et eorum
l5amici iniverunt ,et disposuerunt, ut ille Heinricus per in-
toxicacionem extingueretur , dicentes utique melius fore
unum solum quam plures perire. Sicque intoxicatus post
parvum temporis spacium defunctus est. Unde et pluri-
morum iudicioa de ipso creditum fuit malam mortem tunc
20meruisse , quia propriam matrem prius crudeliter occidit,
ut de ipso fuit famatum. Mortuo autem Heinrico dux
Fridericus mox omnia castra, dominia ac bona sua relicta
sibi usurpavit eaque in possessionem recepit absque lite et
magno impedimento, turn quia inb comitatu ducis omnia
25sita erant, turn quia Hainricus heredes et cognatos nullos
habuit. Acta sunt hec anno domini 1411.
I K 112 J Porro anno Christi 1412. in festo S. Martini
expirarunt treuge inter duces Steffanum Bavarie etFridericum
Austrie. Ideo dux Steffanus quosdam nobiles misit in Raten-
30 berg ad muniendum et custodiendum castrum et terram
suam. Similiter et dux Fridericus fecit clientes et stipen-339.
diarios conducens. Itaque Bavari primo intra limites ducis
Friderici ex alia parte Eni etiam ultra fluvium Hebach
armati, tamen pauci iverunt spoliaque et rapinas pauperum
35ruralium facere ceperunt. De quo alii ex adverso irritati
fuerunt ac concitati similiaquea facere attentabant. Tunc
eciam et sepius congressi verberibus et vulneribus invicem
se sauciabant. Tunc eciam quedam deserta castra prope
Ratenberg sita iussit dux Steffanus instaurari et armigeros
40 in eis locari. Que eciam post modicum* dominante Ludovico
seniore dicti ducis Steffani filio sunt iterum deserta. Cum
* so Es. b terra et (vgl. oben S. 338, 29) fehlt Hs.
— 828 —
prefectis illorum nil stipendii daret, ideo inde recesserunt.
Quorum unum fuit dictum Merrnstain et aliud Neydeck.
Interea durante hac lite dux Steffanus plurimos congregavit
barones , milites ac nobiles aliosque satellites diversos
equestris* ordinis circiter 300, pedestres vero rusticos et5
huiusmodi 700, licet male satis armatos. Qui post festuni
epiphanie profecti sunt versus Athesim ex alia parte Eni
[F. 112'] ultraque fluvium Hebach fugantes et repellentes
omnes de fossatis vallacionibusque et defensaculis factis et
erectis sicque quasi imperterriti usque ad portam civitatis10
Hallis accesserunt. Nihil autem ibidem ille exercitus facere
potuit mali vel damni, nisi quod quidam ex ipsis cannas
salinarias foris civitatem secuerunt et ruperunt. Aliqui
eciam rapinas et spolia diversa sibi acquisierunt necnon et
exacciones quasdam in villis facientes, nonnullas quoque villas 15
in toto cremantes et domos singulares post triduum ad
ducem Steffanum in Ratenberg sunt reversi. Quos videns
multum est commotus, eo quod cum tam bono exercitu ultra
progredi non tentaverantb et tam exiguum, ymmo nullius
reputacionis honorem acquisierunt. 20
Tandem iterum facte sunt treuge et pax ad certos
annos inchoata tunc in festo purificacionis beate virginis
Marie et flrmata per dominum episcopum Augustensem et
quosdam alios nobiles viros. Que eciam pax duravit usque
ad obi turn ducis Steffani. Quo defuncto Alius suus Ludovicus, 25
340. qui noviter de Francia venerat ad consilium Constanciense,
hereditavit, possedit atque rexit omnes terras, castra et
alia, que pater suus reliquit, fuitque cum predicto Austrie
[F. 113] duce Friderico pro sepememorata lite perfecte et
plene concordatus optimique amici facti expost in omne 30
tempus, quia et avunculi fuerunt.
In concilio Constanciensi Sigismundus rex Romanorum
Fridericum ducem Austrie Tirolisque comitem cepit et vin-
culavit, eo quod papam Johannem clamdestine fugientem
a concilio Constanciensi fovit et adiuvit, ut evadere posset, 35
atque in suis castris et civitatibus hunc detinuit. Qua de
re quasdam civitates et dominia perdidit in Alsacia, licet
postea recuperaverit. Voluit eciam dominus rex hunc de-
collasse, sed intervenientibus amicis et aliis principibus
iussus est tute in quodam fortissimo castro super Rhenum40
servari, ut excogitaretur caucius, qua pena plecteretur.
» equeatree Hs. b so Ha.
— 829 —
Ubi tandem dato et inantea promisso notabili precio cuidam
sibi servienti seu ipsum custodienti, cuius adiutorio post-
modum evasit,1 scilicet anno domini 1416. Fuit autem per
annum in custodia. Et liberatus mox cepit esse in discordia
5 cum suo fratre duce Ernesto propter predictam captivitatem,
similiter et populus ipsorum in Athesi et in valle Eni, quia
quidam adherebant uni eorum et quidam alteri. Sed dux
Bavarie Ludovicus et Eberhardus archiepiscopus Salcze-
burgensis fecerunt concordiam inter ipsos in Ratenberg*
10 circa festum S. Michaelis.
[F. 113'] Hie dux Fridericus senior, eo quod multum
avarus fuit, ut dicitur, instituit in Athesi et terminis ad
ipsum comitatum pertinentibus nova telonia et plures acciones
singulares, que tarn a nobilibus quam ignobilibus habere
15 voluit. Nam et nobilibus eciam vi castra et dominia abstulit ;
patet, quia duobus fratribus baronibus Athesis, videlicet
Udalrico etWilhelmo de Starchenberck3, latenter ac violenter
nulla legitima fretus4 causa 11 bona castra sita in dicto
comitatu, de quibus, ut dicitur, annuatim 10000 ducatorum
20 habuerunt. Quorum unum dictum Greyffenstain prope Bol-
zanum ipse dux plus quam per annum obsedit, ultimate
tamen dare oportuit illud propter pestem in eo vigentem
et continuo invalescentem. Alia autem castra ut Chronburg
cum ceteris per tradimenta et fallacias sunt conquisita et
25 in ducis potestatem redacta.
Anno Christi 1422., postquam dictus dux fuit a capti-
vitate liberatus , tunc cepit avaricia plus exestuare et
pecuniam sitire velut ydropicus, qui, quanto plus bibit,
tanto amplius sitit. Huius dicti Veritas patet, quia de hoc
30 in Italia et in omni vicinatu publica fuit confabulacio et
fama. Nam pro extorquenda pecunia a Venetis diffidabat
eos faciens claudere vias et stratas, ne cuiquam pateret*
ingressus seu egressus pro mercimoniis hinc inde deducendis,
victualiumque , presertim carnium castratorum 5 , que in
35 ( F. 114] maxima copia Venetis adducuntur, et alia ut ligna
pro edificiis ad magnum eciam tempus prohibens, ita ut
& pateretur Es.
1 Brandts a. a. 0., S. 119.
* Riexler, Qeschichte Baiertis III, 233.
40 3 Straganx, Hall in Tirol I, 74.
4 Brandts a. a. 0., S. 156.
6 Brandts a. a. 0., S. 201.
— 830 —
quasi coacti careutes usu talium graciam et favorem ipsius
requirerent notabili summa ducatorum ad minus 20 vel 30
milium pro bene veneritis. Et hoc pluries fecit in illorum
annorum spacio, quibus a captivitate supervixit. His autem
modis et versuciis magnum congessit thesaurum pro Alio 5
suo Sigismundo, quern ei peperit nobilis ac devotissima eius
coniunx domina Margaretha de Brunsvica.
Chr. Stams. Anno domini 1409. in die sanctorum innocentum obiit Elizabet
filia Friderici ducis Austrie, neptis serenissimi principis domini Ruperti
regis Romanorum, comitis palatini Reni. 10
Eodem anno die 3. sequent! in die S. Silvestri obiit domina
Elizabet conthoralis prefati domini Friderici ducis filiaque excellentissimi
regis Ruperti prenominati, que in monasterio Stambs una cum filia
predicta honorifice est sepulta, prout eius regiaoi decuit dignitatem.
Anno domini 1424. obiit Margareta filia domini Friderici ducis 15
Austrie, comitis Tirolis.
Anno domini 1426. in die S. Juliane obiit Wolfgangus filius
iamdicti ducis Friderici, qui una cum sorore sua Margareta supradicta
in dicto monasterio Stambs sunt sepulti.
Anno domini 1427. feria 6. ante [F.1144] Mathie apostoli obiit 20
Hedwigis similiter filia iamdicti ducis Friderici, que una cum predictis
in « Stambs honorifice est sepulta.
Anno domini 1432. in crastino S. Laurencii obiit nobilissima
domina Anna de Brunsvica, secunda conthoralis dicti ducis Friderici,
que in novo sepulchro ibidem est sepulta. 25
AnnoChristi 1439. in nativitateS. Johannis baptiste inlnsprucka
diem clausit extremum nobilissimus princeps Fridericus dux Austrie
comesque Tirolis, vir spec tabi lis ac preclarus, humatus in dicto
monasterio Stambs in novo sepulchro.
Quo defuncto supervenit in brevi Fridericus iunior, 30
dux Austrie, e proximo electus in regem Romanorum, fra-
truelis ipsius ducis Sigismundi, et abduxit ipsuin puerum
Sigismundum secum in Stiriam cum rebus et thesauris suis
plurimis tenuitque ilium penes se annis aliquibus in tutela.
Anno Christi 1443. in provincia athesina in comitatu35
tirolensi, cuius regimen administrabat Fridericus rex Roma-
norum, dux Austrie etc., tarn nobiles quam populares intra
et extra civitates confederati ac uniti fuerunt, ymmo con-
cordarunt, ut ipsorum hereditarium dominum ducem Sigis-
mundum filium quondam Friderici senioris, ducis Austrie,40
Stirie etc. ac comitis Tirolis, evocaverunt ad sedes paternas
et a dicto Friderico rege, qui ipsum in tutela et custodia
[F. 115] aliquibus annis habuerat, postularunt, ex quo iam
dudum annos pubertatis attigerat. Auditis his Fridericus
a im Hs. 45
— 831 —
rex turbatus omnia recusavit. Ideoque illi audientes severi-
tatem regis et, quod iustis petitis annuere nollet, conglobati
fortiter et animose tarn contra regem quam fratrem suum
Albertum erigere se ceperunt et notabilem exercitum con-
5gregare. Et primo Tridentum, deinde aliqua castra obsidione
satis dura cingere, sumptis armis prefectos provincie, quos cesar E. Silvio,
instituerat, deiecerunt et ad regem vacuis manibus remiserunt, EuroPa 9 3-
officia patrie et singula ad rempublicam pertinencia per se
pertractarunt nee aliquem ammodo ex parte regis in comitatu
10 acceptare, quousque eorum ducem et dominum, ut tenebatur,
eis presentaret.
Itaque anno sequenti l circa medium quadragesime
populus ille tirolensis communi consilio primum obsiderunt
Tridentinum castrum sive domum episcopalem satis dure et
15 acriter bombardis et machinarum instrumentis impetentes illud,
cuius eraut subditi, in fide cesaris perseverantes ac demum obside-
runt eciam civitatem destructo monasterio predicatorum in
parte circa pontem Athesis et pontem combusserunt et aliud
magnum monasterium ultra aquam situm sive abbaciam.
20Erant autem duo militares intra Tridentinum castrum ex
parte regis, qui, ut satisfacerent fidei sue seu iuramento
fidelitatis regi, aliquo mo<lo se [F. 115* J simulabant defendere
et vim vi repellere, sed nihil erat in facto. Illi quoque
deforis non nitebantur destruere civitatem aut arcem, sed
25tantum in terrorem, ut civitas eis concors esset. Rex auditis
destruccionibus monasteriorum et tantapopuli furia miseratus
vel terrore perculsus iubet civitatem et arcem reserari.
Quod et postmodum pluribus pactis seu promissionibus intra
muros interpositis factum fuit. Nam anno domini 1446.
30 ipse Fridericus rex etc. ducem Sigismundum aliquibus no-
bilibus et officialibus in Athesim ad regendum populum et
comitatum suum tirolensem presentavit.
Sigismundus dux Austrie coinesque Tirolis, filius ducis
Friderici senioris, ex tutela regis Friderici in Athesim
35 presentatus, ut supra iam dictum est, cepit regere comitatum.
Huius temporibus anno domini 1447. magna sedicio
seu discordia orta fuit inter cives in Hallis. Ex quibus
aliqui fuerunt capti et de terra seu comitatu expulsi, pre-
sertim illi, qui sedicionem inceperunt.2
40 ' 1444.
2 Bei Straganx, Hall in Tirol, S. J 06 ff., ist diese Angabe auf-
falUnierweise nicht beriicksichtigt.
— 832 —
Eodem eciam anno in ebdomada1 ante dorainicam Pal-
marum eadem civitas Hallis fuit per ignem quasi miraculose
combusta et maxime desolata per totum preter salinam,
ubi perierunt eciam plures homines.
Hie Sigismundus dominam Eleonoram flliam regis Scocie 5
in uxorem duxit.
Item Wienne in magno foro apud Carmelitas dux ipse
et Ladislaus Huniadis comes Biztricensis acutis hastis simul
luserunt, duxque ipse tunc cecidit me presente 1456.
[F. 116 J 2Anno domini 1460. Nicolaus* tituli S. Petri 10
ad vincula presbyter cardinalis et ex dispensacione sedis
apostolice episcopus Brixnensis dum cure dicte sue ecclesie
intenderet et in castro Bruneck sue Brixinensis diocesis
ad ecclesiam eandem pleno iure spectante resideret, per
Sigismundum Austrie ducem hostiliter primo per suos in 15
aurora diei pasce 3 in dicto castro obsessus fuit. Et castro
ipso pro eodem nomine ipsius Sigismundi recepto idem
Sigismundus die sequenti prefatum cardinalem missis ad
eum duobus tubicenis suo et omnium suorum nomine publice
diffidavit atque cum magna armorum copia, bumbardis et20
aliis bellicis instruments eundem cardinalem tunc in arce
dicti castri existentem immaniter et hostiliter valde fuit
persecutus, quousque ipsius cardinalis personam in suam
redegit potestatem, et sic diebus multis tenuit. Et infra
dies illos quoddam castrum nomine Tauffers necnon et nota- 25
bilem pecuniarum quantitatem obligacionisque litteras plures
ab eodem cardinali et capitulo Brixinensi extorsit ac damna
multa sibi et suis intulit. Que summa 35 000 florenorum
transcendere dicebatur. Eapropter papa Pius de his plenius
informatus habito super eisdem maturo consilio, cum ex 30
superabundant! et de mera gracia moniti fuissent, ipsum
Sigismundum et omnes complices suos omni honore et dignitate
privavit ac excommunicacionis maioris sentenciam iuxta
constitucionem felicis recordacionis [F. 116'] Bonifacii VIII.,
que incipit Felicis contentas, terras quoque et per ipsum 35
et alios predictos occupatas et possessas, quecunque, ubi-
cunque et in quibuscunque diocesibus consistant, et omnia
a Nicolaus Cusa Aventinus am Rand.
1 26. Marx bis 1. April. Der Brand fand am 30. Marx 1447 stall ;
Straganx a. a. 0., S. 106 f. 40
2 Zum folgenden Absehnitt vgl. J tiger, Der Streit des Cardinals
Nicolaus von Ousa mit dem Herxoge Sigmund von Oesterreich 1I> 8 ff.
■ 13. April.
— 833 —
alia loca, ad que eos vel eorura aliquem declinare et quam
diu moram inibi trahere contigerit, ecclesiastico et strictissimo
interdicto fore supposita secundum iuris processum declaravit.
Acta sunt hec Senis, ubi tunc curia fuit propter pape pre-
5 senciam, anno domini 1460. 6. Id. Augusti.1 Post cuius
siquidem sentencie promulgacionem et publicacionem multa
pericula et damna plura clero et populis, maxime in Bavaria,
subsecuta fuerunt. Verura anno domini 1464., cum iam pre-
fatus Sigismundus cum suis adherentibus excommunicacionis
tosentenciam per quatuor annos cum maximo terre sue detri-
mento sustinuisset, Pius summus pontifex paulo ante mortem
suam eum et sibi adherentes absolvit2 et plenarie restituit
exceptis presbyteris 8, qui interdictum non servarunt. Quod
cum cautela speciali est omnibus clericis pro futuro caven-
15 dum et notandum, ne alicui simile contingat.
Ea terapestate Sigismundus dux tria bella secundum
quosdam per cesarem sibi subordinata cum Suitensibus
sudavit. Coactus enim fuit per eos ad exiendum terram
athesinam armata manu ad defensandum castra et alia sua
20 opida, que ipsi Suitenses nitebantur sibi adimere.
Quadam vice imperutor pro novo anno Sigismundo,
ut sit archidux, privilegium4 misit. [F. 117] Item comiti
de Sunenburgk quoddam forte castrum vi belli recepit
et sibi usurpavit, pro quo tamen summam pecuniarum sibi
25postea suadentibus amicis dedit. Item cum colonis in valle
vulgariter Engendein5 infeliciter pugnavit. Item comites
dictos vulgariter de Paris impugnavit.
Anno domini 1480. die 20. mensis Novembris domina
Eleonora filia regis Scocie, prima conthoralis ducis Sigis-
30mundi6, obiit.
Anno Christi etc. 85. 7 duxit in uxorem . . .8 filiam Alberti
ducis Saxonie, et nupcie magno apparatu in Insprucka cele-
1 8. August; Jdger a. a. 0. 11, 87 if.
2 Die Absolution erfolgte erst nach dem Tode des Papstes; Jdger
35 a. a. 0. 11, 426 f.
8 except o clero, sagt auch die kleine Melker osterreichische Chronik
bei Pex, SS. Her. Austr. 11,466.
4 Am 6. Januar 1453 legte Friedrich sich und seinen Naehkommen
den Titel \eives Erxherxogs von Oesterreich bei. Sigmund erhielt den
40 Titel mit Urkunde vom 8. Dexember 1477 ubertragen.
6 Engadin.
8 VgL Tab. CI d 3.
7 Vielmehr 1484 am 1. und 2. Marx; Straganx, Hall in Tirol /, 120.
* Katharina, Toehter Albrechts des Beherxten von Sachsen. Vgl.
45 Tab. CI d 3.
Qaellon a. ErGrterungen N. F. III. 53
— 834 —
brate sunt presentibus* Johanne archiepiscopo Strigoniensi,
adrainistratore Salczeburgensi, ac Bartolomeo episcopo civi-
tatis Castelli, legato sedis apostolice, et Alberto duce Bavarie
aliisque quam pluribus.
Wenger1 4. 2. Anno do mini 1487. illustrissimus excels us que prince p b Sigis- 5
4. mundus arcbidux Austrie comes que Tirolis adversus magnificum et
potentem senatum Venetorum in quadragesima be Hum suscepit,
3. eo quod in archigenerosos b comites, adversus quos Venetus sua dimensa
potencia pro tempore sevit terminos agrorum movendo, currus et equos
abigendo et reliqua. Pro hac familia sua lacessita princeps Sigis- 10
2. mundus inflammatusc Venetum diffedavit ac mercatores
mercimonia agentes, maxirae Venetos, in nundinis in Bozonio
4. cepit. Deinceps in dieS. Georgii martyris Gaudencius comes Amacie,
belli dux generalis, cum gentibus principi subiectis norico admixto
milite una cum proceribus comitatus Tirolis necnon Suevorum ope 15
2. 4. 5. nobile castellum Roforedum dominio Veneto r u ni subiectum forticinxit
obsidione. Dux castra, ten tori a, papiliones, sta- [F. 11 7' ] tivas aggeres-
que locat, fabricat, bom bard as admovet, muros et arcem agitat, co-
meatum claudit. Miseri incole repentina obsidione territi resumpto
spiritu mens una omnibus patrios defend ere muros telis et saxis hostes 20
profligunt, aggressores propulsant. Sic turmamd a turmatu lituo dux
revocat, saucios ungit, necatos in fossam sepelit hostes. Dux muros
et arcem bombard is pervios facere decrevit, viam la tarn et tutum scalis
ascensum; sic altera iam vice, prima qua non successit, via adoritur
reliqua. In son at German us tuba turma labori non detrahens nee metu 25
mortis fractus impigre hostis postes adoritur, muros et arcem tor men-
tis bellicis igne et sulphure pervios patefactos ingredi nititur et scalis
appositis ascendere ten tat. Qua rara est acies, ex arce 60 viris munita
longa antem defendere temporis mora moliuntur, saxa infesta volvunt.
Ruunt hinc inde saucia corpora, ploratus et genii tus intra muros et30
extra. Partibus tandem ad invicem afflictis graviter et attritis vulnere,
cede, fame, squalore, taboe obsessi pacem precantur, inducias et treugas
deposcunt. German us pietate usus et fide inducias prestat. Venecias
nuncius datur. Concione facta per Robertnm belli ducem decernitur
miseris non esse subveniendum nee congrediendum* esse cum Germano, 35
qui / F. 118] tamen suo milite impar exercitui italo extitit. Sic arx
et opidum in dicionem principis germani devenit. Captivis principi
presentatis fides sponsa observata est. Porro priusquam arx et opidum
se dedere, Robertus Sansaverinas vir insignis, generalis Venetorum
a present ibus — pluribus mit Einfiigungsxeichen am Rand. b archi 40
generosos Hs. wis der lnkunabeUDruek. c mit Einfiigungsxeichen am
Rand, d turma Hs. © thabo Hs. wie Druck. f aggrediendum Hs.
1 Des Brixener Kanonikers Dr. Konrad Wenger Belligraphia cum
apologetico inter tllustrissimum Sigismundum Austriae archiducem et 45
magnificum senatum Venetorum, datiert vom 30. September 1488. ReniUxt
istt wie die den Druckfeklem entsprechenden Lesarten oben beweisen, der
gleichxeitige lnkunabeldruck von Anton Sorg xu Augsburg (Hain *2762).
Ich xitiere oben nach den Seiten dieses Druckes. Zu Textverbesserungen
habe ich die Ausgabe Basel 1544 herangexogen.
— 835 —
capitaneus, Germanos in certamine singular! tentare gliscens filium
prestanciorem Anthonium cum quovis ex agmine Germanorum in certa-
mine ad duellum exiciale subeundum pro 1000 ducatis sistere pollicetur.
Quidam Johannes de stirpe dapiferorum comes de Sunenburgk pugil
5 robustus et natu Suevus se eistit. Pacta fiunt et capitula, de die,
tempore locoque convenitur ». Congreditur ab equis tritum in solum
et ad luctacionem devenitur. Squalent calencia in solo pectora, nee
alter altemm subiugare valet. Tandem Johannes memor pugionis, 6.
quern palam in certamine penes se gestabat, nee pacto contraiium, ex-
10 trahit, in nates Anthonium torsit, fixit. Qui sic fix us, ne Johannes
victor inclemencius in eum ageret et mortis evaderet ictum, captivum
se dedit, 1000 ducatos solvit. Itidem t> ante deditam arcem et opidum
belli dux annuit militi frumentatum iri. Qui ponte ultra Athesim
traiecto et custode tutato decrevit a lacu Benaci exercitui veneto, qui
15 apud Seravallem castra metabatur, meatum claudere et intercipere
montis c corone c aditum. Venetus avizatus montem prior occupat. Interim
Robertas exercitum solvit apud Seravallem et Germanum inavisatum
obruere tentans equite et pedite [F. 118* ] non pauco. Germanus cum
paucis equitibus 150 ac 800 peditibus latentibus in insidiis nee presen-
20 tibus Venetum ad oritur, vi maxima in sultans fundit extremes metendo
solus absque pedite milite delitescente, qui longe adhuc aberat. Audiens
vero conflictum maturat, crudeli ardente prelio Petrus Galbanus Paduanus
in ore gladii cadit. Anthonius Marie alacri et imperterrito vultu in
Germanum insultans capitur et reliqui Venetus terga vertit. Profugus
25 fugit Kobertus a filio pater. A Germano itala d cohors cohorte© angusta
in angusto arcetur loco per saxa et pcopuloe, in gurgite Athesi immer-
gitur ingenti numero. Nobilis ex Germano mortem obit unus et stacio-
narii milites pauci 4. f Julii f. Interea audientes armorum fragorem
milites delitescentes ex insidiarum loco prosiliunt et ad finem conflictus
30 usque perveniunt. In quo certamine Kobertus vix mortis contagium
dicitur evasisse ceteris occisis et submersis. Et tan turn de primo prelio.
In quo Germanus impar Italo extitit, triumphabat spolia lege d do.
Secundum bellum.
Posthac Gaudencius Koforedo in fidem recepto arce et opido
^5 milite pauco custode relicto pontem trans Athesim iactum demoliri
iubet, exercitum, qui ultra 12000 nunquam extitit, emittit, castra dissolvit,
apud urbem Trident in am capitaneum virum insignem Fridericum de
Capella militem cum 300 equitibus et certo milite pedestri relinquit 7.
[F. 119 J pro urbis et terre custodia sola. Ad vallem Ausugii Burgum
40 delphani Theodericum de Blumegka strennuum virum cum pauco
pedestri milite capitaneum locat. DiegTegato exercitu germano in Ger-
maniam profecto, precipue milite ducum Bavarie Alberti et
Georgii , * subito alie gentes armifere ad Meraniam se conferunt
peregrine ex Recia Curie n si, item totidem ex or a Reni fluminis ad
45 a invenitur Es. trie Druck; Es. korr. convenitur. b Ititem Es.
c fehlt Hs. d italo Es. trie Druck. e cohorta Es. wit Druck. f am Rand
hinxugefugt.
1 Vgl. oben S. 424, 29 if.
53*
— 836 —
Inspruckam. Venetus non quiescens, cui ex clade de proximo accepta
fervebat sanguis et ira, dum hac Don successit via, cogitat, qualiter
alia Germanum profligare et terras suas occupare possit. Fabricac
machinas, rates et pontes, speculators mittit, infirmiora terre perlustrare
facit, quo facile hostis superari valeat, fluraina et arces visendo. Interea 5
cis citraque Montem Durani in valle Judiciaria * hostem venetum aggre-
diturb strennuus miles Nicola us dec Firmiano, et in ore gladii 100 cadunt
viri, reliqui in fugam versi 10. d Julii d ; domas sue in predam dantur.
D e i n d e princeps proceres e t provinciates op id um ad Meraniame primum
habita concione et misterio consilii, dehinc dieta ad Eni vallis opidum 10
Hallis milites peregrinos multo ere conductos ere dato rem it tit. Item
8. capitaneum Tritenti ampliori inilite munit. Magnificus senatus con-
sultus Venetorum f concione habita in magna pregada concludit Ger-
manum magna et tumultuari vi adoriri 8, pontem et ratem navicam
ultra Athesim traiectat, illam fune ad littora pendet versus [ F. U90] 15
Calianum in planiciem. Inter eum et rivulum aque vive castra locat
non longe a castro Petre subter Bisenum, collem eminenciorem custode
et speculatore munit, signum hoste sjiperante dare precipit. Nuncius
capitaneo Friderico illico datur estuans labore, sparsus pulvere inquiens
Venetum cum 10000 ultra Athesim venturum hostem et iam fere mediam 20
tocius exercitus partem traiectam, et, quod maius, necatis custodibus
totis descenderant campis prede gracia furientes et bachantes. Nondum
finito verbo venit vir armorum validus Michaletus ex Durano valle
Judiciaria h datus super 300 robustis viris, quern Fridericus ante mi sera t
tribunus. Intenm cum milite in anna se parat suo post Michaletum 25
maturando. Optimi cives Tridentini non tardantes se mox in anna
pariter parant, capitaneum subsequuntur. Michaletus non expectato
capitaneo cohortem aggreditur > hostilem, necatur k, perdit in ore gladii
viros 200 circiter. Adest confestim cum suo aurato milite et stacionariis
paucis capitaneus de tanto1 ad versus eum gregatom et ferrate n equitum 30
et peditum 4000 agmine °. Ipse vero cum omni aggregata cohorte preter
cives Tridentinos, qui nondum venerant, abundabat 1000 viris. Territus
obrigescens, quid faceret, prorsus dubius hortatur milites : O vos socii
& maiora passi ad versus ducem Belgarum Carulum , quern vice terna
/ F. 120] ad internicionem usque prostravimus, terras suas in dicionem 35
Germani redegimus, incumbite armis quisque suis ; hie non est locus
refugii, asilum nullum. Si terga vertimus, hostis dorso heret Quam-
quam Venetus sit in multitudine contra nos gravi, nos vero pauci,
facile est concludere multo 8 manibus paucorum. Sunt equidem per
Illiricum superique maris sinum gen tea precio conducte et ex Emilia, 40
Liguria, cisalpina Gallia collecte, sub dira servitute constricte, que non
solent pro dulci patria suisque dominis se precipitare, corpora obicere.
Altisona voce subiungens : In dei nomine petite hostem nee ipsi parcite
ab homine usque ad pecus. Vix sermone finito miscentur equites,
milites procaces in certamina rursus concedunt, vibrant gladii, haste 45
rumpuntur, cristate Italorum galee labant, crudescit prelium, vociferant
a Indiciariaifr. (indicaria Druck). b agreditur Hs. (egreditur Druck).
c et Hs. d am Rand hinxugefugt. • verderbter Text infolge Zusammen-
xiehung des Quellentextes. * venatorum Hs. g adiri Hs. h Indiciaria Hs.
i agreditur Hs. text Druck. k necat Hs. 1 fama Hs. m gregata Hs. trie 50
Druck. n ferrata Hs. trie Druck. ° agmina Hs. trie Druck.
— 837 —
hominum et bestiarum anime moriture. Et erat hora diei apud nos1
post meridiem [F. 120' J prima quasi. Tabescunt preliantes labore nimio,
subducit dux belli lassos, quietos et insaucios in locum sufficere studet.
Fit mox ingens prelium, lassa et fatiscencia hinc in.le qmescunt corpora.
5 Facta post non multa mora ingruit alius horribilis conflictus. Germanus
impar virtute in equos lanceas torquet, perfodit. Equi torti, confossi
spiculis corruunt sub onere, que gestant. Humescit terra cruore fuso. Hinc
inde ad horam fere terciam post meridiem [ F. 12&] vel prope grayiter
afflicti et attriti quiescere poscunt. Qua* paululum facta pausa spintu
10 resumpto Germanus angustus profugare non valens neque presumens
spuens in manus ferro procuso iterum foro se parat. Quos dux belli
sic affatur : O viros ineffabiles, o inclitos bellatores, quorum hasta nun-
quam est aversa nee clipeus abiit retro, incumbite nunc armis. Suppecie
Tridentinorum maturant succurrere nobis afflictis. Consulite rebus
15 quisque suis, ne Venetorum b dominio et servituti, quod nee metas
rerum nee tempora cessura suo imperio ponit, subiciamur c. Eo sermone
consumato statim conseruntur manus, fit atrox belluin et tale, quod
armorum fragore et collisione silve remurmurant resonatque ex ethere 10.
echo clamantibus in celum animabus morituris. Properat Tridentma
20 militum cohors, arma movet, spicula mitt it, lanceas in hostem et cuspides
procusos dirigit. Nee casso vulnere fallit equites italos Germanum
nimia multitudine superantes. Tritentinus propulsat ad mortem usque.
Collidunt se mutuo bellantes, et erat circiter horam prope sextam. Sol
ab hora prima certaminis totam per mediam diem grandi incanduit
25 estu. Speculator desuper superante Germano adventatu novorum re-
cencium bellatorum pro sanguine et vita certancium declinare versus
pontem partem exercitus veneti videns signum dat. Incipit I talus
circumspicere, retrospicere, Jprospicere ad [F. 121] omnes orbis plagas.
Et per loca, quos hostis occupaverat naturaque munivit, diffugere nequiens
30 versus pontem, quern longe ante dux belli germanus non improvide solvit,
herentem fune fugit mestus exercitus. Quem Germanus prosequitur
manu forti. Ruunt ferrate equitum et peditum cohortes, cadit lrre-
vocabile vulgus, alter alterum ocius in itinere versus pontem preyenire
nititur, nescientes pontem ruptura ad fluminis litus contendunt, fugientes
35 hostem a tergo gurgiti se credunt, ventrem in flumine purgant. Hi
vero, qui scaphas, lintres seu phaselos sibi consciverant, salvis ad portum
venere carinisd tabentes et tremulos artus in litore ponunt spem metum-
que inter dubii. Acta sunt hec in die S. Laurencii 2 Mane
Germanus dulcia spolia legens itala cadavera ad submersos una sepelit
*Q et ad rastrum Verone in Athesi pretensum delegavit suos in caicina
tumulando e. In predicto agro Caliano Germanorum 500 viri, Itali
vero milia multa. Nolo1 redargui mendacii et numerum designare
certumf ; incertus est enim numerus, quod missum facio % Veronensibus,
qui Atbesim rastro pretendunt, ad quos corpora provoluta sunt, di-
45 numerare poterunt facile, committendum duxi. Alii taraen putant
» qui H8. b venatorum Hs. c subiciemur Hs. wie Druck. & carmis
Hs. wie Druck. • verderbte Stelle infolge Znsammenxiehung des Textes.
f centum Hs. wie Druck. % vero Hs.
1 Sagt Wenger.
50 » 10. August.
— 838 —
ultra 7000 viromm.1 O crudele beilum! O res inter chrietianos
principes miseranda! O mundi scelera! O homines tantorum causa
malorum ! O indite Roberte, qui, ut aiunt, post multam miliciam actam
per tempora cupieras germanam miliciam [ F. 12V ] in suo ordine eciam
agnoscere ! Agnovisti et interiisti a tuo milite mercenario desertus 1 O 5
nobilis et superinclita nacio germanica, que hodie sublimium et potentum
colla calcasti milite pauco, fide tamen ! O felix nimium dies ista, feliciores
milites, qui sanguine suo nostram patriam ab hoste salvam peperere!
Hoc satis et tantura de secundo bello penes Calianum peracto, quo
non maius existimandum a est. 10
Beilum tercium.
Hora diei peracti belli tarda nocte versus triumphat belli dux
suo cum milite, spolia legere iubet necessariora, planiciem Marci victi
carapi, ut assolet, tutari mandat. Tridentum redit emeritus, fatiscens
artubus. Nocte illeb dulci sopore quiescit. Orto lucis sidere ex Tritento 15
22. excidit cum milite victam tellurem et campum Marcium alias certaminis
circuit, exanimata corpora lustrat, spolia ad currus 9000, 200 equo*
sellatos in urbem vectare iubet, campum sanguine profusum cadavere
purgat. Quo facto cum milite victorioso Tridentum custode cam pi
relic to redit exultans tanta a deo prestita victoria, que nondum ope 20
humana, sed divina, nee arte magistra proventabat. Crateres leti statuunt
vinaque coronant. Deinde ad corpus due is Roberti, quern abstulit leti
atra dies et mersit acerbo, inquirendum in gurgitem mittitur. Quod
prope castrum Petre in abisso reperitur, extractum in urbem Tridentinam
honorifice [F.122] sepulture traditur. Cuius anima requiescat in pace. 25
Ilium boni ducis officium gessisse non ambigitur, miles suus si stetieset,
nee mors sua ignominiosa dicenda est. Magnificus senatus Venetorum c
de tarn insperata clade in suos facta statu it circa alia loca Germanum
peisequi. Et primum apud Scalas militem locat. Greculos, Arasios,
s trad iotas d, armigeros, milites emittit ad predandum, item ad Primerii 30
districtum, ad Cavarillas Brixinensis diocesis fines, postremo ad Cado-
brium villam, Ambetz vulgariter Haiden in valle Ausugii, Yvan castrum
pupillorum quondam Nicola i* Trap oppugnatur obsidione forti. Venit
falsus nuncius hospes Hospitalioli dicte vallis et pupillorum subditus
asserens falso castrum Petre expugnatum, Bisenum non posse subsistere. 35
Castellan us credulus se dedit absque vi expulsiva. Sic non bellica, sed
prodicione in Venetorum c dicionem pervenit, id tamen cui iure debeatur,
sub papa iudice Mars est. Venetus fimbrias suas dilatare et serpere
pedetemtim uti solitus molitur pro dominio delphani districtius. Burgum
uno mane Theodorico capitaneo de Blumegka tunc apud Tritentum *0
agente adoritur tota cum coborte Burgum cingens aggerem demoliri ac
valla nixus valida manu. Incole insomnes® duxerant per omnia noctes,
serutinio didicere horam, qua Venetus Burgum obruere statuit, Se f
patrios lares ab hoste defendere coniurant, auxilios peditum paucorum
a extimandum Hs. wie Druck. *> ilia Hs. c venatorum Hs. <* so 45
lis. wie Druck. e insomnos Hs. t Sed Hs. s auxilium Hs.
1 Quelle?
? Die Drucke : Jacobi.
— 839 —
freti excipiunt militem irruentem et aggerem disicere conantem Decant,
profligunt ad [ F. 122* ] internicionem usque Greculum et Italum passim 13.
ab agro et Burgo duIIo muro circumdato propellunt cede facta in
capitaneum et militem evocatum ac quoedam notabiles equites, quoe
5 morti deditoe pro vivis commutari Greculi et Latini desiderabant. Ab-
nuit Gerroanus memorabile hoc retinendo se penes. Hoc est bellum
tercium, quod per viam aggressionis Venetus inchoavit profugus factus
amplius haut rediturus.
Bellum quartum.
10 Deinde in vallem Primerii districtus argenti plenam, quam Venetus
ardebat, gentes mittit German us. In valle Cannalis rupes penes fluvium
eminentes, ne Italus prior occupet, intercipit, bastigia strait, munit,
gentes locat. Italus circumvallat , oppugnat, evincit, quatuor illuc
interimit. German us collectis viribus ex Primerio adunata potencia
15 inter se et accomodato milite per principem paucorum numero adoritur
Italum in eo loco. Qui relict* bastia terga vertit. Quos in terga per-
sequitur, oocidit, trucidat 100 minus 3 bellicosos viros. Inde in valle m
Egerden fugato exhinc omni populo spoliat, incendit villas numero
octo nemine defendente. Id est bellum quartum, in quo Germanus
20 prevaluit contra et adversus Italum tropheo et triumpho potitus.
Bellum quintum.
Non post multo tempore Venetus ad Caverillas Brixinensis dio-
cesis contra districtum Andracii coraitatus» ecclesie Brixinensis allodium
gentes locat, locum firmat aggere et vallo, bombardis, sagitta- [F. 123] riis,
25 cuspigerulis 2000 in multitudine fidens sua, illam villam venustam et
pro tempore ecclesie hominibus infestam sperans contra hostem germanum
obtinere. Hi dum ignem mitterent in tecta ecclesie Brixinensis aggregato
milite 1200 incolis terre rusticis pauco agente in rebus militaribus ex-
perto adiuncto adoriuntur, et strage facta 40 virorum viriliter se intra
30 septa ville defendencium relique gentes terga vertunt adeo fugientes,
quod oculum elapsum pre formidine hostis sublevasset nemo. Germanus
spolia j legit, partitur, particione facta villam incendit, ultra progreasus
in silvis et saltibus, scrobibus et antris terre condita bona querit, in-
venit, abducit, lacrimancia commovet corda. Hoc non contentus valles*
35 ingreditur non unam ad miliaria itala 15 ultra concremat. exurit omnia,
que reperit, nemini parcendo. Hoc potitus triumpho ad propria regre-
ditur loca grassans. Illud est bellum quintum, quo Venetus cesus,
spoliatus fugat usque existit Germano superante.
Sextum et ultimum bellum.
40 Quod Germanus libens evitasset propter vicinitatem utrimque
multo evo observatam in pace bona. Supereederat bachari adversus
villam Ambetz, que in continuo prefacione treugarum callide laborabant
et eo medio Greculos miserunt in vallem Emenberg milite existente24.
iuxta Andracium , qui igne fulminant, quosdam capite truncant in
45 dilubrium> et scandalum testas occisorum in 8 u peris suis gestant am-
pul 1 antes. Mox designatur [F. 123'] Hainricus Horber militum tribunus
» comciatus Hs. (Druck : comtiatus). b so Hs. wie Druck.
— 840 —
et capitaneus generalis. Is collectis gentibus et incolis ecclesie Brixi-
nensis et comitatusa TaufFers equitesque paulo minus 70, qui hoste
sciente et vidente miliaria ad 5 italica per alpem ligno preciso gramini-
feramb planam incedit luce meridiana ita et tali ordiue, quod hostis
5000 equitum et peditum stipatus Germanum facile dinumerare poterat. 5
Inquit capitaneus Venetorum visa tarn parva multitudine germanici
hostis : O viri bellatores, omnium adveniencium ex hoc hostili et inerm i
corpora nostra sunt. Ecce quinque adversus unum! Confortamini,
sinite neminem vivere, insistite armis ! Hunc pontem transire bombardis
roboratum et munitum hostem necesse est; ibi profligabitur. GermanuslO
non ignavus loco appropiansc bombardasd caute evitat, gurgitem vada-
bilem versus levam vadat, madeacit, frigeseit; ex ad verso hostis non
resistit, meatum prestat. Quo vadato in unum Germanus se stipat,
glomerat gelidus. Quern stradiote0 equites a tergo continuo infestant
et persequntur robore magno. Transita rippa necesse habuit per man us 15
ascendere collem arduum versus ihostem lapsilem et congelatum, quo
villa in alto posita est. Dum ascendere manibus et pedibus serpendo
pedites molirentur vallum et loci septa firma dissipare, ex ad verso emittunt
tela* ad instar grandinis. Germanus [F.124] bellicus ante hac non
insuetus talia ferre resuppine 6e tenet. Sic hostica casso vulnere tela f 20
volant et priusquam arcuse d is ten de rent I tali, balistarum Germani
capitaneum ex Blivio occidunt. Exercitus horripilans totus nescius pre
timore movere arma. Germanus accessitd locum impetu et robore forti
dissicat, vellit, lacerat, quos reperit, necat, vulgus fugit, equites pariter
evacuat, totam inhabitancium villain depredatur h, spolia legit, incedit, 25
dolum dolo compensate ignem et tedas antea in tecta eccleaie immissos
in miseram plebem pariter iactat. Armigeri et Greculi deprope tenentes
lustrant, ut viderent finem. O Venezia, ubi tua opulenta gaza male
merita milite tuo lasso et profugo atque transfuga ? Germanus tota
nocte per itinera aspera altasque alpes exercitum trahens, fame et labore 30
15. deficiens, sudans et algens extra villam ad pontem ultra se recipit,
concrcpante rogi immissi piramide. Victu revocat vires, quibus exempta
fame in bona quiete bene refectis i cum spoliis sine cede a tot milibus
concessit. Hoc est sextum et ultimum bellum cum Veneto initum et
per Germanum nusquam recusatum, semper exceptum, in quo Venetus 35
fugatus est et exarsus. In his itaque bellis 1 talus corpore et rebus
miserabili strage interiit nullo unquam triumpho tropheoque potitua
fugam crebrius adorn ando, Germanus et leti penas solvit et sustulit,
sed triumphi potitor.
[F. 124'] Ad execrandas huiuHmodi lites Bomanus episcopus 40
beatissimus dominus noster papa Innocencius post multam instanciam,
ut a bellis desisteret, principi factam tandem comminatus est brevia
adversus eum emittere. Sic princeps consentancus factus. Sua sanctitaa
episcopum Tervisinum legatum designat. Imi>eriali8 maiestas, que post
archiducem Austrie proximus heres extat, videns in rem suam non agi, 45
legatum Venecias mittit pariter et suum. Quibus coram electi viri
conterranei athesine provincie comparent germani. Longa itaque con-
certacione a partibus coram legatis habita, causara belli uter utri k
» comitatu Hs. wie Druek. b gramiferam lis. wie Druck. c apro-
pians Es. d so verbessernd Hs. © so Hs. * fehlt Hs. g artus Us. 50
h depredat Hs. tcie Druck. » refectus Hs. k uiri Hs.
— 841 —
dedisset alterque in alteram plus equo sevisset, discussa et mature hinc
inde perpensa, tandem arbitrati aversa corda per decencia permollire
avisata Jfuit et est ad infra scripta deventum media per legato© ipsos.
Qui scilicet super accionibus et parcium qu ere lis capitulis factis et a
5 partibus acceptis inflammata hinc inde pectora ardoremque litis extingunt,
ira et odio corda venenata defecant* in pacis et tranquillitatis vincula
amiciciamque veterem reducunt. Compensacioneb hinc inde stragis, 2$.
cedis, spolii, ignis et tede facta, salvia mercatorum bonis per militem
in tumultu ablatis, captivis eciam emissis, castris duobus ad iudicium
lOmarce suo dirimendis ad manus beatissimi domini nostri pape sepoeitis
partes pace fruuntur et pociuntur fecunda c. Quam deus evo perpetuo
conservare dignetur, que facile non dissolvetur!
[F.125J ^tem ante hoc bellum eodem vero anno
Christi 1487. in d novo d annod Albertus dux Bavarie con-
I5iuncta sibi matrimonialiter Kunigunde filia Friderici im-
peratoris per Wilhelmum episcopum Eistetensem, qui et
offlcium cecinit ac coniugium ipsum effecit, in ecclesia
S. Steffani in Insprucka presente et consenciente archiduce
Austrie Sigismundo patruo una cum uxore sua ex Saxonia
20 nupcias veloces celebravit. Deinceps feria 3. post epiphaniarum
festum dicta domina Kunegundis sic desponsata, cui Albertus
sponsus eius maritus, Georgius, duces Bavarie, Sixtus Frisin-
gensis episcopus ac Fridericus comes de Oting, electus
Pataviensis, unacum aliis pluribus suscipiendo earn reverenter
25 obviaverunt, civitatem Monacum intravit.
Item proceres et provinciales comitatus Tirolis ipsum
archiducem Sigismundum, eo quod nimis liberalis et largus
foret, a proventuum et censuum provincie athesine sub-
levacione amoverunt, ut exhinc castra per eum irapignorata
30 redimerentur. Nihilominus curiam sibi ducalem tenuerunt
et septimanatim sibi pro balnealibus 100 ducatos prestiterunt.
Sed quia bee ducibus Bavarie Alberto etGeorgio displicebant,
per integrum annum de terris suis in Athesim victualia
invehere abnuerunt. Ideo fames ibidem invaluit.
35 [F. 125*] Item 1471. Sigismundus dux Austrie magno
principum Alraanie conventui Ratispone interfuit.2
Item 1475. dum Carolus dux Burgundie Nussiam ob-
sideret, archidux Austrie ipse Sigismundus imperatori Friderico
patrueli suo adiutorio fuit.
40 a desecant Hs. b Compensacionem Hs. icie Druck. c secunda Hs.
d am Rande hinxugefiigt.
1 Der folgende Abschnitt ahnlich auch oben S. 424.
1 Vgl. oben S. 370,24.
— 842 —
Eodem insuper anno prefatus Sigismundus in propria
persona magnifice nupciis ducis Georgii inLandshut interfuit.1
Item 1488., dum Fridericus imperator expedicionem in
Flandriam contra Brugenses pro filii sui Maximiliani regis
liberacione moveret, sepedictus Sigismundus archidux cum 5
sua milicia copiosa ei assistenciam ingentem prebuit.
[F. 126] Cum supra2 dictum sit de ducis Leopoldi
per Suitenses occisi filiis primo, secundo et quarto ac eius
prole, ut clarior servetur ordo, superest de eius tercio nato
hoc loco dicendum, cuius inclita proles superstes hodielO
usque in terciam generacionem successit.
Ernestus dux, tercius Alius ducis Leopoldi per Suitenses
Chr. Stams. occisi, duas habuit UXOres. Prima fait domina Margareta ducissa
Tab. CI. d3. de Stettino, que obiit anno domini 1422., ex qua filios et filias genuit.
Chr. Stams. Secunda eius contboralis Zinburgis ducissa de Moeovia* obiit anno 15
Christi 1429.
Anno domini 1424. 5. Id. Julii diem obivit illustrissimus prin-
cepe dominus Ernestus archidux Austrie, Stirie, Carinthie, Car-
Tab. d. rfdnioleetc. sepultus in Buna b. Cuius fuerunt filie hee: Alexandria,
u. Chr. Stams. Anna, Katherina, Margareta ; Rudolf us, Leopoldus ; Ernestus dux, filius 20
Ernesti a re hi ducis, obiit anno domini 1432. in die S. Laurencii;
Tab. Gl.d3. de Alberto et Friderico iam infra dicetur.
(f. 126' J Albertus dux Austrie AJsaciam possedit, prin-
cepshumanissimus et maxime liberalitatis. DominamMathildem
relictam 3 Ludovici comitis de Wirttenberg, filiam Ludowici 25
comitis palatini Eheni, ducis Bavarie, primogeniti Buperti
regis Eomanorum, in uxorem duxit, que ex eo non habuit
liberos. Que post eundem maritum obiit Heidelberge sepulta.*
Schedel Cum Fridericus Romanorum rex Romam pro imperiali
CCXLVJJ. benediccione eundo Villacum se contulisset, ibi dux Austrie30
Albertus germ an us cesaris erat, qui splendidum ex Suevia comitatum
ad se vocaverat, videre coronacionem cupidus, et ipse, quamvisc Rome
in anno iubileo 1450. fuisset, rursus Itaiiam ingredi ac f rat erne coro-
nacionis adesse solemnibus voluit.
E. Silvio, Ladislai regis interitus magnarum rerum et reipublice chri6tiane 35
Eurapa d 6. galutarem exorientem spem prorsus abrupit. A us t rales et a cesare et
Alberto fratre de tradenda gubernacione requisiti provincialium conventum *
» Mosonia Hs. h Rzuna Hs. c quam Hs.
1 Vgl. oben S. 375, 7.
• S. 823 und 824 ff. 40
8 Vgl. oben S. 251,16 if.
4 A. a. 0. Anm. 2.
6 Landtag vom 21. Januar 1458 xu Wien. Vgl. Zeissberg, Der
dsterrei'ehische Erbfolgestreit nach dem Tode des Konigs Ladislau* Postumus,
im Archiv fur osterreichische GeschichU LVIII, 87 ff.; Vancsa in: Qe- 45
schichte der Stadt Wien 11, 2, 543 ff. Beide Forscher wussten jedoch, trie
auch andere vor ihnen, nicht, doss Arnpeck hier ketnen selbstandigen Be-
richt gibt, sondern nur aus Enea SUvios Europa abgeschrieben hat.
— 843 —
habuere. In quo legati cesaris seniori Austrie principi — id* erat
imperator — debere provinciam dixere. Albertus suob et Sigismundi
patruelis nomine regie partem hereditatis exposoens suasque ' calamitates
et inopias tan to sanguini alienam referens commiseracionem inducere
5conatua est. Conventus responsio fuit facturoe provinciales, quod ius
equitasve dictaret , postquam fratres inter se convenissent. Interea
latroneec trans Danubium in Austriam [F. 127] ad Moravie fluminis
ripam munitum locum occupavere omnemqued circa regionem rapinia
atque incendiis vex a re ceperunt. Adversus quos profectus Albertus
10 latrones vi cepit interfectisque pugnando compluribus 560 l captivoe
abduxit e, ex quibus 80 furca suspendit. Que res magnum ei apud
Australes et nomen peperit et favorem. Ulricus vero Eyczingerus cum
visitato apud Novam Civitatem Friderico imperatore, cuius parti studebat,
Wiennam repetisset, vocatus ab Alberto nibil mali suspicans fidenter
15 eum adiit. A quo mox captus in vincula coniectus est et in privato
carcere clausus. Indigna res visa embus; murmurare, damnare omnes
factum; nemo tamen auxilium misero ferre voluit. lmperator sepe
rogatus Wiennam petere aliquamdiu distulit veritus, ne qua fraus in-
esset. Interim Sigismundus ex Athesi Wiennam descendit; denique
20 ad Novam Civitatem profectus principatus insignia ab imperatore ac-
cipiens pro veteri consuetudine in eius verba iuravit.3 In qua solera -
Dilate Albertus affuit. Qui paulo post cum Bigismundo Wiennam
repeciit , et ambo advereus imperatorem conspirantes Austriam sibi
subigere conati sunt. Quorum studia senciens imperator Wiennam
25 petere statu it et accersito Ludovico Bavarie duce, magni nominis prin-
cipe, eo se contulit imperatrice sequente. Appropinquanti urbis populus
obviam perrexit. Albertus vero et Sigismundus nobili comitatu extra
urbem imperatorem salutavere. [ F. 127' ] Habebat Albertus tria circiter
equitum milia 8 in armis expedita, que non longe a Wienna in quodam
30tumulo imperatori se ostentaruntf magnumque metum venienti incussere
Suspicionem auxit Albertus, qui sepe ad eos profectus e t seorsum locutus
insidias apparasse cesari videbatur. Ferunt eius milicie ducem Alberto d 7.
dixisse: Facile, si libet, hodie te Wienne dominum atque Austrie facio;
nam quis prohibet, quominus Fridericum imperatorem eiusque comites
35 intercipiam? Innue tantum; soluta deinceps hereditatis questio erit;
victori leges atque homines fa vent.4 Subdubitasse Albertum aliquantis-
per demumque respondisse: Poteram ignoscere, si, quod ais, me igno-
rante fecisses, at mandare turpia non possum. Postquam introgressi
urbem sunt, Albertus et Sigismundus in domo, que Pragensis appel-
40 latur, simul x habitavere. Imperator privatas civium edes incoluit. Arx
* si H8. b 6ui lis. c barones Hs. d omnein Hs. © aduxit Hs.
f ostendarunt Hs.
1 Zeissberg a. a. O. S. 117.
2 Zeissberg a. a. O. S. 121.
45 ■ Zeissberg a. a, O. S. 123.
4 VgL Zeissberg a. a. O. S. 124 , der Anstand nahmt die obige
Anekdote fiir tcahr xu halten. Vancsa a. a. O. S. 544 betont, dass Arn-
pecks (nach meinem Quellennachweis vielmehr Enea Silvios) Bericht das
tcenige Tatsachliche darin tciUkiirlich arrangiere, im iibrigen aber anek-
SOdotenhaft ausgeschmiickt set. Immerhin ist er eharakteristisch fiir die
damals herrsehende Stimmung.
— 844 —
provincialium nomine custodiebatur. Conspiravere Sigismundus et Albertus
earn nocte aggredi, irrumpere armataque militum manu ingredi.1 Iure-
iurando se obstrinxere non redituros domum, nisi arcem intrassent.
Sensere cives moxque arma sumentes presidium in arce maius collo-
cavere. Instabat civile bellum et atrox pugna pro arce, nee dubium 5
videbatur, quin magno suo malo principes commissuri prelium essent
Stetit diu res in ancipite ». Civibus tueri arcem stabile propoeitum
erat, ducibus, qui arcem intrare iurassent, turpe videbatur infecta re
domum reverti. Ac vim inferre [F.128] plenum periculi erat Post-
remo con ven turn est. ut ingressi principes arcem paululum immorati b 10
potato vino exirent, atque ita delusa magis quam impleta religio est.
Postridie arx consensu provincialium in tres partes divisa; duas accepere
Albertus et Sigismundus, reliquam imperator. Delectique provinciales
sunt, qui lites fraternas dirimant, ct sum ma illis potestas data. Sed
grave iudicium contra potentes est. Nobilitas et ecclesiarum principes 15
imperatori favenciores sunt, plebei Albertum preferunt; magno se
iudice quisquis tuetur.
Multa sunt in hoc cesare, que laudare possis, corpus egregium
et species imperatore digna, animus sedatus ac tranquillus, ingenium
perspicax, memoria tenacior, religionis ardens zelus, ingens cupiditas20
pacis et ocii. Singularem virtutem in quovisc homine diligit dignamque
premio ducit, edificat splendide, ortos tamen et gemmas plus equo ad-
miratur et amat et in rebus gerendis tardior ac remissior est. Tenacem
pleriqued accusaverunt et ad rem minis* at ten turn ; id fecere proximi
antecessors Sigismundus et Albertus cesares, quorum prodigalitati cuius- 25
vis com para ta liberalitasf vidcri avaricia potest. Ceterum Fridericus
nee sua profundit nee aliena diripit verbis factisve temperans. Albertus
frater eius longe dissimilis, celer in aggrediendis rebus belli et glorie
appetens, periculi con temp tor, audax, laboris paciens, manu atque ingenio
promptus, pecunias / F. 12& ] inter amicos partitur ac profundit, inter 30
opes pauper, in paupertate dives, nullius rei magis quam fame avarus.
Sane convencione inter partes facta imperatori Austria
inferior, Alberto superior, id est provincia super Anaso,
cuius metropolis est opidum Lintz, et Sigismundo Alsacia,
quam Albertus reliquit, cessit. 35
Item Albertus in Lintz malam et levem monetam cudit.
Chr. Stams. Albertus dux A us trie diem obivit anno domini 1463. feria 6. ante
Thome apostoli in civitate Wiennensi ibidem honorifice sepultus
Tab. CI. d 3. 2. die men sis Decembris.
Schedel [ F. 129] Fridericus senior Ernesti ducis Austrie filius, Austrie, 40
GCXL VII. Stirie, Carinthie et Carniole dux. Is postquam discrecionis annos attigit
mox religionis induit zelum cepitque rebus omnibus divini cultus aug-
mentum proponere, quod sibi et sue nature bonitas et nobilitas sanguinis
suadebat. Nam domus Austrie principes , inter quos plures reges 2
a ancipiti Hs. b immorari Hs. c quo lis. (i plebique Hs. • minus 45
Hs. 1 libertas Hs.
1 Zeissberg a. a. 0. ; Vancsa a. a. 0.
2 Bezeichnenderweise lasst hier Arnpeck die Worte der Quelle: et
imperatores aus.
— 845 -
floruerunt, tunc sibi prospere succedere sperarunt, cum divino cultui
bene et cons tan ter famulati fuissent. Quorum vestigia Fridericus secutus
defunctis parentibus, quam primum tutelam exivit, ut locum videret,
in quo nostra redempcio celebrata est, aduc adolescens trans mare
5 navigavit sacra visens loca, ubi natus salvator, presentatus in templo,
baptizatus et tentatus, ubi cenavit, ubi iudicatus, crucifixus et sepultus
et unde celos ascendit. Quid multa? Osculatus est terrain, ubi fuerunt
pedes eius, qui nos redemit, felicemque reditum cum gloria habuit.
Fuit enim princeps catholicus et pius, etate florid a, quam sapiencia,
10 gravitas et vite integritas comitabantur, corpore strennuus vegetubque
et robustus, aptus et paciens ad labores, fortis constansque animi,
sobrietatis cultor precipuus, mansuetudine, religione, iusticia et prudencia
decoratus, cum ea domus, ex qua procreatus est, regum sedes et
Hungarie et Bohemie aliquando reges dedit, demum persona propria,
15 que corporis et anime dotibus egregie pollet.
Item natus est anno Christi 1415. » in die Mathei apostoli ^ao- (%- d 3.
in coniunccione [F. 129'] Jovis et Saturni in signo cancri. b
* darunter von anderer Hand : 18. *> Aventinus hat hier unmittdbar
anschliessend folgenden Eintrag gemacht :
20 in imperio successit Alberto caesari. Obiit anno Christi 1493.
Linzii. Filius eiusMaximilianus obiit 1519. Succedit nepos Carolus V.
Qui anno Christi 1532. celebrat concilium Ratisbonae in Martio
cum fratre caesare Vernando. Penultima Februarii advenit etatis
bisextilis, quae erat turn Mercurii dies. Caesar pridie advenerat
25 ex Ror monasterio et archiepiscopus Salburgensis. Postea advenit
Fridericus comes palatinus, dux Boiarie, episcopus Bambergensis,
Bathaviensis in palmarum vigilia et dux Georgius Saxon iae. Ita
nemo alius princeps advenit. Ad Quasimodogeniti primum indictum
concilium. Adventus Turci timetur in Germania et Italiam. Vigilia
30 nentecostes advenere Ludovicus palatinus Rheni et Albertus episcopus
Mogontinus cum 400 fere equitibus. Caro . . . Bricht so ab. Vgl,
hiexu oben S. 443, 20 ff.
Liber de gestis episcoporum Frisingensium.
Corbinianus vir dei Waldegiso patre Corbinianaque matre, y#a & Chrb,1
Claris ad seculura necnon religiosis valde parentibus, in cap i.
regione Melitonensi generates in ipsa eciam puericia divinam
graciam, quam postmodum plene accepturus [erata], pre-
51ibavit. Etenim raundi non detentus illecebris de cuncta
parentura substantia solo victu et ainictu contentus apnt
ecclesiam sancti Chris ti confessoris Germani in eodem Castro* con-
structam in cellula, quam sibi [fecerat, 14 annis devotissime cap. 4.
adinstar speculi lucidissimi eciam signis clarus habitavit.
10 Sed quia non licuit iuxta veritatis verbum lucentem arden- cap. 5.
t em que lucernam sub modio occultari, sed supra candelabrum
poni, ut multi per fidem ab eo illuminati dei ecclesiam ingrede-
rentur, lumen caritatis per bonorum operum exempla ac fldei
documenta videant, deum patrem exhinc intimo cordis affectu
15 glorificantes, divina siquidem inspirante gracia factum est,
ut Eomam iret, ubi a papa Gregorio iuniore obediencia
coactus sacerdotalem cum pallii privilegio suscepit benediccionem, cap. 6.
ad gentes destinatur et in Galliam reversus est, ubi verbum dei
largiter seminans inter cetera latronem Albertum tercia die decap. 7.
20 patibulo^ vivu m liberav.it. Dehinc mundialem honorem non
f erens reversus ad ergastulum, ubi primum fuit, in Germani ecclesie cap. 8.
foribus annis septem permansit iterumque Eomam ire disposuit a
Gallorum partibus per Alemaniam, que nunc Suevia vocatur,
Noricam pergens, ubi ab incolis terre reverenter tractatus
25ibique aliquamdiu moratus verbi divini dulciter ac salubriter
* fehlt Hs.
1 Vgl. oben S. 56, Anm. 1. Daxu die neue Ausgabe der Vitae von
Krusch in den Non. Qertn. hist, SS. Rer. Merov. VI, 497 ff. Arnpeck
beniiixt die Form B der Vita.
30 * ht xwar in der Vita, nicht aber hier vorher genannt. In der
Vita heisst es: ortus fuerat ex regione Militonensi natus in vico, qui dicitur
Castrus. Meichelbeck hat an der oben beniitxten SteUe das Wort Castro
mit kleinen Anfangsbuchstaben geschrieben, Riexler und Krusch in ihren
Ausgaben mil Recht als Eigennamen.
Quellen u. KrSrterun^n N. F. III. 54
— 850 —
seminavit doctrinam. Vale itaque faciens* iter complevit arrep-
tum et usque urbem altissimi illuscente gracia pervenit.
In quo itinere omnium conditor et innocencie reparator
ingrediendo et egregiendo mira per eum multa ostendit, ut
Conr. Sacr.* liber, qui de vita eius inscribitur, satis admodnm explicat.' 5
jlmq oio Dig ' ^ ' r
VUa SOorb Denique beatus presul Corbinianus a B. Gregorio urbis
cap. 14. ^ome summo pontifice venerabiliter susceptus. Qui eum
de consilio omnium ad gentes reverti mandavit. At ille
post aliquant o lorn temporis benediccione aocepta tristis absceasit.
Conr. Sacr. Sicut enim in mundi exordio divina potencia lucem creavit, que bona 10
MO. 318. fuit, in qua disposicionem elementorum b ordinavit, ita in diebus grade
lucem, quae tenebras ydolatrie fugaret, suis accendit. Dum suum
B. Corbinianom, cuius lux, que in ipso erat nee aliquam partem tene-
brarum habebat d, ad partes istas destinavit pastorem et rectorem, eius °
exemplo et doctrina lucida et munda gregis sui corda* esse voluit. 15
319 Igitur per vallem Tridentinam rediens ac Bavariam ingress us
a glorioso Bavariorum duce Grimealdo*8, cuius aures beati
viri sanctitas attigerat, benigne susceptus, a quo et montem idtum, qui
Frisinga dicitur, accepit. Ubi primo ecclesiam, que usque hodie cernitur,
in honore B. Benedicti ecclesie B.Marie dei genitricis contiguam h 20
construxit ac monachorum ibi sacrum conventum adunavit.
Sanctus insuper pater Corbinianus hanc sanctam Frisin-
gensem ecclesiam sanctissime vite meritis ac salubrium
morum documentis informavit, sic* ut providus dispensator plurimis
honoribus et possessionibus providit et locupletavit. Nam 25
u.VitaS.Corb. Maies et Chores? et Caminaff inter duos rivuloe Timonem et Finalem tarn
cap. 19 territorium agrorum quam et prata et vineas cum parte alpium cum
u. cap. 20. nongentis auri solidis, quos a Pippino maior e domus Francorumque
principe, aput quern graciam invenerat, dudum in suam elemosinam
accepit, a possessoribus et a prefato duce Grimoaldo comparavit 30
et ad istam sedem Frisingensem, quam fundavit , iure proprietatis
contulit.
Vita S. Corb. Predicta igitur empcione ac donacione legaliter factis
cap. 19. vjr <Jei Corbinianus habitaculum ibi construere sibi festinavit, basilicam
* facies Hs. b fMt Hs. c qUas Hs. <* habens Hs. ° qui Es. ^
f forma Hs. g so Eb. h in der Ih. steht das Wort contiguam nach
monachorum. i ast Hs.
1 Mon. Qerm. hist., SS. XXIV, 318 ff.
2 Cap. 10-13.
• Conradus Sacrista, dessen Text in diesem Abschnitt verwendet
isty sagt: a Tassilone sororio Pippini, qui maior domus dicebatur et40
patre Karlmanni, et Theodone filio ipsius. In der von ihm gefertigten
Abschrift des Textes des Conradus in der Wolfenbuttler Hs. hat Arnpeck
diese Worte ausser filio ipsius ausgestrichen und spater, offenbar auf
Qrund des cap. 9 der Vita S. Corbiniani, an den Rand geschrieben:
a Theodone et Grimoaldo. An der obigen SteUe erwahnt er nur den 45
letzteren, wahrseheinlich auf Qrund der cap. 17 und 18 der Vita (vgL
oben S.58f.).
— 851 —
edificavit a c SS. Valentini atque Zenonis episcoporum in ea patrocinia
collocavit et in eorum dedicavit honore vinearum ibi plantans copiam
et pomiferis decoravit arboribus et aiimoniam pauperibus preparavit.
Ubi corpus eius 40 annis, ut infra dicetur, quievit.
5 Predicte igitur possessiones Maies et Chorzes et Caines,
que empte fuenmt per B. Corbinianura, post annos aliquos
iniuste ab ecclesia Frisingensi alienate extiterunt, ut in
sequentibus suo loco clarius declarabitur, sed per Wolf-
raraum episcopum XIII. ab Arnolfo et Werntholdo ducibus
lONoricorum auctoritate serenissimi regis Heinrici I. ab in-
camacione domini anno 931. sunt recuperate.1
Et quamvis iste vir dei S. Corbinianus prefatam hanc
Frisingensem ecclesiam primus irradiavit antistes, attamen
in isto monte dudum, id est ante 444 annos2, ecclesia in
15 honore Marie virginis constructa fuisse dinoscitur. Ex
quo sequitur earn fuisse primam et non capellam S. Petri,
ut quidem simplices asserunt, quam constat Erchenbertum VII.
episcopum construxisse, qui et ibidem requiescit.3 Nam
legitur, quod Romanorum imperator Cams de Narbona, qui cepit Vita S. Max.*
20 anno domini 288. et duobus duntaxat annis cum filiis suis Carino et
Numeriano imperavit, quern Dioclecianus inmediate in imperio
SUCCessit, misit 'Eulasiuni tirannum in urbem Celeiam Panonie
Sliperiorisa, ut insultus Hunnorumb et Tartarorum et aliarumc nacio-
num orientalium conpesceret, que civitas destructa modo villa
25Petronella in Austria opinatur, que potentissima, locuples
et famosa fuit, ut ipsius vestigia indicant. Unde propter sui
potentiam minor Troiad appellata est, ubi idem memoratus
Eiulasius S. Maximilianum archiepiscopum Laureacensem
de col lav it. Qui beatus presul 22ecclesias habuit suffragan eas,
30quarum nomina pro magna parte nobis sunt ignota, quia
per Attilam regem Hunorum sunt destructa. Inter quas
Frixinia alias Frisinga annumeratur.5 Nam licet tota Ba-
variorum gens tempore prefati imperatoris Cari aduc in-
credula et gentilis erat, nichilominus tamen inter eos mixtim
35 quidam pauci vere orthodoxe fidei cultores fuerunt, qui a
successoribus apostolorum conversi extiterunt. Qui ad pre-
a superiorum Hs. t> Hinnorum Hs. c aliorum Hs. d terra Hs.
1 Vgl. oben S. 119, 13 und unten S. 663, 12 if.
7 Dtese Zahl ist nicht von Arnpecks Zeit aus gerechnet, sondern
40 von der des hi. Korbinian aus.
3 Vgl. unten S. 860, 15 ff.
4 Vita S. Maximiliani (Pex, SS. Iter. Austr. I, 19 ff.} cap. 10, 2.
14, 1. Vgl. oben S. 36,18.
5 Oben S. 37, 13.
51*
— 852 —
fatam ecclesiam montis Frisingensis refugium habuerunt, ut
creditur Ratispone de veteri capella factum.1 Ex quibus
vetustas ecclesie montis Frisingensis claret. Pie igitur
credendum est, quod altissimus hunc locum specialiter sibi
elegit, in quo per tam longeva tempora venerari et adorari 5
voluit, et quod olim, videlicet ante 450 annos, fuit inceptum,
tempore S. Corbiniani extitit completum.
Sed ad bystorie narracionem redeo, unde paulisper
digressus eram.
Conr. Sacr. Cam a u t e m vir dei diem sue resolucionis appropinquare intellex e r itf 10
M G. 319 Erimbertum earn ale m fratrem suum in Ytaliam ad Liutprandum8
W #ja 27 ' regem Longobardoram direxit » quam humiliter postulans, at tradicio
'sue proprietatis siveb conquisicionis c in Maies, Chorzes etChaines
ad eccleeiam B. Marie, ne exinde aufferatur d, per prefati principis cyro-
graphum firmaretur et imperpetuum auctoritate sua rata haberetur, et 15
ut suum corpusculum ad sepeliendum ibidem recipere preciperet, quod
Vita I. c. illic B. Valentino vivus conmendavit. Adiecit quoque, ut ex regali
Conr. Sacr. ipeius principis concessione libertas huic familie concederetur episcopos
MO. 319. eligendi et legitime o substituendi.8 Cuius peticioni, quia de racione
pendebat, benigne annuit et cyrogxaphum, sicut postulavit, per prefatum 20
nuncium transmisit; quod tempore Walthonis episcopi X. cum reliquis
huius ecclesie ornamentis ignis consumpsit. Cum vero vi febrium vehe-
mencius urgeretur, ante obitus sui diem octavum alium ex discipulis
suis ad Hucbertumf principem Bavarie direxit diem mortis sue in-
dicans et poscens, ut corpusculum ipsius ad tumulum £ B. Valentini, ubi 25
primus oratorium construxerat, vulgariter aufZemberg4, sepeliendum
deferri iuberet. Quod quia non est factum et quid exinde rei probaverit
eventus, diligens lector in libro, qui de vita eius inscribitur, C. 31. requirat.
Postquam igitur huic sedi episcopali, quam ipse primus
elegerat, annis ultra 20 salubriter prefuerat, 6. Idus Sep- 30
tembris anno 730.5 feliciter cum multo animarum lucro ad
Christum migravit decoratus una stola securusque de reliqua.
Cuius meritis et oracionibus nos opitulari feliciter exoramus.
Amen.
a fefUt H8. *> sine Hs. c conquisicione H$. d aufferetur Hs 35
o legiptirae Hs. f Huebertum Hs. ffltumultum Hs.
1 Vgl. oben S. 136,3 ff.
* Conradus Sacrista sagt : ad Pippin urn principem direxit, qai
eodem tempore ad versus Longobardos militem coadunaverat. Arnpeek
xieht dteser Angabe wiederum jene der Vita Corbiniani vor, tcelche meldet, 40
doss Erembert ad Longobardorum principem geschickt tcorden ist. Der
Name Luitprands Ut in der Vita nicht genannt.
3 Unten S. 862, 8: apud Pipinum regem impetravit.
4 Zenoberg bei Meran.
* Oben S. 61, 2: 734, 5. 65,15: 735 vel quasi. 45
- 853 —
Erimbertus episcopus II. sedit annis 28amensibus 2.
Anno ab incarnacione domini 730.b venerabilis et religiosus Cotir. Sacr.
vir Erimbertus S. Corbiniani f rater ipso migrante ad dominum in sede
sua episcopali sublimatur. Huius pontificatus anno Christi 745.,
5 ut quidam aiunt, beatus pontifex Bonifacius terminos episco-
patuum Bavarie, sicut hodie manent, distinxit, ut colligitur
ex legenda eius. Ubi legitur:
Cum S. Bonifacius archie piscopu s Magunthinensis, sed'iB Otlok, Vita
apostolice legatus, in multis regionibus fidem sedule pre- S.Bonif.1 1,31.
10dicass«t, eciam Bavariam visitavit mansitque ibi diebus multis pre-
dicans et ewangelizans verbum dei vereque fidei ac religionis
renovavit sacramenta et destructores ecclesiarum populique per vers ores
abigebat. Quorum alii p rid em faleo episcopatus gradu, alii eciam
presbyteratus se officio deputabant, hec atque alia innumerabilia
15 fin gen tea magna ex parte populum seduxerunt.* Sed quia sanctus
vir iam deo ab infancia deditus iniuriam domini sui non
ferens Bavariorum duces cunctumque vulgus ab iniusta
heretice falsitatis secta et fornicaria sacerdotum decepcione
COercuit et provinciam Bavariorum Odilone duce, Tassilonis geni-
20 tore, consenoiente, in quatuor divisit parrochias quatuorque* hiis
presidere fecit episcopos, qua ordinacione scilicet facta eosdem in
episcopatus gradum sublevavit. Quorum primus nomine Johannes in
oppido, quod dicitur Saltzburg, episcopatus kathedram suscepit, secundus
Erembertus, qui super Frisingensem ecclesiam speculators tenuit
25principatum, tercius Gaubaldus, qui ecclesie civitatis Regine >
m o d o Ratispone , pastorale excubitoris subiit magisterium,
quartusWivilo, qui superPataviensem ecclesiam sacre indagacionisc
obtinuit dignitatem consecratus a papa- Cumque omnia
confirmato christianitatis ordine rite agerentur et canonum
30 sunt iura recuperata, iam ad proprias remeando rediit ecclesias
populique sibi commissi curam gerens oves a nepfandis
luporum morsibus eripuit. Anno vero Christi 756. idem
Bonifacius martyrio in Frisia est coronatus.
Hie autem devotus presul Erimbertus in pontificali Cbnr. Sacr.
35 confirmatUS dignitate, quantum potuit, novelle fratris sui plantacioni d MQ. 319.
contulit et multorum exhortacione sua animos ad benefaciendum sedi
sue inclinavit.
& II Hs. b dec. lis. c indagacionem Hs. d plantacione Hs,
1 Auch oben S. 72 in Kap. 26 verwendet.
40 * Statt des folgenden Textes sagt die Quelle (Afigne, Patrologia
latina LXXXIX,649) : Sed sanctus praesul cum tan tain sacerdotum
fallaciam atque malitiam aliter non posse prohiberi conspiceret, pro-
vinciam Bagoarie usw.
• Oben S. 72, 21 wie die Quelle: tresque.
— 854 —
Wl f.209'. Qua propter Taasilo dux Bavariorum territorium in villa Hasel-
pach, quam bone memorie Otilo dux prius tradidit ad ecclesiam beate
dei genitricis Marie in opido Frisingensi, per epistolam suam con-
firmavit.*
Item Moabertua tradidit ad domum 8. Marie Virginia in loco 5
Frisinga in manus Erimberti episcopi hereditatem suam paternam in
loco, qui dicitur Zollinga, cum omnibus attinenciis.*
Fund.7hg.489. Hie episcopus unacum aliispontificibus eidem cooper an-
tibus monasterium S. Quirini in Tegernsee dedicavit.*
Et hie bene meritus pontifex obiit anno incamacionis 10
dominice 758. in circumcisione domini5 in sua kathedrali
ecclesia Frisingensi sepultus etc.
Joseph III. episcopus sedit annis quasi 3.
Anno ab incarnacione domini 758. Joseph us Frisingensi
ecclesie preficitur episcopus. 15
Conr. Sacr. Hie pastor e t rector dominicarum ovium impetravit ad sede m
W f.210.*utLm episcopalem locum nuncupatum Erching et ibidem pro
necessitate domosconstruxit, quia ante a iam temporibus plurimis eadem
terra inculta atque deserta remansit.6
Item dedicavit ecclesiam in TuelpachT, item ecclesiam in 20
Putelnpach8 et accepit easdem cum pertinentibus ad Frisin-
gensem ecclesiam. Sed et gloriosus dux Tassilo, quitquid ad Fering
pertinebat, consencientibus posses sori bus tradidit ecclesie beate dei
genitricis Virginia Marie Frisingensi.9
Hie presul precipuus divini amoris igne accensus ad- 25
iuvante Bavariorum duce Otilon e» ceterisque deo devotis edi-
ficavit, fundavit, consecravit et largiter dotavit ecclesiam
collegiatam sancti Cristi confessoris Zenonis super flumen Isana,10
ubi et ipse est sepultus. Obiit 763. 17. Januarii.11
» Otiline Hs. 30
1 So bexeichne ich den in den Mon. Germ, nieht abgedruekien lext
des Tradition8buches des Gonradus Sacrista, und xtcar nach der Abschrift
Ampecks, welche die Herxogliche Bibliothek Wolfenbuttel besitxt.
2 Bitterauf } Die Traditionen des Hoehstifts Freising /, 29.
s Bitterauf 1,27, 35
4 Dieselben Angaben hat Arnpeck an den Rand von W f. 210 (vgL
Mon. Germ, hist., SS. XXIV, 319, 41) geschrieben. Quelle ist die Fundatio
Tegemseensis ; vgl. oben S. 76, 44.
6 DieseWe Notix als Ampecks Zusatx in W (SS. XXIV, 319,431.
Ueber das Grab, dessen Inschrrft als Todesjahr 750 angibt, vgl. Schlecht, 40
Monumentale Inschriften usw. II, 22 f.
6 Bitterauf 1, 31.
1 Bitterauf I, 33.
8 Vielmehr xu Hrodolvinga (Budlfing) und keine Kirche. Es ist
xweifellos die bei Bitterauf 1, 44 unterNr.17 verxeichnete Sehenkung gemeint. 45
9 Bitterauf 1, 31.
10 VgL Bitterauf I, 30 und oben S. 78, 3 ff.
11 DieseWe Angabe als Randbemerkung Ampecks in W (SS. XXIV \
319, 46).
— 855 —
Aribo episcopus IV. sedit annis 22.
Anno ab incarnacione domini 760. a Aribo alias Heres
ecclesie Frisingensi preficitur pastor et animarum medicus.
Anno domini 7 72. 2. Idus Augusti ecclesia1 beati archangeli Omr. Saer.
5 Michaeli8 in Petenpach in presencia Aribonis episcopi ad ecclesiam " f- 213k.
B. Marie Virginia necnon et sepulchrum ipeius confessoris Corbiniani
in perpetuum fundatum est. Eodem anno ecclesia beati Christi^'-
martyr is Emmerami in Helfendorff, ubi ipse campum certaminis elegit,
quam bone memorie Erimbertus episcopus dedicavit, ad domum
10 episcopal em Frisingensem donata fuit.1
Anno doraiini 778. oratorium in loco Sceftilare nuncupa t o con- 214.
struct um ad domum episcopalem Heredis *> pontificisc traditum est.8
Item ecclesia d in Holczhausen * 8. Michaelis, item in Schbindach,6 212. 217'.
item in Abenhausen,6 item S. Michaelis inPetenbach7 donata ecclesie^. 213*.
15Fr isingensi, item Trochteringin.8 212.
Item quinque fratres inspirante divina gracia secularia negocia 215.
deserentes locum si b i elegerunt communem in hereditate sua in vasta
solitudine heremi, qui* dicitur Slierseo, cellulam construxerunt et
oratorium, quod consecravit episcopus Aribo. Ac post biennium con-
20 placuit fratribus eligere Perch told * ibidem abbatem et adduxerunt
eum ad predictum episcopum, qui iuxta ordinem regule S. Benedicti
electum ordinavit. Acta in monasterio Sliersee anno domini 779.9
Item Keginpertus et frater* eius in alode proprio per consensum 216.
domini Josephi episcopi monasterium condere ceperunt Scarice deserti
25 et postmodum per Heredis episcopi consilium locum mutaverunt
ad Schlehedorff, ubi domus dei primitus celebratur in honore sancti
Dionisii et ubi sanctus Tertulinus requiescit in corpore, quod a sede
apostolica Beginperlus mouachus con cede nte Adriano papa ad partes
Bavarie Attone abbate adiuvante perduxit.10 Huic congregacioni
30 Heres sub gradu minori constitutes prefuit.11
Anno predicto Meginolth oratorium, quod in propria alode2/2\
condiderat in villa Incinmos >, per manum Heredis episcopi dedicatoris
ad domum S. Marie Frisingensem imperpetuum tradidit.19
» so Hs. l» Herodis Hs. c ponficis Hs. d ecclesiam Hs. e fehlt
35 Hs. i so Hs. statt Perhtcoz. s fratres Hs. h Negmelt Hs. > in
Cumos Hs.
I Schenkung Nr. 44 bei Bitterauf /, 71.
* Bitterauf I, 78.
8 Bitterauf 1, 108.
40 4 Das. i, 65.
6 Das. I, 53.
8 Wohl verschrieben fiir Altenhausen. Bitterauf /, 75
7 Bitterauf I, 71; wold Wiederholung von oben Z. 4 ff.
8 Truhtharingun, Kirehtrudering. Bitterauf 1, 77.
45 9 Bitterauf 1 112.
10 Vgl. oben S. 67, Anm. 2.
II DieseNotix stamwt aus der Urkunde Arbeos, die bei Bitterauf 1, 81
gedruekt ist.
18 Bitterauf 1, 115.
— 856 —
Multas alias ecclesias, quas brevitatis causa omitto,
hie pontifex dedicavit, quarum plures ad sedem Frisingensem
sunt tradite.
Conr. Sacr. Hie eciam venerabilis episcopus Aribo, qui et Heres1, circa
MO. 319 u. finem vite sue suo summo thesauro hanc ecclesiam ditavit. Ipse 5
Vita ca ^^flW^demcumcoePi8WPorain8UOrumet abbatum consilio B. Zenone
in urbem Tridentinam deportato 8 ac poetea B. Valentino a venerando
Tassilone Bavarorum duce in Pataviam, quam fundaverat, perducto
de Maiese, ubi simul quieverunt, corpus B. Corbiniani post 40 annOS
obitUS SUi4 ad hanc Frisingensem ecclesiam, ubi in presenti re quiescit, 10
summo cum honore reduxit ac demum 4. Nonas Maii feliciter
obiit, in sua cathedrali Frisingensi ecclesia sepultus. Obiit
anno 783.5
Atto* episcopus V. sedit annis quasi 30.
Anno domini 782. 6 Atto Frisingensi ecclesie preficitur 15
episcopus.
Oonr. Sacr. Annodomini 795. 7 Maginhart abbas in Tegerensee X V eccles ias,
W f. 220. que iniuste abstracte per tempora fuerant ab episcopatu Frisingensi,
restituit ex integro Attoni episcopo per man us Arnonis archipontificis
et Ellemodi b archipresbyteri. Acta Tegerensee. 20
222. Anno domini 804. residente Arnone archiepiscopo et Attone
episcopo unacum Erchanbaldo comite , Otperto c et Alprico iudicibus
in mallo publico per iussionem* domini Karoli augustissimi imperatoris
in Eibilinga fisco6 publico ad adveniencium causas cum iusticia deri-
mendas Atto episcopus per sufficientem probacionem mediante25
a Otto Hs. b so Hs. stall Ellen nodi, c Operto Hs. d uisionem
Hs. ® fico Hs.
1 ego Heres ist an der oben beniitxten Stelle der Vita inierpoliert .
» Vgl. oben S.84,27ff.
• Arnpeek andert hier des Conradus Saerista Angabe : B. Valentino 30
Tridentinam translato et dehinc duce Tassilone Pataviam . . . perducto,
wefche tnit dem Text der Vita Corbiniani hier xiemlich iibereinstimmt.
Die Erivahnung einer Uebertragunq des hi. Zeno naeh Trient in diesem
Zusammenhang scheint auf einem Irrtum xu beruhen, dessen Etitstehung
ich nicht xu erklaren vermag. Bigelmairt Zeno von Verona (1904), S. 66, 35
der die Schicksale des Leibes des Heiligen schildert, gibt keinen AnhaUspunkt.
4 Post 40. annum obitus sui bemerkte Arnpeek aueh am Rand
von W.
* InW m&chte Arnpeek die Eandbemerkung : cepit anno Christi 760
(corr. 763), sedit annos 22 (eorr. 20) quasi (SS. XXIV, 319,48, wo mit 40
Unrecht 2 veischiedene Bands angenommen sind) und am Sehlusse der
Traditionen unter Arbeo : Et obiit 4. Non. Maii anno domini 783 (SS. XXIV,
320,31). Ueber das Grab, dessen Lnschrift 782 als Todesjahr angibt,
vgl. Schlecht, Monummtale Insehriften usw. II, 23.
6 Am Band von W: anno domini 783 (3 infolge Korrektur). Sedit 45
annis quasi 30 (corr. 27).
9 In W hat Arnpeek beigesehrieben 4. Kal. Julii anno 804, was
richtig ware, wenn es statt 4 16 hiesse. Bitterauf 1, 187.
— 857 —
iusticia obtinuit a Liutfrido* abbate de monasterio, quod vocatur
Auua b, infra locum Chiemingen eito tree istas ecclesias Willgen, Hege-
lingen et Perge, que per iustam legem et anteriorem vestituram
ad episcopum Arising en sem pertinebant, sed Tassillo dux atque Lint-
5 purga uxor eius non solum istas ecclesias, sed et multas alias de eodem
episcopatu iniuste abstulerunt propter invidiam, quam habebant super
Aribonem episcopum dicentes eum meliorem esse domino Karolo regi
et Francis quam ipsis.1
Anno d omin i 807. 17. Kal. Februarii dum se congregasset sinodus 220'.
10 episcoporum, abbatum ceterorumque clericorum Bavarie provincie ad
metropolim Saltzburgensem et ibidem non pauca pertractassent, moverunt
idem episcopiArn Sal tzburgen sis archiepiscopus, Atto Frisingensis,
Adalwinus Ratisponensis, Einricus, Ha to questiones de decima c popu-
lorum, que offemntur ad ecclesias. Lee t is inde capitulis ex canon um
15 auctoritate, quid inde agi debuisset, invenerunt quatuor porciones fieri,
unam episcopo, alteram clericis, terciam pauperibus, quartam fabricis
ecclesie. Tunc consenserunt ibi cuncti abbates, qui presentes aderant,
huic decreto secundum canones et reddiderunt porciones episcoporum
episcopis, que illos recte contigissen t, ea racione, ut ulterius exinde inter
20 illos nulla discordia deinceps maneret.'
Item basilic e in Piburgk et Pelhaim etc. in manu episcopi 216'.
Attonisd oblate sunt.3
Hie pius pontifex multa bona eius temporibus sedi sue
acquisivit, que brevitatis causa hie relinquo. Sepultus in
25 eius Frisingensi ecclesia aput antecessores suos et obiit
5. Kal. Octobris.4
Hytto VI. episcopus sedit annis quasi 24.
Anno domini 810. e Hytto divina providencia domino
favente in kathedram episcopalemFrisingensis sedis honorifice
30provectus esse comprobatur.5
Omnia instrumenta divinarum scripturarum novi et veteris testa- (Coxroh)
menti in melius reparari non desistit, et quitquid defuisse sacrorum W f. 222'.
voluminum reperit, sudanti labore flosculos de prat is am pi is decerpens,
quasi avide fontem vite eterne siciens. doctrine fluenta omni conamine f
35 aggregari studuit, ut omnes christiani populi ad se pertinentes, quos
exemplo sanctitatis vite sue inspectionis lautissimis refocillaret dapibns,
a Lantfrido Es. b Anna Hs. c so Hs. wie die Quellen. d Ottonis
Hs. • dece0 Hs. f si canomine Hs.
1 Bitterauf I 183.
40 * Bitterauf I 224.
8 Bitterauf I 229.
4 In W sehrieb Arnpeck ebenso an den Rand: Hie Atto obiit
5. Kal. Octobris sepultus apud antecessores suos in cathedrali ecclesia
(SS.XXIV, 320,33). Veber das Grab vgl. Schlecht, Monumentale In-
45 schriflen usw. II, 28.
* InW von Arnpeeks Hand: Hitto episcopus 6. Anno domini 810
(0 infolge Korrektur). Sedit annis quasi 23 (corr. 21) (SS. XXIV, 320, 34).
— 858 —
quasi de rivulo fontis sanctarum scripturarum dulcia mella fluens doctrinis
lucid issi mis ac saluberrimis saciaret potibus pariterque cantilenis et
omnium divinorum documentorum officiis sue vigore discipline ipeam
domum S. Marie, cui preesse dinoscitur, quasi mirifici odoris suavitate
implevit, mireque pulchritudinis opere preciosorum metallorum et arti- 5
ficiomm edificacionum decoratibus in omnibus honorifice adornavit1
Profectus quoque est* vir venerabilis Hytto dilectus
antistes per singulas quasque sue diocesis ecclesias populum
dei sibib commissum predicando, docendo sive eciam con-
firmando nee non instruendo , ut sempiterne felicitatis et 10
beate immortalitatis particeps esse mereatur etc.
224. Anno domini 816. Hitto epi6C0pus dei gracia electus atque a
deo coronatus ad augmentum sancte dei ecclesie* et ad utilitatem domus
S. Marie provide divina clemencia ammonitus iussit edificare e t ampliare
ecclesiam in propria hereditate in loco, qui*dicitur Hahofeahusin, quod 15
eum obvenit de parte genitoris sui. Deinde illuc veniens, et alii plerique
nobiles viri cum eo afluerunt, consecravit ecclesiam eandem necnon
et altare ; insuper reliquias addidit.*
226'. Ego in dei nomine Hitto Chris ti misericordia humilis episcopus
consideravi huius seculi vanitates et fragilitates. ut nee c me repentina 20
mors imparatum inveniat, ut necc me seducior iniquus rapiat ut leo
animam meam, itanec<* ad perpetuam pen am perdu cat, sed intercedente
angelica voce ad dexteram pietatis gregis sue iubeat noe numerari et
in consorcio beatorum, ad augendum largiciouem elemosinarum in pau-
per es, non ad recondendum terrenum thesaurum in potentes, pro refrigerio 25
anime mee meas res, quas comparavi vel acquisivi in Azziling et
Holze etc., trado ad domum S. Marie ad Frisingam e, ubi electus et
preciosus in corpore requiescit confessor Christi Corbinianus et ubi
ego ipse indignus Hitto pastor et rector bodierno die preesse dinoscor,
eo modo, ut post obitum meum et nepotis mei Erchamperti sine ulla30
contradiccione successor meus et oratores mei monachi possideant e t
pro remedio anime mee habeant ad lucem et requiem meam, ut memoria
mea multis temporibus in domo S. Marie et S. Benedicti confessoris
permanent. Hoc factum in ipsa domo S. Marie ad Frisingam 2. Kal.
Maii f. Et ipso die iter carpere cepimus ad Aquis pallacium in Francia 35
anno incarnacionis dominie e 825.3
Item anno ab incarnacione domini 834. Hitto venera-
bilis antistes Frisingensis Romam pervenit. Quem papa
Gregorius IV. in die penthecostes honorabiliter excipiens
SS. Allexandri atque Justini corporibus ac aliis multis 40
reliquiis eum graciose remuneravit. Quibus memoratus Hitto
suas decoravit ecclesias.4
a fehli Hs. b gibi populum dei Hs. c ne Hs. d nee ita Hs.
« Frisingen Hs. f M<> Hs.
1 Bitterauf I L 45
1 Bitterauf I, 301.
s Bitterauf /, 446 ff
* Vgl. oben S. 61, 8ff. und Anm, 2, ausserdem Brachnann, Oermania
pontificia /, 331.
— 859 —
Hie devotus pontifex in capella S. Steffani in Weyhensteven, Chr. S. StephJ
quam olim S. Corbinianus sepius visitavit' et iniciavit, constituit
prepositum cum sex ca n onic*is.8 Postea Egilbertus episcopus eundem
prepositum cum suis prebendariis trans tulit in montem 8. Viti, quern
5 ipse fundavit et loco ipsorum instituit ordinem S. Benedicti in
Weyhensteven.*
Hitto hie preclarus pontifex obiit 4. YdllS Decembris
e t sepultus est in crippa kathedralis ecclesie desuper habens Ciborium
de lignis anno domini 836.1
t*
10 Erchenbertus VII. episcopus sedit annis 18.
Anno dorainice incarnacionis 836. 6 Erchenbertus nepos
beate memorie Hittonis episcopi ad Frisingam sedem subli-
matur.
Eodem anno Kerhoh omnem rem proprietatis, quitquid habuit Conr. Saer.
15 in loco Straspach, in capsam S. Marie ad Frisingam tradidit7 coram " f* 231.
Erchanberto episcopo venerabili.8
Dominus ac redemptor noster clara voce intonuit dicens : Thesauri- 230.
zate* vobis thesauros in celo, ubi nee erugo nee tinea demolitur *>. Ipeis
verbis c quidam vir n obi lis nomine Ratolt conpunctus atque confisus
20 a«Theusaurizate Hs. b demollitur Hs. c fehlt Bs.
1 VgL oben S. 145, Anm. 1.
* Bier ersckeint deutlich der Text des ungedruckten Ckronicon
S. Stephani (Clm. 1015), f. 1 : Circa annum Cristi domini 750. f uit in monte
Weyhensteven capella S. .Stephani prothomartyris, quam S. Corbinianus
25 primus Frisingae presul sepius visitavit.
3 In W machte Arnpeck am Ende der Traditionen unter Bitto
folgenden Zusatx: Hie in Weichenstephen iniciavit dei servicium cum
uno preposito et sex prebendariis. Qui sanctos Alexandrum et Justinum
de Roma hue attulit (SS. XXIV, 320, 35). Diese Notix ist xiceifellos
QQdem ungedruckten Chronicon S. Stephani (Clm. 1015) entnomfnen, wo es
heisst : Hinc circa annum domini 830. Hitto Frisingensis episcopus
sextus iniciavit dei servitium in monte S. Stephani et instituit ibi pre-
poeitum cum sex prebendariis. Hie attulit de Roma corpora SS. Ale-
xandri . . ., Justini . . .
35 4 Der hier xu Orunde liegende Text des Chron. S. Steph. lauiet :
Anno domini 1021. Egilbertus omnaeve laude dignus Frisingensis epi-
scopus decimus seplimus dictum prepositum cum sex prebendariis suis
transtulit in montem S. Viti, quern ipse fundavit et loco ipeorum in-
stituit monachos cum abbate secundum regulam sanctissimi patris nostri
40 Benedicti.
6 So Arnpeck auch in W : Hitto episcopus obiit 4. Idus Decembris
anno domini 836. Das Chron. S. Steph., welches oben offenbar mitbenutxt
ist, sagt: Obiit anno domini 836. sepultusque est Frisingae in cripta
kathedralis ecclesiae. Ueber Hittos Qrab vgl. Schlechi a. a. O. II, 59 f.
45und63f.
6 Arnpeck in W : Erchenbertus episcopus 8. Anno domini 836.
Sedit annis 18.
7 Biiterauf I, 532.
* 1st in der Quelle nicht gesagt.
— 860 —
invitavit venerabilem virum Erchanbertum episcopum ad se, in cuius
presencia ipso Ratolt viriliter circumcinctus * gladio suo stabat in medio
triclinio domus sue tradiditque in caps am S. Marie et in manus venera-
bilis viri Ercbanperti episcopi, quitquid habuit in Tagelfingass et in
alio loco ad Cramanesdorf et ad Hupphinheim etc. Hoc factum est 5
ad Tagolfingam anno incarnacionis domini 839. l
23V. Item Suonperht*> presbyter tradidit ad domum S. Marie ad
Frisingam, quidquit habuit in Krimirshusin. Actum est hoc ad F ri-
sing ass in monte S. Steffani in ecclesia, ubi requiescunt
sanctorum corpora Allexandri pape atque Justini confessoris, 10
anno incarnacionis domini 842.'
228 u. 232 . Item quidam vir nobilis nomine Tato tradidit propriam heredi-
tatem suam in Gtintherisdorff ad monasterium Sconinperc S. Viti, ubi
preciosi marlyres Cornelius et Ciprianus corpore requiescunt."
Hie felix pontifex sepultus est in capella S. Petri 15
montisFrisingensis, quam ipse fundavit,4 hoc habens epitavium:
Est Erenbertus hac presul in ede sepultus
Atque coopertus saxo de paupere sculpto.
Obiit anno domini 855.5
Anno VIII. episcopus sedit annis 21. 20
Anno dominice incarnacionis 853.6 Anno Frisingensi
ecclesie preficitur presul.
229, Quodam tempore, dum turbida res agitabatur in episcopatu
Frisingensi, contigit deo don ante plebem elegisse sibi Annonem episcopum,
quod dominus rex Ludowicus assensit, talem quoque benigne suscepit 25
ilium vec statuit feliciter regere sanctum ovile. Tunc temporis Odal-
schalcus Tritenti episcopus per malorum suasionem ad Pauzanam d
vinearum S. Marie invasion em iniuste fecit, quibus sibi subactis Anno
episcopus sufficienti testium probacione previa per regalem
sentenciam easdem vineas recuperavit. Actum ad Eipilingen30
anno dominice incarnacionis 855. 7
229\ Item quidam presbyter nomine Marcho omnia confinia silve,
que habuit ad Zieholfeshusin pertinencia, tradidit ad Frisingam. Hoc
factum est in publica sinodo in monte S. Steffani, ubi ossa cum pulvere
a amictus Hs. b Emenpercht Hs. c ilium ne Hs. d Panzanam Hs. 35
1 Bitterauf 1,539.
7 Bttterauf /, 545. Die Ortsangabe im Traditionsbuck lauiet nur :
ad sanctum iStephanum.
» Bttterauf I, 678.
* Vgl. oben 6'. 61. 11 und 851 } 17. 40
6 IHeser Abschnitt fast gleichlauter.d auch in W. Als Todesjahr
Erchanberts istjedoch dart 875 angegeben und Anno als 7. Bischof voraus-
gesetxt, wodurch dort xiemliche Verwirrung herrscht.
6 Arnpeck in W : Anno episcopus 7. Anno domini 854. Sedit
annis 21 vel quasi. Ueber das Qrab vgl. Schlecht a. a. 0. U, 61 f. 45
7 Aluhlbacher, Begesten des Kaiserreichs unter den Karolingern P,
n. 1411 *.
— 861 —
SS. Allexandri et Justini honorabiliter humata cernuntur. Anno in-
carnacionis domini 860. acta.1
Anno incarnacionis domini 875. quidam vir nobilis, nepos et22&.
equivocus domini Annonis, tradidit beate virgini Marie, quitquid habuit
6 in HalL1
Hie beatus presul Anno ecclesiam suam kathedralem
prius exiguam auxit, ut hodie cernitur.2
Obiit 7. Idus Octobris anno domini 873.* 8
Arnolfus IX. episcopus sedit annis 8.
10 Anno ab incarnacione domini 875.4 Arnolfus sancte
Frisingensi ecclesie preficitur episcopus. Qui octo annis episco- Conr. Sacr.
patum rexit. Obiit anno domini 883. 11. Kal. Octobris.4 MO. 320.
Walto X. episcopus sedit annis 17.
Anno incarnacionis domini 883. sancte Frisingensi
15 ecclesie Walto presul efficitur.5
Hie conquisivit ab Arnolfo piissimo rege in Schlavonie partibus Oonr. Sacr.
regalem capellam, que Liburnia vulgo Lurna vocatur, consistentera, MO. 320 u.
quam Zacharias papa ob hereses quasdam illis in partibus obortas ™ /• 235.
necandas illo veniens Jobanne Aquilegiensi presule assistente Pipini
20 regis ob amorem in honore S. Petri consecraverat, cum omnibus appen-
diciis suis ad sancte dei genitricis Marie ecclesiam Frisingensem
perpetualiter consistendam. Actum anno incarnacionis domini 801.
in Mathahofen.*
Postea acquisivit ab eodem rege eodem die aliam capellam aput MO. 320 u.
25 Luburnam cum adiacentibus bonis necnon ad sanctos dei martyres, W f. 234.
Primum videlicet et* Felicianum, quorum in eisb partibus in loco, qui
vulgo Wert vocatur, conservatac micat ecclesia.7
Dehinc eciam impetravit ab eodem dive m em or ie Arnolfo MO. 320 u.
Romanorum rege Moseburc d cum omnibus adiacentibus bonis. Anno W /"• 233'.
80 incarnacionis domini 895. actum Mosaburc."
« fehlt Hs. b eius Hs. c so Hs. d Mosebivet Hs.
1 BUterauf 1, 682 und 711.
• So auch oben S. 61, 12.
8 Arnpeck in W am Schluss der Traditionen unter Anno: Anno
35 episcopus obiit VII. Idus Octobris (spdter hinxugesetxi :) anno Chris ti
863 (Utxiere Zahl ausgestrichen, am Rand dagegen: 875). Ueber das Grab,
dessen lnschrift auch die Jahrxahl 875 trdgt, vgl. Schlecht a. a. O. II, 28.
4 Diese Zeitangaben macht Arnpeck auch in W (SS. XX1V,320,42).
Ueber das Orab vgl. Schlecht a. a. O.
40 * In W schreibt Arnpeck: Walto episcopus X. Anno domini
884 (4 darnach in 3 geUndert). Sedit annis 22 (SS. XXIV, 320,43).
• Muhlbacher, Regesten P, n. 1863.
7 Mtihlbacher a. a. 0. n. 1862.
• Vgl. oben S. 61, 15.
— 862 —
Postea sal in satin* 898. i
Wf.234'u. Per acta conbustione ecclesie Frisingensis ' culpis exigentibus
MO. 320. reverendus presul eiusdem sancte ecclesie Waldo ad restauracionem
prefate ecclesie impetravit aLudowico rege, filio Arnolfi dive memorie,
Veringam cum pertinenciis suis. Anno dominie e incarnacionis 902.5
actum Regina civitate.9
W f. 233 Item S. Corbinianus Frisingensis ecclesie primus episcopus, ut
supra4 habetur, aputPipinum5 re gem* suo interventu impetravit
plebi et familie sue licenciam inter se eligendi episcopoe post sue evocacionis
tempus b. Et huius eleccionis securitatem scripto regal i s precept i firmari 10
obtinere promeruit. Similique modo omnes pastores eiusdem sedis per
ordinem penes o Romanorum reges aut imperatores eandem elec-
cionisd securitatem usque in tempus huius Waltonis reverendi ponti-
ficis obtinuerunt. Tempore autem suo accidit casus, at domus sua
inibi in honore domini et sanctorum eius constructa ignium succensione 15
combureretur eisdem supradictis preceptis pariter conbustis. Hiis itaque
u. M G. 320. peractis predictus Walto pontifex impetravit a Ludowico Roma-
norum rege prior um preceptor urn renovacioaem et roboraci onem.
Et ut eiusdem episcopates plebs et familia ab hodierna die et deinceps
securam habeant potestatem inter se eligendi episcopum c, regia po-20
testate concessit et firmiter iussit anno domini 905.6 .
Hie sedem huius episcopates rexit 22 annis et deinde excessit
rebus humanis anno domini 905. 3. Kal. Maii.7
Uto XI. episcopus sedit anno uno.
Anno domini 905.8 Uto sancte Frisingensi ecclesie 25
preflcitur episcopus, de quo sic versificatur:
Conr. Sacr. Uto manens uno venerandus episcopus anno
MO. 320. Corruit in fata, superis anima sociata.
Obiit 2. Kal. Julii.9
* rege Hs. b tempore Hs. c fMt Hs. * eleccionem Hs. 30
1 Vgl. Muhlbocher a. a. 0. n. 1949.
8 Vgl. oben S. 61, 16.
3 Muhlbacher a. a. 0. n. 2015. Vgl. oben S. 61,15 und 116, 19 if.
* S. 852, 17 /jr.
* Die Urkunde sagt an dieser Stelle: aput antecessores nostros. 35
Pippin wird von Conradus Sacrista genannt. Vgl. oben S. 852, Antn. 2 u. 3.
6 Muhlbacher a. a. 0. Nr. 2032. Vgl. oben S. 116, Kap. 17.
7 In W schreibt Arnpeck: XV. Kal. Maii 805 (so). Ueber das
Grab vgl. Schlecht a. a. 0. II, 29, wo der 18. Mai 906 als Todesdatum
genannt ist. 40
8 In W: 906, dann 5 iiber 6 geschrieben. Sedit anno uno.
9 So aueh in W ; irrtumlich xu einem von Bisehof Dracholf
handelnden Absehnitt gesetxt, aber xweifeUos nicht auf diesen bexiiglich,
dessen Todestag unten anders angegeben tcird. (Darnach SS. XXIV, 320, 46
xu berichtigen.) In W ist aus Kal. geandert Nonas und hinxugesetxt 45
anno domini 906. Ueber das Grab vgl. Schlecht a. a. 0. U, 33.
— 863 —
Dracolfus XII. episcopus sedit annis 20.1
Anno domini 906. * sancte ecclesie Frisingensi Dracolfus
presul indignus preficitur.*
Hie instinctu generis humani inimici de sede episcopaii et de Oonr. Saer.
&tribuscenobiis, videlicet Moseburch, Isana et Sceftilare, abstulit exceptis &&' 3&0.
purpuris et aliis ecclesiarum ornamentis in auro et argento ad 400 talenta.
£t ut dicitur in periculo quodam Danubii, quod vufgo vocatur Paige b,
vivendi finem fecit anno domini 926. in die Urbani pape.1
Wolframus XIII. episcopus sedit annis 12.1
10 Anno domini 926.1 Wolframus sancte Frisingensi ecclesie
preficitur episcopus.
Hie predium a S. Corbiniano quondam c emptum et a monasterio W f. 237.
in ipsius honore construct*) hactenus iniuste ablatum in ius proprietati 8
per regisdHeinricil. preceptum remiss us est perpetualiter possidendum,
15 hoc est ad Maies, Chorees et Chaines et quid quid ad hec iure legitime-
que © pertinere videtur etc. anno incarnacionis domini 931.'
In super Berchtoldus Bavariorum dux et frater suus Arnolfus
rogatu Wolframmi venerabilis episcopi Frisingensis proprietatem beatissimi
Christi confessoris Corbiniani ad Maies et Chorees, quam liber eius
20 illius esse iure testatur et priscis temporibus iniuste ab ecclesia e a dem
ablatam esse constat, in man us prescripti episcopi potestative remise r unt.s
Hie preclarus pontif exsuumcurtiferam cumhubainPerchusin237\
trad id it ad altare S. Pangracii in cripta tali condicione, ut aliquis de
fratribus in obediencia illud suscipiens miasas, prout possibile sit, celebret
25 vel celebrari f faciat ad idem altare necnon in anniversario prefati
episcopi congruum fratribus exhibeat servicium.4
Et obiit 5. IdllS Jlllii anno Christi 938.6* Ann.S.Steph:
51.
Sanctus Lampertus XIV. episcopus* sedit annis 19.h5
Anno domini 938.5 S. Lampertus Frisingensi ecclesie pre- Ann.S. Steph.
30 f i c i t u r episcopus. 51.
Hie trad ic ion em abbaciole Moseburch a felicis recordacionis Conr. Sctcr.
Arnolfo rege cum omnibus iure legitimo i ad earn pertinentibus ad pre- Wf. 23T.
fatam ecclesiam necnon curtis regie Veringe a filio eius Ludewico rege
a efficitur Hs. t> Parge Hs. c quodam Hs. <1 reges J3s. e legip-
35 timeque Hs. * celebrare Hs. s fehlt Hs. * XXX Hs. > legiptimo Hs.
i So au*h in W (SS. XXIV, 320).
■ Der Text der Urkunde in Mon. Germ, hist., DipL 7, 64. Vgl.
oben S. 1J9 \13 ff. und 851,8 ff.
8 Vgl. oben S.U9,21ff.
40 4 Bitterauf II, 449.
5 So auch in W (SS. XXIV, 320,49).
6 Ueber das Qrab, dessen Inschrift den 16. Jtdi als Todestag an-
gibt, vgl. Sehlecht a. a. 0. II, 29 f.
7 Mon. Germ, hist., SS. XIII, 50 ff.
— 864 -
simili modo illuc delegate impetravit a b Ottone rege primo con-
fi rmari et corroborari, u t iure perpetuo ad Frisingensem episcopatum
pertineant etc., anno ab incarnacioae domini 940. Actum Salce.1
Ann.S.Steph. Obiit autem 8. Lampertus feliciter anno domini 957.*-*
51.
Abraham XV. episcopus sedit annis 37.* 5
Ann.S.Steph. Anno domini 957.* Abraham sancte Frisingensi ecclesie
57. preficitur episcopus.
Conr. Sacr. Hie reverendus presul impetravit ab Ottone rege primo
MO. 320. Gudigan ad suam vitam et post obitum suum ad servicium S. Candidi
in Intica* anno incarnacionis domini 972.6 10
W f. 238*. Ipse eciam ab eodem7 imperatore gloriosissimo quedam
loca in medio horum comitatuum, qui vulgo vocantur Pustrussa, Lurno,
Catabria » , que iniuste et illegitimeb a prefata Frisingensi ecclesia
subtracta erant, ut restituerentur prefate ecclesie per regale
edictum et ibi perpetuo permaneant iure, obtinuit anno incarnacionis 15
domini ce 974.8
MO. 320. Eodem anno obtinuit ab Ottone imperatore Chreina. c»
Idem eciam primus impetravit a secundo Ottone imperatore Chreima
marcha.10 Ipse quoque renovari fecit a tercio Ottone tradicionem de
Gudigan anno domini 992." 20
Ipse quoque preclarus pontifex turrequadamd monasterium
adauxit" et diversis ornamentis in plenariis, tapetibus, calicibus et
ceteris diligenter ac devotus adornavit.
Rexitque banc sedem episcopalem annis 37 et mortuus sepultus
Ann.S. Steph.eat in basilica, quam in honore apostoli Thome erexerat, feliciter, 25
51'1. Ydus Julii a anno domini 993.18
Goteschalcus XVI. episcopus sedit annis 12.14
Ann.S.Steph. Anno domini 993. preficitur episcopus Goteschalcus sancte
^•Frisingensi ecclesie.
* so Hs. *> illegiptime Hs. c Chrema Hs. d quodam Hs. 30
I Mon. Germ, hist, DipL I, 116.
« So aueh in W (SS. XXIV, 320,49).
• Ueber das Grab vgl Sehlecht a. a. 0. II, 61. Unter Bischof
Lambert tciirde eigentlich auch der unten S. 493 folgende Abschnitt xum
Jahr 955 gehoren, der aueh, fast gleichlautend, oben S. 126, 5 if. sick 35
findet. Vgl. auch oben S. 61, 21 ff.
4 In W: Sedit annis 36 (SS. XXIV, 320, 52).
6 in Intica ist SS. XXIV, 320, 24 ausgefallen.
6 Unechte Urkunde in Mon. Qertn. hist., Dipt. I, 612.
7 Vtelmehr Otto 11. 40
8 Mon. Qerm. hist.. Dipt. 11, 96.
9 Mon. Qerm. hist., Dipl. H, 56.
J0 Daselbst II, 78. Vgl. II, 463.
II Daselbst 11, 520.
11 So auch oben S. 61, 25. 45
18 Arnpeck schrieb in W: 7. Idus Junii anno 994 (SS.XXIV, 321,38).
Ueber das Grab vgl. Sehlecht a. a. O. II, 34 und 45.
14 So auch m W. Die folgende Jahrxahl 993 ebenso, doeh geandert
in 994 (SS. XXIV, 321, 40).
— 865 —
Hie fecit commutacionem cum rege Ottone III. et dedit Conr. Sacr.
s ibi prediolum ecclesie sue iacens in confinio urbis Cremsa et accepit W f. 239.
ab eodem similiter in Austria 6 regales buebas in loco, qui dicitur
Zudamaresfelt iuxta flumen, quod dicitur Ipisa, cum omnibus iuste
5 legitimeque a ad easdem pertinent ib us anno incarnacionis dominice 995.
i n Magdaburg.1
Item Otto imperator tercius consensu et consilio summi/*. 239*.
pontificis Gregorii V. et episcoporum atque laicorum astancium necnon
et ob interventum ac peticionem Gotschalci Frisingensis ecclesie episcopi
10 talem utilitatem ac tantum honorem , id est mercatum omni die
legitimumb, monetam Batisponensem in loco Frisinga dicto imperiali
potentia construi concessit, teloneumc autem eum exinde respicientem d
super gremium sancte dei genitricis Marie sanctique Corbiniani tradidi t
et omnibus quidem eundem mercatum inquirentibus pacificum aditum
15 et reditum sui imperialis banni districtione firmiter sancivit usque in
finem seculi. Actum Borne 11. Kal. Junii anno incarnacionis dominice
996. tercio die eius imperialis consecracionis."
Eodem anno in Bruchsella prefatus episcopus a prescript of. 239*.
Ottone in Au stri a in loco dicto Nuivanbova cum eadem curte 30 regales
20 huabas cum terris cultis et incultis ad servicium S. Marie Frisingensis
ecclesie gloriose impetravit.3
Anno dominice incarnacionis 1002. S. Heinricus imperator/*. 240.
predium Strasista in Carniola presuli Goteschalco et post illius vite
terminum Frisingensis ecclesie canonicis cum omnibus appendiciis in
25 proprium donavi t.4
Sequenti anno idem rex tree villas Hezinga iuxta flumen
Drubenacha cum fccaralowa, Baperenowa cum Fridringa cum omnibus
earum pertinentibus trad id it presuli Goteschalco ad dies vite sue,
post obitum vero illius in usus fratrum Frisingensium in locis Weichen-
30 steven et S. Vito deo serviencium cum omni integritate et equa divisione .
redeant. Actum Babenberge.6 •
Hie obiit 6. die mensis Maii anno domini 1005. [pridie e] Ann. St.Steph.
Nonas Maii.6 5L
Anno domini 955., dura barbara gens Ungarorum graves
35 in ecclesia dei tirannides exercuisset et in sancta et vene-
randa loca nirais crudeliter debacharetur, contigit eciam,
ute fines nostros ingrederentur et Frisingam invaderent.
Sed ita deus eos excecavit, ut ab bora tercia dominici diei,
qua venerant, donee ad sextam horam sexte ferie, qua
40 recesserant, et ecclesiara S. Steftani etS.Viti igne vastarentf,
» legiptimque Hs. b legiptimum Hs. c Theoloneum Hs. d respiciens
Hs. e fehlt Hs. * so Hs.
1 Mon. Oerm. hist., Dipt. II, 581 f.
5 Daselbst II, 605 f.
45 * Daselbst II, 647.
4 Daselbst III, 35 f.
5 Daselbst III, 67 f.
8 In W : Anno domini 1005. Gotescalchus obiit 6. die Maii
(SS. XXIV, 321, 41). Ueber das Grab vgl. Schlecht a. a. O. II, 30.
Quellen u. ErOrteruJigen N. F. III. 55
— 866 —
apertis oculis montem Frisinge non vidissent. Non dubium
meritis et precibus S. Lamperti ibi tunc presulantis actum
fore pie credendum est.1
Egilbertus XVII. episcopus sedit annis 34*
fundator monasterii in Weyhensteven. 5
Ann.S.Steph. Anno doraini 1005.* Egilbertus sancteFrisingensis sedis »
51. presul efficitur.
Conr. Sacr. H i c a S. Heinrico rege predium sui iuris in provincia Carinthia
MO. 321 u. situm impetravit Catsa dictum anno domini 1007.8
q c f " ***c construxit monasterium S. Steflfani in Weyhensteven4 etlO
Lnr. &. btepn. ^^9^^ prepositum cum suis prebendariis in monteb S. Viti et loco
ipsorum instituit et iniciavit monasticam vitam juxta ordinem
et regulam S. Benedicts anno domini 1020.
MO. 321 u. Et impetravit ab eodem rege quandam partem cuiusdam
Wf. 241 u. insule in Austria Sahsonagane dicte adprefatum monasterium S. Steffani 15
Chr. S. Steph. anno dominice incarnacionis 1021.e, pro qua dedit villain in Hegel-
haws en.7
MO. 321. Ipse renovari fecit a rege Conrado tradicionem curtiferi in Ratis-
pona, quern prius rexHeinricus donavit, anno domini 1024.8 Ipseeciam
impetravit ab eodem rege quedam predia iuxta Danubium anno 20
domini 1025.9
W f. 241'. Anno incarnacionis dominice 1025. S. Kunigunda imperatrix sui
iuris quedam predia Ratensdorf sive Rateshova, Hochperchach, Oster-
muntinga, Veltkircha nominata tradidit in manus venerabilis Egilberti
a sedi Bs. b 8o Es. 25
1 Vgl. oben St 864, Anm. 3.
7 So auch im Chron. S. Steph. und in W (SS. XXIV, 321, 42).
8 Mon. Germ, hist., Dipl. Ill, 162.
4 Chron. S. Steph. : Egilberto . . . monasterium ipsum construi
faciente ad honorem summi dei et 8. Stephani prothomartyris. In W 30
schrieb Arnpeck an den Rand von Bl. 240 : Hie instituit monasticam
vitam iuxta regulam S. Benedicti in monte S. Steffani in Weichen-
stephen anno domini 1021. (SS. XXIV, 321 , 42) und aufBl. 241 : Anno
domini 1021. exordium sumpsit monastica vita Egilberto episcopo copiam
administrante ad honorem dei et 8. Steffani. Vgl. oben S. 61, 27. 35
6 Vgl. oben S. 145146 und 859,3 if., wo die g lei eke Quelle benulxt ist.
e Im Traditionsbueh : 1022. Die obige richtige Jahrxahl ist wahr-
scheinlich der Abschrift der Urkunde im Chron. S. Steph. entnommen.
Vgl. den Druck der Urkunde in Mon. Oerm. hist., Dipl. Ill, 581, wo letxiere
Abschrift unbekannt war. 40
7 Auch in W Bl. 241 schrieb Arnpeck an den Rand: pro qua
dedit monasterio idem episcopus villain in Hegeihusin. Quelle hiefiir
und fiir den obigen Text ist dos Chron. S. Steph., wo der entsprechende
Abschnitt lautet: Sanctus denique Hainricus imperator ... ad preces
Egilberti episcopi dotavit monasterium Weyhensteven cum parte cuius- 45
dam insulae in Austria dictae Sahsonagane alias Saxaganck, pro qua
idem presul dedit monasterio villain Hegelhausen dictam. Vgl. oben
S. 146,2 ff., wo die gleiche Quelle benutxt ist.
8 Mon. Oerm. hist., Dipl. IV, 4 f.
9 Daselbst IV,32f. 50
— 867 —
Frisingensis ecclesie episcopi cum ecclesiis et decimis, cum foresto
Wilihart, cum terris cultis et incultis e tc, cum omnibus ad ea perti-
nentibus. Insuper eciam imperatrix prefata tradidit eidem episcopo,
quit quid habuit in Hall cum utriusque sexus mancipiis, edificiis, terris
5 cultis et incultis, sartaginibufl ac locis sartaginum etc. ea racione, ut
ipsa, tam diu viveret, possideret. Post discessum vero vite sue ad
altare S. Marie sanctique Corbiniani confessorw Christi Frisinge in ius
atque dominium egregii antistitis Egilberti successorumque suorum re-
funderentur. Econtra prelibatus pontifex tradidit deo devote imperatrici
10 Chunigunde lege precaria de rebus ecclesie sue curtem Ysona, curtem
Purckraina ac curtem, que dicitur Dorffa, curtem eciam Tegirenwac
cum terris cultis et incultis, cum ipso monasterio S. Zenonis ac reliquis
ecclesiis et decimis, cum mancipiis etc. usque ad felicem vite sue
terminum.1
35 Ipse iusticia mediante conservavit abbacialem M.oae-f-242.
burgk , quam quidam comes imperio voluit usurpasse anno
domini 1027.*
Reverecdus Egilbertus episcopus dedit canon icis Frisingensis f- 2404.
ecclesie de rebus ecclesie sue lcca nominata Viechtag, Oberndorff et
20 Zorogeltinga cum ecclesiis ad Oberenpach et ad Nidernpach cum ecclesiis ;
econtra prefati canonici in manus prefati venerabilis episcopi Egilberti
de rebus fratrum in comitatu Carniola, quidquid eisdem fratribus per
bone memorie S. Heinricum imperatorem traditum erat, in recompen-
sacionem dederunt 3
25 Item denique celeberrimus pontifex Egilbertus a pre- Conr. Sacr.
fato Chunrado imperatore universalem confirmacionem oDinium^* ***-
bonorum a prioribus regibus et aliis donatorum impetravit anno
domini 1029.4
Item commutavit sub eodem imperatore Diepirgaruith cum
30 Hasenpach anno domini 1032. 5
Impetravit eciam ab eodem predia iuxta Murum* anno domini
1033. cum curte Emlingen a.6
Hie eciam episcopus strennuus fuit in obsequio Chunradi W f.2424.
imperatoris, cuius eciam filium, videlicet Hainricum regem, sue
35 procuracionis vigilancie commendatum paterno educavit animo. Hinc Conr. Sacr.
est, quod ab eodem imp'eratore obti nu it curtem Alarun in Austria. MQ. 321 u.
Actum in provincia Thuringia anno dominice incarnacionis 1033. 7 '• ^*^ •
Omnibus hi is peractis ecclesiam istam diversis et optimis, ut pro MQ. 321.
parte in presenciarum cernitur, decoravit ornamentis. Ciborium enira,
40 * so Hs.
1 Daselbst 111, 694 ff. Vyl. oben S. 153, wo die gleiche Quelle be-
niitxt ist.
* Vyl. Metchelbeck, Eistoria Frisingensis 1, 1, 221; Bresslau, Jahr-
biicher des Deutschen Reichs unter Konrad II., 1, 215.
45 8 Bitter auf 11,276.
* Mon. Qerm. hist, Dipl. IV, 183 f.
* Bitterauf II, 279. Die Quelle aueh in W: 1031. Die Urkunde
von leixterem Jahr in Mon. Qerm. hist, Dipl. IV, 227 f.
* Mon. Qerm. hist., Dipl. IV, 260 f.
50 7 Daselbst IV, 259 f.
55 *
— 868 —
quod erat ante ignis vastacionem super raaius altare expansum, auro,
argento et lapidibus preciosis erat intextum. Tabulam* quoque ex
auro purissimo, que in diebus feet is ante ipsum altare deponitur, fabrili
opere conpegit. Barcofagum maius et duo lapides itinerarios et libit*
auro et argento et lapidibus intextos et cappas et casulas, que hie 5
habentur meliores, cum calicibus optimis ecclesie contulit. Plura cande-
labra circa chorum et pulpitum, in quo legebatur ewangelium, et duas
coronas , unam in choro dependentem , alteram ad sanctam crncem
miro opere, ut merito de ipso dici possit: Domine, dilexi t decorem
domus tue et locum habitacionis glorie tue, preparaverat. Cetera quo- 10
que altaria, videlicet sancte crucis et S. Steffani, tabulis et sarcofagis b
auro et argento cooper! is ornaverat. Crucem maiorem, ut hodie videtur,
argento cooperuit. Minorem quoque auro et margaritis cooper uit, par-
vain, que assidue defertur, de puro argento fabricari instituit. Ampullas
in cena domini deferendas cum septem candelabris et sedes ferreas tres 15
episcopales argento cooper t as preparari iussit. In multis quoque reddi-
tibus, quousque vixit, ecclesiam istam ditavit.
Chr. S. Steph. Et obiit feliciter 2. Non. Novembris anno domini 1039.
sepultus in sua kathedraliFrisingensi ecclesia in abside ante altare
sancti spirit us.1 20
Nitgerus XVIII. episcopus sedit annis 13,
fundator collegii S. Viti.
Ann. S. Steph. Anno domini 1040. c Nitgerus sancte Frisingensi ecclesie
52. pref icitur episcopus.
Conr. Sacr. Hie a tercio Hainrico rege universalem confirmacionem cunc- 25
MO. 321 torum ecclesie bonorum in meliori forma impetravit * anno domini
1039. Eenovari qucque fecit ab eodem tradicionem ad Alarun in
u. W f. 243' Austria anno domini 1040. 8 Ob eciam specialem graciam et servi-
tutem obtinuit ab eodem rege curtem Ostermundigam in pago Saltz-
gowe anno domini 1041. in Wormacia.4 Impetravit insuper ab30
u. 244. eodem ecclesias fioumimchirchn, Wowingen et Einlingen cum decimis,
huebis et mancipiis. Confirmavit denique idem Hainricus im-
perator, quidquid bone memorie presul Egilbertus ac hie Nite-
gerus episcopus tradid erunt et delegarunt ad altare S. Viti martyris
* Tabula Hs. b sacrofagis Hs. c so Hs. 35
1 In W schrieb Arnpeck : Et obiit 2. Nonas Novembris sepultus
ante altare sancti spiritus anno domini 1039. (die Ann. S. Steph. xum
Jahr 1140) et successit Nitkerus anno domini 1039. (SS. XXIV, 321, 45).
Nitgerus episcopus 18. Sedit annis 13. Quelle der Angabe iiber Egilbert
ist xum Teil der Text des Chr. S. Steph. : obiit anno 1039. ; sepultus est 40
in ecclesia sua kathedrali ante altare spiritus sancti. Ueber Egilberts
Grab vgl Schletht a. a. O. II, 30 f.
% Meichelbeck, Historia Frisingensis 1, 1, 236 f.; Stumpf, Die Reichs-
kanxler Nr. 2148.
» Metchelbeck a. a. O. S. 237 f.; Stumpf 2166. 45
4 Meichelbeck a. a. O. S. 238 f.; Stumpf 2213.
— 869 —
et fratribus 'ibidem deo servientibus, proprie retinendum perpetuo im-
periali auctoritate et privilegio anno doininice incarnacionis 1052. l
Hie obiit anno domini 1052. Idus Aprilis.2
De 19. episcopo Ellenhardo fundatore collegii
5 S. Andree.
Cuius institucio talis est:3
Eo tenore, ut ante omnia diyina officia peragenda clerus illic W 244'.
adunatus cum signo campanarum maioris ecclesie cam pan is » respondeant
nisi in solennitatibus sibi specificatis, scilicet Andree et dedicacionum
10 s u arum. In purifioacione S. Marie cum processione collegium maioris
ecclesie aggrediantur. Similiter feria quarta b post mediam quadra-
gesimam unum a diaconum ad officium scrutinii c ordinabunt d. In cena
domini omnes ad consecracionem crismatis cum debita solennitate con-
veniant officia, que sibi dominus episcopus iniunxerit, humiliter com-
15 pleturi. Item in parasceue officium eiusdem diei in salutacione sancte
crucis humiliter peracturi veniant. Similiter in sabato sancte pasce
sub silencio ad consecracionem cerei conveniant cum fratribus maioris
ecclesie ad benediccionem fontis processionem facturi. Item in die
resurrection is et feria secunda ac tercia solenniter induti cum processione
20 veniant cum populo suo processionem cum fratribus facturi. Item in
letania maiori et per omnes dies rogacionum cum cruce sua ac pro-
cessione plebis sue fratribus maioris ecclesie processioni occurrant et
humiliter peragant. Item in die B. Allexandri et sancte crucis fratres
maioris ecclesie conventum B. Andree cum processione adeant, cum
25 quibus illi usque ad basilicam ; S. Johannis redeant. Item in ascensione
domini, sicut moris est, cum processione veniant. In sabatho sancto
penthecostes cum silencio ad consecracionem baptismi veniant. In die
vero sancto penthecostes0 cum solenni processione venientes * remaneant,
quousque peractis missarum solenniis simul cum fratribus caritate
30 fraterna, sicut Lnstitutum est, reficiantur. In assumpcione quoque
B. Marie cum solenni processione venire non obmittant. In nativitate
quoque S. Marie ad vesperam cum solenni veniant processione. Similiter
die sequenti hora tercia ac peracta missarum solennitate simul cum
fratribus solenniter reficiantur et in opposita mensa domini decani
35 locentur. Verum merito per prefatam reverenciam cathedralem ecclesiam
n os tram honorari volumus , quoniam prefatum collegium S. Andree
a fehlt ffs. b quinta Hs. c servituti Hs. d ordinabit Hs. ® cum
silencio — penthecostes fehlt Hs. Ergdnxung nach W. * veniant Hs.
1 Meichelbeck a. a. 0. /, H, 511; Stumpf 2424. In W schrieb Arn-
40 peck noch folgende Notix ein : Nitkerus ditavit nos dignis reliquiis
S. Nonnosi, de quo Gregoriue in dyalogis tria famosa refert miracula.
VgL oben S. 62, 22, ausserdem iiber den hi. Nonnosus und dessen Stein-
sarg in der Krypta des Freisinger Domes Schlecht a. a. 0. II, 55.
■ Arnpeck in W : Nitkerus episcopus obiit anno domini 1052.
45 (dann sp&ter hinxugesetxt : 8. Idus Aprilis) et Ellenhardus successit (die
Ann. S. Stephani xum Jahr 1053).
8 VgL Meichelbeck a. a. 0. I, I, 254.
— 870 —
noetri8 dominicalibus specialiter alendum constituimus et ut noetri
memoriam habeant in suis oracionibus ac eorum, quorum collacione
predicta beneficia accepimus. Amen.
Ellenhardus XIX. episcopus sedit annis 25,
fundator collegii S. Andree. 5
Anno domini 1053. l Ellenhardus sancte Frisingensi
ecclesie preficitur pontifex.
Omr. Sacr. jjjc a rege Hainrico IV. impetravit privilegium stabilitatis et
W f 2dd* confirm acionem universalem omnium ecclesie bonorum anno domini 1057.*
Hie incepit et construxit ac fundavit ecclesiam col- 10
legiatam S. Andree in monte Frisingensi.8
MO. 32 J u. Hie preclarus pontifex impetravit ab Hainrico rege IV.
W f. 245. Pirian et Naubenburch » in Hystria sitas *> cum omnibus utilitatibus ad
eas iure pertinentibus ad monasterium B. Andree apostoli in civitate
Frisingensi anno domini 1062.4 i!>
MO. 321 u. Hie eciam obtinuit ab eodem rege abbaciam Buren in pago
W f. 245' Sundergone* sitam cum omnibus appendiciis ad ecclesiam sancte dei
genitricis et S. Corbiniani anno dominice incarnacionis 1065.6 Impetravit
ab eodem in marchia Histria has villas: Cubida, Leonca, Orpe, Kazari,
Truscula, Steina, Sancte Petre cum omnibus attinenciis ad ecclesiam 20
virginis Marie Frisingensem anno incarnacionis 1067.* Impetravit
u. 246. ab eodem 100 huabas aput Linthaha, Ascherichesburge c, Chuniges-
brunen 4 , Noewendorff » , Hahilowe & cum omnibus appendiciis anno
dominice incarnacionis 1074. 7
f. 247. Notum sit omnibus Christi fidelibus, quod Ellenhardus huius25
sedis episcopus curtiferum apud Sigihofstetin « delegavit ad a 1 tare S. Petri
in cripta tali videlicet tenore, ut alicui de fratribus commisso f misse
celebrentur ad predictum altare pariterque fratribus inde servicium s
exhibeatur in anniversario episcopi die.8
Ann. S. Steph. Anno domini 1078. in vigilia S. Gregorii obiit Ellenhardus 30
52- episcopus F risingensis, fundator ecclesie S. Andree cum 20 pre-
bendish et officialibus, in ea sepultus 5. Idus Marcii.9
* so Hs. t> 'sites Hs. c Asche Richesburge Ha. a Chumigesburmen
Hs. e Engibofstetin Hs. f alicui de alta fratribus comitatur Ha.
s serviencium Hs. h prebendiis Hs. 35
1 Die gleichen Zeitangoben macht Arnpeck in W (SS. XXI V, 321, 50).
* MeicheWeck a. a. C. /, H, 575 f.; Stumpf 2532.
• Siehe die vorausgehende Urkunde. Vgl. oben S. 61, 30 .
4 MeicheWeck a. a. 0. L 1, 258; Stumpf 2612.
ft Meiclielbeck S. 259 f.; Stumpf 2679. 40
• Meiclielbeck S. 261.; Stumpf 2700.
7 MeicheWeck S.268f.; Stumpf 2782.
8 Bitterauf //, 458.
9 Eine mit diesem Abschnitt gleichlautende Notix sohrieb Arnpeck
in W tin (gedr. SS. XXIV, 321, 52). Ueber das Orab vgl Schleeht a. a. 0. 45
//, 64 f.
— 871 —
Megenwardus XX. episcopus sedit annis 20
raense uno diebus 9.
Anno domini 1078. Megenbardus sancte Frisingensi ecclesie Ann. & Steph.
11. Eal. Aprilis preficitur episcopus. 52.
5 Hie opidum seu castrum nominatum Puteperch 30 libris com- Conr. Saer.
paravit a quodam nobili viro Adalramo de Smuteahusin.1 W f. 24V.
Hie obiit quarto Eal. Maii anno domini 1098.' Hie a\trics.t u a Ann. S. Steph.
est pro episcopatu cum quodam Herimanno et obtinuit. 53. 52.
Heinricus deEberstain XXI. episcopus sedit annis39
10 mensibus 5 diebus 23. 8
Anno domini 1098. Heinricus Frisingensi ecclesie 4. Ksl. Ann. S. Steph.
JuUi* preficitur episcopus. 53.
Hie ob suam suorumque memoriam predium in Ebersdorf et Conr. Soer.
quidquid in Gries* habuit ad altare S. Marie in communem uaumW f. 248.
15 fratrum ibidem deo militancium tradidit exceptis 20 huebis, quas pro
sua parentumque et omnium debitorum suorum animabus ad altare
8. Leonhardi in usum fratrum ibi deo militancium et in stipendium
Christi pauperum ad idem altare pertinencium destinavit.4
Hie sepultus est in capella S. Leonhardi tale habens
20 epithavium : Anno domini 1137. 7. Idus Octobris obiit epi-
scopus Hainricus de Eberstain. Rexit 39 annis, mensibus 5,
diebus 23.5
Otto XXII. episcopus sedit annis 20.6
Anno domini 1138. Otto sancte Frisingensi ecclesie p re- Ann. S. Steph.
25ficitur episcopus. 53.
Hie impetravit a rege Chunrado II. fratre suo u te ri n o Conr. Saer.
confirmacionem etb renovacionem omnium sancte Frisingensis ecclesie Wf.248'.
privilegiorum anno dominice incarnacionis 1140.7 Impetravit simi-/". 249.
liter omnium bono rum ecclesie sue confirmacionem a papa
30lnnooencio II.8
a so H*. b fehlt Hs.
1 Bitter auf II, 478.
* Alle Zeitangaben dieses Abschnitts sind von Ampeck aueh in
W eingeschrieben (gedr. SS. XXIV, 321, 54). Ebenso der tetxte Sat*.
35 » *S6 Ampeck aueh in W (SS. XXIV, 321,57I8).\
4 Bitterauf If, 524 (n. 1728 und 1729).
* Der Text des Epitaphiums aueh in W (SS. XXIV, 321, 59), wo
Octobris aus Decembris geandert ist. Vgl. aueh oben im Chr. Baioar.
S. 163, 31. Das obige Epitaphium ist nicht mehr vorhanden; an seiner
40 Stelle ist wohl kwrx nach Arnpeeks Zeit die bei Schleeht a. a. 0. I, 63
besehriebene Orabplatte angebraeht worden.
0 Ampeck in W : Otto Magnus episcopus 22. cepit anno domini
1138. Sedit annis (19 durchstrichen, dann gedndert in) 20.
7 Meichelbeck I, 1,319; Stump f 3412.
45 8 Meichelbeck I, I, 320 f.
— 872 —
Hie eciam preclarus pontifex anno domini 1141. fun-
davit monasterium Novecelle prope Frisingam S. Petri
ordinis Premonstratensis 22. anno ab incepcione eiusdem
ordinis.1
f. 249*. Item nota, quod quidam ministerialisS. Marie Willebolt deWippen- 5
hawsen curtiferum unum aput Richkerespuch super altare S. Steffani
prothomartyris Christi delegavit eo tenore, quod ipse curtiferum in
Wippenhawsen beneficiali iure possideret. Obeunte autem eo filius eius
Geroldus alium curtiferum aput Lentpretehusen super idem altare contra-
didit ea condicione , quod ipse cum duobus successoribus suis , filio 10
scilicet et nepote , predictum curtiferum in Wippenhawsen ab omni
servicio libere possideret. Pefuncto vero Geroldo filius eius Diepolt
tradidit ad predictum altare duo proprietatis sue curtifera, unum aput
Ismaning et alteram aput Truhteringen, et unum molendinum aput
Vettingen, quod ipse aa Frisingensi episcopo in beneficio possederat b , 1^
et ab eodem donari ad sepe nominatum altare impetravit et pretaxatum
aput Wippnbawsen in proprietatem sibi commutavit. Hec complacitacio
facta est anno dominice incarnacionis 1141., presente et idem concambium
confirmante domino Ottone venerabili huius sedis episcopo et Sigemario
abbate predicti mon astern.* 20
f. 249. Item Conradus Romanorum rex decrevit regia auctoritate,
ut ministeriales c Frisingensis ecclesie in ea libertate permaneant,
in qua ministeriales regni et cetera rum ecclesiarum, anno in-
carnacionis 1143 d.*
Rahew., Oest. Anno ab incarnacione domini 1158. 10.* Kal. Octobris regnante 25
Frid. IV, £4 serenissimo Friderico anno imperii eiusdem 3., regni 5. Otto venerabilis
U' ^Tuiri ^oo I nu*us ^k antistes ab hac luce deo vocante migravit. Is primum
• velut celitus et a deo missus cum ecclesiam nostram reperisset omnibus
fere bonis destitutam, distractas facultates, col la pea pallacia, familiam
attritam, religion is monasteriorum G nullam vel parvam memoriam, ope 30
divina tandem ipsam in eum locum reduxerat, ut clero religionem,
familie libertatem, facultatibus copiam, edificiis decorem ab hac luce
subtractus restituisset, eiusque cura, labor et meritum circa sedem et
gentem suam tanti extiterant, ac si non tarn instaurator quara fund a tor
illius exstitisset. Huic negocio prestabat aminiculum et opera turn genus 35
viri, turn probitas, turn conversacionis estimacio. Nempe er at imperatoris
Heinrici IV. nepos, sororius Heinrici V., Conradi regis frater uterinus,
magni Friderici imperatoris augustissimi patruelis ex clarissimo regni
principe Leopoldo march ion e f patre et matre Agnete filia quarti Heinrici
imperatoris, pariter cum fratribus suis germanis 8 Leopoldo duce Bavarie 40
et Heinrico duce Bavarie, sed post 14 annos 7 ducatu norico
a con Hs. b possiderat Ha. c roinisterialis Ha. <* 1043 Hs*
« monasterium Hs. t orien talis Zus. Hs.
1 Vgl. oben S. 165, Anm. 4 und 5 und S. 736, 28.
* Bitterauf II, 366. 45
8 Meichelbeck 1, 1,326 a; Stump f 3450.
4 So Rahewinus; dagegen Conradus Sacrista : 5. Kal. Octobris.
* Beide Werke liegen xu Orunde ; vgl. oben S. 735, Anm. 2.
8 Hier ist ausgelassen : Conrado Pataviensi episcopo.
7 Vgl. oben S. 177,3. 50
— 873 —
resignato creatO in ducem Austrie, necnon et sororibus Agnete
ducissa Bohemie et Berta ducissa Polanorum et Margaretha * marchio-
nissa de Monteferrato, consobrinaa imperatrice Hyspanie Gerdrudea.
De tanta, inquam, tamque illustri parentela proles ipse*> nobilissima
5traxit originem. Litterali sciencia non mediocriter aut vulgariter in-
structus inter episcopos Alemannie0 vel primus vel inter primos habe-
batur in tantum, ut preter sacre pagine cognicionem, cuius secretis et
sentenciarum abditis prepollebat, philosophicorum d atque Aristotelicorum
librorum subtilitatem in topicis, analeticis atque elencis fere primus
10 nostris finibus apportaverit. Erat enim arcium liberaliura et
sacre theologie inagister. Ob ea et aliarum multarum privilegia
graciarum, fiducia quoque tarn secularis prudencie quam eloquio fretus
facundissime lingue, cum sepius in causis ecclesie coram regibus et
principibus constantissime ageret et exinde sibi gloria laudem, laus in-
15 vidiam, ut assolet, non modicam peperisset, laqueos adversancium im-
perterritus declinavit et obloquencium ora sine lesione probe probus
evasit. Sane vivendi modum iuxta Cisterciensis ordinis religionem
instituerat ibique in monasterio Morimundensi primo abbas, eousque
probatus et electus inventus, ut merito sibi diceretur: Amice, ascende
20superius. Episcopus factus transcurso iuventutis fervore ac sopito lubrice
etatis incentivo oleum peccatoris declinans et iusticiam suam in con-
spectu hominum et favore facere parvipendens deo pocius, quern con-
sciencie et corda non fallunt, placere satagebat, attendens illud ewan-
gelicum : Nesciat sinistra tua, quid faciat dextera tua. Unde est factum,
25 ut, si quid ex conversacione mundana pulverulencie contraxisset, in
present! lingua detrahencium, que ut gladius acutus, raderetur atque
purgaretur. Siquidem supradicto principe Friderico patrueli suo in
ytalicam expedicionem iter agente, cum et ipse sicut necessarius et
perutilis imperii negociis ire debuisset, nutu divino contigit ipsum iter
30 retractare, ut vir religiosus® inter manus fratrum orancium pocius quam
inter strepitus preliancium expirans dicere posset: Domine, suscipe me,
ut cum fratribus meis sim, cum quibus etc. Benigne vero ab imperatore
dimissus multis gemitibus commissam sibi sue benignitati commendavit
ecclesiam ac quodam spiritu prophetico de fine suo prescius, ne post
35 mortem suam ipsam aliquo modo gravaret et f libertate eleccionis, ut
iam sepius in aliis ecclesiis factum esse dicebatur, earn nullo modo
privaret, postulavit atque super hoc fide accepta ad propryain sedem
rediit. At q ue cum aliquibus de morte sua seu per visionem seu per somnia
revelatum fuisee referentibus et commonentibus quibusdam religiosis s
40 cognovisset, salutatis fraterna caritate media quam in time fratribus et
valedicto magna cordis contricione et lacrimarum effusione multis
astantibus et contuentibus, banc sedem deseruit, occasione visitandi
Cistercienee capitulum viam carpit et iam dudum languore ac debilitate
corporis invalidus laborioso i tin ere, nichil tamen adhuc suis, qui secum
45erant, metuentibus, ad prenominatum Morimundinense monasterium
pervenit. Ibi per aliquot dies lecto Cubans et iam de obitu suo nequa-
» 80 Hs. b ipsa Es. c Alimonie Hs. & philosophorum Hs. ® re-
ligiliosus Hs. f in Hs. K religionis Es.
1 In der Quelle : Ita.
— 874 —
quam dubius, dura sacro liquore, sicut moria est, perunctus fuisset et
de omnibus rebus suis propriiR laudabili testamento ordin asset, inter
cetera se kathohce fidei assertorem iuxta aancte Romane ymo universalis
Conr. Sacr. ecclesie regulam professus est. Deinde multa prius cordis contricione
MO. 322. et humili confessione reatum suum cognoscens in tan turn eciam, ut de 5
minimis petens veniam jservorum suorum prosterneretur pedibus, sumptis
sacrosanctis misteriis in medio multitudinis sanctorum hominum tarn
episcoporum quam abbatum unacum ipso laudes canentium atque de
interitu tanti viri miserabili fletu & condolencium, necnon et immoderatam b
cordis contricionem c seu humilitatis exhibicionem <* divinitus illi inspira- 10
tam<> cum non modica admiracione animadvertencium domino spiritum
reddidit.
Cuius rev era morte summa prudencia mentis, regalis forma cor-
poris, tibi, Frisingia, laus et gloria specialis, tocius ecclesie spes maxima
et decus eximium et, quidquid humana fragilitaa novit esse iocundius, 15
totum, proch dolor, in momenta evanuit. Felix utique et pro meritia
suis divino munere donatus, ut antea raptus sit, quam unicam suam,
dilectam suam ecclesiam hanc videlicet, cui ipse spiritali et intimo amore
connexus fuerat, in favillam et cinerem con versa m vidisset et submersam .
Vere, si quando abundavit delictum, superabundavit et gracia, et veiut, 20
ait apostolus: Corporalis exercitacio ad modicum valet, pietas vero
ad omnia, et super eundem locum Jeronimus: Omnis summa discipline
nostre in misericordia est, quam sequens, et si lubricum carnis patitur
vapulabit; siquis autem solum exercicium corporis habuerit, perennea
pacietur penas. 25
Eahew. I. e. Cum autem adbuc vivens locum sepulture sue fratribus digito
demonstrasset extra ecclesiam in loco humili, ubi scilicet ab omnibus
fratribus calcari debuisset, huic eius ultime voluntati obviandum puta-
batur et intra septa ecclesie iuxta maius altare honorifice tumulatus
est, eiusque sepulchrum a cunctis fidelibus honore et veneracione 30
dignum habetur.
Ragewinus vero, canonicus Frisingensis, abbreviator
et notarius suus sibique multum familiaris, qui morti eius
preciose interfuit, hoc epitaphium composuit et tumulo eius in-
scribi feci t : L 35
Libram Phebus subiit cum falcitenente f,
Luci nox prevaluit die decrescente,
Vita minus habuit morte prevalente,
Otto quando corruit raptus heu ! repente.
Hie, si gradum consul is : presul dignitate; 40
Formam: decens, habilis, iuvenis etate;
Genus: alta nobilis regum maiestate;
Mores : comniendabilis mira piobitate.
a fletum Hs. t> immoderata Hs. c contricione lis. <* exhibicione
Hs. e inspirita Hs. f facili tenente Hs. 45
1 So auch oben in der osterreiekischen Chronik S. 737.
— 875 —
Monachum se prebuit, si religionem,
Ydeas asseruit, si posicionem.
Virgo, cuius meruit intercessionem,
Eius ad quem genuit agat mencionem.
5 Huius» frequeus ocium in philosophia,
Maius exercicium in theologia,
Fed us sibi mutuum cum philo[logia],
Nunc sit ei speculum summa theoria.
Plangat hunc German i a planctu generali,
1Q Magis tu, Frisingia, orba viro tali,
Cui tot privilegia dono special i,
Jugi querimonia debes lamentari.
Huiu8a in*> teb studio studium vigebat;
Grata disceptacio plures acuebat.
15 Quid mos aut quid racio, nemo non videbat ;
Fraus et cavillacio la tens non latebat.
Hie sacrum ecclesie sublimavit cultum,
Ipse dedit strepere logicum tumultum.
Hoc in eius cinere to turn est sepultum.
20 Talem nemo plangere potest satis multum.
Quis nunc tan tarn gloriam formis affirmabit?
Quis ad consequenciam tropos revocable?
Aut quis eleganciam dictis assignabit?
Hew qualem sentenciam scola vento dabit !
25 Quid rerum compactio sagax, dum rimatur,
Mathesis abstractio quid, dum contemplatur ?
Quid nisi hie privacio, per hunc dum probatur,
Quid amborum accio morte sciri datur?
Huius necemd patria juste dedignata,
30 Clara dolens atria rectore privata,
De se bene meritum cernens in favilla,
Ivit in interitum pariter et ilia.
Quitquid in orbe beat preclaros0 et meliores,
Presutis Ottonis mire cumulavit honores.
36 Si proavi vel avi probitas, sacer ordo, potestas
Deberentf mortis furias cohibere molestas,
Non moriturus erat preclareg preditus illis.
Heu talem communibus accessisse favillis,
Quam facunda viri vox, qualis phylosophia,
40 Hortatu regum docet edita chronographia.
* Cuius Hs. b rite Hs. c renovabit Ha. d nece Hs. ® preclarefl Hs.
1 Deberet Hs. s preclarus Hs.
— 876 —
Lux it eum propria secies co mi tat a ruina.
Eius sensit opem sedes relevata ruina.1
Propicietur ei deus et pia virgo Maria.
Tantas ad exequias turba populorum
Pias fun da t lacrimas mestum ducens chorum! 5
Ad preces continuas et lamenta quorum
Ilium salvet, animas qui beat iustorum!
Hie Otto presul dignissimus cronicas ad sua tempora
perduxit.2
Albertus episcopus XXIII. sedit annis 24. 10
Ann.S. Stepk. Anno domini 1158. Albertus Frisingensis prepositus eidem
54. sane te ecclesie episcopus eligitur.
Rahew. IV915 Ottone episcopo 10. Kal. Octobris defuncto paucis post mensibus
u. Conr. Saer. Nonis Aprilis, que fuit dominica palm arum et est circa solsticium estivale,
MO. 322. bora, matutinal i civitas Frisingensis penitus incendio conflagravit, adeo 15
quod, ut taceam de maioribus ecclesiis, que cum ornamentis perierunt,
sedeque ipsa et pallacio , nee u 1 1 a de minoribus capellis et oratoriis
superfuit. Domus eciam et officine canonicorum et domus militum
Conr. Socr. exceptis valde paucis cremate sunt. Nam ex orientali latere montis
vis ignis erumpens cum ad alta culmina maioris ecclesie ascendisset 20
ibique nutri men turn accepisset, vi caloris et vento scintille evolute
occidentalem partem montis flammis cinxerunt, unde populus in medio
subita formidine [percussus fugam cepit; corpus suum flammis eripere
iam summa salus fuit. Turn ventus imminens omnia permiscebat,
miserabilis ubique ruina patebat. Euit sedes kathedralis ac imperialis 25
dignitas edificiorum. Ruit ciborium deauratum. Euit chorus insignia
in auro et argento mirabili artificio fabricatusa. Euit candelabrum
30 libris comparatum. Euunt corone cum cancellisb suis mirabili opere
fabricate. Euunt laquearia picta et erate trabes. Euit domus organorum
et turris regalis cum dulcissimo Bono campanarum. Euit et ipsum30
palacium cum suis capellis depictis auro et argento. Euit et bee sedes
a fabricatum Hs. b concellis Hs.
1 Diese Zeile nur in der Handschriftengruppe A von Eachewins
Qesta. Sie scheint nur der Versuch einer UmbUdung der vorausgehenden
xu sein. Oben S. 738, 25/26 fcklt sie. 35
' In einem Randxusatx xu W Bl. 25V sagt Arnpeck (SS. XXIV t 322)
iiber Otto ausserdem: Hie eciam cum rege Eomanorum Conrado II.
fratre suo uterino in Greciam Siriamque profectus belli 8 omnibus inter-
fuit, que cum Turcis Sarracenisque seu secunda seu adversa gesta sunt,
consilioque et arm is rem iuvit. Vidit Hierosobmam et sacram domini 40
salvatoris tumbam ipseque in Jordane lavari meruit. Neque in tot
curis totque laboribus studia litterarum neglexit in ocio negocium, in
negocio ocium sectatus. Ecclesiarum causas, pupillos viduasque et omne
oppressorum genus hominum apud regale tribunal indefesse tutatus est.
Ad cuius tumulum miracula fiunt, que deus per suum dilectum operatur. 45
Man erkennt hier den in der bsterreichuchen Chronik oben S. 735 f. ver-
icendeten Text des Franciscus de Pavinis.
— 877 —
B. Andree cum suis omnibus orn amentia. Et ut ineffabilem illius cladem
noctis paucis absolvam, omnia brevi et sub bora momentanea visa sunt
in cinerem concidere ».
Sequenti vero anno locus ipse, ubi maior ecclesia et sedes cathe- Rah. IV, 16.
5dralis fabricanda erat, fulmine percussus, ictus celesti igne conflagravit.
Novacella quoque eodem anno crematab fuit. Conr. Sacr.
Hec ecclesia eo tempore in tali statu fuit, quod rebus, edificiis Rah. IV, 15
et diviciis pene omnibus collateralibus et vicinis episcopatibus aut maior u. Conr. Sacr.
erat aut equal is, cleri probitate tarn insignis, ut in eius honestate et 323.
10 disciplina, in liberal itate c, in literarum sciencia rari pares d, meliores et
superiores in orbe° Romano nulli haberentur. Aput homines religiosos Conr. Sacr.
et spirituals vehemens circa omnem literal is sciencie disciplinam appli-
cacio, aput seculares vero beneficiorum liberal is exhibicio tocius probi-
tatis et honestatis laudem conferebat, max i me tamen* dignitas tanti
15 presulis, de quo diximus, eorundem famam per ora principum diffundebat.
Nee tibi, fortuna, satis scelerosum fuit, hiis invidere, nisi et nos tua
impudencia tamquam exules a patria videremur superesse.
Hanc Frisingensis civitatis multiplicem cladem et erumnosi casus Rah. IV, 16
eventum nonnulla prodigiorum indicia precesserant. Quadam enim vicew. Conr. Sacr.
20 in die circumcisionis domini cum ad missam solennem presbyter altari 323.
maiori assisteret et iam sacri secreti ultimum resolvisset silencium, calix
cum sanguine ita prorsus eversus et8 super altare in conspectu omnium
effusus est, ut nee stilla superfuisset. Sed prudentissimus episcopus omine
tali nil prosperum auguriatum esse presciens, ieiuniis et letaniis divinam
25 animadversionem preveniri atque placari persuasit. Per idem quoque
tempus monstra quedam quadrupedia, alia quoque fantasmata de nocte
visa sunt tarn a veracibus clericis quam a laicis hinc inde volare. Fere
bestie, utpote vulpes et lepores, pastoforia ecclesie et officinas canoni-
corum ingresse velut domestice laqueos sibi capcionis imponi non ab-
30nuebant. Pueri et puelle per raediam civitatem sepius processionem
agentes, veras letanias imitantes iocis suis gravia nobis seria portenderunt h.
Ullule, upupe, bubones toto anno* funebria pereonantes lugubri voce
aures hominum repleverunt. Pilosi, quos 8a tiros vocant, in domibus
plerumque auditi. Necnon et mures ^ egressi de cavernis cetum fratrum
35 in choro perturbaverunt.
HuiuB mine ac desolation is J calumnia talibus presagiism pro-
phetati s prefata Frisingensis ecclesia oppressa, ymo funditus deleta, divina
opitulacione ac diligencia Alberti1 presulis paululum respirare cepit.
Eodem anno prefatus pontifex post tantam desolacionem quibusdam Conr. Sacr.
40 dubitantibus et nullam de reparacione spem habentibus dei omnipotentis MO. 323.
clemencia, que de se dicit: Ego occido etc., mirabilitern instigatus, forti
a considere Hs. t> terminata Hs. c libertate Hs. d pari Bs.
e vrbe Hs. f turn -Hs. g est Hs. h portenterunt Hs. » hier fehlt in
tectis der Quellen. ^ muros Hs. * desolacione Hs. m prosagiis Hs.
n miserabiliter H.
45 l Arnpeck gibt hier die Quelle nur mangelhaft wieder , tcelche
sagt (SS. XXIV, 323) : . . . Alberti presulis, qui in presenti gubernabat
(W : gubernat) aecclesiam, et Ottonis, quem prefatus autistes, de cuius
morte diximus, optimis artibus instituit euraque adhuc vivens divina
gratia annuente aecclesiae nostrae prefecit, paulum respirare cepit. Eodem
50 namque anno prefatus Otto post tantam desolationem . . .
— 878 —
animo, prudenti consilio ecclesiam nostra ra, que non solum in se ipsa
aut in claustri edificio, verum et in a omni possessione canonicorum e t
familie assidentis • prorsus corruerat , quibusdam tamen disuadentibus
reparare cepit, turrim et murum extremum, qui nondum corruerat,
lignorum edificio munivit b, scissuras novo cemento et lapidibus conpegit, 5
officio as quoque fratrum locavit. Sequenti vero anno claustrum ex-
cellencioric structura restituit. Cam pan as tres reformavit. Et inter
hec omnia fratribus victum administrando, familie consulendo, ipse in
propria persona turn in rerum disposicione, turn eciam proprio manuuin
labore die noctuque desudavit, sum ma mentis et corporis diligencia 10
spem patrie nobis et salutem vite contulit. Multa quoque bona ecclesie
nostre distracta consilio et auxilio principum restituit.
W f. 252'. Nam et per Fridericum imperatorem iusticia mediante
missus est in possessionem terre de Gudaga cum eius appendiciis.1
/. 253. Eodem modo recuperavit possessionem tocius comitatus de Catubriol5
anno ab incarnacione domini 1159.2
f. 255. Item Heinricus de Bruneswic quondam dux Bavarie et Saxonie
eo anno, quo de Bavaria et Saxonia per imperatorem sen-
tencia principum proscriptus fuerat, forum in Veringen cum
ponte, quod ecclesia Frisi ngensis a longe retroactis temporibus quiete 20
possederat, destruxit el illud in villam Munichen violenter transtulit.
Qu ocirca Albertus Frisingensis episcopus ad imperatoris Frideric1
presenciam accedens illud conquerendo significavit. Qui sentencia
princip u m prefati Heinrici factum temerarium in irritum imperiali
auctorita te iudicavit et translacionem predicti fori in vacuum re- 25
vocavit ipsumque forum cum ponte memorato episcopo suisque suc-
cessoribus et sue ecclesie restitui imperpetuum confirmavit. Acta
sunt hec anno ab incarnacione domini 1180. Ratispone in solenni curia
3. Ydus Julii.8
f. 253. Hie preclarus pontifex predia sua, que vel patrimonio suo30
habuit vel in episcopatu conquisivit, ad divinum servicium in memoriam
sui ordinavit; noluit enim morlalibus heredibus ea relinquere, sed
in usum fratrum canonicorum Frisingensium tradidit ad altaria, que
construxit et propria manu consecravit: Item B. Marie Magdalene.
Item S. Marthe domini nostri hospite. Item S. Anne. Item S. Marie 35
egipciace. Item B. Castulo in Mospurgk. Item S. Marie in Erohing.
Item S. Johanni baptiste. Item ad altare S.Marie virginis in ecclesia
S. Johannis baptiste etc. Acta coram Ottone duce Bavarie etc.
Sequitur litera4 tradicionis Alberti episcopi Frisin-
gensis. 40
/. 253. In nomine sancte et individue trinitatis. Ego Albertus dei gracia
Frisingensis episcopus. Notum esse volumus tarn presentibus Christi
fidelibus quam futuris, qualiter, secundum quod dominus menti nostre
concessit, de prediis nostris, que vel patrimonio nostro habuimus vel in
a fehlt Hs. b so Hs. besser als MO. c excellenciora Hs. 45
1 Meichelbeck i, /, 353 f. ; Stump f 3845.
2 Meichelbeck /, /, 354; Stump? 3852.
8 VgL oben S. 186 f., Kap. 65 und 66.
4 Oedr. bet Meichelbeck I, i, 367 f.
— 879 —
episcopatu iusta racione conquisivimus, ad divinum servicium in memoriam
nostri et omnium debitorum nostrorum ordinavimus. Ex debito a enim
officii nostri, quo nos pec cat ores dominus sibi servire non dedignatus
est, dignum duximus et iustum omnia nostra divino servicio delegare
5 quam aliquibus mortalibus heredibus ea relinquere. Hec est ergo anno-
tacio bonorum, que sancte dei genitrici virgini Marie dominoque nostro
S. Corbiniano necnon aliis Sanctis, quorum nos memoriam in veneracione
dominus habere voluit, cuius eciam instinctu festivitates eorum solenniter
celebrandas instituimus et altaria eis construximus et in ipsorum honore
10 consecravimus, propria manu tradidimus et delegari fecimus: Duas curtes
predii nostri in Haselpach, unam S. Marie Magdalene et alteram S. Marthe
domini nostri hospite in dolem delegavimus. Predium in Richenkirchen
et partem decime eidem b S. Marthe dedimus in usum fratrum nostrorum
Frisingensium canonicorum ad persolvendum inde plenum servicium in
15 solennitate prenominate virginis. Curtem in Pallenhawsen et item partem
terciam decime in Richenkirchen S. Anne matri sancte genitricis domini
tradidimus ad persolvendum fratribus predictis inde plenum servicium
in festivitate S. Jacobi apostoli. Curtem in Rapolteskirchen cum decima
tradidimus predictis fratribus ad persolvendum eis plenum inde servicium
20 in concepcione S. Marie perpetue virginis. Dec imam in Rore/imos et
ecclesiam Incenmos cum tota decima ad altare S. Marie egipciace con-
cessions ad persolvendum predictis fratribus in ipsius festivitate plenum
servicium et prediolum in Izelingenc in dotem eidem altari. Curtem
in Swanhiltdorflf tradidimus beato martyri Castulo in Mosburgk in usum
25 fratrum ibi deo serviencium ad persolvendum eis inde plenum servicium
in anniversario nostro. Hubam in Swanhiltdorflf dedimus in dotem
S. Marie Erchingen. Curiam in superiori Haselpach dedimus in dotem
S. Marie virginis eiusdem ecclesie delegandam ad altare matricis ecclesie
solenni eius consecracione ad luminaria ibi iugiter concinnanda. Predium
30 in Tagolfingen dedimus in dotem ad altare S. Johannis baptisie et
hubam in Unzechoven. Dotem in Lobenenger destinavimus ad altare
S. Marie virginis in ecclesia S. Johannis baptiste. Patrimonium nostrum,
universum scilicet predium in Harthoven, primo fratribus nostris tradi-
dimus in novam oblacionem, hac videlicet paccione, ut plenum inde
35 servicium in anniversario nostro et plenum in anniversario fratris nostri
Udalrici et plenum inde servicium in anniversario sororis nostre Herburge
ab officiali scilicet predicte oblacionis singulis annis eisdem fratribus
persolvatur. Postea placuit nobis commutacionem facere cum illis et
in reconpensacionem predictorum bonorum tradidimus eis quatuor curtes
40 in Bergen cum omnibus illuc attinentibus et decimam in Hegelnhawsen d
et predium in Wernburgowe e, quod de manu viri nobilis emi, scilicet
Friderici de Pangn , cum prefata paccione predictorum serviciorum.
Predictum vero patrimonium nostrum in Harthusn delegavimus et
destinavimus in usum et dominatum successorum nostrorum episcoporum
45 et memoriam nostri et pare n turn nostrorum. Hec omnia coram duce
Ottone firmavimus et coram aliis principibus. Et ut hec rata, firma et
inconvulsa in omne evum permaneant, hanc paginam inde scribi et im-
pressionis nostre sigillo fecinms communiri cum testibus subscriptis, quorum
hec sunt nomina : Otto dux Bavarie. Dietricus comes de Wasserburgk.
50 » debita Ha. b eiusdem Ha. c Belingen Ha. d Regelnhawsen Ha.
e Wernbiegowe Hs.
— 880 —
Otto landtgravius. Prelati de cboro : Berchtoldus decanus. Chunradus
prepositus S. Andree. Albeno propositus S Castuli. Ortuinus propositus.
Fridericus prepositus de Wertse. Chunradus S. Viti prepositus. Prelati
in episcopatu : Bait mania abbas de Schiren. Hainricus prepositus
de Sceftlarn. Engelechalcus prepositus S. Petri Novecelle. Dietricus 5
prepositus de Undeinestorff. De laicis nobilioribus : Burchart de Staine.
Altman et frater suus de Abenspergk. Uiricus de Wiskenvelt a. Vol-
ramus de Wigkgershoven. Hadmarus de Ahusin et fratres sui Cunradt
et Eberhart. De ministerialibus : Waltman de Paspergk et frater eius
Fridericus. Rudolff et Otto de Waldegk. Ewerhart de Werd. Hainricus 10
felix puer. Adnolt de Torinpach. Eberhart Kaste et frater suus Liebhart-
Engelraan et frater suus Hainricus de Haihedorff et alii multi. Acta
sunt hec anno ab incarnacione domini 1181. regnanto Friderico imperatore
Romanorura Augusto anno regni eius 29., anno autem domini Alberti
Frisingensis episcopi 22. 15
/. 254'. De teloneo b in Veringen et eius destruccione et edificacione opidi
Monacensis:
/. 255. In nomine sancte et individue trinitatis. Fridericus dei gracia
Roman or um imperator et semper Augustus. Que imperiali statuuntur
auctoritate, Uteris competit annotari, ne vel transeuncium temporum 20
antiquitale in oblivionem deveniant vel pravorum hominum fraudulentis
machinacionibus indignam sui mutacionem incurrant. Noverint igitur
universi tarn presentis quam future etatis fidelesc imperii, qualiter dilectus
noster Albertus Frisingensis episcopus ad maiestatis nostre presenciam
accedens humiliter nobis conquerendo significavit , quod nobilis vir 25
Heinricus de Bruneswic, quondam dux Bavarie et Saxon ie, forum in
Veringen cum ponte, quod ecclesia sua a longe retroactis temporibus
quiete possederat d , destruxit et illud in villain Muncben violenter
traustulit. Cuius siquidem rei Veritas etsi nostre constaret serenitati,
ipse tamen earn septem legitimis ° testibus in nostra probavit audiencia. 30
Sunt erg o hii: Chunradut* Saltzpurgensis archiepiscopus, Chuno Ratis-
ponensis episcopus, Berchtoldus marchio His trie, Gebehardus comes
de Sultzpach, Otto palatinus maior, frater eius minor, Fridericus
burgravius. Consequenter igitur super eadem causa a principibus nostre
curie requisita sentencia iudicatum est, quod prefati Heinrici factum 35
temerarium in irritum ducere imperialis deberet auctoritas. Quocirca
secundum f iuris tenorem translacionem predicti fori in vacuum revo-
cantes ipsum forum cum ponte memorato fideli nostro episcopo Frisin-
gensi suisque successoribus restituimus et presentis scripti privilegio eis
et sue ecclesie in perpetuum confirmamus. Item ad instantem & pretaxati 40
venerabilis episcopi postulacionem ex indulgencia imperialis clemencie
permi8imus et benivolo assensu approbavimus, ut predia, quecunque
sumptibus suis* ipse conquisivit, pro libitu suo ecclesiis vel aliis reli-
giosis locis seu ad altaria quelibet posset contradere et de eorundem
prediorum redditibus pro suo arbitrio ordinare. Et uth hec nostra 45
constitucio in omne evum rata permaneat et inconvulsa, presentem
paginam in memoriam facti scribi fecimus et maiestatis nostre bulla
communiri. Testes huius rei : Chunradus archiepiscopus Saltzpurgensis,
Chuno Ratisponensis episcopus , Berchtoldus marchio Histrie , Otto
a Wiskenvelt (so W) bis de fehlt Hs. b Theolonio Hs. c fidelis Hs. 50
d possiderat Hs. e legiptimisH^. * fehlt Hs. g instanciam Hs. & Vt etHs.
— 881 —
palatinus maior, Otto palatinus minor, Gebehardus comes de Sultzbach,
Fridericus burgravius. Item alii testes, qui eidem negocio intererant :
Dietpoldus Pataviensis episcopus, Heinricus Curicensis elect us, Gaffidonius
Mantuensis episcopus, Gotfridus cancellarius, Rudolfus notarius, Romarius
5 propositus Halverstatensis, Hainricus burgravius, Siboto comes de Neun-
wurgk, Heinricus de Altendorff, Deinharta dea Halenstain a, Chunrat
burgravius de Nurenwergk, Fridericus de Truhndingen et f rater eius
Albertus, Amelprecht de Lochusn, Hainricus marschalcus de Pappenheim,
Burcbharduscamerariu8, Atzo* camerarius a, Regilo camerarius, Rudolfus
10 de Waldeck, Heinricus felix puer, Adilolt de Dornpach, Engelman de Ahe-
dorffet f rater eius Heinricus, Rudolfus de Riede, Hartwicusa marscalcus a,
Perch told u s deRicherahwsen,SiboltdeHoltzebawsen, Wolf hems de Holtze-
hawsen. Ego Gotfridus imperialis aule cancellarius vice domini Christiani
Maguntine sedis archiepiscopi, Germanie archicancellarii, recognovi.
15 Signum domini Friderici Rom an i imperatoris invictissimi.
Acta sunt hec anno ab incarnacione domini 1180. indicione 13.
regnante Friderico imperatore gloriosissimo anno regni eius 29., imperii 26.
Data Ratispone in solenni curia 3. Idus Julii feliciter Amen.1
De invencione post conbustionem corporum
20 SS. Allexandri et Justini.1
Multis igitur edificiis huius Frisingensis ecclesie de-
struens factum est ex permissione dei et forte peccatis
hominum exigentibus, quod eciam ecclesia Frisiugensis maior
incendio consumeretur. Episcopus autem felicis memorie
25 Albertus, qui tunc presulatum tenebat, cum canonicis eiusdem
ecclesie tractabat igne vastata restaurare et confracta quo-
quo modo reformare. Ergo dum operi manus inicerentur
et fundamenta monasterii foderentur, inventa sunt ibi tria
corpora, que antiquissimi nostri viri dixerant esse sanctificata
30 et a venerabili Hittone antistite in Frisingiam a Roma
translata8; asserebant enim antiquissimi et firmissime testa-
bantur eadem corpora esse SS. Allexandri pape et martyris
eta Justini confessoris. Sed causa non fuit omnibus notoria.
Dimissa sunt ossa velut aliorum mortuorum sine custodia.
35 Denique ut pavimentum purgaretur et pulvisb cum ossibus
sanctorum ad ianuas monasterii portaretur, hii, qui porta-
bant reliquias, non exire valebant ad ecclesie ianuas. Tunc
clerici cum laicis intellexerunt ibi resultare notas iam dictas
a fehlt Hs. *> pulluis Hs.
40 2 Dieselbe Urkunde auch oben S. 186 f.
9 Vgl. hiexu Meichelbeck /, 7, 357, der hier aus Freibergers Chronik
8chbpfte. Letxterer hat aber seinerseits kaum eine andere Quelle, sondem
den obigen Text benut*t.
3 Vgl oben S.858,40ff.
Quellea u. ErBrterungwi N. F. III. 56
— 882 —
sanctorum reliquias, ediculaque facta ex lignis ibi sepissime
fiebant signa et prodigia in plebe, possessi a spiritibus
inmundis liberabantur, ceci illuminabantur, in infirmitate
fatigati sanabantur et presencia sanctorum corpora sunt
experimento probatissimo per insignia miracula revelata. 5
Miraculum.
Quidam iuvenis nomine Heinricus de Varlotzhawsen
dum quadam die de villa sua iret in villain aliam, canis
niger de segete prosiliens faciem eius dentibus paulisper
tangens mordendo corrosit, unde in brevi venenum fundensio
in tantum cepit insanire, quod eciam demoniacus putaretur,
et, ubicunque videbat aquam, quasi dementissimus apparebat,
ita quod eciam phisici dicerent eum linifaticum vel lunaticum.
Pater eius demum ducens eum in Frisingam ad S. Corbinianum
et cuma poneret super sarcofagum*1, melius habere cepit. 15
Deinde ductus est ad S. Nonnosum2, et cum ductores eius
tangerent eum, ut domum rediret, ille demenciam deponens
dixit : Ego domum meam video. Et educentes eum de cripta c
ductus est ad sarcofagum b, ubi erat lapis, aput quern sepulta
fuerant corpora SS. Allexandri, Urbani et Tustini. Tunc 20
infirmus inclinans se super sarcofagum b petivit corpus domini
et, dum communicasset, mortuus est.
Miraculum.
Cum quodam tempore murus monasterii in Frisingia
adiretur ad deponendum, ut ibi novus construeretur, contigit,25
ut unus operariorum exiret, et si aliquis secus staret, fugam
caperet. Accessit quidam, qui non audiret clamantis vocem
in eius accessu: murus iam deicitur, fenestra muri cadentis
ipsum protexit et in medio fenestre stans ruinam muri videos
nullum malum nee dolorem sensit anno ab incarnacione 30
domini 1171.
Hie presul felix Albertus 3. Ydus Novembris diem
clausit extremum anno domini 1183.8 sepultusque in ecclesia
kathedrali ante altare sancti spiritus.
a eum Hs. *> sacrofagum Hs. c crippa Hs. 35
1 Schlecht a. a. 0. II, 59.
2 Vgl oben S 869, Anm. 1.
* In W mochte Arnpeck den Zusotx: 2. Id. Novembris Albertus
episcopus obiit anno domini 1184. et Otto Magedburgensis canon icus
eligitur et anno domini 1185. (trotxdem der Cod. trad, auf der gleichen 40
— 883 —
Item monasterii Weirensis fundator Seyfridus comes
de Neunwurg circa annos domini 1167. a quodam milite
de sua familia occisus est in balneo.1
Otto secundus, episcopus XXIV., sedit annis 34.2
5 Anno ab incarnacione domini 1183. def unct o 6. Alberto epiecopo Contin} 323
Otto canonicus Magedeburgensis eligitur et introducitur in 4 Kal. Januarii u. Ann.
anno domini 1184.* 8. Steph. 54.
Vir nobilis et largus, comes de Diessen oriundus, ex parte matris Contin. 323.b
Gissa de Perge, quod situm est in Suevia, patre Diepoldo. Hie sex
10 habuit Alios, duos laicos, et quatuor sacris litteris fecit a imbui. Quorum
primus Dietpoldus f actus est Fataviensis episcopus, alter presul Herb
polensis nomine Heinricus, item tercius Monegoldus Patavicnsem suscepit
kathedralem, quartus vero Otto nomine Frisingensem suncepit ecclesiam
regendam. Bed mirum dictu, quod uno die in Verona civitate a summo
15 pontitice L u c i o et ab imperatore Friderico spiritalia etb regalia suscepit,
quod nulli presuli Almanie accidisse audivimus.
Adept a ergo poLtificatup dignitate quanta in eo fuerit humilitas,
quanta circa b pauperesc largitas morumque probitas, non est nostre
facultatis evolvere. Sed strennue suam regens ecclesiam murum se
20firmum pro domo dei firmiter opposuit et ut vir prudens et sapiens
pastor pius suis ovibus benignus prefuit.
Intendens igitur iugiter ad ipsorum liberacionem in primo castrum 324.
in Ottenburgk6 munire cepit expendensb in ediiiciis circiter mille m areas
et domino duci Bavarie Llldowico totis viribus se opponens pro ad-
25 vocacia, quam indebite abusus est per graves exactiones, liti finem imposuit.
Hie episcopus Otto gravi labore castrum in Chunrashein
cum foro in Waldhawn etd suis attinenciis a quinque comitibus
si bi inde succedentibus et pradicta bona sibi usurpare volen-
ti bus coram imperatore Heinrico V. etdemum coram duce Austrie
30 iusticia mediante finem liti imposuit; quibus omnibus defunctis
episcopus cum quiet a pace predicta bona possedit nulli advocaciam
volens conferre. Preterea defuncto domino Ottone filio domini Hadmari
a feci Hs. b fehlt Hs. c pauperum Hs. d cum Hs.
Seite 1183 angibt) in Kalendis Januarii in episcopatum introducitur
3b (SS. XXIV, 223). Quelle fur diese Notix sind die Ann. S. Steph. (SS.
Xlll, 54) : 1184 Adilbertus Frisingensis episcopus moritur. Otto Magede-
burgensis canonicus eligitur et incipiente 1185. hoc anno id est in
Kalendis Januarii in episcopatum introducitur. Ueber das Grab vgl.
Schlecht, Monument ale hischriften usw. //, 31.
40 ' So ouch oben S. 202, 25 ff.
* Arnpeck in W: Cepit anno domini 1185. Sedit annis 34
(SS. XXIV, 323,53).
8 Continuationes der Qesta episcoporum Frisingensium des Con-
radus Sacrista, Mon. Germ, hist., SS. XXIV, 323.
45 4 Vgl. S. 882, Anm. 3.
6 Die folgenden 2 Abschnitte auch oben S. 187, 8.
6 Vgl. auch S. 61, 37.
56*
— 884 —
conservavit castrum in Rainspercha cum suis attinenciis inexorabilis, ut
nee per preces flecti posset nee terrore concuti, ut vellet alicui in-
feudare.1
Hie obtinuit a duce Austrie beneficium, quod dicitur Marchotr a,
in omnibus bonis suis.2 5
Item data magna pecunia redemit castrum in Wartenberg situm
in Carniola cum omnibus ad id pertinentibus a comite Ottone
de Artenbergk. Episcopus vero possessor illius castri factus totum
destruxit veritus, ne fratrueles predicti comitis fraudulenter occuparent.2
W f. 256. Item data magna pecunia comparavit villam Costech., Item 10
villain Pawmgarta pro 80 marcis.2
Item Otto comparavit a domino Ottone de Nazzanauz 60 hubas
/. 256'. in Marchia in villa Zlab et in villa alia, que dicitur Lonca, sub castro
Priseck pro trecentis marcis.2
Item redemit quoddam beneficium in villa, que dicitur Mitten- 1&
dorff, aput Chaths pro 80 marcis.2
Item solvit a comite Gebhardo de Kransperg3 quoddam bene-
ficium, quod ipse iam longo tempore cum sua progenie possederat a
Frisingensi ecclesia, villam videlicet Hehingen sub castro Ottenburgk,
et vineas aput Velturnss ; dedit ergo pro eodem beneficio 300 marcas 20
argenti.*
Otto dei gracia Frisingensis episcopus feliciter. Amen. Pateat
auribusb omnium fidelium, qualiter nos ob devocionem pii patris nostri
S. Corbiniani, qui in Frisinga corporaliter requiescit, ubi primitus fun-
davit ecclesiam et sanctum adunavit collegium deo famulancium, com- 25
paravimus predium in Paltzigen a comite Chunrado de Valage et cum
hoc ecclesiam in Glan donavimus canonicis maiorLs ecclesie tali tenore,
ut in translacione S. Corbiniani conventus S. Andree et S. Viti et omnes
clerici supervenientes cum canonicis maioris ecclesie plenam refeccionem
accipiant.6 30
In presenti pagina notatum cunctis liquescat fidelibus, quod
dominus Otto Frisingensis episcopus querimoniam faciens de domino
Heinrico suo nepote, marchione Istrie, de damno sibi illato aput Loncam
talem recompensacionem obtinuit, quod marchio potestativa manu tradidit
ecclesie Frisingensi 50 huebas sub castro Michow et ab ipso in feudum 35
recepit, sicut testatur privilegium suo sigillo ab eo traditum.*
Item querimoniam faciens de domino Bernardo duce Karinthie,
quod homines suos in advocacia Lonca damnificare presumpsit, ideo
dux pro damno episcopo illato tradidit ad altare S. Marie in Frisinga
potestativa manu 30 hubas de predio suo aput Nazzenwz et eas ab 40
episcopo in beneficium recepit. Nomina testium sunt scripta in privilegio
super hoc conpacto.7
a so Hs. b Pateant aures Hs.
1 Meichelbeck 7, II, 572 ff.
2 Daselbst S. 5 73. 45
8 Statt Kransperg heisst es im Traditionsbuche Chregling.
* Meichelbeck 7, 11,573.
5 Daselbst S. 575.
6 Daselbst 7, 7, 395.
7 Daselbst 7, 77, 572. 50
— 885 —
Item comparavit predium in Guntteshusen pro 30 libris deputans
illud ad herbergam, cum ipse vel aliquis successorum suorum Ratisponam
iter dirigeret1 Item comparavit episcopatui pro 30 marcis duas curias
et unam hubam in villa Wihse sub castro Hollenstain sitas.1
5 Item anno incarnacionis domini 1195. instituit ad
structuram fontis domino decano predium in Stuthawsen
et duas partes decime cum predio in Gunzhawsen.2
Et obiit feliciter anno domini 1220.* Conr. Schir.
Anno domini 1215. conbusta est Frisingensis civitas et ecclesie ^nn- 632.
lOeciam S. Andree cum matrice et domus canonicorum, et ab episcopo *~j?w* ' ^Pn*
Ottone II. in eodem anno renovata. Item conbusta ci vitas et ecclesiey, u' £ ,?'
1226., adeo ut in monte vix una domus remaneret* Ann.632 633
Anno domini 1211. cometa vis us est; fames valida per totam £nn g msteph.
Bavariam et Austriam, March i am et Ungariam.6 55 u. 56.
15 Geroldus episcopus XXV. sedit annis 11.
Anno domini 1220. Geroldus Fri singe n sera sedem accepi t. Conr. Schir.
Hie male rexit ecclesiam annis 11. Multa enim alienavit bona^wn. 632.
ab ecclesia, que tamen omnia reformata fuerunt per successorem suum, Contin. 3^4.
episcopum Conradum Toltzner, sicut in bulla imperiali aurea et aliis
20 scriptis reperiuntur. E t obiit 4. Kal. Aprilis. Bepultus est in porticu
extra monasterium et depositus est anno domini 1231.® Ann.S.Steph.
56.
Conradus Toltznar XXVI. episcopus, fundator
S. Pauli, sedit annis 27.
Anno domini 1231. Cbunradus Toltzner canonicus s an c te Contin. 324 u.
25 Frisingensis ecclesie episcopus eligitur. Ann.S.Steph.
Hie captus fuit unacum episcopo Pa taviensi Rudgero a Fri-^-
derico duce Austrie, cum essent a Friderico imperatore II. pT0^erm'AU^^d'
tutela Austrie Wienne positi 1238.7
1 Meichelbeck 7, 77,575.
30 * Diese Not?x (vgl. Meichelbeck 7, 7, 384,5, tco xitiert ist: uti legimus
in Catalogo Episcoporum Frisingensium circa annum 1500. conscripto)
schrieb Arnpeck als Zusatx xum Traditionsbuch auch in W ein (SS.
XXIV, 324 , 44).
8 Zusatx Arnpecks in W: Otto episcopus obiit anno domini (1219.
35 — diese Jahrxahl aus den Ann. S. Steph. — durchstrichen) 1220. — dieses
Jahr in den Scheyrer Annalen. Ueber Ottos Grab vgl. Schlecht, Monu-
mentale Inschriften ustc. 77, 31.
* So axich oben S. 223, 1 ff. v. S 225 , 10 aus Konrads von Scheyem
Annalen in Verbivdung mit Angaben der Weihenstephaner Annalen.
40 * Bier sifid die Weihenstephaner Annalen xu den Jahr en 1211 und
1217 falschlich in einen Abschnitt xusammengexogen. Vgl. auch oben
S. 222, 35 f.
• Zusatx Arnpecks nach den Weihenstephaner Annalen auch in
W (SS. XXIV, 324, 50). Ueber Ceroids Grab vgl. Schlecht a. a. 0., 77, 35
45 und 46 f. Die an letxterer Stelle ertcahnte Marrnorplatte tritijt eine In-
schrift, deren Wortlaut mit jenem des obigen Abschnitts xusammenhangt.
7 Quelle scheint mir tete oben S. 752, 17 ff. in der osterreichischen
Chronik Bermann von Altaich xu sein.
— 886 —
Contin. 324. Hie bene rexit ecclesiam annis 27, omnia siquidem per suum
antecessorem alienata recuperavit, ut iam dictum est.1
Ann.S.Steph. Anno domini 1234. Conradus episcopus propter gwerram inter
56. eum et ducem Otton em exortam divina per totara diocesim suspendit.
Contin. 324 u. Et obiit 15. Kal. Februarii anno domini 1258.2 Et sepultllS 5
Ann.S.Stepk.esi in capella S. Pauli, ubi quatuor canonicos de suo patri-
'monio instituit.3
Chunradus II., XXVII. episcopus, sedit annis 20.
Ann.S.Steph. Anno domini 1258. Chunradus comes Silvester Frisingens i
^-ecclesie preficitur episcopus. Eexit ecclesiam annis 22. 10
Hie impetravit ab Otakero rege Wohemie duceque Anstrie
multas advocacias in Austria et alia plura bona, sicut in privileges
habetur. Et obiit 3. Kal. Marcii et sepultus est in abside retro
altare omnium sanctorum4 anno domini 1278.
Ann.S.Steph. Hoc anno, videlicet 1278., venditum est calvarium5 singulis" 15
57. Frisingensis a mensure pro 9 denariis Monacensibus.
Fridericus XXVIII. episcopus sedit annos 4.
Contin. 325. Anno domini 1278. Fridericus de Montalban maioris ecclesie
prepositus sancte Frisingensis ecclesie eligitur episcopus.7
Rexit ecclesiam annis quatuor. Et obiit anno domini 1282.20
6. Idus Decembris sepultus in capella S.Leonhardi cum tali epitavio :
Anno domini 1282.
Obiit Frisingensis rector Fridericus fortis ut Hector.
Transmigrans iste tua poscit gaudia, Christe.8
Ann.S.Steph. Et comes Emicbo est sibi substitutus.8 25
57.
a fehU Hs.
1 Oben S. 885, 18 if.
2 Zusatx Arnpecks nach den Weihenstephaner Annalen ouch in
W (SS. XXIV. 324, 51).
3 Vgl. Me'chelbeck II, /, 38 und 48, anch oben S. 61, 39. 30
4 Vgl. Schlecht, Monumentale Insehriften usw. II, 4 f.
6 Wait* druekte in den Mon. Qerm. hist., SS. XIII, 57,27 : cal-
vatum und sagte daxu : Quid sit nescio. hn Original ist es sehwer
leserlich (Clm. 21557) und kann auch calvarium, wie unsere Handschrift
hat, gelesen tcerden. 35
6 Dieses Went steht in der Urhandschrift, fehU aber im Druck der
Mon. Qerm.
1 Zusatx Arnpecks in W (SS. XXIV, 325 1 27) xum vorigen Ab-
schnitt : et Fridericus prepositus summus substituitur. Die Ann. S. Steph.
xum Jahr 1279. 40
8 Zusatx Arnpecks auch in W (SS. XXIV, 325). Ueber das Grab
vgl. Schlecht a. a. 0. II, 35.
— 887 —
Emicho XXIX. episcopus sedit annos 29.
Anno domini 1283.1 Emicho comes Silvester sane te Fr is in gensi Contin.325u.
ecclesie preficitur episcopus. Ann.S.Steph.
Defuncto ultimo comite de Mospurgk Heinricus dux
sBavarie inferioris, gener Bele regis Ungarie, ab Emichone
Frisingensi episcopo opidum Mospurgk in feudum recepit,2
quod et nostris temporibus dux Heinricus genitor Ludowici,
huius Georii ducis avus, ab episcopo Nicodemo eciam in
feudum recepit.3
10 Hie Emicho episcopus rexit ecclesiam annis 29 e t obiit in Wienna Contin. 325.
anno domini 1311. 5. Kal. Augusti in die Panthaleonis l sepultus-
que in capella SS. Georii martyris4 et Heinrici imperatoris.1
Et habet hoc epithavium:
Cleri flos Emicho, sed nunc velut echo.
15 Hie subterratus presul iacet incineratus
Ut luti testa. Deus, o requiem sibi presta.
Parcat et examen iusti sibi iudicis. Amen.1
aGotfridus XXX. b episcopus sedit annis 3
mensibus 6.
20 Anno domini 1311. Gotfridus decanus maioris ecclesie Frisin - Ann. S. Steph.
gen si ecclesie preficitur episcopus.6 58.
Hie anno domini 1315. instituit duos vicarios, qui
quottidie alternatis vicibus ad S. Katherinam missas legant,
et ut in omnibus horis canonicis intersint eo pretextu et
25 forma sicut canonici et clerici S. Pauli, 6 quam ob rem eis
incorporavit ecclesiam parrochialem S. Georii in civitate
Frisingensi.7
Et obiit anno domini 1315. 6. Kal. Decembris. Sepultus in Contin. 325.
capella S. Katherine virginis tale habens epithavium:
30 a in der Handschrift folgt irrtiimlicherweise der Abschnitt uber
Bischof Gottfried erst nach dem Uber Konrad III. b XXXI. Hs.
1 Zusatx Arnpecks auch in W (SS. XXIV, 325).
2 In W : Ab isto Emchone episcopo Hainricus dux Bavarie in
feudum accepit opidum Mospurg.
35 8 Vgl. oben S. 241, Iff. und unten S.896, Iff.
4 Vgl. Schlecht a. a. 0. II, 5 f.
5 Zusatx Arnpecks in W nach den Weihenstephaner Annalen: et
Gotfridus decanus maioris ecclesie in episcopum eligitur.
6 Dieser Satx bis hieher auch Zusatx Arnpecks in W.
40 ' Vgl Meichelbeck 7, II, 120.
— 888 —
Ter centum et unum mille bis quini quatuor atque
Fluxerunt anni domini de virgine nati.
Lux augusti dat Gotfridum bene fini.
Clemens agne dei, sol, da requiem ei.1
Conradus III., episcopus XXXI. a, fundator collegii5
S. Johannis baptiste, sedit annis 7 mensibus 6.
Contin. 325. Anno domini 1315. Conradus III. decretorum doctor de Mo-
naco,2 Frisingensi ecclesie preficitur episcopus, fundator
ecclesie collegiate S. Johannis baptiste 3 instituendo ibidem canonicos
S6X, que prius fundata et partim dotata fuit per Albertum episcopum. 10
Anno domini 1319. ex multis officialibus laicalibus
quatuor sunt ordinati, scilicet hofgamelampt, grasserey,
molendinatoris et pistoris, reliquis officialibus laicalibus de-
letis, ab universis steuris exempt], sed in vigiliis tempore
insidiatorum b nostre civitatis et fossatis ac palis contribuant 15
secundum consensum collatoris.4
Hie preclarus pontifex veneno, ut fertur, obiit anno
domini 1322. quarto 6 Idus Aprili*, que fuit festo resurrectionis
Chris ti.
Item altare S. Corbiniani in cripta habet conferred
dominus episcopus et habet 2 libras denariorum de ecclesia
in Pockarn anno domini 1322.6
Johannes episcopus XXXII. sedit ebdomadas 5 et
diebus duobus.
Contin. 325. Anno domini 1323. Johannes doctor decretorum Frisingensi 25
ecclesie preficitur episcopus.
Idem fuit translatus de ecclesia Brixensi in Bambergam et de
ecclesia Bambergensi in Frisingam per papam Johannem XXTI. Et
obiit anno domini 1324. in die S. Marci ewangeliste. Et sepultus ante
altare sancte crucis hiis versibus eius sepulchro insculptis: 30
Lux decretorum, Johannes, vas et honorum,
Hie est fossatus, qui bis erat cathedratus.
Huic finem vere c sexto Maii tribuere Kalende.7
a XXX. Hs. *> insidiatoris Hs. c fehlt im Orig. und in W. 1m
Druck der S3, ist dafiir mit xwetfclhaftem Recht sexto in sexte geandert . 35
1 Zusatx Arnpecks auch in W. Die Verse etwas abweichend bei
Meichelbeck lly I, 121. Ueber den noch vorhandenen Qrabstein vgl. Schlecht,
Monumentale Inschriflen usw. 1, 13 (mit Abbildung). Aus der Inschrifl
ergibt sich 1314 als Tvdesjahr. 40
* Zusatx Arnpecks in W : nacione Monacensis.
8 Vgl. oben S. 62, 2.
* Zusatx Arnpecks auch in W. Vgl. Meichelbeck II, 1, 129 u. II, 11, 158.
5 In den Contin. 6., in W 4.
6 Vgl unten S. 890, Anm. 3. 45
7 Vgl. Schlecht a. a. 0. U, 21 f.
— 889 —
Conradus IV., episcopus XXXIIL, sedit annis 13.
Anno do mini 1324. Chunradus IV. dictus de Chlingenbergk Contin. 325.
in Swicia Frisingensi ecclesie preficitur episcopus.
Idem dedit nobis crucem bonara deauratam cum gemmis pre-
5 ciosis et mille florenos, quibus emimus quinque predia prebend e nostre.
Item comparavit huic ecclesie mittram episcopalem, id est
infulam magne preciositatis et precii.1 Et obiit anno domini
1337. 3. Nonas Marcii et sepultus est in claustro Lilienvelt* prope
Wiennam.
10 Anno domini 1336. Ludwicus imperator cum* impugnaret Ann. S. Stepk*
Heinricum seniorem ducem Bavarie inferioris in Landtehuet, ^-
generum Bohemie regisb Johannis, et per eius territorium manu
potent i transisset, in reversione per eiusdem Ludowici exercitum
quadringentorum galeatorum to turn monasterium in Weyhensteven
15 intus et extra omnimode fuit devastatum e t spoliatum, necnon et sacer-
dotes ibidem omnino fuerunt denudati in autumpno in translacione
S. Rudperti.*
Johannes II., episcopus XXXIV. b, sedit annis 12.
Anno domini 1337. Johannes II. sancte Frisingensi Contin. 326+
20 ecclesie preficitur episcopus.
Idem fuit translatus de ecclesia Verdensi in Frisingam per papam
Benedictum XIII. c; fuit eciam optimus medicus. Sed nunquam venit
ad sedem istam. Obiit in curia Romana, videlicet Avinione, anno domini
1349. ibidem sepultus.
25 3Item anno domini 1342. 6. Idus Februarii obiit dominus
Ludwicus de Chamstaind electus ecclesie Frisingensis. Et
sepultus est in abside aput altare visitacionis B. Marie
virginis.
Albertus II., episcopus XXXV., sedit annis . . .b,
30 .mensibus 11, diebus 3.
Anno domini 1349. Albertus II., cotres de Hohenwerch et Contin. 326 '_
de Haygerloch, doctor decretorum, Frisingensi ecclesie preficitur
episcopus.
a Liernvelt Hs. *> fehlt Hs. c XII. Hs. * so Hs.1
35 * Auch Zusatx Arnpecks in W.
» Vgl. oben S. 250,34ff.
1 Der folgende Abschnitt auch ZusaU Arnpecks in W ; xu 6. Id.
Febr. ist dort noch hinxugesetxt : hoc est in die 8. Pauli episcopi. Ein
iceiterer Zusatx, den er dort gemacht hat, ist hier nicht verwertet: Item
40 circa annum domini 1346. tempore Ludwici imperatoris Leutoldus electus
Frisingensis sedem occupavit.
4 Wie die heute noch vorhandene Qrabplatte des Ludurig von Kammer-
stein. Vgl. Uber die Platte Schlecht, Monumentale Inschriften usw. 1, 60.
— 890 -
Hie fuita translates de ecclesia Herbipolensi in ecclesiam Frisin-
genseni per papaoi Clemen tem VI., qui providit sibi de predicta ecclesia.
Qui earn virtuose et humiliter rexit. Nam et caput S. Allexandri
pape auro et argento ac gemmis preciosis ornavit.
Multas insuper ecclesias idem Albertus episcopus col- 5
legiatis ecclesiis pure propter deum incorporavit.1
Obiit anno domini 1359. in die S. Marci ewangeliste in Suevia
iuxta fluvium Rhein in oppido Stain in episcopatu Constanciensi. Et
sepultus est in civitate sua Rotenburch iuxta fluvium Xecori in collegio
canonicorum S. Mauricii, quod constructum et dotatum f u it per pre- 10
dictum dominum et patrem Albertum pontificem.
Quantigeneris fuerit, invenitur in geneoloyadomineAnne comitisse
de Hochenwerg, que fuit soror patrisb domini Alberti episcopi et uxor
legitima Rudolf! Romanorum regis.
Hiis temporibus, videlicet anno domini 1347., Ludowicus 15
imperator, dux Bavarie, qui multa bella gessit contra Fri-
dericum ducem Austrie secum a tribus electum, quem demum
in bello publico cepit et sic finem bellis dedit, excommuni-
catus tamen per tres apostolicos sibi invicem succedentes,
in qua eciam excommunicacione obiit,2 in huius Ludowici20
odium, ut opinor, tres apostolici, videlicet Johannes XXII.,
Benedictus XII. et Clemens VI. hanc Frisingensem ecclesiam
in sua libera eleccione impediverunt et gravarunt.
3Hic nota extraordinarie , quod altare S. Benedicti
habet conferre dominus decanus ex privilegio fundatoris. 25
Sed prepositus usurpavit sibi collacionem propter antiquam
domum prepositure, que nunc mutata est in aliam domum.4
Paulus XXXVI.episc'opus sedit annis 18, ebdomadis 3.
Conttn. 326. Anno domini 1359. Paulus sancte Frisingensi ecclesie pre-
ficitur episcopus.6 30
a fehlt Hs. b ac Zus. Hs.
1 Auch Zusatx Arnpecks in W.
* In W machte Arnpenk xu den Worten der Conttn. : Eodem
tempore imperavit Ludovicus Romanorum imperator genere [Pawarusl,
den Zusatx : dux Bavarie, frater Rudolfi palatini, qui multa bella prospere ^5
gessit cum Fridrico duce Austrie pro regno, quem ultimo captivavit et
sic finem bellis dedit. Excommunicatus attamen fuit per papam. In
excommunicacione demum obiit.
3 Der folgende Abschnitt auch Zusatx Arnpecks in W% ico er dor-
nach noch fortfahrt : Item altare S. Corbiniani in cripta habet conferre ^
dominus episcopus et habet 2 libras denariorum de ecclesia in Pockaren
anno domini 1322., eineNotix, die schon oben S. 888,20 vertcertet warden ist.
4 In W findet sich xum hier nicht rertcerteten Verxeichnts der
Kanoniker des Freisinger Domstifts beim Mntrag dominus Chunradus
dictus Schauch iuris peritus folgender Zusatx Arnpecks : qui fundavit 45
perpetuam missam in altari S. Johannis ewangeliste in capella 8. Benedicti.
6 In W machte Arnpeck den Zusatx: Hie fuit de Polonia.
— 891 —
Hie translates fuitdeecclesiaGurcensiR ad ecclesiam Frisingensem.
Et in die Processi et Martiniani venit ad is tarn sedem Frisingensem.
Ante promocionem tamen in episcopum fuit plebanus in
Ruespach.1 Idem recuperavit castrum in Haberbergkh alias ab ipsa
5 Frisingensi ecclesia alienatum, et hoc per ceosuram ecclesiasticam,
sumptibus tamen et expensis ipsius dicte ecclesie. Hie privilegiavit
suos cives Frisingenses multis utilibus privilegiis , inter
cetera, ut nullus civiura quitquid vendat extra steuram et
extra onera alia civitati incumbencia sub penis in privilegio
10 desuper confecto contentis.2
E t obiit anno domini 1377. in die Appollinaris episcopi et martyris.8
4Huius temporibus Bertoldus de Frawnberg decanus
maioris ecclesie Frisingensis, eo quod fructus et redditus
decanatus adeo exiles ac tenues fuerant, quod hospitalitatem
15 et onera sibi incumbencia supportare nequiveratb, obtinuit
a Gregorio papa XI. ecclesiam in Aufkirchen eidem incor-
porari. Idcirco decanus debet personaliter residere Frisinge
et nullam aliam ecclesiam possidere. Datum Avinione 8. Idus
Aprilis anno domini . . . c nostri pontificatus 3.
20 Similiter ab eodem papa anno domini 1375. N. pre-
positus, ut possit hospitalitatem sectari, ecclesiam S. Johannis
in Stainkirchen in predicta forma impetravit.
Leopoldus XXXVII. episcopus sedit annis 2
mensibus 6 vel quasi.
25 Anno domini 1378. Leopoldus Frisingensi ecclesie pre- Contin. 327.
f icitur episcopus.
In huius provisione oriebatur scisma in curia Romana in eleccione
summi pontificis, ita quod duo eligebantur, primo Urbanus VI.,
qui instituit festum visitacionis Marie virginis et confirm avit Andr. 108.
30 Wentzeslaum regem Bohemie in regem Romanorum. Deinde electus Contin. 327.
fuit a cardinalibus Clemens VII., qui cum cardinalibus transivit
Avinionem, cui obediebat rex Francie.5 Quod scisma duravit
annis quasi 40 usque d in concilium Constanciense etc.6
Hie Leopoldus in adventu suo pro adipiscenda possessione ecclesie
35 Frisingensis post multas tribulaciones et indebitas vexaciones secum
a Curiensi Hs. *> nequiverant Hs. c Zahl fehlt Hs. d ut Hs.
1 Diese Angabe auch Zusatx Arnpecks in W.
7 Dieser iSatx, ahnlich auch als Zusatx Arnpecks in W. VgL
Meichelbeck II, 7, 164 (in chronicis domesticis posteritati transscriptum est).
40 8 VgL Schlecht, Monumentale Inschriften usw. II, 18.
* Die folgenden 2 Abschnitte auch als Zusatxe Arnpecks in W.
6 Die gleichen Angaben auch als Zusatxe Arnpecks in W.
8 In W sagt Arnpeck: (Quod scisma duravit) per multa tempora,
ymmo ultra 30 annos usque in concilium Constantiense.
— 892 —
apportavit bonum calicem argenteum et deauratum et duos libros matu-
tinales. Udus liber partem estivalem con tine bat, alter vero partem
hyemalem, valoris ducentorum florenorum, quo 8 donavit huic ecclesie.
Et plura alia beneficia impendere conabatur ministris et familiaribus
eiusdem. Sed de medio, sicut domino placuit, sublatus est anno domini 5
1381. in die S. Oswaldi martyris in oppido Lackh: cecidit de ponte,
quern ipse construebat, in aquas et submersus1 diem ex-
tremum clausit et sepultus est in monasterio sanctimonalium
sancte Clare a ibidem diocesis Aquilegiensis.
2Berchtoldus XXXVIII. episcopus sedit annis 30 10
vel quasi.
Contin. 327. Anno domini 1381. Berchtoldus de W&ching Frisingensi
ecclesie preficitur episcopus.
Hie fuit primus magister in artibus in studio Wiennensi
promotus. Idcirco singulis 12 collegiatis eiusdem studiil^
4 libras denariorum Wiennensium annuatim imperpetuum
pro anime sue remedio et studii prefati augmento et con-
servacione donavit.3
Hie episcopus bene reformavit opida et castra ecclesie
Frisingensis.4 Nam villain Entzesdorff circumdedit muro.520
In oppido Hollenwurgk magnam partem castri construxit,6
quod ex suo nomine Berchtoltstain usque in hodiernum diem
nuncupatur.7 In castro opidib Waidhofen turrim cum ll8
testudinibus construxit. Et ibidem fossatum per civitatem
fecit. Similiter in Weltz castrum Rotenvelss in muro et25
aliis edificiis multis reformavit. Item in Lagk ampliavit
cum fossa c et muro civitatem et castrum inferius reformavit.
Et in Carniola marchia Chlingenvels et Preysegk in muris
optimis reformavit, ut apparet in armis suis ibidem insculptis.
Item in castro Frisingensi fontem fodit et fossatum ibidem 30
reformavit.
Hie Berchtoldus cum esset cancellarius ducis Austrie,
quadam vice, dum irreverenter per opidanos Wiennenses
a fehlt Hs. b opido Hs. c fosso Hs.
1 So auck oben S. 62, 8. 35
* Vgl. xum folgenden Text die Continuatio der Freisinger Bisekofs-
geschichte in W, welche in den Mon. Qerm. hist., SS. XIII, 328 — 331
gedruckt ist und zweifellos von Veit Arnpeck selbst herriihrt.
8 Vgl. Meichelbeck 11, I, 173.
4 So auch oben S. 62, 9. 40
6 Vgl. Meichelbeck 77, 1, 179 und II, II, 207.
6 Daselbst II, 1, 184.
7 Vgl. daselbst II, II 218.
8 In W 9.
— 893 —
tractatus fuisset, potenter Wiennam intravit et quatuor
cives ibidem am schweinmarckt decollari fecit.1
Item N. Weinman f iudicem Frisingensem in foro civi-
tatis decollavit et servum eiusdem in quatuor partes inscidi
5permisit propter tradicionem, quam Ludowico duci seniori
in Ingelstat facere moliebantur.3 Nam idem dux cupiditate
ductus in nocte nativitatis Christi ecclesiam Frisingensem
clenodiis suis auro, argento gemmisque preciosis decoratis
spoliasse voluit, sed divina virtute impeditus fuit. Cum
10 namque armata manu versus Frisingen properaret , suis
quatuor campiductoribus videbatur, quod haste eorum arderent
et ipsi quasi cecati in via errantes orto die aput portam
Ingelstatensem inventi sunt. Quam ob rem prefatus Ludo-
wicus dux Bavarie etc. et comes de Mortano confusus ad
15 cor rediens votum vovit deo et B. Marie, quod cunctis
diebus vite sue nunquam contra predictam Frisingensem
ecclesiam facere vellet. In cuius signum argenteam ymaginem
secundum personam suam formatam ecclesie B. Marie et
S. Corbiniani in Frisingam donavit. Quam siquidem ymaginem
20 et ego sepenumero, dum totum sanctuarium festivis solenni-
tatibus in altari stetit, vidi. Post successum vero temporis,
videlicet anno domini 1450., venerabilis vir dominusWigislaus
Rorbegk canonicus et custos ecclesie Frisingensis eandem
ymaginem destruxit et ex ea et alio argento caput S. Sigis-
25mundi regis et martyris fecit.4
Postremo ipse Berchtoldus Wachinger, postquam eccle-
siam Frisingensem multis annis pacifice rexerat, acceptavit
archiepiscopatum Saltzpurgensem tempore pape Bonifacii IX.
contra electum de gremio Eberhardum Newnhawser, qui tamen
30demum contra predictos, Bonifacium papam, Berchtoldum
episcopum et N. ducem Austrie, morte interveniente trium-
phavit. Hac de causa sepedictus Berchtoldus fecit multas
expensas, propter quas inpignoravit castrum cum opido in
Weltz et Intica etc. pro 14 milibus ducatorum.5
35 * Vgl. Meichelbeck II, I, 171, der die Riehtigkeit obiger Angabe be-
xweifeUe. So wie die Nachricht oben lautet, diirfte sie derm auch nicht
stichhaltig sein. Ich vertnute, doss ihr die Tatsache der Hinrichtung yon
drei hervorragenden Biirgem Wiens am 11. Juli 1408 xu Orunde liegt;
vgl. die Schilderung in Qeschichte der Stadt Wien II, II, 521 mit Ab-
40 bildung der heute noch itn rechten Seitenschiffe von St. Stephan xu Wien
befindlichen Marmorgedenktafel fiir die HingerichUten.
9 UrkundlichfMon. Boica XI, 113) erscheint der Name ale Weinmair ;
vgl. Riexler, Qeschichte Baierns HI, 177.
• Vgl. xu dieser Qeschichte Meichelbeck a. a. 0. II, /, 1 78.
45 * Vgl- ausser der xuletxt genannten Stelle daselbst S. 241.
* Vgl. Meichelbeck II, 1, 181.
— 894 —
Contin. 327. Et obiit anno domini lilO. in vigilia nativitatis Marie virginis
in Newnburga Claustrali in Austria et ibidem sepultus est
Et dedit ad ecclesiam Frisingensem 100 florenos pro
anniversario suo et bonum paramentum cum cruce de perlis
seu margaritis in valore 300 florenorum. Ipse eciam valde5
preciosam infulam pontificalem comparavit, quam ecclesie
sue relinquere intendebat, sed quia in Austria defunctus
est coram consanguineis suis, et eandem sibi usurpaverunt
et monasterio in Melico ordinis S. Benedicti pro 4 milibus
et 200 florenis ungaricis vendiderunt. l 10
Chunradus V., XIL. episcopus, sedit anno 1.
Interfectus est.
Contin. 327. Anno domini 1410. in die S. Jheronimi Degenbardus Weichser
canonicus et scolasticus maioris ecclesie Frisingensis et prepositus
Mospurgensis,2 electus fuit in episcopum, contra quem prevaluit 15
Chunradus episcopus Gurcensisa tempore pape Johannis XXIII. Fuit
tamen prefatus Degenhardus contentatus cum granario castri
Frisingensis ad dies vite sue, de quo dedit Chunrado episcopo
et successori suo annuatim tantum 600 libras denariorum.
Contin. 327. Hie Chunradus V. nunquam venit ad sedem Frisingensem ,
quia uno anno tantum vel paulo plus rexit ecclesiam hanc. 20
Et ultimate concordatus fuit in Lagk cum civibus Frisin-
gensibus, quorum duo missi fuerunt ad eum ad faciendum
sibi horaagium, e quibus unus vocabatur Gertl Goltschmid etc.
Quibus episcopus steuram episcopalem, scilicet 600 florenos 25
Khenenses remisit et eisdem aduc presentibus occiditur.
8Nam anno domini 1412. prefatum Chunradum pontificem
sui proprii camerarii cupiditate ducti iugularunt, eo quod
secum 5 milia ducatorum habuit, quibus eum spoliaverunt.
Et cultrum interfeccionis in manum sinistram posuerunt et30
mane facto divulgaverunt in populo, quod se episcopus inter-
fecisset. Quibus inmanissimis homicidisb populus cum clero
a Curcensis Es. t> homicidiis Hs.
1 Meichelbeck 27, 7, 184.
a Diese Angabe wohl von seineni heute nock vorhandenen Orabstein.Sb
Letxteren besckreibt und bildet ab Schlecht, Monumentale Jnsekriftenusw. II, 13.
1 Das Folgende in der Contin. des Traditionsbuches kiirxer: fuit
iugulatus a suis camerariis in Lack, qui populo intelligere dederunt,
qualiter se ipsum interfecisset ; ideo in pomerio in Lack sepultus 31
(so) annis quievit. Postea ad scripta vicecancellarii pape dum dicti40
camerarii crimen ipsum fuerunt confessi in Urbe, per episcopum Nico-
demum exhumatur et in ecclesia parrochiali in Lack anno domini 1433.
solenniter sepeiitur.
— 895 —
crediderunt et eum in pomerio superiori aput castrura Lagk
sepelierunt. Et ibidem 21 annis tanquam sui ipsius homicida
fuit, donee vicecancellarius domini pape Eugenii IV. anno
domini 1433. domino Nicodemo episcopo Frisingensi scripsit,
5 quod non per se, sed per alios fuisset occisus. Ideo ex-
tumulatus per eundem pontificem Nicodemum cum processione
cleri et populi solenniter est in ecclesia parrochiali in Lagk
sepultus.
Hermannus XL. episcopus sedit annis 9.
10 Anno domini 1412. Hermannus ex patre Alius N. comitis Qf« Cbwim.
de Cilia Frisingensi ecclesie preficitur episcopus per papain
Johannem XXIII.
Hie comparavit 2 lib. 6 s. 20 d. de quadam curia in
Alaeren ad lumen S. Corbiniani in cripta Frisingensi, quam
15 curiam emit a quodam dicto Wiirfl de Wienna.1
Huius temporibus celebratum fuit magnum concilium
Constanciense in provincia Maguntinensi, in quo conbusti
sunt magister Johannes Huss et Iheronimus, Wiccleviste* de
Praga, tempore Sigismundi regis etc. In eodem concilio tribus,
20 videlicet Johanne XXIII., Gregorio XII. et Benedicto XIII.,
depositis Martinus V. electus est.
Hie Hermannus erat homo invenis, sed habuit fracturam Contin. 327.
in intestinis. Ideo castratus moriebatur in cissura anno domini 1421.
in Cilia in crastino2 S. Lucie virginis.
25Nicodemus de Scala XLI. episcopus sedit annis 20.
Anno domini 1422. Johannes Oruenwalder decretorum doctor, Contin. 327.
canonicus et vicarius Frisingensis, ex patre Johanne duce
Bavarie de Monaco, ad episcopium postulatus fuit, eo quod
minor annis erat. Sed Nicodemus de la Scalla dominus Vero-
30nensis per papam Martinum V., qui prefatam eleccionem
annullavit etc., et Hainricum ducem Bavarie episcopatum
Frisingensis ecclesie et possessionem obtinuit. Nichilominus
tamen prefatus Johannes Gruenbaldus cum annuali ducentorum
florenorum Rhenensium b pensione de vicariatu per Nicodemum
35 contentatus fuit.
» Wiccle uiste Hs., naeh Wiccle von spaterer Band ein f eingesetxt.
b ne Hs.
1 Die Urkunde vom 27. Juni 1420 bei Meichelbeck 11, U, 226.
* 14. Dexember.
— 896 —
Hie Nicodemus intravit sedem suam in crastino S. Nicolai
episcopi anno domini 1423. Et redemit infra quatuor annos
castrum Clingenvels et Preiseck pro 2 milibus ducatorum.
Et Beatricem sororem suam Wilhelmo comiti Recie cum
tribus milibus ducatorum maritavit, quoniam cum Grimorio,5
Paulo et Bartholomeo, fratribus suis, de Venetisa de propria
civitate sua Verona expulsi fuerant b. Ab isto Nicodemo
episcopo Hainricus dux Bavarie, avus ducis Georgii aduc
supers titis, opidum Mospurgense in feudum recepit.1
Hie dulcissimus pontifex optime rexit ecclesiam et earn 10
multis clenodiis decoravit. Inter que dedit huic ecclesie
rubeum paramentum, item brachium barillinum2, calicem
unum magnum. Item mirifici operis tabulam summi altaris
Wienne fieri fecit0 in valore mille quadringentorum Rhenen-
sium. Item infulam preciosam et casulas quatuor vel plures 15
preciosas. Item pectorale cum lapide precioso amatisto d.
Item anno domini 1440. die 23. mensis Septembris hie
venerabilis pater et dominus dominus Nicodemus de la Scala
episcopus huius sedis dedit ymaginem gloriose virginis, quam
B. Lucas evangelista propriis manibus laboravit. Que ymago 20
prius donata fuit per illustrissimum principem Grecorum
imperatorem Constantinopolitanum Johanni Galiatz, tandem
duci Mediolanensi, post cuius mortem prescripta ymago per-
venit ad manus cuiusdam comitisse de Chent e partibus
Anglie, postea de Anglia post multos annos pro maximo25
donario® magnifico et glorioso domino Bronorio de la Scala
est propinata. Qui postea hanc ymaginem ob reverenciam
eius fratris, supranotati episcopi huius sedis, ad hanc ecclesiam
dedit. Demum venerabilis pater Nicodemus in ostensione
ymaginis gloriose virginis in festivitatibus annunciacionis, 30
assumpcionis, nativitatis, purificacionis omnibus devote inter-
essentibus 40 dies indulgenciarum de iniunctisf penitenciis
misericorditer relaxavit. Eciam felicis memorie reverendus
pater et dominus dominus Johannes de Griinwaldt episcopus
huius sedis predictas indulgencias confirmavit.3 35
* Venetes Hs. *> so Hs. c fertur (?) Hs. d anatisto Hs. e de-
nario Hs. * iuDctis Hs.
1 Vgl. oben S. 241,5 ff. und 88? \ 7 ff.
* Armleuchter aus Beryll? Vgl. Deulinger, Beytrage usw. 7, 192.
3 Der bei Meichelbeck II, 7, 224 gedruckte Text der Qeschichte des 40
Marienbildes, einer antiqua tabula entnommen, stammt offenbar aus
spaterer Zeit als der obige. In W hat Arnpeck die Qeschichte auch
deutsch folgendermassen eingeschrieben : Anno domini 1400 und in dem
— 897 —
Hie preclarus et memorie dignus pontifex Nicodemus Contin. 327.
Wienne diem obivit anno domini 1443. et ibidem in monasterio
Augugtinensium, quod vineis et ornamentis pluribus ditaverat,
unacum fratribus suis de la Scala ante altare sancte crucis
5 sepultus.
Johannes III., episcopus XLIL, olim cardinalis,
sedit annis 10.
Anno domini 1443. Johannes Grunwalder decretorum doctor Contin. 327.
ac magnus teologus, sacri concilii Basiliensis et Felicis V a.
10 presbyter cardinalis, tunc S. Martini in montibus Komane
curie, vulgajiter de Bavaria nuncupatus, post obitum Nicodemi
felicis recordacionis per capitulum Frisingense secundarie COU-
corditer est electus et postulatus. Qui tamen certis ex
causis maxime propter concilii dissolucionem et Felicis
15 cessionem cardinaliatum renunciavit. Hie per Fridericum Ro-
mano rum regem habuit intrusum quendam Hainricum Schlick, qui
ausu temerario sibi castra ecclesie Frisingensis in Austria,
Stiria et Carniola usurpavit et usque ad finera litis inclusive
iniuste possedit contra censuram ecclesiasticam et sentencias
20 sacri Basiliensis concilii, contra eundem Hainricum invasorem
promulgatas. Qui Hainricus tandem post longam discepta-
cionem quasi septem annorum cum detrimento utique grandi,
expensis et damnis ecclesie Frisingensis multis contentatus
fuit sic, quod oppidum Weltz cum castro Rotenvels per vite
25 sue dies possideret.
Hie episcopus Johannes inpignoravit castrum et domi-
nium in Ulmarveldt b pro 14 milibus librarum, que tunc plus
a VI. Ha. b Ottmarveldt Hs.
40. jar dee drey und zwainzigisten tag des moned September hat der
30 hochwirdig herr und vatter bischof Nicodem von der Laitter gegeben
unser lieben frauen pild, das dann der heylig ewangelist Lucas selbs
mit seiner hant gemald bat und das vor vill jaren ain chayser yon
Chriechen zu Cons tan tin opel aynem herren gen ant Johanns Galiatz zu
grosser gab geben hat. Nach dem ist es gegeben worden aynem herzogen
35 von May land, und nach des selben tod das benannt bilde unser lieben
fraun vil jar in ayner grafin gewald von Engellandt gewesen ist.
Darnach ist dy pildnufi herrn Bronorio von Peren zu grosser gab geben
worden, und nachmalln herr fironori hat das seinem brueder herren
Nicodem, bischof dises bistuinb, geben, der es dann zu lob unser lieben
40 frauen disem stifft geben hat. Und alls offt man das zaiget, hat der
benant hen und vatter geben alien menschen, dy eins guetten willen
sein, sund furan zelassen, virzig tag todlicher sund und zwir so vill
lasslicher, und der hochwirdig vatter und herr bischof Johanns Grun-
walder hat den selben antlas bestatiget.
Quellen a. ErOrterungen N. F. HI. 57
— 898 —
valuerunt quam 14 milia ducatorura, de quibus pecuniis
castra et dominiaWaidhofen, Inticam a comite Goricie* per
sancte memorie Berchtoldum episcopum pro 5 milibus ducatis
inpignoratum *, Purckrain a Gaysschedel de Freyburg pro
5 milibus ducatorum et comitatum Werdenvels a domino 5
Sweigero de Gundelfing redemit.2
Hie propriis expensis domum seu curiam Kungtal prope
Monacum cum piscinis et orto circumiacentibus comparavit.
Hie bona multa facere incepit et cleri religionem et
cuncta in meliorem statum reducere proposuit. Sed, proch 10
dolor! post multas tribulaciones etiniustas vexacionesWienne
morte inoppinata preventus est. De cuius preclari pontificis
obitu non solum Frisinga, sed et tota Bavaria merito dolere b
debet eciam multis diebus. Nam et ipse inter Alemanie
pontifices ut flos effulgebat, et quia Frisingensem ecclesiam, 15
populum et civitatem semper dilexerat, idcirco aduc vivens,
mortem tamen presenciens, ut corpus eius post obitum suum
in Frisingam tumulandum duceretur, ordinavit. Quod factum
est, quoniam eius corpusculum egregium in ecclesie cathe-
dralis medio sepultum est. Sed lapis sepulture eius in capella 20
S. Thome apostoli est erectus cum tali epitavio insculptus:
Anno domini 1452. obiit reverendus pater et dominus dominus
Johannes huius sancte Frisingensis ecclesie episcopus secunda
mensis Decembris.8
Johannes IV., episcopus XLIIL, sedit annis 21 et 25
resignavit.
Anno domini 1453. Johannes Tuelbegk decretorum
licenciatus, canonicus ecclesie Frisingensis, prepositus S. Viti
et plebanus B. Marie virginis in et de Monaco, canonice
a capitulo et concorditer electus eidem Frisingensi ecclesie 30
preficitur episcopus.
Hie moderatam curiam habuit et pacifice episcopatum
cum favore omnium huius terre principum rexit et ecclesie
sue in temporalibus multum utilis fuit. Nam castrum
a Evricie Hs. b dolore -5s. 35
1 Vgl. oben S. 893,33 f.
■ Meichelbeck II, 1241 und II, 11,286 ff.
3 Ueber den noch vorhandenen Orabstein mii dieser Inschrtft vgL
Schlecht, Monumentale Inschriften usw. 1,31 (mit AbbUdung).
— 899 —
Hulmervelden, quod antecessor eius inpignoraverat,1 aN.Neid-
egker2 redemit. Vineas in der Maur vocatas ipse com-
paravit pro 1800 libris denariorum a quodam viro nobili
Seyssenegker et omnia debita episcopatus in integrum et
Splenarie exsolvit.
Hie pius presul malefactoribus severus habuit tiran-
num inimicum nomine Wolfgangum Miltzl de Aerding, qui
multas iniustas exacciones, depredaciones et alia incommoda
ecclesie Frisingensi et clero una cum suis conplicibus intulit
10 et tandem a famulis pontificis in Unding captus, in castrum
Swab en ductus ac post pauxillum in Monaco decollatus
penam scelerum suorum luit. Et per temporis successum
ferme 20 in diversis locis eius complices mediante iusticia
morte adiudicati sunt. Unus autem ex ipsis voluntarie
I5veniens penitens pedibus pii pontificis provolutus, licet diu
incarceratus, nichilominus tamen misericordiam, quam petebat,
impetravit.
Ea tempestate oppidum Hollnwurgk in Austria est
amissum et alienatum ab ecclesia per iniquos et sceleratos
20 homines dictos vulgariter fratres, qui ex diversis regionibus
se in unum corpus tirannicum congregaverunt et in prefato *
oppido sua presidia et municiones, que vulgus Taber appellat,
adimendob, depredando et capiendo homines in aquisDanubii
descendentes locaverunt. Tandem oppidanic in Chrembs
25 et Stain ac provinciates Austrie huiusmodi insultaciones
depredacionesque ferre non valentes armata manu predictum
oppidum cum inhabitatoribus prefatis invaserunt. Et sic
ad manus Friderici Komanorum imperatoris ducis Austrie
devenit, qui eciam idem multis diebus possedit, utrum licite
30 an secus, mei non est discutere, sed res gestas describere,
ned ob memorie labilitatem oblivioni tradantur et posteris
mitti non possint. Porro post multos dies per Sixtum pre-
clarum pontificem, ut postea dicetur suo loco, idem oppidum
difficulter recuperatum et liberatum est.
35 Item anno domini 1466. in profesto s conversions S. Pauli
fratres minores in Landshut ad instanciam ducis Ludowici
per Paulum papam II., cuius exequutor Johannes episcopus
Frisingensis erat, ob eorum dissolucionem et maxime, quod
a prefata Hs. b adiuuando Es. o opidani Hs. d new Hs.
40 * Vgl oben S.897,26ff.
* Johannes Neydegker in der Urkunde bei Meichelbeck U, 11, 286.
9 24. Januar.
57*
— 900 —
sue regule observanciam in se recipere omnes pariter re-
cusabant nee fratribus de observancia subici vellent, expulsi
sunt, et alii fratres de observancia introducti, qui magis
quam alii clero infesti erant.
Huius tempore venerabilis vir dominus Udalricus Kem- 5
nater canonicus et custos ecclesie maioris Frisingensis tres
partes castri Tanneren, que iure hereditario et paterno ad
eum devenerant, ob anime sue et omnium progenitorum
suorum remedium ad episcopatum beate virginis Marie
ac S. Corbiniani Frisingensem perpetuis temporibus libere 10
tradidit.
Anno Christi 1473. inmanissimi Christi nominis inimici
Turci valida potencia tempore estivali Schlavoniain et Carin-
thiam ingredientes et inter Guetenwerd forum ecclesie
Frisingensis obsiderunt hostiliter, qui perditis duabus sturmis 15
terciam obtinuerunt, forum quoque violenter capientes cru-
deliter intraverunt et, heu, Christianos alios occiderunt, alios
captivos capta preda abduxerunt; fuit etenim in eodem foro
magna hominum multitudo, qui ina eum de 52 villis circum-
iacentibus confugerant. Erat namque eadem estate tanta20
terre siccitas, quantum nostra etas non meminit. Hec igitur
eis facilitatem per fossata exiccata intrandi prebuit. Dein-
ceps ipsi perfidissimi Turci capta animositate pluribus annis
Carniolam, Karinthiam et Stiriam ingredientes, Christianos
depredantes, spaciantes, interficientes etb capta oportunitate 25
recesserunt. Nee dumtaxat ibi, sed et in aliis locis pluribus
rem fidei turbarunt, ut clarius alibi secundum ingenioli mei
parvitatem annotavi.1
Sixtus episcopus XLI V. sedit annis 27, mensibus 6,
diebus 10. 30
Anno domini 1473. reverendus et omni seculo dignus
sancte Frisingensis ecclesie antistes Johannes TuelwegK,
postquam suam ecclesiam Frisingensem 21 annis pacifice
rexerat, omnibus bene ordinatis propter varia huius infausti
temporis piacula Turcorum et aliorum, qui nuper predictam 35
ecclesiam invaserunt, ut supra tactum est, volens sue vene-
rande etati parcere ac ecclesiam melius providere, prout
et fecit, vitara solitariam et quietam elegit, renunciavit
» fehlt Hs. b so Hs.
1 Oben S. 375, 24 ff. und 378, 16 ff. 40
— 901 —
oneri, honori, preelegit insuper virum venerabilem ac nobilem,
utriusq ue iuris doctorem Sixtum Tannberger electum atque
per duos summos pontifices, Paulura II. et Sixtum IV.,
confirmatum Gurcensem, sed per Fridericum Romanorum
5 imperatorem in possessione impeditum, canonicum Frisin-
gensem ac prepositum Ysnensem , ex gremio suo, quem
dudum in suum cancellarium elegerat et habuerat, quoniam
eius mores, scienciam et experienciam* ac naturalem in-
dustriam sedula premeditacione consideravit. Qui a sua
10 iuventute, ut ego ipse novi, bone indolis fuit declinans
puerorum levitates, sectans virtutum gravitates et, quod
tunc mente concepit, postea emctavit. Huic matura de-
liberacione prehabita toto capitulo prefate ecclesie una-
nimiter consenciente in mense Decembri episcopatum resig-
I5navit. Qui per Sixtum papam IV. ab episcopatu Gurcensi
absolutus et ad ecclesiam Frisingensem anno domini 1474.
in die S. Anthonii 12. mensis Januarii, videlicet 16. Kal.
Februarii, confirmatus fuit. Et in festo pasce x inmediateb
sequenti per suum avunculum Bernhardum archiepiscopum
20 Saltzpurgensem in episcopum Saltzpurge est consecratus.
Cui insuper Fridericus Augustus feria 2.2 penthecostes in
sua civitate Augustensi, ubi tunc morabatur, feudalia seu
regalia, ut moris et iuris est, concessit.3
Hie opitularem sui antecessoris aduc viventis pre-
25 dicaturam in sua kathedrali ecclesia instituit.
Huius primus actus pontificalis consecracio altaris
S. Sixti in ecclesia S. Johannis fuit eius anno secundo.
4Hiis diebus Ludowicus dux Bavarie steuram magnam,
sed iniustam a clero in territorio sue dicioni subiecto pro
30fllie sue dote exegit ac extorsit. Nimirum principe con-
senciente prefecti, officiales, precones ac alii ad hoc deputati
ut lupi rapaces more bohemico in clericorum colonos c
irruentes tamquam canes famelici, ymmo rabidi et ferme
tantum, quantum per annum integrum pro censu dominis
35suis solvere solebant, vi tirannice extorserunt, ita quod
clericis ut in plurimum nichil eodem anno prestare poterant.
Hanc autem iniquam et hactenus retroactis seculis inauditam
» expergenciam Hs. b iDmediante Hs. o colones Hs.
1 10. April.
40 * SO. Mai.
» Urkunde bei Meichelbeck II, II, 1290 (vgl. II, I 262).
4 Zum folgenden Abschnitt vgl. oben S. 372, 14 ff.
— 902 —
novitatem, equitati quoque contrariara ferre non valentes
iusticie zelatores Bernardus archiepiscopus Saltzpurgensis,
Sixtus Frisingensis, Hainricus Ratisponensis et Udalricus
Pataviensis episcopi, idcirco primum per suos legatos, ut
idem dux a predicta iniusta exaccione eta sublevacione 5
cessaret, caritative monuerunt. Quod tamen tunc noluit.
Demum hie Sixtus preclarus pontifex post octavas epipha-
niarum anno domini 1475. sinodo pro cleri sui reformacione,
cui attencius invigilabat, in kathedrali Frisingensi ecclesia
solenniter celebrata prefatum ducera Ludowicura in Lands- 10
hut pro relaxanda huiusmodi steura personaliter adiit eundem
caritative informando. Unde dietam ab eodem sequenti
dorainica Reminiscere irapetravit. In quo termino prefati
pontifices et archiepiscopus Saltzpurgensis, Frisingensis, Ratis-
ponensis et Pataviensis personaliter in Landshut prefatum 15
ducem accesserunt et eum informaverunt, quod huiusmodi
steure exaccio ecclesiasticam libertatem violaret, sanctorum
patrum canones ofienderet et ipse censuras ecclesiasticas
incurreret. Idcirco acquievit et cum rubore b ac confusione
non modicis in festis paschalibus per impositores prefate 20
iniuste steure, videlicet Gabrielem Pusch armigerum, Johannem
quoque Altorffer oppidanum Landshutensem, summam pecunie
inique exactam ad Frisingam episcopo presentavit. Qui
expost archiepiscopo ac episcopis prefatis et clero secundum
registrum ad hoc confectum eandem pecuniam fideliter 25
distribuit. Attamen supradicti archiepiscopus et episcopi
eidem duci reverenciam caritativam voluntarie obtulerunt etc.
Eodem anno post festa pascalia1 hie Sixtus secundo
pontificatus sui anno monasterium Tegernsee de novo re-
stauratum personaliter assistente sibi Johanne episcopo 30
Salonensi solenni celebritate dedicavit.
Anno Christi 1476. feria 2. Rogacionum, id est 20.2Maii,
dominus Johannes Tuelwegk olim episcopus Frisingensis,
cui papa Sixtus in resignacione 600 ducatos proprio motu
reservavit, diem obivit in Monaco, ubi* sepulturam elegerat, 35
in quondam0 sua ecclesia parrochiali beate virginis, in qua
perpetuam missam fundaverat, sepultus.3
a fehlt Hs. b robore Hs. c quadam Hs.
1 26. Marx.
9 Meichelbeck II, I, 264 gibt irriiimlich den 9. Mai an. 40
8 Ueber den an der Nordwand der MariahUfkapelle der Munctiener
Frauenkirche stehenden Marmor - Orabstein vgl. Meichelbeck U, I, 260 ;
ferner Die Kunstdenkmale des Konigreiches Bayern J, II, 865.
— 903 —
^nno domini 1477. minere seu vene argenti* copiose
in comitatu Werdenvels, qui plenob iure in spiritualibus et
temporalibus ex integro vetustissima c tradicione ad ecclesiam
Frisingensem spectat, invente fuerant. Sed quia duxAlbertus
5de Monaco procul dubio spiritu avaricie ductus violenter
vi ab ecclesia Frisingensi abstrahere et inde proveniencia
ausu temerario sibi usurpare nitebatur, quam ob rem post
modicum temporis intervallum predicte minere, ut assolet,
evanuerunt.
10 Anno domini 1479. Hollenwurgk castrum in Austria
cum suis attinenciis, quod iam diu ab ecclesia Frisingensi
alienatum erat et per imperatorem possessum, post longam
Sixti instanciam datis 1500 florenis fthenensibus in vere
de mense Aprilis in manus eius resignatum fuit.2
15 Eodem anno post festa pascalia8 hie dignissimus antistes
pro cleri sui reformacione dumtaxat maxime ad concubinatus
pestiferum vicium extirpandum sinodum solenniter in sua
kathedrali ecclesia celebravit. In qua ut et in priori
sinodo ornatissimam ac salubrem exhortacionem pro sui
20 laudabilis propositi exequueione affabiliter proprio ore eruc-
tavit. Ea eciam in sinodo festum concepcionis gloriose
solenniter tam in foro quam in choro celebrandum in sua
diocesi instituit.
Predicto insuper anno prefatus pontifex clarissimus
25 timore Turcorum ex sua laudabili providencia castrum suum
Frisingense turribus perpulchris munivit et muros undique
circumquaque per girum fortiter reformavit.4 Nam felix,
qui tempore pacis cogitat previdere pericula belli.
Anno domini 1480. montem Frisingensem per circuitum
30 muro eminenti cinxit.5
Item eodem anno in die S. Dionisii fratres minores
in Monaco ad instanciam ducis Alberti per Sixtum papam IV.,
cuius exequutorN. abbas inTegerensee erat, eo quod fratribus
de observancia subici nolebant, omnes expulsi sunt, et alii
35 a argente Hs. b plene Hs. c vetutissima Hs.
1 Der folgende Abschnitt fast gleichlautend auch oben S. 419, 21 ff.
9 Meickelbeck II, 1,265; Urkunde vom 22. Dexember 1478 daselbst
II, 11,296.
8 11. April.
40 • Vgl. oben S. 62, 16 f. und Diz Kunstdenkmale des Konigreiches
Bayern I, 1U, 2448.
6 Vgl. oben S. 62,17.
— 904 —
fratres de observancia introducti sunt etc.1 Qui raultos
clamores in suis sermonibus fecerunt, unde murmuraciones
varie in populo suborte sunt.
Hie Sixtus eodem anno a feria 4.2 ante omnium sanctorum
Nurmbergam ivit ad dietam et congregacionem principum, 5
ubi tractatum est de Turcorum resistencia et reformacione
pacis inter principes Germanic.3 Idcirco ab eadem con-
gregacione missi sunt duo episcopi, Wilhelmus Aystetensis
ad Fridericum imperatorem tunc Wienne commorantem, ut
inter eum et Mathiam regem Ungarie pacem procuraret, 10
et Johannes Augustensis, ut Ludowicum Francorum regem
et Maximilianum Burgundie et Austrie ducem ad concordiam
revocaret. Sed licet ierint, tamen nichil perfecerunt. In
eadem congregacione hie Sixtus Frisingensis presul ita
sapienter in sanctob ecclesie se habebat, ut Albertus marchio 15
Brandeburgensis et alii principes mirarentur et eum multum
collaudaverunt, ut adeo fama prudencie eius ad summum
usque pontificem Sixtum papam et omnes cardinales per-
volaret. Cui congregacioni legatus sedis apostolice a latere
cardinalis Montis Regalis interfuit.4 20
Anno domini 1481. in f esto S. Andree fratres S. Augustini
heremitarum in Monaco ad instanciam ducis Alberti per
Sixtum papam IV., cuius exequutor Sixtus episcopus Frisin-
gensis erat, ad observanciara sunt astricti. Sed infra triduum
omnes de monasterio suo excurrerunt.5 25
Anno domini 1482. post festum Michaelis laboriosa
per integrum biennium diligencia previa testudo kathedralis
ecclesie Frisingensis artificioso opere consumata est per
hunc preclarum pontificem, quod opus magnificum ab omnibus
suis antecessoribus sibi divinitus nulli dubium reservatum 3&
est perficiendum.6
Eodem anno et sequenti hie episcopus luculenter pro-
spiciens clericorum in sua diocesi diversitatem in horis
canonicis dicendis, ut igitur eos ad unitatem et debitum
* fehlt Hs. b so Hs. 35
1 So auch oben S. 419/20.
* 25. Oktober.
9 Vgl. oben S. 381,12 ff.
* Vgl. dagegen oben S. 381, Anm. 5.
6 So auch oben S. 420, 4—8. 40
6 Vgl. oben S. 62, 15.
— 905 -
modum servandum induceret, libros horarum una cum psalterio
inprimere ordinavit anno domini 1483.1
Circa festum S. Jacobi * pestilencia grandis ferrae
totam Alamaniara, maxime Sueviam et Bavariam, invasit,
5 quapropter episcopus in castro suo Purgkrain a festo nati-
vitatis Marie usque ad Christi nativitatem 3 raansit.
Anno domini 1484. post mortem Wolfgangi Waldecker
de Waldenwerg teloneum a in civitate Frisingensi ab antiquo
alienatum ad episcopatum recuperavit.
10 Eodem anno feria 4. post invencionem sancte cruris
sorores tercie regule a Monaco expulse sunt. Quarum octo
ad Frisingam declinaverunt.4
Hie episcopus eodem anno die Veneris 5 post inven-
cionem sancte crucis in ecclesia kathedrali pro cleri sui
15 reformacione meliori iam tercio sinodum solenniter celebravit,
in qua perpulchrum facetumque sermonem ad clerum more
suo perfecit.
Prefato denique anno obsequialia secundum chorum
Frisingensem per capitulum confirmata, administraciones
20 sacramentorum et alios ecclesie actus continencia provide
et bene correctab inprimi fecit.6
Predicto insuper anno ad honorem dei omnipotentis
iuxta consuetudinem aliarum ecclesiarum cathedralium, ne
pueri seu scolares propter c nimium cantum negligantur, sed
26magis studio litterarum insistere et vacare possint, pontifex
sepefatus instituit decern chorales et duos pueros seu scolares,
qui horas cantent, et cuilibet chorali 13 florenos Rhenenses,
regenti autem inter eos 20 florenos Rhenenses et subregenti
15 florenos et cuilibet puero sive scolari 8 florenos Rhenenses,
30 pro quo tria milia florenorum capitulo dedit.7
Anno domini 1482. pro anime sue remedio et publice
rei utilitate sororibus tercie regule S. Francisci, quarum
a theoloneum Hs. *> correcte Hs. c fehlt Hs.
1 Breviarium Frisingense, Pars hiemalis 1482 , Pars aestivalis
35 1483 gedruckt von Heinrich Petxensteiner und Johann Sensenschmidt xu
Bamberg; Ham, Repertorium bibliographicum *3841.
2 25. Juli.
3 8. September — 25. Dexember.
4 Dieser Abschnitt attch oben S. 420, 13 — 15.
40 5 7. Mai.
6 Obsequiale sen benedictionale secundum ecclesiam et diocesim
Frisingensem, 1484 ebenfalls dutch Heinrich Petxensteiner und Johann
Sensenschmidt xu Bamberg gedruckt; Hain * 11929.
7 Vgl. oben S. 62,17.
— 906 —
ad minus in numero septem debent esse, ut eo devocius
et diligencius infirmis ministrent, cum vocate fuerint, domum
in parrochia S. Andree pro 211 a florenis Rhenensibus com-
paravit.1
Item tanquam pervigil pastor in propria persona se5
in Athasim transtulit ad archiducem Austrie Sigismundum
et pro restitucione certorumb terminorum silve Schernitz,
qui ad episcopatum pertinebant, instanter laboravit et in-
stetit, quos terminos idem dux olim, dum denunciabatur
excommunicatus in Saltzpurga, Frisingen ac aliis locis ex 10
mandato Pii pape propter Nicolai de Cusa cardinalis Brixi-
nensis capcionem, sibi iniuste vi usurpavit, licet specifica-
verimus, tamen non obtinuit.
Annodomini 1486. infrascripta festa modo, qui sequitur,
sunt celebrata iuxta ordinacionem capituli Frisingensis : 15
Festum annunciacionis Marie virginis cum officio et vaca-
cione in vigilia palmarum. Festum vero S. Rudperti cum
vacacione in die suo feria secunda pasce, cum officio autem
in octava, videlicet feria secunda post octavas pasce.
Festum apostolorum Philippi et Jacobi cum vacacione ac20
officio in die suo et cum ieiunio propter diem Rogacionum,
qua fit processio ad monasterium Weyhensteven. Dedicacio
ecclesie Frisingensis cum vacacione ac officio die suo, sed
processio propter diem Rogacionum habita fuit feria quarta
post festum S. Marci hie Frisinge, sed in diocesi in suo 25
die, videlicet feria tercia ante ascensionem. Festum crucis
eciam in die suo cum ieiunio ac vacacione et processione,
videlicet in vigilia ascensionis domini.
Eodem anno, videlicet feria sexta ante penthecosten,
que fuit 12. Maii, Georius Werder in foro Frisinge est 30
decollatus.
Anno 1487. libri missales Frisinge sunt impressi.2
Anno domini 1488. episcopus Sixtus ex precepto Fri-
derici imperatoris pro liberacione filii sui Maximiliani Ro-
manorum regis, ducis Burgundie, detenti per Flandrenses 35
in Bruggis c , feria 2.3 ante Georgii Wolfgangum Pulpinger
versus Coloniam et Aquisgranum misit.4 Qui cum stipen-
» 80 Hs. *> ceterorum Hs. o Burggis Hs.
1 Vgl. oben S. 420 y 15 ff.
1 Das Missale Frisingense wurde 1487 durch Johann Sensensehmidt 40
xu Bamberg gedruckt; Hain * 11302.
» 21. April.
4 Vgl. oben S. 425, 1 ff.
— 907 —
diarios, quos debebat ibidem conducere loco episcopi et
capituli Frisingensis, non valeret reperire, sapienti usus
consilio data pecunia pro eisdem exponenda imperatori pre-
fatum Wolfgangum cum quitancia proprie man us et signeto
5 suo roborata ad propria cum gaudio remisit. Qui in pro-
festo1 S. Petronelle Frisingam remeavit.
Anno eodem idem episcopus iuxta domini pape ac
ordinaria* monasterium Altenmtinster cum suis redditibus
et attinenciis in presencia Johannis Kleshaimer missi ducis
10 Georii commendavit fratri Wolfgango de b Sandicellis c sub
aliquibus condicionibus et oneribus sibi impositis pro edi-
ficando novo monasterio. Secuntur excepciones summarie
ex bullis apostolicis in hac causa per ducem Georium im-
petratis : 2
15 Dignitas abbatissalis et ordo S. Benedicti in Altenmunster
auctoritate apostolica subprimitur ac penitus extiDguitur. Item
illustri duci Georio datur facultas monasterium aliud ibidem aut
alio loco illi propinquo ad hoc commodo et congruo sub invocacione
beate virgin is pro usu et habitacione 25 monachorum et 60 monialium
20 ordinis Salvatoris alias 8. Brigitte, quarum una sit abbatissa, muris
altis et fortibus ab invicem separatorum, cum ecclesia, campanili et
ceteris officinis necessariis construendi et edificandi seu construi et
edificari faciendi. [
Item omnia et singula bona, fructus, proven tus et iura diet
25olim monasterii monialium novo monasterio perpetuo predicta auctori_
tate applicantur et appropria n t u r. Item persone novi monasters
utriusque sex us gaudere, uti et potiri valent omnibus et singulig
privileges, emunitatibus, libertatibus, exempcionibus, favoribus, graciiR
et indultis quibuscunque m onasteriis aliis, locis et person is dicti ordinis
30 Salvatoris ubicunque existentibus per sedem apostolicam vel alias in
genere vel in specie quomodolibet concessis et in posterum concedendis.
Item personis religiosis utriusque sexus ac aliis personisd predicti
novi monasterii S. Petri ad vincula et S. Brigitte festivitatibus ac
dominica Letare in quadragesima devote visitanti bus et aliis fidelibus
35 pro conservacione et manutencione manus adiu trices porrigen tibus
conceduntur omnes et singule indulgencie ac peccatorum remis6iones
monasteriis in Watzsteno e in Suecia, Paradisi extra muros Florentinos
necnon Syon in Anglia et omnibus et sin gulis monasteriis dicti ordinis
Salvatoris ubilibet constitutis ac toti ipsi ordini per sedem apostolicam
40 vel alias quomodolibet concesse et in posterum concedend e. Ultra hoc
decern ann i et totidem quadragene de iniunctis penitenciis misericorditer
in domino relaxant ur.
a so Hs. (stait pape ordinacionem ?). b fehlt H*. c S. Andicellis
Es. d darnach predicti monasterii predicti novi monasterii Hs. e Waltz-
45steno Hs.
1 30. Mai.
1 Vgl. dm Text der papstlichen Bulle vom 28. Februar 1487 in
dm Mon. Bote. X, 355 ff.
— 908 -
Item person e et dictum monasterium, omnia bona eorum mobilia
et inmobilia, presencia et futura, ubicunque consistencia, ab omnibus
et singulis steurarum, advocaciarum et alio rum onerum quorumcumque
ac qualiumcumque per dominos temporales imponi, peti, exigi soli tor um
exaccionibus et solucionibus eximuntur et libera ntur ac libera et5
exempta decernuntur et declarant ur. Districcius inhibetura dominis
temporalibus, cuiuscunqiie preeminencie et excellencie fuerint, sub ex-
communicacionis pena, quam contra facientes ipso facto incurrere
decernuntur, ne monasterio et person is predictis steuras, advocacias
aut cuiuscunque alterius generis onera inponere aut ilia ab eis exigere 10
presumant, non obetantibus constitucionibus et ordinacionibus apostolic is
ac statu Us et consuetudinibus monasteriorum et ordinis predictorum ,
iuramento, confirmacione apostolica vel quavis alia firmitate roboratis
ceterisque contrariis quibuscunque etc.
Hec omnia prescripta extensius et clarius in bullish
apostolicis domini Innocencii VIII. pape desuper confectis
continentur.
Dicto anno currente circa festum S. Michaelis1 sedes
pro clericis in choro ecclesie kathedralis Frisingensis pro
1100 florenis Rhenensibus vel quasi post triennium artificiose 20
sunt perfected
Anno domini 1489. in quadragesima s Walthasar Scher-
nemel miles castrum Klingenvelss sibi ut prefecto ab episcopo
fideliter commissum sua negligencia per tradicionem perdidit,
et modo ab Ungeris possidetur. 25
In prefata quadragesima ciborium ad sacre eukaristie
sacramentum in choro Frisingensi conservandum 350 florenis
Rhenensibus est comparatum.
Idem episcopus eodem anno ex mandato Friderici ira-
peratoris et Maximiliani filii eius, regis Romanorum, exivit30
Franckfordiam ad dietam, quo convenerunt ultra 1 8 principes
cum legato, et eius sapiencia fuit multum conmendata.4
Eodem anno in Petri et Pauli apostolorum festo5
Frisingensis quedam mulier coram altari trium regum quen-
dam virum cutello vulneravit, et ideo ecclesia fuit recon-35
ciliata.
Anno 1491. hyems asperrima fuit et precipue nix
magna et vie omnes quasi invie facte b.6
* inhibentur Hs. b facta Hs.
1 29. September. 40
1 Vgl. oben S. 62, 15.
8 4. Marx — 18. April.
4 Vgl. oben S. 425, 22 if.
* 29. Juni.
6 Vgl. oben S.425,33ff. 45
— 909 —
Anno domini 1490. fruraenta in agris presertim siliginis
magnum habebant detrimentum , et sequenti anno fuit in
communi populo magna penuria panis.1
Anno domini 1491. feria 5.* post Esto michi rex
5Maximilianus cum Alberto sororio suo gloriose sunt Frisinge
recepti, sed causa venacionis sue processioni non inter-
fuerunt.8
Eodem anno post pasca 4 fuit convocacio principum
Nurmberge tractancium de pace, sed sine effectu.5
10 Anno domini 1490. Fridericus archiepiscopus Saltzpur-
gensis celebravit sinodum provincialema in Muldorff et
ordinavit ex statutis sinodalibus ecclesie Frisingensis et
processionem sextis feriis habitamb mutavit in oracionem
dominicam et Ave Maria et Credo, orandoc sub pulsu maioris
15 campane in meridie qualibet sexta feria.
Anno domini 1491. in civitate Augustensi in die
S. Andree apostoli 8 translatus est S. Simpertus episcopus
Augustensis.
In dominica Oculi7 anno domini 1492. festa annun-
20 ciacionis B. Marie virginis, sanctorum vero Georii martyris
ac Marci evangeliste in pascalibus Martis et Mercurii diebus 8
ceciderunt. Placuit episcopo et capitulo officium annuncia-
cionis cum vacacione sabati, ieiunium Veneris diebus do-
minicam Oculi proximo precedentibus anticipari, S. Marci
25 evangeliste officium cum tetania maiore et ieiunio ad diem
lune post dominicam in albis in vigilia 9 apostolorum Philippi
et Jacobi translatumd per omnia observari ac officium de
S. Georio, solum vacacione eiusdem diei manente sua9, in
quam cecidit, in diem f Veneris Floriani 10 festum invencionis
30sancte crucis inmediate sequentem postponi.
Anno domini 1493. Wilhelmus Pretstorffer propter
quoddam vitalicium, quod frater suus Johannes Pretstorffer,
* provincial Ha. b habita Ha. c so Ha. d translatam Ha.
G boo Ha. f die Hs.
35 l Vgl. oben S. 425, 30 ff. und 427, 3 ff.
2 17. Februar. Oben S. 426, 7: in die cinerum = 16. Februar.
• Vgl oben S. 426, Anm. 6.
4 3. April.
* Vgl. oben S. 393, 3 ff. und 426, 16 ff.
40 6 30. November.
1 25. Miirx.
9 24. und 25. April.
• 30. April.
10 4. Mai.
— 910 —
qui preterito anno ante castrum Ernfels capitaneus incaute
occubuit,1 ad corpus suum dumtaxat ab ecclesia Frisingensi
habuit, episcopum et suos defedavit et sic granarium episcopi
Wernhardinura Awer civem Frisingensem cepit. Postea
causa in opido Arding eodem anno inter partes per ducem 5
Albertum concordata est sub certa pecunia pro expensis
actorisa danda.
Jam dicto anno in festo corporis Christi2 propter
officiales prepositi inter ipsum et senatum civitatis Frisin-
gensis dissensio orta est. Sed prepositus per commissionem 10
apostolicam intentum suum Auguste obtinuit contra prefatos
cives.
In crastino S. Augustini 3 in sua kathedrali ecclesia
cum suis prelatis, canonicis et clero ac populo Frisingensi
exequias divi Romanorum imperatorisFridericicondigneSixtus 15
episcopus peregit. Insuper ad dicti imperatoris exequias b
cancellarium suum, decanum S. Andree montis Frisingensis,
Wolfgangum Riegar iuris licenciatum in Wiennam prefatus
pontifex misit.
Anno domini 1494., dum Albertus dux Bavarie in 20
Monaco a papa Allexandro VI. duas bullas surrepticie extra-
xisset ad transferendum in Monacum duo collegia, Sliersee
videlicet et Illenmunster, Sixtus Frisingensis pontifex unacum
suo capitulo consentire noluit, sicut nee debuit, et ad papam
melius informandum appellavit.4 25
In die S. Viti5 eiusdem anni prelibatus Sixtus presul
dignissimus pro sue ecclesie utilitate a Frisinga exivit ad
Saltzpurgam et deinde adAustriam descendenscastracHollen-
wurgk, Entzenstorff, Klingenvelss et curiam suam in Wienna
in bello regis Mathie cum imperatore Friderico dudum per 30
Ungaros sibi adempta per Romanorum regem Maximilianum
reaccepit et reversus feria 5.6 ante nativitatis Marie Frisingam
intravit.
Item citavit ducem Albertum ad papam Ailexandrum
de et super predicta transmutacione dictorum collegiorum. 35
a so Hs. b fehlt Hs. c castra Et Hs.
1 Vgl. oben S.428,27ff.
» 6. Juni.
» 29. August
4 So auck oben S. 434, 21 ff. 40
6 15. Juni.
• 4. September.
— 911 —
Et papa assumpsit causam et commisit earn cuidam auditori a
in rota, et per capitulum et episcopum Georgius Parbinger
doctor et canonicus Frisingensis ad curiam Eomanam missus,
qui usque ad inhibicionem in iure processit.
& Anno domini 1495. in octava Agnetis virginis et mar-
tyris x Conradus Aigelshaymer prepositus monasterii S. Petri
in Novacella prope Frisingam ordinis Premonstratensis diem
obivit.
Item 14. die mensis Aprilis Sixtus episcopus, Petrus
10 Krafft et Georgius Pollnar doctores, ducis Georgii consiliarii,
in Altonis monasterium ascenderunt conputacionem seu
racionem de bonis dicti monasterii perceptis a fratre Wolf-
gango Sanaceller exigentes. Sed ille frater timens se ad
hoc insufficientem dilacionem longiorem petivit. Et post
15 pasca 2 propter demerita sua cum fugeret h , captus et ordini
suo sancti Salvatoris seu Brigitte ad puniendum presentatus
est. Sed post aliquot dies e carcere aufugit.
Item die lune post octavas pasce, 27. Aprilis, Sixtus
Frisingensis episcopus Frisingam cum 30 equis exivit versus
20Bormaciam ad conventum principum et dietam generalem
Maximiliani regis Komanorum.
Eodem die Sigismundus archiepiscopus Saltzpurgensis
cum Georgio Chyemensi episcopo e Saltzpurga ad eandem
dietam exierunt. Sed dictus Georgius Chyemensis ad medium
25dumtaxat miliare, videlicet ad pontem Sale, procedens apo-
plexia tactus reportatus Saltzburgam in brevi vitam flnivit,
in ecclesia kathedrali honorifice sepultus. Cuius exequie
cum multis missis magnifice sunt peracte. Cui Ludowicus
Ebnar S. Zenonis prepositus, doctor, successit. Sigismundus
30vero archiepiscopus in Wormacia a rege Maximiliano in
festo corporis Christi regalia seu feodalia accepit, et secum
quatuor milites sunt creati, frater suus Cristofferus de Hollen-
beck c, . . .d Scheller, Wilhelmus deHaunspergk et d
Deinceps in dies infirmari cepit et vix licencia9 abeundi a
35 rege et principibus obtenta in reversione ad suam sedem
in proprio eius opido Muldorff in festo visitacionis Marie s
diem obivit. Cuius corpus ad sedem suam i deportatum in
a autori Hs. b fingeret Hs. c Hollenerck Hs. d leerer Raum Hs.
e licenciam Hs. * suum Hs.
40 1 28. Januar.
» 19. April.
• 2. Juli.
— 912 —
ecclesia metropolitana accepit sepulturam. Dehinc feria 3. l
canonici ibidem Leonardum Keyschacher preposituni in archi-
episcopum elegerunt.
Ea tempestate episcopus Herbipolensis 2 obiit.
Item die lune, 6. Julii, 16 littere diffidacionis* contra5
episcopum, capitulum, vicarium et civitatem venerunt in
Frisingam et paulo ante due littere ficte per dominum Wolf-
gangum de Eisenberg et Erasmura Scrinitorem occasione
uxoris. Hec autem in odium ac vindictam sophistice et
clam ob terrorem sunt inventa ac subordinata per b 10
Hiis tribulacionibus fatigatus reverendissimus Frisingensis
Sixtus episcopus cum in generali congregacione Wormacie c
ob suas virtutes, naturalem industriam ac ineffabilem sapi-
enciam ab omnibus principibus pre cunctis araabaturd et
ingenti venerabatur affectu, quinymo in magno foret precio, 15
morbo correptus in dies defecit. A. medicis autem per-
suasus, ut recuperande sanitatis causa aerem mutaret, duo
itaque miliaria a Wormacia exiens versus patriam divertit
in monasterium B. Marie Magdalene in Franckntal canoni-
corum regularium S. Augustini Wormaciensis diocesis. Ubi^O
dum mortem presentiret, sacramentis ecclesiasticis ritu chri-
stiano quam maxime devote perceptis testamentum laudabile
condidit, in quo inter cetera eidem monasterio centum
iiorenos Rhenenses pro suo perpetuo anniversario singulis
annis peragendo testatus est. Tres siquidem notabiles25
episcopi, quorum nomina ignoro, audientes infirmitatem suam
e Wormacia ad eum consolandum exibant in dictum mona-
sterium. Qui cum cernerent eum deficere, amarissime pro
tanto pontifice flentes valedicebant seu benedicebant eum et e
cum gemitu redibant. Igitur omnibus rite ordinatis die 30
Martis 14. Julii in prefato monasterio hora vesperarum vel
quasi a seculo migravit in eternum victurus.
Cuius corpus per suos continuos familiares in pro-
festof3 B. Marie Magdalene ad suam sedem octava obitus
eius die deductum cum planctu universorum in medio sue 35
kathedralis ecclesie, ubi ipse dudum preelegerat, sepulturam
accepit.4
* dissedacionis Hs. b leerer Raum Hs. c Wormacia Hs. d am-
batur Hs. o fMt Hs. t profectx) Hs.
1 7. Juli. 40
* Rudolf von Scherenberg, starb am 29. April 1495.
8 21 Juli.
4 Ueber das Grab vgl. Schleeht a. a. 0. 11, 36 f.
— 913 —
Sed in hoc negligentes fuerunt. Cum enim in civitate
Augustensi prelati et totus clerus cum civibus ac populo
ob tarn famosissimi antistitis reverenciam cum laudabili
processione, ymnis et canticis per eorum civitatem funus
5 a porta ad portam ordinassent deducere provide, famuli
sui per vicum aput murum clam deduxerunt. Similiter
eciam quedam monasteria fecerunt. Cuius exequie in sua
ecclesia cathedrali devote sunt celebrate, ac omnes presentes
splendide in 50 tabulis refecti in castro Frisingensi. Prelati
10 tamen in dyocesi non fuerunt vocati, quamvis libenter
venissent. Sedit annis 21 mensibus 6 diebus 10 conputando
ab eius confirmacione.
Item 18. Julii die sabathi hora vesperarum vel quasi
velox nuncius a Philippo comite palatino missus venit Lands-
15 hutam dicens Sixtum Frisingensem episcopum diem obivisse.
Idcirco dux Georgius sequenti dominica suum baronem
Johannem de Aichperg militem et doctorem Paulum Ett-
linger in Frisingam misit ad custodiendum castrum. Eodem
die tercia sequenti dominus Wolfgangus comes Kolburgensis
20 miles, cancellarius, nomine Georgii ducis illuc venit, sed
paucis ibi diebus permansit. Item dux Albertus ex Monaco
licenciatum iuris Sebastianum Seyberstorffer militem et
doctorem Hundertpfundt plebanum B. Marie in Monaco,
consiliarios suos, illuc a ad solicitandum misit pro N. filio
25 Friderici marchionisBrandenburgensis, sed in vanum. Statuta
itaque die pro electione futuri pontificis per venerabile
capitulum Frisingense prima Augusti, S. Petri ad vincula,
omnes canonici sacramentis presentes communicaverunt in
summo altari et in stuba capitulari in suum futurum pre-
30sulem illustrem principem Eudpertum canonicum de gremio,
filium legitimumb illustrissimi principis electoris Philippi
comitis palatini ducisque Bavarie concorditer propter peri-
culosa tempora postularunt, eo quod esset minor annis.
Ad custodiendum nichilominus castrum deputati ex capitulo
35fuerant Conradus vom Stain scolasticus, Marcus Horndl
utriusque iuris licenciatus, prepositus S. Andree, et Johannes
Stadler decretorum doctor, canonici. Deinde subsequentibus
diebus ab eodem capitulo ad transeundum in curiam Romanam
pro confirmacione predicte postulacionis deputati sunt Theo-
40doricus Mair prepositus et Caspar Morolt iuris licenciatus,
canonicus. Qui 19. die mensis Septembris exierunt in Italian).
a iliac Hs. b legiptimum Hs.
Quellen a. ErBrtenmgen N. F. III. 58
— 914 —
Item in profesto S. Augustini1 Wolfgangus de Weycbs
abbas in Weyensteven, oliiu canonicus Frisingensis, subitanea
morte apoplexia in lecto de mane infra 5. et 6. horas tactus
diem obivit. Cuius exequie in die S. Mauricii* in eodem
suo cenobio sunt celebrate presentibus Udalrico episcopor>
Salonensi, suffraganeo capituli Frisingensis sede vacante,
Paulo a abbate Schirensi et Augustino preposito Uendensi
cum fratribus suis Sigismundo Medlinger et Udalrico pres-
byteris ac aliis quam plurimis nobilibus, sacerdotibus et
laicis utriusque sexus. Quibus et ego V. A. cum domino 1°
meo gracioso Undensi interfui. Cui per electionem con-
ventus frater Anthonius prior die Martis in octava8 videlicet
nativitatis B. Marie virginis successit. Qui sequenti dominica
die4 benediccionem abbacialem per reverendum patrem ac
dominum dominum Udalrjcum Salonensem episcopum vacante 15
sede suffraganeum venerabilis capituli Frisingensis accepit
presentibus abbate Schirensi etbJohanne preposito in Nova-
cella prope Frisingam.c
a fehlt lis., Rautn dafiir leer. b fehlt Hs. c Fortsetxung eines
spateren Verfassers: 20
XLV. episcopus.
Rupertus palatinus Rheni, iuvenis admodum electus est post
Sixtum, sed ex dispell sacione papali episcopatum fratri suoPhilippo reaig-
navit. Ipse Rupertus Georgii Bavarie ducis divitis filiam uxorem duxit.
XLV I. episcopus. 25
Philippus conies palatinus Rheni, Bavariae dux, administrator
Numburgensis et episcopus Frisingensis. Sedit annos 42.
XLVII. episcopus.
Henricus comes palatinus Rheni , Bavariae dux, administrator
Wormaciensis et Frisingensis et praepositus Elwangensis, frater Philippi 30
antecessor is.
XLV 111. episcopus.
Leo Lesch iuris utriusque doctor, canonicus Frisingensis etPa&sa-
viensis, praepositus Mospurgensis et ad divi Petri Montem etc.
XLIX. episcopus. 35
Mauricius a Sandizel canonicus. Is episcopatum resignavit Ernesto
Bavariae duci iilustrissimo. Ex balnco egress us apoplexia tactus subito
inoritur 1G. Fcbruarii anno 1507.
L. episcopus.
Ernestus huius nominis tercius, utriusque Bavariae dux, comes 40
palatinus Rheni et illustrissimi Alberti Bavariae ducis filius, admini-
stracioneru episcopatus Frisingensis a Pio V. pontifioe impetravit, annos
natus ci re iter tredecim. Eius possessionem caepit 10. April is anno
Christi 1507.
Deus optimus maximus ad sui nominis gloriam omnia bene fortunet ! 45
1 27. August.
2 22. September.
3 15. September.
4 20. September.
Glossar.1
a b d r i n g e n //•. mit Qewalt ab-
nehmen 648, 19.
abesen s. abwesen.
a b g a n k m. Qehimsch wund 5 96, 4.
a b 1 a s 8 i g adj. nachldssiq 531, 16.
absolucion, absulucion /. Ab-
solution 5 79, 19. 28. 605, 9. 11.
a b th u n refl. sich entledigen 6 73, 15.
abtritt m. Abfall 681,20.
abwesen (abesen) n. Abiccsenheit
536,17. 624,21.
abziehen refl. die Waff en nieder-
legen 531,29.
achtail n. der achte Teil 563,27.
achteket adj. achteckiy 59 7, 9.
a c h t e t m . oetava, Oktav, der achte Tag
nach einem Fest 624,25. 640,15.
achterw. Verkundiger, Vollstrecker
der Achtserkldrung 63 7, 3. 7. 11. 22.
675,8; Schm. 1,28.
affern tr. alte Zwistigkeiien wieder
vorbringen 688, 30; Schm. 1, 40.
a rzt n. Erx 677, 12.
a s c h c r mi c k m. A schcrm itticoch
6 72,31: Schm. 1,166.
agnus n. geweihtes Warlis-Lamfn
680, 26.
aichen adj. cichen, von Eichenholx
691, 13.
a i d e m , a y d e n , a y d m m. Eidam,
Schwiegcrsohn 460, 33. 182,39.
496, 28. 526, 38. 649, 8. 650, 19.
aigenschaft f. Eigcntum, Be-
siixung 461, 20 480, 38.
aincherlay, ainigerlay pron.
irgend tin 685, 16. 687, 45.
ainig adj. alleinig, einxig 186,5.
678,14.
ain spa nig adj. mir cin Boss bc-
sUxend 646,22; vgl.Schm.2, 673.
ain zing adj cinxeln 682, 19. 695,1;
Schm. 1, 89.
a i 8C he n /;•. heischen, (order n 45 7 , 3
648, 1.
alb f. Alpe, Aim 676,38.
allweg, albeg, allbeg, albegc n
adv. aUcrweqc,steU 489, 38. 529, 18.
572,34. 578,3. 594, 30. 613,1. 7.
639,19. 673,20.31. 678, 6. 704,25.
almusen n. Almosen 633,11.
a m b a s i a t f. Gcsandtschaft 458, 22.
522, 8. 533, 33. 603, 26. 621, 8.
650.4. 671,22.
an bait s. anwald.
a n d e r t h a 1 b adv. andcrswo 5 1 7, II.
an din gen tr. xu eincr Sitx-uw/
rorladen 55 7, 35 ; rgl. Schm. 1,518.
a n v e c h t e n tr. angreifen 455 , 32.
a n g e v ar adv. ton nngefahr 522, 28.
a n g e w i n n e n tr.abgewinnen605,35.
618. 5.
ankcren tr. crrcichcn, ertvischen
531, 23.
an k omen tr. an f linden, antreffen
662,17.
a n 1 a u f e n ansclurvllcn 4S'J, 36.
a n 1 c c h e n // . An Irhcn 5 92, 15 .
a n s t e 1 1 e n tr. cinstclten, beendigen
600, 28.
a n t rage n tr. bcirirkai451,lb. 152,2.
ant wort en (an t bo r ten) tr. aus-
lie/cm 623, 14.
anwald, a n b a 1 1 m. Stcllvertrctcr,
Anicall 634,24. 685,3 7. 42. 6S6,19.
687,16.24.28.30.33 36.14 688,46.
1 Der Anlaut c ist miter k, p ttntcr b, v untcr f ciugcrciht. Mttn
beachte, doss sehr hiinfig w statt b geschriebin nurdc und umgekehrt. —
Der Ausxug aus dem S. 546 — 555 benidxten, nicht dem buyer ischen
Sprachgebiet entstammenden lnkunabeldruck uurde fiir das Glossar nicht
berucksichtigt.
58*
— 916
arkwan, arkbon m. Argwohn
515,31. 510,19. 528,32.
a r k w o n i g adj. argwbhnisch 591, 19.
armiglich adv. drmlich 646,3.
armstschiiczen = armbrost-
schuczen ArmbrustschiUxen 644,
15. 19.
aufpot n. Aufgebot 703,36.
auferhebe'n tr. aufstellen 475,31.
auffarabent,(aufarabnt), auf-
ferabentro. Vorabendvon Ghristi
Himmelfahrt 514, 23. 644, 5.
678,26.
auffartag(aufartag),auffertag
m. Ghristi Himmelfahrt 638,38.
656,36. 666,39. 688,46. 702,31.
aufhalten/r. aufbehalten, bewahren
514, 28.
aufhalterin /. Gbnnerin 670,7.
aufheben tr. mil Gewalt tceg-
nehmen 703, 40.
auflugen Acht geben, Hans half en
614,17.
aufnemen wachsen, machtig werden
509, 33. tr. (einen Vorschfag) an-
ttehmen 479,4. 486,20.
aufrecken tr. aufrichten 6 72, 26.
aufsaczm. hinterlistige Beredung,
Betrug 594, 8. 666, 11. 24 ; Schm.
2, 343.
aufsaczung/'. Einrichtung 685, 12.
aufsechenn. Zurersickt, Hoffnung
637,10.
aufspenen tr. hinhalten , xum
Warten bereden 499, 23; vgl. Schm.
2,671.
aufwerfen tr. aufstellen 455,32.
ausgebung /. Bexahlung 677,17 ;
vgl. Schm. 1, 865.
a u s 1 e n d i g adj. ausldndisch 455, 31.
ausrichten tr. abfertigen, fertig
werden mit 665, 44.
ausrichtung f. Begleichung, Be-
xahlung 598,34. 612,42.
auszuken tr. zticken 636,10.
babstei f. papatus, Papstwiirde
537,28; Schm. 1,378.
p a i z z e d tr. jagen , hetxen 669, 14 ;
Schm. 1, 287.
pal as m. Balas, blasser Rubin von
Balasam in Ostindien 597,9;
Schm. 1, 227.
palbirer m. Barbier 668, 32.
par ad is n. (statt paralys) Schlag-
fluss 474, 1.
E art at adj. bartig 504,35.
a 8 , p a s adv. besser 523, 35. 614, 1 7.
637,4. 638,23.
pastei f Bastei 660,24.
basthart m. Bastard 605,26.
bat s. wat.
paten/1, patena, das kleine Tellerchen
von Edelmetall, woraufdie bei der
Messe xu honsekrierende Hosiie
gelegt icird 680,27.
paulich adj. bebaubar, bewohnbar
484,17.
pauinan m. Bauer 622, 5.
baydenhait s. waydenhait.
peck m. Backer 611,35.
pekk}pekn.Becken471, 26. 597,15.
beetung s. wetum.
be find en tr. erfahren 589,43.
begnugig machen tr. Geniige
leisten 686,8.
begraifen, begreifen, tr. er-
greifen 471,41. 637,7. festsetxen
583,23. begriffen sein enlhalten
sein 529,35.
behaltnusweis adv. xur Auf-
bewahrung 653,32.
pehamischm. bohmisdter Groschen
613, 6; Schm. 1, 189.
beheben tr. behalten 570,35. 573,9.
696,14. 698,15.
beiwesen ibeibesen, beyb esen)
n. Beisein, Anicesenhcit 587, 42.
651, 35.
pek s. peck.
bekrenken tr.krdnken, beleidigen
565, 13.
belaiten, belaytcn tr. geleiten
459,8. 496,18. 545,6. 602,27.
659,40. 702,4. 19.
belegen, belegern tr. bclagern
450,6. 499,32. 519,9. 531,42.
5 72, 22. 61 7, 1. 682. 5. 15. 683, 1 7.
beleger n. Belagerung 519, 10.
587,5.
belegerung f. Belagerung 510, 19.
543,2.
b e 1 i e g e n liegen bleiben, unterbleiben
584, 2.
pen /. poena, Poen, Strafe 632, 37.
penitenzer m. Beichtiger 665, 43.
benotigen tr. notigen, xuringen
657, 18.
ben u gen genugcn 509,19.
beraits gelt bares Geld 641,39.
berettenfr. retten, befreien 703, 4.
bericbt f. Verstandigung, Aus-
sohnung, Vertrag 448, 12. 684, 3.
701,16; Schm. 2,37.
berichtu n g /". Aussohnung 5 73, 12.
perngaid, perngejaid n. Baren-
jagd 469,28. 474,30.
bee ass m. Belagerung 482,23.
917 —
be s am en, besamlen tr.sammeln
498,1. 574,2. 588,6.26. 591,47.
683, 15. refl. sieh riistcn 523, 38.
524,1. 569,8. 674,40.
besant 8. besenden.
besbarung, beschwarung f.Be-
schwerde, Bedruckung 564, 45.
565, 1.
beschaiden n.Entscheidung655,20.
beschaiden hait /. Bedingung
565, 44.
b eschaidessen n. Essen, beidem
die Qaste Telle mitnehmen 616,17;
Sehm. 2, 372.
beachehen geschehen509,17. 661,13.
beschliefiiing/: Besehluss 632,37.
beschraien tr. schreiend beschul-
digen 598, 44.
beschreiben xuschreiben 482 \ 16.
besenden tr. nachjemand senden,
doss er erscheine 489,14; Sehm.
2,305.
pes s em tr. strafen 565,28.29.
566, 15.
pesserung f. Strafe 566,9.11.
bestatbrief m. Bestatigungsbrief
564, 38.
bestatigkay t/". Be* tat igung 564,6.
bestfitung f. Bestiiligung 562,37.
bestatten, bestaten tr.bestatigen,
befestigen 4 73, 39. 4 79, 11. 493, 38.
501, 11. 502, 7. 12. 505, 24. 512, 30.
533,3. 540,27. 543,11 560,25.
564,25. 567, 13.14. 589, 7. 634,37.
669,8. 672,28.
bestatten tr. gestatten 567,20.
pet, bett, bette f. Bitte 461,17.
462,8. 489,14. 515.39. 516,15.
525,39. 533,29. 563,21.31. 564^6.
566,34. 574,4. 647,19.
petlicho^*. bittlich,als Bitte 674, 22.
petliche ding Bittgesuche 590,18.
betrachten tr. irachten, beabsich-
tigen 457, 39.
betragen refl. iibernehmen 491, 12.
bfitrfibt /. Betriibtheit, Traurigkeit
592,24.
pet tag m. pi. dies rogationum, die
drei Tage vor Himmelfahrt, an
denen Bittgange stattfanden (Qrote-
fend, Zeitrechnung 1, 166) 603, 4.
bettbrief m. Bittbnef 673, 17.
peutgelt n. Beutegeld 640,20.
beyligung f. umliegende Oegend
525, 23.
bey wesen (bey besen) n. Anwesen-
heit 625,8. ;
bezbungenlich adv. gexwungcn
589,24.
bezwingen tr. xtcingen 504,5.
pf ab m. Pfau 673, 18.
pfaffhaft, pfafhait /. QeisMch-
keit 460, 25. 514, 4. 563, 6. 13. 34.
40. 564, 12. 28. 565, 7. 38. 40. 567,
7.10. 575,18.
pfaf flich adj. geistlieh 565,20.
pfarr f. Pfarrei 519, 17.
pfenning m. Odd 634,25; Sehm.
1,431.
pfinztag m. Donttcrstag 526, 2.
594, 4. 664,40. 607,14. 644,35.
649,11. 655,31. 662,5. 666,7.
670,13. 680,8. 682,35. 696,24.
697,26.
pf leg /. Pflege, Vertcaltung 705, 13.
pflegsweis adv. xur Verwaltung
705, 11.
pfrundhaus, pfrundhaus n.
Pfrundehaus 597,33. 601,3.
bieten, einem das recht cs mit
einem auf einen Rechisstreit an-
kommen lassen 611, 31; Sckm.
1,307.
bietund s. wiettind.
bilgeram, pilgram m. Pilger
462,24. 571,41.
pirg n. Qebirge 470,19. 476,25.
480,38. 525, 26. 533, 13. 583, 22.
26. 594,25. 646,31. 647,7.
pirgleutem. plur. Gebirgsbetcohner
694,11.
pirrett n. Barett 614,20; Sehm.
1,257.
planken /. Breiterxaun 612,1;
Sehm. 1, 458.
plat f. Platte 597, 16.
p 5 c k 1 e r m. pi. Iditglieder der Ritter-
gesellschaft vom Bock 674,5.
bolgemacht s. wolgemacht.
port f. Tor 471, 7.
posbicht m. Bosewicht 581,22.
pot 8. zwelfpot.
practica n. plur. Umtriebe 678, 2.
praesenz, presenz/. Prasenxgeld,
Anwesenheitsgeld 677,17. 25; Sehm.
1,471.
brechen, prechen m. Abbruch,
Verlust , Oebteehen , Krankheit
564,44. 607,32. 673,8.
prechenhaft adj. bresthaft , mit
Gcbreclten behaftet 508, 10.
preitgam m. Brautigam 627,27.
prinend, prinnend part. adj.
brennend 579, 14. 609, 4,
proceaaf.Proxession610,28. 620,34.
643, 33. 34. 644, 8. 679, 26. L9.
691, 14. 692, 12. 702, 16. 18.
profecey /. Prophexeiung 480,31.
)18 —
prunste f. Fcucrsbrunst 697,21.
pucklat, puklat, puklet adj.
bucklig 572,42. 596,3. 602,36.
604,12. 605,17.21.
puchel 97?. Anhbhe, Hiigd 449,31 ;
Schm. 1, 218.
piickl m. Picket, SpUxhacke 691,11.
pullen n. Oebriill, Geheul 616,13;
Schm. 1, 233.
butrer s. wfltrer.
pulschaft/. Buhlsckaft, Liebschafl
612,5.
punt tit. Punkt 566,29. 567,15;
Schm. 1, 395.
busaune /. Posaune 544,3.
puten s. bieten.
darlegen tr. ausgebm 604,22.
darscnlaichen tr. Heimlich xu-
stecken 613, 3; Schm. 2, 497.
dartreten antreten 639,31.
dcugenlich s. taugentlich.
delf in , delphin, telfin m.Dau-
phin 537, 35. 586, 29. 30. 587, 20.
35. 598,24.
derrsucht f. Schtcindsucht , Aus-
xehrung 593,9; Schm. 1,534.
d ester adv. desto 528,22. 561,34.
deublich adv. diebischer Wcise
640,30; Schm. 1,480.
deugenlich, taugentlich, adj.
tauglich 502,28. 504,29.
dick adv. oft 515,36. 516,30. 532, 12.
dieblichen adv. auf IMcbsart, heim -
licher Weise 531, 26.
dinsperkait /. Dienstbarkeit 471,
38.40.
d i sh al b adv. diesseits 565,8. 660t 20.
doren tit. Dorn 666,34.
dor ft 8. durfen.
dnugen, tringen tr. cerdranyen
604, 12. xwingen 655, 27.
drumete, trumete f. Trompetc
544,3. 620,37.
drumeter m. Trom peter 620,32.
674,10.
durfen tr. bediirfen 678,39.
durchglucndig adj. durch und
durch gluhend 531, 25.
Murft /. Bedurfnis 563,27.
duratiglich adv. supetbe, hoch-
miUig 504, 2; vgl. Schm. 1, 625.
e g e m e 1 1 adj. vorher genannl 460, 30.
465,3.
eh aft adj. wahrhaft, ccht 566,8;
Schm. 1, 6.
ein geben tr. in Bestix geben 599,2.
ei n sp rechen n. Eingebung 452, 31.
481,12. 492,11. 507,40.
ei sen h u tm. EiscnhiUyeisernerHdm
524. 10.
elendn. Verbannung 467,8.469,15.
478.3. 483,36. 493,19. 513,2.
529,23.25. 658,15.
end,enden.Greme451,20. 45&,9.
464,31. Ort, Qegend, PlaU 469,14.
36.493,6. 511,10. 516,6. 524*10.
576,30. 591,10. 600,9. 612, K.
622.4. 639,32. 642,39. 647,23.
697,25. ander end andertceitig
592,19.
enger pi. von anger m. Anger,
Wiese 641, 16. 700,21. 701,30.41.
enhalb, enthalb adv. jenseits
455, 4. 527, 11.
entgeltnus /. Entgelt 558,22.
enthalten reft. sich aufhalten 450, 6.
entrauen vermuten, erwarten 571,
30: Schm. 1,636.
entrichten tr. entsctiadtgen, aw>-
gleichshalber ausstattcn 535,27;
Schm. 2,37.
entwachen(entbachen)er*rac/*cn
487,3.
entweren/r. enlfremden, abtiehmen
686,49. 687,1.2.
enzbuschen adv. daxicischen
617, 19.
e raise h en tr. erheischen, erfordern
501, 12.
erbekung s. envekung.
erber adj. ehrenvoU 489,13.
e r b e r g adj. ehrbar, ehrwurdig 458 £0.
473, 6. 522,8. 532,9. 533,20. 556, 7.
566,36.38. 573,41. 577,20. 592, 10.
607,3. 609,3. 623,20. 689.17.
erbergkait, erberkayt /. Ehte
501.11. 592,30.
erberlich, erwerlich adv. ehren-
voU,ehrsam 459 ; 8. 523, 6. 544,37.
577,10. 644,26. 645,2.
e rp i d e m m. Erdbeben 489£3. 666,36.
erbl m. Aermel 607,13. 613,4.5.
erplenten tr. blenden 472,20. 482,
11. 483,21.
erpuczen red. sich putxen 594, 28.
639,6.
erpflten tr. darbieien 634,25.
erfodern, erfordern tr. fordern,
tcahlen 476,38. 479,8. abverlangm
653,33.
erganklich adj. vergdnglich 463, 4.
er geben reft, sich dem Klosterlcben
widmen 491,1.
e r h 6 r e n tr. horen, vernehmen 679, 16.
erholen part, von erhellen er-
schaUen 608,30; Schm. 1,1080.
erichtag, eritag 8. ertag.
— 919 —
erkalten sick erkdlten 704,12.
erknnnt adj. bekannt 507%14.
erkennen tr. kennen 479,34.
erklagen reft, sich beklagen 504,11.
erkluben refl. etch spalten, xer-
springen 489, 14 ; vgl. Schm. 1, 1323.
erkrumpen krumm tcerden 607.21.
608,14.
erledigen tr. ledig, frei maehen,
aus der Qefangensehaft befreien
598,24. 604,34. 610,32. 618,3.6.
675,31. 676,19. 703,13.
e r 1 e y d e n tr. dtdden}gestatten 601,16.
erlich adj. ehrenvoll , ehrwiirdig
458,23. 462,42.
e r 1 6 8 e n tr. auslosen, ablosen 508, 37.
635,30.
erml m. Aermel 626,22.24.
e r m o n e n tr. ermahnen 478, 25.
533,29. 542,26. 572,15. 663,24.
699,9. 701,31.
ermonung f. Ermahnung 61 7, 15.
erschroken adj*chrecklich,schreck-
fiaft 455, 14.
erschwarzen schuarx tcerden
608,20.
e r s i g e n versiegen , verlrocknen
4<J5, 10.
ersteken tr. ersticken 483,4.
erstSren, erstoren tr. xerstoren
455.27. 469,34. 470,3. 479,33.
485,16. 488,1.8. 490,14. 498,30.
509.42. 519,13. 581,24. 599,46.
600, 1. 2. 9.
erstdrung /. Zerstorung 447,20.
ertag, eritag, erichtag m. Erch-
tag, Dienstag 545,32. 567,35.
578, 6. 8. 594, 13. 605, 42. 609, 21.
615,26. 624,25. 643,1. 650,4.
660,26. 666,10. 678,19. 689,36.
696, 15. 703, 16.
ertgeschloss verschrieben fur ort
und geschloss? Oder sind Erd-
befestigungen gemeint ? 637, 7.
erwainen tceinen 592,37.
erwekung 'erbekung) Veranlas-
sung, Antrieb 537,36.
erw erlich s. erberlicb.
erwinden an einem Ding, urn
efwas : von etwas ablassen 509, 9.
681,23; Schm. 2,947.
erzunden tr. entxunden, erregen
487,6. 498,24. 557,6.
etwo,etbo adv. einst (olim) 450, 30.
452.28. 521,9. 675,8. xiemtich
591.43. 592,14. 617,16. 655,5.
658,28. 662, 9. 683, 32. 698, 18.
eysgrab adj. eisgrau 576,3.
f achen, vac hen, fahen, vahen
tr. fangen, gefangen nehmen 592,45.
600,21. 612,22. 614,27. 646,12.
fassen, verstehen 539,24.
fanknus, fanknus, fanknuz f.
Oefangnis, Qefangenscliaft 513, 3.
522,43. 539,38. 544,15.17. 571,9.
575.8. 600,19. 612,25. 671,33.
688,15. 698,29.
va 1 , v al 1 tn. Rutne, verfaUener Bau
451.9. 452,29.
valkenpais /. Falkenbeix, Falken-
jagd 667,17; Schm. 1,287.
falkner tn. Abrichter und Pfleger
der fur die Jagd verwendeten Falken
601, 13.
fan, van m. Fahne 453,3. 640,2.
vast adv. sehr 450,20.30. 457,36.
37. 458,4. 467,2. 468,4. 482,29.
34. 488,3. 489,29. 516,15. 533,37.
536,33. 537,7. 556,31. 558,3.
571,2.4.20. 580,31. 583,10. 589,
48. 591,32. 592,13. 594,27. 600,
14. 610,28. 611,33.39.40. 620,20.
621,8. 625,3. 633,17. 645,25.27.
648,14.31.34. 657,41. 658,21.
659,32. 660,22. 667,8. 668,35.36.
671,12. 673,25. 676,31.32. 682,
14. 22. 693, 13. 14. 27. 694, 12.
697,6. 698,36. 703,30.
vechenwis, vechnwis f. bunte
Wiese570,27. 657,20; Schm 1, 701.
veh, vehe f. Fetndscfia/t 518,29.
688,10; Schm. 1,699.
feichten f. Fichte 524,15; Schm.
1,688.
feld n. Feldlager 585,39.40. 617,
8.14. 667,7.9.
fendrich m. Fdhnrich 6&5,10.
veny f. tenia, inbriinstigea Qebel
557,24; Schm. 1,721.
verpringen tr. vollbringen, voll-
enden 458,28. 466,5. 507,41.
514.10. 523,33. 544,8. 583,44.
587,43. 601,3. 602,15. 615,25.
623,25.30. 631,23. 644,12. 675,17.
verdacht adj. part, (von verdetiken)
vorbedacht 563, 7. gedacht, denkbar
688,28.
verberrung «. verwerrung.
verbilligen = verwilligen 500, 34.
verdrucken tr. verheimlichen
592,40.
vergeben Otft eingeben, vergiflen
585,28. 589,33.
vergift n. Gift 590,14.
verglayten tr. mit Qeleitsbriefen
versehen 646,31.
verguugen Qeniige leieten 662, 28.
— 920
vergunen begiinstigen 484, 4.
verb and en sein vorhanden sein
622,22. 623,9. 654,1.
verhengen tr. verhanyen, bewirken
677,12.
verhengnfls/. Veranlassung601£2.
verhergen tr. verheeren 482,10.
495, 32.
ver)ehentr.sagen563,2.10. 607,18.
verkeren tr. umstimmen 589,8.
verkurzen/r. verkiirxen, schddigen
658, 10.
verleczerung/. Verletxung 663,12.
verliesenfr. verlieren 499. 7. 501, 13.
536,34. 596,28.
ver\obentr.gelobeti509,19. 576,17.
677, 10.
vermficht n. Vermachtnis, Ver-
schreibung 686, 27. 33; Schm.
1,1558.
vermaren tr. durch Ausplaudem
verraten 612,8.
vermailigen tr. beflecken 575,21.
vermert adj. hervorragend 511, 11.
529,1. 558,27.
vermonung f. Frmahnung 536,3.
vcr morgengaben tr. als Morgen-
gabe xuiceisen 606,2.
vern ichten tr. xu nichte machen,
fiir nicktig erklaren 505, 21. 5 75,15.
ferr, verr adv. u. adj. fern, iceithin
451, 20. 464, 25. 476, 24. 485, 37.
498,1. 500,32. 508,17. 523,1.
531,31. 542,40. 655,19. 681,7.
695, 18. ferrer comp. adv. u. adj.
weiter 640,19. 651,10. 657,19.
663, 12. conj. insoferne 68 7, 35.
verrechteufr. jemand vor Qericht
bringen 504,24; Schm. 2,34.
verr ichten tr. aussohnen 473,7.
496,12. 520,19. 543,10. 595,15.
606,15. 616,11. 620,17.633,10.
34. 638,37. 642,26. 702,37.
705. 20.
v e r s a g e n tr. verleumden 485, 30.
492. 21. 568, 6. verbieten 611, 36.
verbannen 640, 28.
versaninenlr. versammeln 692, 34.
verschaidentfr. bestimmen 636, 22.
verscheinen vergehen 636, 26.
684,16; Schm. 2,423.
verschinung f. Verlauf 687,49.
verschmachen einem geringfiigig
diinken 635,2. tibel au/nehmen
577,18. 611,32; Schm. 2,547.
verschniachen tr. verschmUhen,
meiden 647,3.
verse hmach lich adj. rerachtens-
wert 532,29.
verschraiben tr. schriftlich mit-
teilen 516, 30.
versehen tr. fiir jemand vorsehen
485,29. reft, meinen 598, 11. sehen,
erkennm 657,10. 658,2.
verspeheu tr. auskundscltaflen
540, 19; Schm. 2, 661.
v ersprech en tr. widerrufen 564, 5.
verstandnOs n. Bund, Bundnis
674,6.
verstrekentfr. vollstrecken 624, 11.
verwarten warten 655/20.
verwerren tr. vertcirren, uneinig
maclien 589,2.
verwerrung(verberrung)/*. Ver-
wirrung, Uneinigkeit 588,5.
verzeichen, verzeihen refl. ver-
xichten 593,2. 686,22.
verziehen refl.sich (xeitlich) hinaus-
xiehen 511, 8. tr. hinausschieben
599,34.
verzucken tr. rauben 494, 18;
Schm. 2,1083.
fiscal, viscal m. Fiskal 681,23.
689,26.
viztum, viztumbm. vie edo minus,
Vixdum, Stellvertreter des Landes-
/iirsten in der Provinxverwaltung
534,2. 556,10. 565,11.18. 567,23.
571,19.23.29. 586,40. 604,8;
Schm. 1,852.
fluchtigen tr. indie Flucht jagen
591, 46.
vodrung f. Aufj order urig 500,9.
vorgang m. Fiilirung , Leitumj
655, 9.
f raven lich adv. in frecelhafter
Weise 460, 26.
fraidig adj. kiihn, tapfer 571,5.
fraisatn, fraysani adj. (lot. ferox)
fiirchterlich, schrecklich 44 7 , 6.
587,6; Schm. 1,827.
fray 8 /'. Gefalir 565,1; Schm.
1, 826.
freitbof m. Friedhof 568,35.
freituni, freytum n. Freilieit
563, 14. 31.
freiumb, freyung f. Befreiuug
565,24. Asytrecht 626,35. Asyi-
platx 700,31; Schm. 1,817.
freyen tr. von einer Verbindliclt-
keit, die als Oesetx fiir Andere
gilt, befreien 519, 1 7; Schm. 1, 814.
freyhart tn. Vagabund 523,2;
Schm. 1, 815.
frucht f. Einkommen 677,10. 25.
frutigkayt f. elegantia 529,26.
f iie trey f. Futterwesm, FiUterung
639, 18.
021 —
iugenrefl.8ichbegeben461,16. 474,5.
fur an adv. fortan, darnach 456,5.
f fi r p a s adv. fortan, kunftig 563 , 32.
furpdntig adj. vorxugltch , aus-
gexeichnet 515,34; Schm. 1,250.
furhalten tr. vorlegen, berichien
448, 12. 16.
furkomenfr. xuvorkommen 504, 12.
fflrnemen n. Vorsatx 574,35.
fflrwart/1 Verxug, AufenthaU 686,
18; vgl. Schm. 2,1007.
ffirwarten tr. erwarten , einem
auflauern 614,13.
furzoge m. Verxug 564,12.
furt m. die Furt 617,19.
futral n. Futteral 597,1; Schm.
1, 778.
gach, gach, gah, gah adj. jdh
499,6. 514,14. 515,31. 516,19.
20.29. 519,6. 521,19. 558,1.
570,31. 592,37.
gachzornig adj. jahxornig 556, 7.
gaid n. Jagd 463,3; Schm. 1, 1201.
gailmontag, gaylmontag m.
Montag nach Estomihi, Fasnachts-
mantag 482, 2. 679, 17; Schm.
1, 890.
gardian m. Quardian 607,34.
gast m. Ausldnder 614, 21. 667,6.
gbant = gwant f. Oetcand 587, 7.
geben refl. sich begeben 492, 13.
geber s. gewer.
geberen, gebern tr. gewahren
515,39. 516,15.
gebet, gebett f. pi. Bitten 566,36.
599,29. 684,11. 685,5.
gebissen = gewisaen n. Oewissen
539, 14. 18.
gebreaten fehlen 488,38. 527,8;
vgl. Schm. 1,367.
gedacht nemen tr. xum Bedenken
nehmen 650,3.
geding n. Verabredung 564,5. 597,
24; Schm. 1,518.
gefallen xufallen 473,36.
gefertigen, gevertigen tr. ab-
fertigen, entlassen 592, 12. 16.
gefeurt adj. feurig 471,26.
gefill n. Oefild 696,32.
gefrundt, gefrund, gefrundt
adj. befreundet, verwandt 590,37.
595,35. 650,29.
gegenwOrtigkait (gegenbiir-
tigkait, gegenburtigkait) /.
Oegenwart 498,22. 510, 10. 511,4.
14. 520,12. 544,31. 556 £ 8. 568,27.
577, 25. 588, 29. 593, 4. 621, 19.
642,24. 668,11. 672,21. 678,16.
704,29.
gehag n. Bain, Wold 5dl,24;
Schm. 1,1067.
g eh ass adj. gehassig 635,9.
gehelfen helfen 592,18.
gehillz n. Oriff am Schwert 478,29.
30.31; Schm. 1,1103.
g e i t i g adj.geixig, habsiichtig 449,15 :
Schm. 1,958.
geitigkayt f.Oeix, Habgier 580,9;
Schm. 1, 958.
geleiden tr. erlauben 588, 4.
gelimpf, glimpf m. Fug, Be-
fugnis 579,13. 604,29. 620,20;
Schm. 1,1475.
gel ub n. Oetiibde 564,16. 573,13.
653,17. 683,22.
gem a I n. Oemalde 509,18.
gemerk,gemerkt».<7r«Mtf 461.18.
471,3.
genhalb adv. jenseits 565,8.
geordent, geornd adj. part. ge~
ordnet,ordentlich, ordnungsliebend
669.14. 676,23.
geraisig adj. beritten 539,29.35.
541.15. 557,10. 610,38. 684,30.
639,4. 642,13.16. 648,16. 656,10.
659, 21. 23. 682, 9. 696. 5. 11.
702,25; Schm. 2,139.
geretten tr. retten 617,3.
g e 8 ch a f f e n tr. schaffen, erreichen,
ausrichten 675,36.
geschloss, gealoss, gschloss
n. Schhse 4 74, 8. 4 76, 25. 49 7, 34.
498,6.30.39. 500,32. 505,5.
506,19. 509,39. 42. 43. 44. 510,2.
516, 38. 518,27. 519, 14. 522,41.
523, 11. 18. 19. 526,8. 530, 1. 37.
531,42. 533,7. 534,1. 536,10.
539, 6. 25. 544, 13. 556, 15. 18. 36.
559,11. 560,4. 568,11. 570,7.
5 71, 21. 27. 28. 29. 35. 572, 3. 22.
583, 14. 1 7. 19. 20. 584, 23. 2 7. 31.
35. 586, 3. 5. 8. 587,26. 31. 568,
3.43. 591,39.41. 592,49. 5939
30. 594,12. 24. 599, 2. 46. 600,1.
3.5. 601,3. 602,6.12. 603,22.
37. 604, 6. 12. 605, 14. 27. 30. 32.
34.36.37.606,2. 610,20. 611,9.
616, 34. 618, 7. 620, 18. 623, 15.
624,14. 634,17. 637,7.25. 639,
16.21.22. 643,28. 646,24. 648,23.
658,1. 661,3. 666,35. 667,12. 13.
674,38.41. 675,3.21. 678,9.11.
680,2.4. 681,38.39. 682,5.15.
19. 22. 27. 29. 684, 1. 685, 40.45.
686,15.48. 693,2.9.29. 699,14.
700. 16. 702, 41. 705, 5. 7. 18.
geachrif t /. SchHft, heilige Schrift
484,29. 532,28.
— 922 —
geswi stergeit n. couterini, Qe-
schwuter 587,36; Schm. 2, 651.
gesippt, gesipt adj. vertvandt
587,18. 648,8.
gesponsn. Braut 458, 25. m. Brau-
tigam 459,8.
gee tad n. Ufer 642,4 ; Schm. 2, 732.
getrauenttiil gen. ertcarten 583, 12.
ge&ben tr. ausuben 502,20.
gewarcht part, von wirchen tr.
uirken 543, 17; Schm. 2, 987.
ge wen ten tr. abtvenden, verhindern
617,2.
gewer (geber) rechtsfb'rmig ge-
8%cherterBe8itxeinerSache500,29.
505,10. 676,38; Schm. 2,971.
g ey n f 1 1 adj. einelnfel tragend 705,2.
gezbi spilt 8. zwispilen.
gezeuknfis f. Zeugnts 449,30.
451, 8.
gezigen 8. zeihen.
glavie, glafe, glefe f.,Lanxe,
Lanxmreiter 531,17. 534,27. 570,
. 10.15.23. 621,9; Schm. 1,971.
gleger = geleger n. Belagerung,
Lager 585,20.
glimpf 8. gelimpf.
glori, glory f. Olorie, Olanx 575.
20.21.
gocze/1 Oottesdienst, religio 564, 7;
Schm. 1,959.
gocz gab f.Stiftung,Pfrunde479,12.
goczleichnam m. Fronleichnam
603,15.
grab adj. grau 626,21.
grabnils, grebniis, grebnus
n. BegrUbnis = Leichenbegangnis,
BegrUbniestatte 511, 27. 517,8. 10.
. 556,6. 567,13. 600,38. 606,17.
639,35. 645,11.22. 689,41. 702,
21. 704,38.
grim adj. grimmig 454, 32. 581, 32.
gschloss 8. geschloes.
gulden n. pi. goldene Kleinodien
597,21.
giilt, gult /. Rente, Einkommen
. 488,15. 577,3. 597,35. 620,6.
662,28. 677,22. 685,18.21. 686,
. 50. 692,16; Schm. 1.909.
giinar,gfiner,gunnerm. Oonner
. 498,27. 504,16.513,37. 518,31.
573, 35. 602, 22. 675, 16. 19.
gfitiglich adv. gut, tvohl 620,10.
gutat /. beneficium 502,3.
a f 1 1 n. Haftlein, Kleiderhafle 626,
29. 33; Schm. 1, 1064.
hafen m. Qliickshafen 644,29.
h a i s a e n n. Antrieb, Oeheiss 4 78, 19 .
haller m. Heller 627,5.
halt f. HinterhaU 693,39.
h&ntbercher m.Handwerker 692,9.
hantberchsleut m. plur. Hand-
werksleute 699,6.
hantberchzunft f. llandtcerks-
xunfl 679,24.
h&ntieBtyh.SLntveBtf.eigenhandig
unterschriebene Urkunde 563,5.
564,21.29.31.
hangen xufallen 597,31.
harnasch m. Harnisch 485,9.
497,37. 519,3. 524,13.16. 545,5.
691, 2 7. 31. 693, 24. 701, 9. 22.
haubtherrm. patronus praecipuus
460. 23.
hausen m. der Hausen, einFisch
633,7; Schm. 1,1179.
hauswirt(hau8birt)m. Ehemann,
GemaJtl 509,3. 512,18. 515,4.
536,2. 537,33.
heftung /. Beschlagnahme , Qe-
wahrsam 688, 20.
heiltum, hey Hum n. Heiligen-
Reliquien 464, 6. 7. 21. 486, 41.
511.24. 533,12. 540,14. 620, 35.
665,27. 666,2.33.38. 679,23.
680,21. 690,2.10. 692,1.4.
helflich adj. behUflieh 651,30.
hen gen n. permissio, Erlaubnis
502,19.
her en tr. verJieeren 516,9.
herhaim adv. daheim 482,27.
herlayter m. Heerleiter, Heer-
fiihrer 516, 8.
herrenvasnacht/. Sonntag Esto-
mihi 545, 4.
herschung /. Herrschaft 447,21.
583,3.
hert adj. hart 521,22. 524, 3. 530,
26. 536,34. 561,31. 570,28.
598,10. 670,10. 679,11.681,10.
hertigkait f. Hartnackigkeit 525,
20. 666,26.
hilflich adj. behilflich 647,21.
650,17.
hinach adv. apater 518,9.
hinder praep. iiber 647,30.
hindergankm. Kompromiss 520,
21; Schm. 1, 922.
hinz, hunz, hflnz adv. gegen
564, 7; Schm. 1,1117; bis 459,8.
461, 18. 470, 1. 471, 6. 7. 13. 473,
13. 478,16. 483, 6. 488,31. 495,24.
525.25. 526,2.24.531,44.593,19.
599,36. 606,32. 607,14. 608,38.
613,5. 618,8. 621,14. 636,23.
651, 7. 16. 653, 13. 654, 20. 26.
659,7. 667,14.15. 689,7. 693,20.
696,30. 698, 1.18; Schm. 1,1139.
923 —
hirs, hires, hyrss m. Hirsch
595,5.6.8. 644,33.
h'ochfart f. Iloffakrt, Hochmut
' 595, 32. 596 \ 23.
hochfertig, hochvertig adj.
super bus, hochfahrend, stolx 495,4.
496,31. 497,12. 498,18. 499,20.
500,8. 503,3. 595,24.
h of m. Beichsversammlung 520, 11.
Turnierhof, Turnier 518, 2.
hofer m. Bucket, Hbcker 605,20;
Schm. 1,1063.
hofierenn. gaudium, Freudenfeier
451, 27:
hoflaybl n. Laib Brot, bei Hof
gebacken 627,18.
holthaben tr. liebhaben 705,25.
holz n. Oeholx, Wold 524,14.
horn ting m. Februar 700,20.
hubscherin f. Oeliebte, Buhlerin
612,6; Schm. 1,1040.
hfl f f. Eufte 487,29; Schm. 1, 1063.
hut! n. (irrtUmliche Uebersetxung
des laieinischen pallium) Hiitlein,
Infel 636,1.
hfinz, hunz s. hinz.
icht, ichte pron. eticas 563,44.
564,14. 565,27. 699,24.
idl ich,iglich,yglich a^/.y^/tcA
504, 24. 665, 39. 40.
infel, ynfl f.lnfel 610,34. 679,21.
iriz en tr. mit lhr anreden 516,2;
Schm. 1, 130.
jach adv.jUh b89,9.
yenhalb praep. jenseits 660,20.
junlingsweis adv. ale Jiingling
560. 12.
j u n g t f. Jugend 562, 21.
caiffe (bei Kluckhohn, Luduig der
Reiche, S. 359 coyfe) f. Haar-
schmuck? 597,4.
kainerslacht = kainer slacht
f. keiner Art 564,5.15; Schm.
2, 499.
kandl f. Kannkin, Kanne 480,4.
597,14. 609,6.
kaeten, kastn m. Speicher 512,4.
641,37. 659,21; Schm. 1,1305.
kastnerm. Rentamtmann 700, 25.
kekkbrunu m. Quelle 469,27;
Schm. 1, 1222.
kertag m. Tag der Bekehrxmg
(St. Pauli) 682,23.
keu f. Kiefer 692, 8; Schm. 1,1213.
keusch /. Keuschheit 485,22.28;
daneben keuschhait 485,25.
kirchfart f. WaUfahrt 616,12.
620.13. 641,22. 642,8.
clainat, klainat, klaynat,
klainet n. Kleinod 496,29.40.
499.39. 543,25. 571,8.10.11.
592,10.24. 596,37.39. 597,21.
25.29.36. 598,1.4.8. 624,28.
644,21.24.28. 704,22.
klause /. Klausel 566,29.
klenkl m. Klopfel, Schwengel in
der Olocke 539,30; Schm. 1, 1334.
closteur f. Klauensteuer, Vieh-
steuer 563, 12.27; Schm. 1, 1319.
kneyssel, kneyssl fit. ein
sehmucker kleiner Mann 332, 1.
594,29.
kol n. Kohle 608,20; Schm. 1,1236.
com p let f. die leixie der kirch-
lichen horae 540,2.
comi88ari m. Kommiesdr 605, 10.
644,1. 672,22. 689,12.
conformiren tr. neben und =
confirmiren 567,14.
konschaft f. Eheetand 512,21;
Schm. 1,1257.
consili n. Konxil, IVersammlung
507, 25 fsonst concili, concily).
kopf m. Kelch, Becher 458, 35. 37.
480, 4. 597,13; Schm. 1, 1274.
cor pi n. Ktirper 659,9; Schm.
1, 1295.
korfiirst m. Kurfurst 484,27.
517, 20. 518, 7. 521, 1. 6. 532, 4.
12. 535, 26. 544, 24. 545, 2. sonet
kurfurst.
cornkasten m. Kornspeicher
657, 23.
korrecht n. kanonisches Recht
503,21.
kosperlich adj. kostbar 704,22.
cosperlichait, kosperlichait
/. Kostbarkeit, Oeprange 526, 23.
543, 14. 544, 7.
kostlich adj. kostenvoll , teuer
575. 40.
costung, kostung, kostum f.
Kosten 526, 24. 531, 24. 536, 13.
598,32. 623,26. 627,3. 631,20.
638,27.
kre /. Krahe 676,13.
krebsen f. Brustpanxer 693,26;
Schm. 1, 1359.
credenz f. Beglaubigungsschreiben
650,5. Tuch xum Ueberreichen
sakraler Qegenstdnde 680,27.
kre id en f. creta, Feldgeschrei
619,11; Schm. 1,1363.
kreizerherr m. Kreuxritter 613, 15.
krezen/1 Tragkorb 605,21; Schm.
1,1388.
— 924
cristmonet m. Christmonai, De-
xember 661,37.
krurap adj. krumm, hinkend 487 \ 30.
kuchl /. Kuchel, Kiiche 640,24.
kuss n. Kissen 680,16.
kuglen n. Kegelspiel 644,28; Schm.
1,1232.
kuttet adj. kuttenformig 613,5.
ladl n. dem. von laden?, kleines
Brettchm? 597,5.
l&gelein n. Fasschen 581,33; Schm.
1,1453.
larma, larman, larnium schla-
gen Allarm schlagen 654, 35.
658,36. 659, 17; Schm. 1,1502.
laid i gadj. beleidigt,gekrankt 668, 36.
laidigen, laydigen tr. beleidigen
537,9. 567,21.
laidigung /. Beleidigung 504,26.
542,3.
Ian gen tr. nach jemand verlangen
462,31; vgl. Schm. 1, 1490. langen
lassen tr. gelangen lassen 653,28.
654,8.
lank adj. long 597,1.
lataney /. Litanei 643,33.
langen tr. leugnen 469, 7. 652,28.
lebler m. plur. Lowler, Mitglieder
des Ritterbundes torn Lowen 681, 7.
32. 683,34. 705,13.
leczen tr. verletxen 558,2.
legen tr. einUgen, einsetxen 644,
21.23.
legem reft, sick lagern 527,10.
531,38. 657,21.
leichtiich adv. leicht 450,28.
leit 3. pers. sing, liegt 464,10.
lend f. Lande 611,41.
leo m. Lowe 626,23. 688,1. 4.
lernung f. Stadium 674,21.
leu s, leys /. pi. Lause 475,22.
471,3. 573,15.
ley bios adj. tot 659,29; Schm.
1, 1413.
liligen f. IAlie 543,20.
lobsank m. Lobgesang 620,36.
1 u c e r n /. luccma, Ijampe 491, 32. 34.
lueperkait f. Lustbarkeit 463,3.
inandlich, mandlich adj. mann-
lich, kraftig, {est 452,13. 454,2.
456,18. 464,23. 478,7. 462,37.
483,16. 504,36. 506,20.32. 530,
17. 533, 19. 543, 4. 570, 31. 600, 16.
605, 2. 611, 11. 619, 2. 648, 6. 650,
29.30. 670,30. 675,2. 692,28.
693, 12. 700, 22. 701, 32. 703, 25.
m&rblstainen adj. aus Marmor-
steinen gefertigt 492,17.
magnifizenz, mangnifi zenz f.
Pracht 533, 36. 559, 4.
maid f. Jungfrau 519,21.
manschlacbt f. homicidium 489,
37. 588, 14. 596, 33. 659,1 ; Schm.
1,1603.
marc m. Markt, Marktplaix 539,29.
materi, niatery f. Materie, Thema
663,3. 665,22. 671,8.
maulstraych m. Maulschelle 537,
7.10; Schm. 1,1586.
merklichen adv. bemerkenswerter
Weise 529,35.
michel, michl adj. gross 585, 6.
600,8. 663,15. 692,34; Schm.
1,1561.
minder bruder m. pi. Minoriten,
Franxiskaner 51C,24. 562,31.
574,19.
mithelung/. Vermittelung 617,38.
mitich, mittichm. Mittwoch 557,
1,3. 567,2. 573,38. 623,26. 635,
17. 640,13. 643,34. 644,33. 652 J.
654,28. 661,26. 689,17. 699,10.
mitterlich adv. in mittleren Ver-
hdUnissen 492, 21.
mittnacht f. Mittemacht 657,9.
mSrderey /. Mordtaten 576,29.
monet n. Monat 533,41.
mullner m. Mullet 691,11.
muem, mume f. Muhme, Tante
509,2. 515,30. 516,27.
nachpaur m. Nachbar 561,36.
nachet, nachnet adv. nahe 459, 9.
509,27. 618,27. 679,2b.
nachdauchen nachrUcken 640,21 ;
Schm. 1, 494.
nachhengen anhtingen 507, 1L
nack m. Nacken 608,16.
nichtung, mit mitnichien 651, 5.
niden adv. unten 453,4.
nidergang m. Westen 451,2.
niderlegen tr. jemandem eine
Niederlage betbringen 460, 4.
495, 14.
niderlegung f. Niederlage, Be-
siegufig 449%27. 454,8. 533,27.
541,26. 620,7.
niemt adv. niemals 616,12.
n i n d e r t adv. nirgend tcohin 691, 23.
no her adv. weg 608, 6.
nonzeit f. hora nona diei, drei
Uhr nachmittags 532,41; Schm.
1,1748.
notorft f. Notdurft 512,35.
oberkait, obrikait f. Obrigkcit
651, 11.13.
obidienz f. Obodiem 536,16.
— 925
obrest, obrist m. Dreikonigstag
520. 19. 634, 6. 641, 21. 672, 12.
678,19; Schm. 1,17. *
observanzer m. Franziskaner der
Observantenkongregation 536, 4.
642,33.
OBte m. pi. Aeste 524,25.
or f. Ukr 654,30. 659,12. 660,32.
661. 20.
orient m. Osten 451,2. 452,23.
455. 15.
ornament n. Ornat 476,14.
o r n u n g f. Ordnung, Wirkeh556, 3 7.
654,34. 655,1.8. 659,13.
quart n. Vicrtel 597,14.
quartan f. Kartaune, Oesehiitz
696,30; Sckm. 1,1296.
quatember, quotember f. Qua-
tember 594,4. 600,24. 606,30.
635,17. 666,7.
THfenm.Latte608,34; Sckm.2,63.
rais, rays f. Heerfahrt, Feldxug
483,25 494,12. 496,30. 511,11.
533.16. 611,13. 613,10. 616,8.
622,38. 641,1.
rais en %u Felde Ziehen 530,24.
raisig adj. berittm €56,6. 662,2.
678,34. 696,29.
raitung f. Rechnung, Abrechnung
612,19.
reckon tr. ausstrecken, hinhalten
613, 7.
re yer enz f. Ekrengeschenk 623, 20.
r e g em en t , r egi m e n t n. Regiment,
Regierung 560,34. 561, 2. 562, 15,
612, 19. 614, 18. 24. 615, 9. 621, 2.
631, 26. 651, 13. 653, 30. 673, 15.
29. 33. 674,14. 702,38.
reichen, rich en tr. beschenken,
retch maehen 476, 14. 488, 3.
reichern tr. beschenken, bereichern
476,17.
respons f. Responsorium 620,37.
lettigungf.Abwehr 563,43; Schtn.
2,175.
rich imper. van recherirache n4 79,32.
richt /. die einxeln aufgetragene
Speise, das Qericht 544, 2; Schm.
2,37.
riemer m. Riemenmacher 701,19.
ropevs m. Rubin? 596,43.
rSsch adj. ftisch, tiichtig 541,24.
600,16. 698,8; Schm. 2,156.
roscn, suntag yon der roeen Rosen-
Sonntag, iMtare, Mittfasten-Sonn-
taa 634,15; Schm. 2,150.
ruck, rugk m. Riicken 605,19.
608,24.
ruwegrafe m. Raugraf 545,24.
sackman mieuplundern 560,28.
639,40; Schm. 2,221.
sacramentgeheusn.jSoArafttenfe-
h&uschen 680, 13.
said f. SeligkeU 564,44.
sag/. Aussage, Wortlaut 665, 35. 36.
sagmer f. Nachricht 591,37.
sagran m. Sakristei 680, 18. 691,15;
Schm. 2,236 {wo die Deutung
xicischen Chor, Emporkirche und
Sakristei schwankt).
B&lz&rzt (u>ohl=&alzeTz; vgl.unten
silberarztj n. Solxloger 461,33
(bei Schm. 2, 273 nock Freyberg
1, 14 unrichiig salzach).
sam m. Saum, Saumxug 694,24;
Schm. 2,279.
sam conj. als ob 521,21. 623,36.
adv. xusammen 523, 33. fast 680, 1.
sam at m. Sammt 690,15. 692,7.
704,35.
samlung, saum lung, samnung
f. Versammlung 466,26. 468,24.
476.26. 479,6. 465,3. 531,16.
575,1. 587,32. 599,23. 601,5.
612,10. 632,10. 633,21.
samnen tr. vereinigen 485,27.
sarch m. BekaUer 607, 7.
sbarlich s. swarlich.
schapel n. weiblieher Kopfputx,
Erautkranz 596,41; Schm. 2, 435.
schachzagl m. Schachspiel 463,24.
515, 37; Schm. 2, 383.
schachzaglpret m. Schaehbrett
463,25.
schadhaft adj. verwundet 657,12.
schaczen tr. mit einer Auftage
belasten 604,20. 646,26. 657,30.
schaf f en tr. befehlen 461, 13. 599,
21. 634, 24. vollbringen 509, 17.
vermachen 704,19.
schaffer m. procurator 526, 20 .
8 c h a i d e n tr. entscheiden 489 £. 3. 10.
scharen tr. scharren 608,5.
schef n. Schiff 602,26.
schefreich adj. schiff retch, schiff -
bar 451, 4.
scheibum adv. ring sum, rundum
481.27. 497,38. 498,30.
schermen tr. schirmen 564,29.
scheyblig adj. rund 597, 1 ; Schm.
2,358.
schidung f. assumptio 530, 8.
615,36. 637,30. 704,29 ; Schm.
1,374.
schiff ung f. navigalio 461,18.
schimpf m Scherx, Spiel 518, 24;
Schm. 2,421 f.
schlair m. Schleier 486,29.30.
— 926 —
schmachait f. Schmach 598,16.
schmachlich adj. schmahlich
652, 7.
schneiben, 8 chney ben schneien
641,14. 679,1. 693,14.
schn elUglich adv. schnell 497, 32.
schuczen tr. schutxen, werfen,
schleudem 673,9; Schm. 1,494.
schwebl f/#. Schwefel 532,8.
schweher m.Schwiegervater 525,1 7.
see f. Sage 486,18.21.25.
8 elb a n d e r wit ein. Anderen 7 01 £4.
selhaus n. Haus, von jemand xum
Heil seiner Seele fur armere un-
verekelichte tceibliche Personen ge-
stiflet, die fur des Abgeschiedenen
Seele %u beten haiten 676,29;
Sehtn. 2,256.
a e 1 8 w e s t e r f.unverehelichteFrauen,
die in Qemeinschaft in einem Seel-
haus leben 676,28; Schm. 2,256.
senft adj. sanjt 586,36.
setzen tr. behaupten 452,6.
se wen m. pi. die Seen, das Meer
558, 38.
8idl Ji. Siegel 597, 38. 622, 22.
677,2.3.
siechhaus n. Siechenhaus,
Krankenhaus 538, 3.
siglich adv. siegreich 540,32.
silberarzt n. Silbererx 677,6.
sinflus f. Sintflut 447,20; Schm.
2, 316.
sin w el adj. rund 597,13; Schm.
1,291.
sipp,sypp/'. Vencandtschaft, Ver-
wandtschaftsgrad 614,38. 650,
29. 31.
sippsal, syppsal f Verwandt-
schaft 589,6. 671,35.
s Ian gen f. Schlange, Oeschiitx
696,30; Schm. 2,526.
smalzige sambstag m. Fas-
nachtssamstag 641, 24. 6 75. 23.
679,15; Schm. 2,551.
soldan m. Sultan 510,26.
spech f. die Spdhe, das Spahen,
Ausforschung 540, 1 7. 700, 1 7 ;
Schm. 2, 661.
s pen = span, plur. von span m.
Streitfrage, Uneinigkeit 684, 16.
685,6; Schm. 2,670.
s p i c z m. acies, Schlachtreihe 485, 13.
496,3. 521,25. 619,1; Schm.2,693.
spindl /. Spindel, die Heine Ell-
bogenrbhre 691,18; Qrimm 10,
1,2499.
sprechen tr. beanspruchen 687, 5.
sprecher m. vgl. 511, Anm. 2.
stat, stat adj. stetig, bestandig
448,6. 564,27.
statiglich adv. auf der SteUe, so-
fort 460,12. 608,31.
stalmut f. Stallmiete 634,27.
stauden/". Strauch, Qebiisch 463, 3;
Schm. 2, 733.
stegraif m. Steigbiigel 573,5. aus
dem stegrayf unmittelbar, ohne
Vorbereitung 618,24.
sterb m. das Sterben 647,6.
steufsun m. Stiefsohn 450,1;
Schm. 2, 737.
stift f. Sti flung, das Stift 490,5.
501, 19. 518, 8. 523, 22. 542, 23.
677,8.14. 692,2.
stiren /. Stirne 455,10.11.
s toss m. Zwist 501,28; Schm.
2,788. Eisstoss 641,15. 679,2.
stossen tr. legtn 674,2; Schm.
2, 789.
strafen tr. tadeln 479, 37. 670, 8.
strauchen straucheln 521,28.
strayfen umfierstreifen 657,31.
streipar adj. streiibar 531,10.
subend, subent f. Sonntoend
521,10. 525,37. 536, 33. 605, 13.
641,34.40. 644,15. 669,8. 670,
35. 681,13.
swarlich (sb&rlich) adj. he/tig,
schwer,hart 492, 5. 558, 2. 601, 13.
swecher m. Schwiegervater 497,17.
605,33. 689,40.
s w e r n d part. adj. schworend 5 78, 15.
sy money f. Simonie 580,9.
sypp, syppsal s. sipp, sippsal.
tadigen, tadigen, thadigen,
tad in gen tr. verhandeln, iiber-
einkommen, durch Verhandlungen
bewegen 540,9. 580,27. 586,2.
602, 7. 617,27. 640,17. 655,15;
Schm. 1,585.
tadigung f. Verhandlung 698,18.
tading, tayding n. Verhandlung
506, 21. 530, 32. 564, 29. 583,23.
584,3. 604, 31. 616, 29. 653,1. 27.
670,25. 675,22; Schm. 1,585.
tfi gen tr. verhandeln 694, 19; Schm.
1,593.
taferen f. Tafernwirtschaft 646,32.
701,18.
taugentlich s. deugenlich.
telfin s. delfio.
teuglich adj. tauglich 529, 7.
th am, turn m. Dom 500, 4. 510,37.
641,41. 679,25.
thumherr, tumherr m.Domherr
539,40. 540,8. 560,14. 677,15.
24. 679,22. 680,11. 691,21.
927 —
todsbrief m. UngiUtigkeitaerkla-
rung 686,29.34.
torschiglich adv. kiihn 570, 18;
vgl. Schm. 1, 623.
t rager m. Vormund 510, 30. 538,
25. 539,5. 7; Schm. 1, 653.
traid, trayd n. Qetreide 614, 28.
641. 19. 681, 40.
trautschaft /. Liebe 509,15.
treffen mit einem ein Treffen,
einen KampJ liefern 700,22.
tref lich adj. entsprechend 513,24.
trey ling m. Weinmass von 18
Eimern 633, 6 ; Schm. 1, 561.
treng n. Qedrange 519,1.
tringen s. dringen.
truchen f. Truhe 691, 13.
trumete 8. drumete.
turentr. tcagen, sicherkiihnen 459,4.
502,19. 503,6. 609,1; Schm. 1, 620.
tfirnar m. Tiirmer 539,27.
turndlein n. Tiirmchen 597, 12.
td rniz, turn iz f. Speisesaal, Tafel-
ximmer 539, 15. 680, 2. 6; Schm.
1, 542.
tuezen', tuizen tr. dutxen, mit
Du anreden516, 2. 3; Schm. 1,479.
turn 8. tlium.
tumbr08t m. Dompropst 559,24.
562,29. 635,23.
tumdechant m. Domdekan 560,13.
677. 20.
turn he rr s. thumherr.
turen, turn wj. Turm 519,5. 539,
28. 614,26. 620,19.
turniz s. turniz.
uberflussigkait f. Ueberfluss
473, 37.
uberlegen tr. dutch Einlagerung
iiber Gebiihr bedrUcken 601, 12.
ubermogen tr. einem uberlegen
sein 662,20; Schm. 1,1577.
a ben tr. verursachen 470,37.
uberfaren tr. uberschreiten, ver-
letxen 563,14.37. 564,30. 565, 13.
566, 12.
limb hang, urn hang m. Vorhang
509, 10. 11. 14. 18.
u m b 1 e g e n tr.durch Belagerung ein-
schliessen 588, 8.589,46. 590,42.
urns lag en seinen Standpunkt an-
dern, urn fallen 481, 21.
unbeislich *. unweislich.
unbesinnt adj. tcahnsinnig, sinn-
U>8, 8innvericirrt 511,15. 516,21;
Schm. 2, 292.
unbezbungenlich adv. ohne be-
xtcungen xu sein 678,3.
unbird 8. unwird.
underhanden haben in Handen
haben 592,23.
u n d e r k o m e n tr. verhindem 49 7,11.
501,22. 586t2. 590,43. 594,9.
634, 33. 666, 12. 23; Schm. 1, 1248.
underred /. Unterredung, Ver-
handlung 587, 32. 653, 1. 702,36.
underschaid/". Bedingung 468,14.
593,2. 597,24. 603,37. Rechen-
schaft 558, 8. 10; Schm. 2, 372.
understeh;en refl. wagen 453,26.
untert&digeT m.Vermitiler, Unter-
handler 503 , 14; Schm. 1,586.
underziechen refl. eine Sache
ubernehmen 453,27.
untddlichait f. Untodlichkeit
455, 12.
untr08t m. trostlos lassende Ant-
tcort 592, 18.
unentraut adv. unerwartet, un-
vermuiet 602,41.
unrermailigt, unvermayligt,
unvermaylt adj. unverletxt
563,8. 564,37. 566,29.622,22,
623, 9; Schm. 1, 1585.
unverschaidenlichen adv. ohne
Unterschied 502, 13.
unversechen adv. unversehens
654, 29.
unvertraut adv. unerwartet, un-
vermutet 497,31. 521,42.
unverzogenlichen adv. unver-
xiiglich 566,4.
unfuglich adj. schlecht 475,28.
ungelt m. und n. Ungeld, Abgabe
637,34.40. 638,22. 666,18.
ungemailigt adj. unversehrt 565,3.
ungeschaffen adj. hasslich 582 1
36. 605,18.
ungeschafft adv. unverrichteter
Dinge 593, 33. 662, 7.
ungewarnt (ungebarnt) adv.
unerwartet 583,16.
u n 1 a n g adv. nicht lange 495, 2 7.
498,8. 518,4. 558,39.
unleunttt*. Verleumdung 485,37.
unleunten tr. verleumden 485,36.
unrechtlich adv. unrechtm&ssig
480, 40.
un sigh aft adj. sieglos 648,25.
unsinig adj. wahnsinnig 585,28.
unsyg m. Unglilck im Kriege,
Niederlage 596, 25. 34.
unweislich (unbeislich) adv.
unklugenveise 521,32.
u n w i rd (u n b i r d) f. untcurdige Be-
handlung, Misshandlung 476,32.
— 928 —
urbaring adv. plotxlich 499, 9.
521, 41; Sckm. 1, 255.
urbar n. Out, das Zins oder Ab-
gaben trdgt 488, 6. 512, 4. 601,15;
Sckm. 1,254.
urfech, urfehe, nrfechde /.
Schwur, auf Raeke xu verxiehien
598,22, 688,8.15.
urlaub m. Erlaubnis 508,27. 563,
45. 694, 20; Sckm. 1,1406.
urleugen Krieg fiihren 516,5.
urlug m. Krieg 478,14.
wachten wachen, Wacke halten
487,9. 700,36. 701,9.
waidstrickm. Wtidextrick, Stride
%um Weiden des Viehes? 626,23.
walchstat f. Waist ait 538,9.
569, 15.
waldknecht m. Fusskneckt, aus
dem bbhmischen Wald? 651,3.
warkerol m.Barcamolofiootsmann
679,10.
was8ergu8B f. Uebersckicemmung
588,46.
wat (bat) /. Qetcand, Kleidung
490,24; Sckm. 2, 1045.
wat sack m. Mantelsack, FeUeisen
597, 7; Schm. 2,1046.
waydenhait (baydenhait) f.
Jagerei 671,12; Schm. 2,855.
weinstad Im. Weinspeicker 627,16.
weinwax /. Weinreben 609,29;
Schm. 2,839.
weitfarnd adj. wcitfakrend, weit-
gereist 562, 9.
weixl f. Weichsel 561,39.
wenden wenten tr. abwenden,
verhindem 569, 30. 633, 16.
w e r r e n m . Wirren , Aergernis,
Krieg 588, 13. 594,3; Schm. 2, 979.
wetag, wetum (beetling) m.
Schmerx 521,31. 607,38; Schm.
2,825.
w j d f. Strafe 503, 7; Lexer 1U, 947 f.
w i d e m m. die xu einer Pfarrhirehe
gestifteten nuixbaren Qriinde 565,
14.15; Sckm. 2,859.
widerbringentfr. xuriiekgewinnen
510,17.
widerfaren lassen xukommen
lassen, xuUiluerden lassen 612,28.
widerfart f. Riickfahrt 704,13.
widerkeren xurikkkehren 456,2.
tr. ersetxen 473,26.
widerlegung f. Qegenieistung
fiir das in die Ehe gebrachte Ver-
mogen 686,24.
widerspannig, widerspinig,
widerBv'&nniKadj.widerspenstig
513,4. 541,37. 572,32. 575,1.
577,34; Schm. 2,671.
wier f. Wehr, Damm 642,4; Schm.
2,980.
wietet, wietund (bietund) adj.
unUend 460,31. 574,28.
wilprat n. Wtidbret 616,17.
wiltfeur n. der Blitx 586,20;
Sckm. 1, 743.
wintliecht n. Windlickt 690,19.
692,5.
wirdigkait f. geistlicke Wiirde
460,26
wolgepflrend adj. idoneus 502,28;
vgl. Sekm. 1,267.
wolgemacht adj. part, gut ver-
anlagt (bonae indolis) 518, 2. sckon
gestaUet 671,12.
wolkundent adj. part, wokl kon-
neni, voU Fdkigkeiten 671, 12.
wutrer (butrer) m. Wiiterich,
Tyrann 481,20. 491,16. 494,19.
wullen adv. in toollencr Kleidung
(Bussgewand) 620 J3; Schm. 2,893.
wunden tr. verwunden 557,15.
ynfl 8. infel.
yrung f. Irrung 655, 33.
zacher f. Trane 591,8.
zech 8. zeihen.
zechat, zehat, zehent m. Zehent
490,30. 512,4. 677,10.
zeihen xeihen, beschuldigen 578, 11.
580,24.
zeug m. bewaffnete Schar 521,18.
41. 527,10. 539,29.35. 541,16.
545,7. 568,36. 610,38. 634,30.
639,4. 641,9. 647,10. 659,21.
660,30. 678,34. 696,5. dem. zeugl
kleine bewaffnete Schar 649, 13.
zezwingen tr. bexwingen 456, &
zierhait f. Schmuck 490,24.
zigen 8. zeihen.
zuchtmaisterin /. nutrix, Amme
459,2
zttch tiger m. Schar frichter, Hcnker
536,24; Schm. 2,1108.
zugehdren, zugehoren n. Zu-
bekor 525£3. 539,6. 561^9. 593,38.
594.12. 624 J6. 690,3. 702,27.42
zugendrnng f. Zubehor, Ange-
kitriger 677,40. 686,15. 688,22.28.
zuhand, zuhant adv. sogleich,
unmittelbar 502,1. 508,14.516,17.
530,25. 576,13. 692,16. 694,11.
zukunft f. Ankunft 533,18,
— 929
zuriem m Riemenxeug 690,17.
zusagen tr. mitteilen 658,11. refl.
auf jemands Seite sich schlagen
658,25.
zuschaffeiWr. beiordnen, beigeben
620,32,
zwaien (zbaien) refl. uneinig
tcerden, sich entxweien 658,36.
zwayer m. scismaiicus 575,2.
zwayung (zbayung) f. seisma,
Spaltung 507, 18.
zwelfpot m. Apostel 469,30. 479,
29. 543, 19.
zwir adv. xweimal 666,39. 680,38.
zwispilen (zbispilen) tr. ver~
doppeln 541,22; Schm. 2,667.
Qaellen a. ErOrterungen N. F. III.
Orts- und Personen-Verzeichnis.1
Aachen (Aquae, Aquisgramim, Aoh,
Achh) 100,23. 102,32. 103,30.
106,1. 169,19. 175,11. 236,19.
21. 250,1. 260,5.273,6. 283,22.
28. 309,30. 371,15. 472,23. 473,5.
474,10. 499,19. 500, 1. 517,16.
526, 24. 533,5. 546,4. 22. 547, 6 ff.
548,34. 552,36. 554,15. 555.12.
14. 568,32. 665,5. 746,13. 755,
31. 767,22. 768,1. 772,34. 858,
35. 906, 37.
Aalen (Aulen) 665, 9.
Aarberg (Aneberg), Peter, Ritter
821,31.
Abbach (Abach) 222,31. 257,35.
329,20. 358,2. 408,33. 510,2.
531,44. 610,19. 669,24.
Abens (Abms), Fluss 19, 28. 20, 36.
Abensberg, Stadt 345, 26. 439, 5. 11.
599,37. 602,37. 658,23. 661,31.
697, 32. 36. 702, 17. 26.
Abensberg, Grafschaft, Herrschaft,
Grafen und Freiherrn 316,9.
431,22. 583,6. 12. 631,15. 685,45.
- , Altman v. 880, 7.
— , Gr. Babo 160,7. 214,25.
— , Johann v. 348,50. 602,37.
— , Gr. Konrad a. Salzburg, Eb.
Konrad v. A.
— , Freiherr Nikolaus v. 17,36.
214,29. 436, 11. 18. 437, 15 ff. 699,
27. 33. 438, 32. 439, 2. 626, 14.
629, 29. 685, 46. 686, 16. 700, 23.
25. 701,5. 702,1.15.
Abenteurer ( Abnteyrer), Peter 385,5.
636, 8.
Abnoba (falsch : Arbona u. Arnoba)
18,30.40. 20,20.
Ababerg, Jdrg v. 548,21.
Ach (Ah), Nebenfluaa der Donau
19,24. 20,32.
Achaia 171,14.
Achalm 183,36.
Achdorf 660,32.
— (Achedorf, Haihedorff), Engel-
wan (Egilwan, Eogelmao) v. 187,
16. 505,33. 880,12. 881,10.
— , Heinrich v. 187, 16. 505, 34.
880, 12. 881, 11.
Achenheim (Ahenhaym) 285, 36.
569,38.
Adalbertus (Adelbertus, Albertus),
Grunder von Tegernaee 74, 28. 32.
75,40. 77,14. 463, 18.
Addanua s. Strassburg.
Adelberg(Madelperg) 408,30. 727,24.
Adelzhofen 429, 1 L. 682, 29.
Adelzhofer 429,11. 682,29.
Admont 739,9. 11. 769,11.
HI. Adrian 135, 21. 26. 485, 7. 12.
Aegypten 26,40. 223,18. 744,8.
Arding a. Erding.
Arnpekch a. Arnpeck.
Atel s. Attel.
HI. Afra 8,2. 38,3. 17. 119, 1.
126,17. 129,8. 131,27. 479,27.
Afrika 38,28. 449,21. 742,28. 744,2.
HI. Agapitua 87,2.
Agaunum a. St. Moritz.
Agordo (Egerden) 839, 18.
Agram, Hrz. Stephan 748,30. — -
Seine Gem. Maria 748,17.28.
756, 3.
Agrienaia diocesis a. Erlau.
Ahaim (Ahaym, Achaim), Georg v.
359, 23. 612, 12.
— , Lukaa v. 387,24. 638,12.
-, Wilhelm v. 436,36. 700,1.
— , Wolfgang v. 552, 19.
Ahamatein (Achaimstain, Ahaim-
stain) = Valley 165, 27. 497,29.
784,2.
Ahauaen(Ahuain), Eberhard, Hadu-
mar (Hadmarus) u. Konrad 880, 8.
1 Die aua der Ssterreichischen Chronik von den 95 Herrachaften
atammenden rein erfundenen, fabelhaften Namen S. 709— 713 wurden
nicht aufgenommen.
— 931 -
Aholfing, Konrad v. 619,22.
Aibling (Eibilinga, Eipilinga) 856,
24. 860,30.
Aichach 17, 18. 353, 34. 395, 28.
396,14. 405,19. 429,21. 643,27.
656. 22. 667, 10. 683, 7.
Aichberg (Aichperg) , Johann v.
387,20. 400,27. 638,8. 645,20.
656,32. 913,17.
Aigen (Aygen) 329,22. 409,1. 669,26.
Aiodling 8. Emliog.
Alanen 33,36. 455,23.
AlaruD 8. Ollern.
Alatzhaim, Jorg v. 436,29. 700,5.
Alba a. Donau s. Belgrad.
Alba in Italien 163,22. 496,22.
Alba Regalis s. Stuhlweissenburg.
Alba Russia s. Weissrussland.
Alba Transsilvaniensis s. Karlsburg.
HI. Albanus 26, 8. 97, 22.
Sel. Albartua (Albertus) 9,20.
80, 2. 6.
Alberger, Rudolf 378, 7. 631,36.
Albia s. Elbe.
Albina 51,10.
Alemannen,Alemannien s.Schwaben.
Alencon (Alusunum, Alunsun)
342,31. 595,35.
Alessandria (Alexandria) 184, 38.
503 32.
HI. Alexander 858,40. 860,10.
861, 1. 881, 20. 32. 882, 20. 890, 3.
Alexandria in Aegypten 36, 4.
HI. Alexius 712, 5. 7.
Alhat, Gregor, Burger zu Amberg
266,4. 539,33.
Alimonium s. Altmuhl.
Allgau 695,3.
Ailing ( Allingen) 346, 1 1. 42. 600, 1 5.
Alpen 18,12. 26,33.38. 27,36. 31,
19 ff. 49,17ff. 58,18. 91,19.
Alpricus, Richtcr 856,22.
Altach Inferius 8. Niederaltaich.
— Superius 8. Oberaltaich.
Altbeuern (Pewren) 220, 11. 509, 40.
Altdorf (Weingarten) 158,7. 159,
20.26. 160,29. 161,31. 162,27.
494, 2 ff. 720,18.
Altdorfer (Altorfer, Altorffer), Joh.
372.23. 373,18. 622,1. 623,12.
902,22.
Altenburg 761,30. 769,16.
Altendorf, Heinrich v. 187, 11. 505,
30. 881, 6.
Altenhausen (Abenhausen) 855,14.
Altenhofen 547,7.
Altenhohenau (Hochenaw) 401,20.
799,2.
Altheim (Altham) 695, 18.
Altheim, Wilhelm v. 437, 7. 700,14.
Altmuhl (Alimonium), Fluss 19,27.
20,13ff. 73,37. 428,11. 682,6.
HI. Alto 79,15. 172,18.
Altotting (Vetus Otinga, 5tinga,
Oting, 6ting) 4,7.36.43. 9,24.
17,14. 43,4. 82,5ff. 83,23. 92,
6.10. 97,7. 105,10. 108,26.42.
230,33. 248,23. 287,13. 331,20.
394,15. 397,19.22. 400,4. 456,7.
473,38. 474,1. 477,6.8. 514,7.
525,25. 570,27. 642,9. 644,9.
654,9.13. 656,1. 782,10.
Altomunster(Altenmunster, Altonis
monasterium) 79,15. 172,18.20.
33. 173,22. 907, 8 ff. 911,11.
— , Aebtissin Eufemia von Andechs
204.9. 208,19.
Amacia s. Ma tech.
Amazonen 26,36. 27,39.
Amberg 15, 6. 17, 8. 199, 20. 255, 7.
258,22.36. 264,16.20. 265,18.
266, 19. 267, 2. 5. 271, 29. 273, 29.
275.10. 280,10. 388,15. 443,23.
529,32. 534, 22. 539,5 ff 540, 1 ft.
544,30. 556,10. 007,16. 638,29.
Ainbetz s. Ampezzo.
Ambronen 49, 24.
HI. Ambrosius 182,24.
Ameran s. Meran und Meranien.
Ammergau (Ambergv) 172, 16.
Ainmersee 210, 31.
Ammertal, Gr. Friedrich 204,6.
-, Gr. Otto 204,5.
Amper(Ambra) 19,33. 20, 20. 62,43.
81,16. 124,2.13. 695,31.
Ampezzo (Ambetz, deutsch Haiden)
838, 32. .839, 42.
Ampfing(Ampfing, Empfing) 15, 19.
248,5. 286,19. 287,13. 526,17.
570,27. 657,20. 786,10.
Ampherang (Ampferang) 295, 23.
296, 6. 576, 9. 30.
Anasus s. Enns.
Anatolien (Natulia) 812, 13. 813,30.
Andechs (Andachs, Andachs, An-
dachs, Andachs, Andax,Andechse,
Heiliger Berg) 13, 26. 37. 203, 8.
204,1 ff. 205,4. 208,21.37. 216,19.
217,19.
-, Gr. Arnold 204,1.
-, Gr. Berthold (Bertolf) I. 199, 6.
203,4. 204,4. 205,8. 209,40.
210,3. — Seine Gem. Sophia
204, 5.
— , Gr. Berthold II. fehlt in Arn-
pecks Stammreihe, bezw. ist mit
Berthold III. zu einer Person
verschmolzen.
59*
— 932 —
Andechs, Gr. Berthold III., Mkgr.
v. Istrien 204,10. 209,41.210,4.
— • Seine Gem. Hadwigis 204, 12.
— , Gr. Berthold IV., Herzog von
Meranien, Mkgr. v. Istrien 186,31.
187,6. 204, 16. 17. 205, 11. 206,8.
207,20. 211, 4ff. 505,17.512,9.
752. 10. 880, 32. 49. — Seine Gem.
Agnes 204,21.22.
— , Gr. Berthold, angeblich der
letzte Andechser 210,40.46.
— , Gr. Friedrich 204, 1.
— , Gr. Friedrich Roch 124, 12. —
D ess en Gem. Kunissa 124, 15.
— , Gr. Heinrich, Mkgr. v. Istrien
196,23. 204,24. 210, 13ff. 211,17.
222,26. 884,33.
— , Gr. Otto, Herzog v. Meranien,
Pfalzgr. v. Burgund 203,5. 204,
24. 743, 40. 753, 15.
— , Gr. Rasso (Razzo) 10,40. 11,
2.42. 13,37. 123,6.16.124,4.11.
208, 23 If. 209, 1.3.
— , Kloster 13,27. 29.31. 33.|35. 204,
31. 205,2 ff. 209,4 ff. 210, 6 ff. 211,
26. 212,14ff. 213,14.29. 392,32.
403.11. 404,5 ff. 407,19. 412,19fl.
413.18. 439,17. 641,22. 665,28.
666,38. 669,5. 672, 20 ff. 673, 12.
690,6. 702,32.
-, Abt Eberhard 213,23.
Andelaw, Adelige v. 821, 20.
Andenlerer, Diebold v. 619, 25.
Andernach (Andrenacum) 104,39.
Andraz (Andraciuim 839,23.44.
Andre(St. Andreas), Walther v. 725,6.
HI. Andreas 61,30. 62,24. 79,14.
223.2. 225,9. 266,24. 391,8.
510, 37. 640, 14. 869, 5 ff. 870, 5 ff.
877,1. 880,2. 884,28. 885,10.
906.3. 910,17. 913,36.
Andreas v. Regensburg s. Regens-
burg.
Aneberg s. Aarberg.
Anesus s. Enns.
Anger, Kloster am,s. unter Munchen.
Anhalt 551,16.
-, Gr. Adolf 664,22.
— , Gr. Albrecht s. unter Sachsen,
Hrz. Albrecht d. Bar.
— , Gr. Bernhard s. unter Sachsen,
Hrz. Bernhard.
-, Gr. Bernhard I. 746,30. —
Seine Gem. Agnes 743, 17. 746,29.
-, Gr. Georg 664,22.
— , Gr. Rudolf 390,37. 640,5.
HI. Anna 878,35. 879,16.
Anno, Neffe d. B. Anno v. Freising
861,3.
Ansbach (Onnolzpach, Anespach,
Anspach) 351,9. 402,31.432,6.
604, 19.
Antdorf (Antorfj 66,33.
Antiochia 171,8.
Antisiodorum statt Autisiodorum
s. Auxerre.
Antoninus Florentines 288, 13.
HI. Antonius 441,27. 704,32.
Apenninen 143,27.
Apfentaler, Sigmund 359,23. 612,12.
Apollonius 91,26.
Appenzell 665, 19.
Apulien (Pullen, Puilen), Apulier
11,25. 92,1. 140, 16 ff. 142,4.
163, 16 ff. 171, 12. 19. 229, 14.
232, 9ff. 233,7. 371,10. 486,34.
38.489,27. 493,19. 496,24. 514,
21.41. 726,25 ff. 727,3 ff. 741,16.
743, 33. 745, 34. 39. 746, 17. 19.
748.12. 752,13. 755,24. 823,3.
— , Hrz. Mebus (Ysmahel) 140,23.
486, 39.
— , Hrz. Reginald 163,24. 496, 26.
Aquae, Aquisgranum s. Aachen.
Aquileia (Aglach) 7, 39. 33, 44. 34,
7.30. 35, 17 ff. 36, 5ff. 41,15.
83,36. 144,17. 171,21. 234,16.
315,19. 452,14. 455,26. 464, 16.
582, 27. 774, 5. 892, 9.
— , Patriarch Berthold (Ecknnot)
von Andechs 204, 24. 206, 15.
745,34. 752,9.
— , Patriarch Gregor 761,14.
— , Patriarch Johannes 861,19.
— , Patriarch Philipp 761, 12 ff.
— , Patriarch Piligrim (Peregrinus,
Pilgram) 179,29. 181, 19. 502,29.
503.13. 731,45. 732,1.
— , Patriarch Poppo 35, 37.
Aquitanien 52,7. 87,14. 102,34.
103,23. 184,30. 462,1. 466,32.
— , Hrz. Eudo 68,25.
— , Hrz. Waifarius 68, 16.
-, Hrz. Wilhelm 156,25. 492,9.
494 9.
Arabien223, 18. 224,22.
Aragonien 262,4. 536,15. 726,31.
743,29.
— , Kg. Alfons V. 645, 41. — Dessen
natiirl. Sohn Re Ferrante 645,26.
Arausa in Dalmatien (Bewohner:
Arasii) 838,29.
Arco(deArcu),Grafen219,6. 509,32.
Ardacker (Ardacher) 170,9.
Arding s. Erding.
Arezzo (Arecium) 233, 16. 514, 39.
— , B. Guido Petramala 292, 11.
293,10. 574,5. 575,2.
— 933 —
Arezzo, B. Stephan Colonna (irrige
Angabe) 293,25. 294,1. 575,19.
Argentina 8. Strassbarg.
Aribo I., Pfalzgraf 133,10.
Aristoteles 873, 8.
Arkel, Herren v. 324, 36. 588, 20.
Aries (Arelatis) 101, 9.
Armagnaken 263,2. 537, 35. 538, 1 ff.
Armenien, Armenier 23, 3. 24, 2 ff.
25,9. 447,7. 449,1.
Arnpeck (Arapekch), Veit 6, 11.
417,6. 810,29. 914,10.
Arnzell(Mona8teriumS. Viti) 860,13.
HI. ArsaeiuB (Areacy) 77,17.19.
435. 5. 690, 26. 691, 13.
Ar ten berg, Artenbergk b. Ortenburg.
Asch, Martin v. 359,11. 611,34.
— Wolfgang v. 436,38. 700,2.
Ascberichesburge s. Bruck a d.Leitha.
Aschheim 54,27. 55,1. 462,25.
Aflcoli (Esculum) , FranziskuB v.
298, 12.
Asem , Meister , Scbnitzer aua
Munchen 691,8.
Asien 32,40. 38,27. 729,15.
Aspan, J5rg 551,9.
Assling (Azziling) 858, 26.
Astura (Auscura) 233,30.
Asturis (Asturia) 37,12.32. 39,17.
31. 43.
Atbeeis s. Etscb, Etscbland.
Attel (Atel, Atila) 84,32. 401,21.
Atzo, Erbschenk von Oesterreich
728,14ff.
— , Kammererl87,14. 505,32. 881,9.
Aubing (Auwingen) 346,6. 595,5.
600,10.
Auer (Awer), Bernhardin 910,4.
Auerbach (Aurbacb; 276,12. 280,
14. 558,36. 561,29.
Aufham (Huppbinbeim) 860,5.
Aufhausen (Atthausen, Affbausen)
348, 52. 602, 39.
Autkirchen 891, 16.
Augea 8. Gries.
^Augia b. Reichenau.
Augsburg (Augusta, Augusta Vin-
delicorum, vindebca, Zizaria),
Stadt7,31. 11,3. 25,24. 26,24ff.
27,2ff. 35,8. 38,15. 61,21. 88,
19.26. 114,24. 124,30.32. 125,
8.14. 126,17. 158,37. 159,7.
162.6. 165,1. 192,29. 229,17.
234,18. 235,18. 241,13. 257,34.
269,3.5. 270,2. 276,26. 281,27.
296,25. 330,12. 352,20. 358,2.
376, 1. 383,28. 388, 19. 395,24.26.
398,27. 425,18. 426,16. 429,20.
430,21. 431,6.36. 435,2. 438,6.
449, 30. 31. 450, 7. 9. 468, 35.
481,24ff. 482,9.24. 493,27ff.
495,13. 497,25. 513,5. 516,6.
517.2. 520,11. 531,44. 542,4.29.
559,5. 562,29. 580,22. 605,23.
606.3. 610,19. 621,24. 623,41.
628,22. 641,25. 643,9.11. 644,25.
654,19.24. 665,6. 680,31.39.
681, 1. 683, 6. 684, 8. 10. 688, 42.
701,17. 733,20. 751,22. 762,40.
768.27. 773,34. 901,22. 909,16.
910 11. 913 2.
— f Bistumu.Bisch5fel8,9. 119,29.
173,16ff. 183,20. 208,27.226,19.
305.28. 321,31. 383,33. 384,3.
512,1. 635,28. 664,3. 769,14.
— , B. Bruno 150,34. 173,18.490,11.
— , B. Eberhard v.Kirchberg 339,34.
828,23.
— , B.Friedrich v.Hohenzollern 17,2.
383,31. 553,2.3, 635,25. 687,11.
— , B. Hermann 210,38.
— , B. Johann v. Werdenberg 17, 1.
370,17. 377,21. 378,20. 381, 20.
24. 383,25. 624,33. 625,31. 628,1.
630,19. 632,6. 633,28.33. 635,18.
904,11.
— , B. Konrad 181, 13.
— , B.Petrusv.Schauenburg 212,22.
407, 21. 669, 8.
-, B. Siegfried II. 159,4. 493,32.
— , B. Siegfried III. 210,39. 211,21.
223,27. 510,21.
— , B. Simpert 909, 17.
-, B. HI. Ulrich 10,33. 11,1. 81,30.
114,9. 118, 3 ff. 119,31. 120,8.
124,3ff. 125,7.16. 126,19ff. 128,
12.22. 129, Iff. 131,25. 191,2.
192,39. 193,2. 208,27. 478,27.
479, 25 ff. 480, 1 ff. 481,23 ff. 482,
5 ff. 621, 23. 718, 33.
HI. Augustinus 6, 18. 23, 15.
Augustinus Polenensis 282,21.
Augustin, Hauptmann d. „BrQder"
367, 31. 618, 38.
Aulen s. Aalen.
Aunkofer (Aimkofer, Aunkover),
Hans 432,32. 43. 689,30.
Auscura s. Astura.
Ausonien 53,39.
Au8trasien, Austrasier 66, 25. 70, 26 .
88,22.
Ausugii Vallis s. Val Sugana.
Auxerre (Autisiodorum) 103,25.
— , Peter v., 8. unter Byzanz, Kaiser
Peter.
Auxias,Kardinal v.Monrealet Montis
Regalis) 380,20. 381,30. 633,2.
37. 904,20.
— 934 —
Avar 27, 8 ff.
Avaren33,37. 52,34.36. 88,34. 101,27.
~, Kg. Tuellinus 101,25.
Avignon (Avinion) 250, 13. 290, 29.
31. 291, 19. 293,6. 295,4. 296,34.
297,26. 301,23. 302,4. 526,37.
573, 30 ff. 577, 12. 20. 579, 26. 28.
580,37. 768,22. 889,23. 891,18.32.
Aw 8. Gries.
Azziling s. Assling.
Babenberg, Gr. Albert 116,35. 713,
33. 714,1.
— , Grafin Baba 713,42.
Babylonien 207,11.
Bacharach (Bachara) 227,18.
Baden, Markgrafen 196, 18. 264, 1.
270. 13. 538, 14. 767, 18.
— , Mkgr. Albrecht 273, 9. 375,12.
423, 9. 543, 37. 548, 9. 550, 1.
625, 24. 627, 36.
— , Mkgr.Bernhard363,16. 552,21.
615,22.
— , Mkgr.Christoph 273,9. 423,4. 543,
32. 547,42. 548,13. 551,15. 687,11.
— , Mkgr. Friedrich 370,24.
-, Mkgr. Heinrich 664,20.
— , Mkgr. Hermann III. 183,23.
— , Mkgr. Hermann IV. Seine Gem.
Irmgard(Rynegarda) 229,4. 755,21.
— , Mkgr. Hermann V. s. unter
Oesterreich.
- , Mkgr. Karl I. 268, 13. 29. 363,16.
370,26. 423,4. 541,12.33. 543,32.
615,22. 664,21. 807,4.28. —
Seine Gem. Katharina v. Oester-
reich 842,20.
— , Mkgr. Ludwig 664, 20.
— (Paden)i.Schweiz371,19. 778,4.
— (Paden) bei Wien 334,6.
Balkan (Hebrus) 170,24.
Ballenstedt, Gr. Otto d. Reiche.
Seine Gem.Eilika (Halica) 199,11.
Bamberg (Babenberga), Stadt 11,
31.33. 13,30. 16,41. 112,31. 140,
6.24. 141,39. 143,39. 144,2.26.
145, 5 ff. 147,38. 150,33. 152,5.
155,30.36. 163,6. 164,11. 172,1.
196,20. 204,13. 209,26.36. 214,9.
266,11. 383,23. 488,18.21. 489,
22. 490,5.23. 496,14.37. 499,35.
504,33. 508,7. 539,40. 623,29.
635,16. 865,31.
— , Bistum u. Bischofe 11, 23. 31,
37.140,5 143,41.46.144,28.39.
152.14. 371,7. 373,21. 388,25.
423,5. 488,14. 490,14. 543,33.
623,18. 638,33. 664,3. 845,26.
888,27.28.
Bamberg, B. Eberhard 179, 31. 502,
30. 732, 2.
— , B. Eckbert (Aerenbertus, Egge-
bertus, Ekbertus, Ekhard us) 196,
22. 204,24. 750,5. 751,40. 752,6. 8.
— , B. Georg v. Schaumberg 365, 29.
366,19. 617,11.33. 625,40.
— , B. Gttnther 145, 9.
— , B. Heinrich 754, 32.
— , B. Hermann 145, 14.
— , B. HI. Otto 145, 15. 163, 35.
199,23. 204,9. 205,8. 208,18.19.
210. 2.
— , B. Philipp v. Henneberg 375,
13.20. 378, 23. 381,20. 625,35.
42. 627,39. 630,16. 632,9. 633,26.
— , B. Poppo 204, 16.
— , Propst Eberhard 145, 17.
Banckbanus, Petrus 206, 20. 207,5.
512,11.
HI. Barbara 422,25. 438,40. 543,20.
702. 10.
Barben, Gr. Hans 628,37.
Bari (Bara) 161,28.
Barsilia s. Borsselen.
Barth s. Wolgast.
HI. Bartholomaus 273, 2.
Basel (Basilea), Stadt u. Konzil
17.21. 68,33. 212,22. 263,6.
348,21. 349,32. 407,4.18. 408,
12 ff. 475,26. 536,1. 537,27.38.
538.3. 603,25. 665,6. 668,17.
669, 4 ff. 767,22.23. 793,29. 794,
23. 795, 5. 796, 26. 820, 13. 897,
9.20.
— Bistum u. Bischofe 664,3. 768,32.
— , B. Ortlieb (Ordelebus) 170, 19.
171,17.
Bathenburg, Hen* v. 551,21.
Baumburg 352, 6. 9. 605, 10.
Baumgarten (Pawmgarta)in Karuten
884. 11.
— (Pawngartten) bei Marcheck
740, 32.
Baumgartenberg (Paumgartenperg),
Abt Friedrich 734, 47.
Baumkirchen (Boumimchirche) bei
Miinchen 868,31.
Baumkircher (Pawmkircher, Poum-
kircher), Andreas 370,4. 806,33.
Bay, Johann v. 551,24.
Bayerbrunn (Baybrunn, Pavbrunn)
bei Miinchen 345,35. 599,46.
Bayermunching (Memching) 210,31.
Bayern, romische Landvogte:
— , Antonius 451, 13.
— , Aquilinus 8,1. 38,2ff. 453, 15.20.
— , Eiulasiu8 (Eulasius) 7,40. 36,
17.18.452,19. 453,2. 851,22.28.
935 —
Bay era, romische Landvogte:
— , Fabianus7,35. 33,27.32. 451,11.
— , Severus 33,34. 451,14.
— , fabelhafte Herzoge:
— , Hrz. Adelger (Adalger) 8, 3. 38,
20. 22. 453, 24. 454, 6. 13. 456, 2.
—, Hrz. Baioarius (Bavarus, Ba-
veras, Baurus, Boius) 24, 9. 16.30.
447,1.11. 448,3.20.
— , Hrz. Boemundus 7,28. 25,6.
8. 14. 447, 11. 448, 22. 23. 449, 3ff.
— , Hrz. Hyatasus 24, 27.
— , Hrz. Ingeromundus (Ingera-
mandus) 25,8. 447,12. 448,23.
449,3.
— , Hrz. Noricns (Norix) 7, 26. 22,
20 ff. 23,26. 24,18.31. 29,16.
31,19. 447,13. 448, Iff. 450,19.
— , Hrz. Theodo, Vater Hrz. Adel-
gers 7,32. 28,6.11. 450,5. 453,26.
— , frankische Graf en:
— , Gr. Ernst v. d. bohm. Mark
432, 8 ff. — Seine Gem. Irmgard
(Irmelgardis) 432, 15.
— , Gerhard 102,15.16. 472,8.
-, Gerold 102,9.10.24. 471,11.
472, 12. 20.
-, Neaman 101,6. 472,6.
— , geschichtliche Herzoge:
— , Hrz. Albrecht I. v. Straubing-
Holland 16,3.5.9. 257,32. 292,5.
304,9. 305, 7 ff. 319,7 ft. 320,11.
15. 321,22ff. 322,13. 328,45.
329,14. 358,9. 374,21. 531,41.
534.7. 579,4. 582,12. 585, 6 ff.
586, 7 ff. 593, 11. 606, 22. 608, 7 ff.
623, 4. 790, 33. — Seine 1. Gem.
Margarete von Brieg 319, 24.
585, 13.
— , Hrz. Albrecht d. Junge von
Straubing-Holland 16,10. 319,25.
321,33. 322,23ff. 323,30. 585, 15.
586,34.38.
— , Hrz. Albrecht III. v. Munchen
17.23. 212,22.33. 213, 4 ff. 274,
22. 346,9.13. 348,34ff. 349, 3 ff.
350.11. 352,24. 353,28. 406,25.
30.407,10.18. 409,27.28. 410, Iff.
411.12. 412, 3ff. 556,30. 600,13.
18. 602, 23 ff. 603, 3ff. 604,3. 605,
29. 668, 7 ff. 669, 5. 670, 17. 671,
9ff. 672, Iff — Seine Gem. Anna
von Braunschweig 213, 19. 410,4.
411,11. 412,3. 413,8. 672, Iff —
Sein Sohn Ernst 411,16. 672,5.
— Sein Sohn Albrecht 411,20.
672. 8. — Seine Tochter Barbara
412,1.28. 413,7. 672,14. 673,3.
Bay era, Hrz. Albrecht I V.v.Mfinchen
17,12.27. 77,19. 213,31. 278,16.
370,2. 375,11. 376,8. 377,18.
378.19. 379,36. 382,13. 383,29.
384,7. 388,11.22. 393,9. 394,17.
395, 17.32. 396,6. 397,10. 400,11.
411,25. 412,27. 414,5ff. 415,4.7.
417.20. 418,2ff. 419,6ff. 420,6ff.
421, Iff. 422,9.32. 423,21.30.
424,lff. 425,4ff. 426,5ff. 427,lff.
428, Iff. 429,8ff. 430, 3ff. 431,12.
34. 432,23. 433, Iff. 434,5ff. 435,
25.30. 436,6. 437,36.39. 438,31.
439,10.23. 440,17 ff. 441,13.21.
442, 3 ff 543,29. 624,8.32. 625,
17. 627,33. 630,7. 632,5. 634,9.
635,21.31. 638,30. 642,13. 643,
5ff. 645,9. 650, 7 ff. 651,17.23.
654,16. 656,13ff. 657,3ff. 658,lff.
659,37ff. 660, 6 ff. 661,27. 662,
24. 664,16. 672,11.34. 673,22 ff.
674,13ff. 675, 4 ff. 676, 2 ff. 677,
9ff. 678, 5 ff. 679,13.17. 680,4 ff.
681, 6ff. 682, 4ff. 683, 7ff. 684,21.
24. 685,8ft. 686, Iff. 687, 4 ff.
688, 4ff. 689,3ff. 690, 1. 695,14ff.
696, 3 ff 698,19.23. 699, 4ff. 701,
7.12. 702, Iff. 704, Iff. 705,16.
17. 834,3. 835,42. 841, 14 ff. 903,
4.32. 904,22. 909,5. 910, 6 ff.
913.21. 914,41. — Seine Gem.
Kunigunde v. Oesterreich 414, 6.
424,12. 425,11. 426,12. 433,2.
441,20. 678,14.30. 679,13. 680,
38. 686, 2. 704, 24. 841, 15. 21. -
Seine Tochter Sidonie 679, 14.
— , Hrz. Arnulf der Bose (Arnold
von Scheyern) 10,31.32. 67,18.
114,4ff 116,32. 117,1 ff. U8,lff.
119,10ff. 121,21.25. 122,2.123,
10. 124,24. 135,44. 190,20ff.
191,4. 195,1. 199,21. 201,10.
477.18. 478,13ff. 479, 2 ff. 480,
Iff. 481,20. 488,8. 491,16. 736,
27. 737, 1. 851, 9. 863, 17. —
Dessen Gem. Agnes 114,7.
— , Hrz. Berchtold (Berntoldus alias
Wernher, Werntholdus) 10, 36.
114,4. 119,21. 121, 2 ff. 122,2.
123,12. 190,24. 191,5.8. 201,10.
443,6. 477,18. 480,35.37.481,5.
851,9. 863,17. — Seine Gem.
Beatrix 114,7.
-, Hrz. Burkhard 10,30. 116,31.
33. 478, 10.
~, Hrz ChriBtoph v. Mttnchen 17,
28.36. 213,31. 370,2. 375,11.
377.19. 383,29. 388,12. 390,24.
35. 395,27. 397,9. 399,31.32.
— 936 —
411.26. 412,27. 413,26. 414,18 ff.
415, Iff. 418, 7 ff. 419,2. 425,8.
17. 429,6.33. 430,6. 431,27.
433,7 ff. 434,3.5. 435,12ff. 436,3.
437,10ff. 438, 5 ff. 439,15ff. 440,
5ff. 441, 4 ff. 442, Iff. 624,32.
625,18. 626,28. 627,34. 635,22.
639, 30. 640, 3. 643, 12. 42. 644, 2.
664, 16. 672, 12. 34. 673, 34. 674,
4 ff. 675,24. 676, 2 ff 678,29. 682,
25. 683,28. 686,45. 689, 10 ff.
698.27. 699,2ff. 700,16ff. 701,lff.
702, 6 ff. 703, 5 ff. 704, 3 ff. 705,9.
Bayern,Hrz. ErnstvMiinchen 17,20.
212,21. 213,20. 257,32. 274,20.
22. 329,17.23. 335,20ff. 336,31.
337, 1. 345,30. 346,9. 14. 348,35.
44. 349, 3 ff. 350,11. 358,9. 404,
33. 405, 18 ff. 406, 16 ff. 407,7 ff.
409, 9. 18. 410, 1. 412, 19. 531,41.
556,28.29 599,40. 600, 12 ff. 602,
23. 603,8.24. 604,2. 666,31.667,
9ff. 668, Iff. 669,3. 670, 8ff. 672,
18. 825, 32. 826, 4. — Seine Gem.
Elisabeth Visconti 406,19. 407,
26. 668,3.
- , Hrz. Friedrich v. Landshut
16,25. 211,38. 212,14. 257,24.
31. 316,12ff. 317,8. 329,30. 330,
33. 331,19. 332,2. 356,2 ff. 357,
3ff. 358,7. 359,7. 374,17.403,15.
404,14. 405, Iff. 531,39. 564,41.
566,18. 583,15.36. 593,22. 594,
Iff. 598,38. 606,22. 609,12ff.
610,15.23. 611,llff. 623,1. 650,
24. 665,30. 666,10ff. 789,10. -
Seine 1. Gem. Anna v. Neyffen
356,20. 609,27. — Seine 2. Gem.
Magdalena Visconti 356,22. 357,
17. 609,31.35. 611,16. - Sein
Sohn Johann 356,25. 357,9.14.
358,37. 610,6. - Seine Tochter
Margareta 356,26. 357,1. 610,8.
— , Kg. Garibald 8, 11 ff. 43,20ff.
44,2ff. 47,37.41. 48,3. 80,35.
458, 8 ff. 459,14. 460,31. - Sein
Sohn Gundoald 44, 33. 459, 16.
— Seine Tochter Theodelinde s.
Langobarden.
— , Hrz. Georg d. Reiche v. Lands -
hut 16.29.32.36. 17,9.15. 241,
6.7. 278,11. 281,10.12. 347,31.
32. 363, 26. 29. 369, 11 ff. 370, 25.
371,26. 372,14. 375,1. 376,8.
377, 13 ff. 378, Iff. 380, 1. 28. 381,
9 . 18. 382, 8 ff. 383, 1 4. 29. 384, 1 ff.
385,15ff. 386, 6 ff. 388, Iff. 389,
4 ff. 390,1 ff. 391, 9 ff 392, 1 ff. 393,
5ff. 394,16ff. 395,13ff. 396,6.12.
397, Iff. 398,18. 399,5 ff. 400, 6 ff.
401,12ff. 402, 4 ff. 412,14. 424,
18ff. 428,8.15. 429,14.20. 430,
28. 433, 9. 434, 8. 18. 435, 17.
437,31. 439,20. 440,10. 442, 7 ff.
520,8. 560,2. 562,34. 601,26.
615,34. 620,29.31. 621,10.20.
623.23. 624,7 22. 625,8. 626,20.
627,27. 629,14. 631,25ff. 632,5.
633, 3 ff. 634, 2 ff. 635. 1 ff. 636, 4 ff.
637, Iff. 638,21ff. 639, 4 ff. 640,
3 ff. 641, 1 ff. 642, 10 ff. 643, 1 ff.
644, Iff. 645, Iff. 646,21ff. 647,
2ff. 648, 3 ff. 649, 7 ff. 650, 8 ff.
652,14.18. 653, 3 ff. 654,14.15.
655.29. 661,21. 678,21.24. 682,
3fl. 683,8.20. 689,11. 695,12.13.
698.30. 701,4. 702,35. 704,37.
705,10ff. 799,1. 835,43. 841,22.
32. 842,2. 887,12.896,8. 907,
10 ff. 911,10. 913,16.20. 914,24.
— Seine Gem. Hedwig (Had wig)
v. Polen 375,2. 377,13. 401,17.
623.24. 624,30. 625,9. 628,4.
649,4. 799,1. — Seine Tochter
Margarete 401,18. 19. 799,2.
Bayern, Hrz. Grimoald (Greimolt) I.
8,20. 48,4.10. 460,38.
— , Hrz. Grimoald (Greimolt) II.
8,31.35.42. 56,27. 58,2 ff. 59, Iff.
60,5ff. 62,37. 63, off. 64,34.40.
65,2. 81,1. 464,31ff. 465,3.9.
850, 17. 30.
-, Hrz. Heinrich I. 7,9.11. 10,
39. 47,44. 121,17. 123, 4 ff. 124,
20.25. 125,11.12. 126,37. 127,15.
130,20. 131, 9 ff. 132,16.23. 157,
34. 191,7. 460,35. 481, 3 ff. 482,
4.19. 483.17ff. - Seine Gem.
Judith (Jeutta) 80, 15. — Lucka
121,17. 123,10.
— . Hrz. Heinrich II. Hezilo | Hezelo,
Heinczle) ll,7ff. 131, 14ff. 132,
lOff. 133,4.8. 134,12. 483,29.30.
484, 3 ff.
— , Hrz. Heinrich III. 11, 12. 133,
5ff. 484,20.
— , Hrz. Heinrich IV. s. Deutsch-
land, Heinrich II.
— , Hrz. Heinrich V. 12,10. 153,8.
29. 155,39.40. 491,13ff.
- , Hrz. Heinrich VII. <bei Arn-
peck irrtiimlich VI.) 12, 11. 156,
5ff. 173,8. 491,21.
-, Hrz. Heinrich IX. 12, 22. 158,12.
160,11. 161, 4 ff. 162,4. 172,4.
174,17. 199,1. 492,35. 494,22.
36. 495,4. — Seine Gem. Wolf-
hildis 161,8. 199,4.11. 495,4.—
— 937 —
Sein Sohn KoDrad 161,10.16.
174,21.
Bayern, Heinrich X., der Rtolze
12,23.41. 161,10. 162, 2 ff. 163,
10 ff. 164,7flF. 165, 3 ff. 166,3.5.
169,23.35. 170,22. 172,4. 174,21.
175,22. 176,10. 180,7.9. 494,39.
495, 3 ff. 496,16ff. 497, Iff. 498,
18. 499,21. 500,8. 503,4. 729,
8.10. — Seine Gem. Gertrud
162,5. 166,3. 180,10. 495,5. 498,
17. 729, 10. 733, 24.
— , Hrz. Heinrich (v. Babenberg) XI.
Jasomirgott(Jochsamergot), Hrz.
v. Oesterreich 12, 27. 37. 1 65,35 ff.
166. 8 ff. 167,27ff. 168,6. 169,33.
170,21. 171,18. 175, 7 ff. 176, Iff.
177,3ff. 178, 3ff. 180,32. 191,19.
498, 13 ff. 499,3.6. 500, 5ff. 501,
3ff. 502,10ff. 729, Iff. 730, 7 ff.
731,3ff. 732,18ff. 733,5.10. 734,
19. 739,13. 741,15.21. 753,29.
764, 40. 872, 41. — Seine Gem.
Theodora 178,4.6. 502,11. 729,
20. 730,22.24. 733,3.
— , Hrz. Heinrich XII., der L5we,
Hrz.v.Sachsenl2,38. 41. 13,3.7.
163,10. 169,23. 174,26. 175, 8ff.
176, 2 ff. 177,31ff. 180, 7 ff. 181,
Iff. 182,30.39. 184,36.39. 185,
1 ff. 186, 3 ff. 187, 31. 189, 22. 227,
17. 228, 1. 23. 497, 18. 499, 20.
500, 5 ff. 501, 7 ff. 502, 2 ff 503,3 ff.
504,26. 505,20. 506,36. 729,30.
31. 730,8 ff. 878,17.24. 880,26.35.
— Seine Gem. Clemencia 182,31.
503,20.
— , Hrz. Heinrich I. v. Nieder-
bayern 14,16. 204,42. 230,22.33.
234,26ff. 236, Iff. 238,32.33. 239,
8ff. 240, 7 ff. 241, 2 ff. 242,12.
252,17. 282,2. 514,6.14. 515,20.
21. 517,9.33. 518, 1 iff. 519, 19 ff.
520,20ff. 757,27ff. 760,22ff. 762,
27. 763,11. 768,33.36. 770,15.
887,4. - Seine Gem. Elisabeth
204, 41. 233, 33. 239, 10. 240, 15.
243,31. 518,15.25. 519,19.522,4.
757,29. 761,4. - Seine Tochter
Elisabeth 242,5. 520,30.
— , Hrz. Heinrich II. d. Aeltere
v.Niederbayern 14,26. 29. 245,11.
247,24. 248,4 ff. 249,6ff. 250,8ff.
251, 3 ff. 285,7. 287,9. 297,38.
373,34. 374,4. 523,29. 524,34.
525. 9 ff. 526, 12 ff. 527, 9. 29. 528,
3.7. 563,3.9. 569, 11. 570,22.
579,10. 622,28.31. 780,25. 782,
7. 17. 889, 11. — Seine Gem.
Margarete (falschlich Agnes) 248,
12. 251, 15. 525, 12. 528, 4.
Bayern, Hrz. Heinrich III., der
Natternberger, v. Niederbayern
14.24. 244,31. 245,8.10. 248,13 ff.
249,17.18. 374,4. 523,9.28. 525,
9ff. 526,7. 563,4.9. 622,31.
- , Hrz. Heinrich IV. d. Beiche
v. Landshut 16,26. 241,5. 274,
3.7. 280,10. 320,6. 329,17.27.
332,12. 341,13 ff. 342,7 ft. 344,24ff.
345,1 ff. 347, 5 ff. 348, 5 ff. 349, 6 ff.
350,18. 351,18.29. 352,5. 355,9 ff.
356,25. 357,10. 358,35.36. 359,2 ff.
360, 4 ff. 361,6ff. 362, Iff. 405,34.
412, 7 ff. 520, 1. 556, 14. 16. 567,3.
585,23. 598,37.43. 599, 1 ff. 601,
7.25. 602,24ff. 603, 2 ff. 604, 4 ff.
605, 8. 13. 610, 10. 611, 17 ff. 612,
14 ff. 613, 1 ff. 614, 4 ff. 615, 6.
623, 5. 667, 25. 670, 23. 671, 4. 38.
790,37. 887,7. 895,31.896,8. —
Seine Gem. Margarete v Oester-
reich 320,6. 360,33. 362,11.585,
22. 613,27. 614,34. 790,36. —
Sein Sohn Albrecht 360. 36. 361,
19. 613, 30. 614, 9. - Sein Sohn
Friedrich 360,37. 361,21. 613,31.
614, 11.
— , Hrz. Hugbert 9, 5. 65, 3 ff. 66,
16. 71, 34. 465,11.15. 852,24.
— , Hrz. Johann I. v. Niederbayern
14,30. 251, 15 ff. 299,27. 527, 32.
528,6.— Seine Gem. Anna (falsch-
lich Elisabeth) 251,25. 528,8.
— , Hrz. Johann II. v. Munchen
17,17. 211,38. 212,15. 257,32.
329, 30. 32. 330, 33. 331, 16. 21.
335,20 22. 336,32. 356,6. 358,8.
374, 18. 403,5ff. 404, 15ff. 405, 2 ff.
409,9. 531,40. 564,42. 566,19.
593,23. 594, 2 ff. 609,15. 610,15.
623,1 650,24.663,5.665,24.31.
666, 8 ff. 667,3 ff. 825,32. 895,27.
— Seine Gem. Katharina v. Gorz
404, 30. 666, 28.
— , Hrz. Johann III. v. Straubing-
Holland, erw. B. v. Luttich 16,11.
320, 1. 322, 28. 323, 4 ff. 324, 6 ff.
32f),2ff. 326, 14. 327,16. 329,9. 11.
585,15. 586,39. 587, Iff. 588,2 ff.
589, 2ff. 590,13. 600,29. 670,21.
— Seine Gem. (Elisabeth) 323,36.
587, 14.
— , Hrz. Johann IV. v. Mdnchen
17.25. 213, 18.31. 363, 13. 370,25.
411, 14. 412, 26. 413, 11 ff. 414, 17.
615, 20. 672, 4. 34. 673, 6. 32.
— 938
Bayern, Hrz. Konrad (Chuno) von
Zutphenil2, 12. 156, 13 if. 491,25.
492, 3.
— , Hrz. Luitpold (Leopold) 10,26.
Il4,22ff. 115,4. 190, 17 ff. 201,8.
477, 15.
— , Hrz. Leopold IV.,Mkgr.v.Oester-
reich 12,25. 164,25ff. 165, 8 ff.
175,25. 191,19. 497, 6ff. 498, Iff.
726,29. 729,5.8. 733, 8 ff. 734,
7 ff. 872,40. — Seine Gem. Maria
v. Bohmen 734, 11.
— , Hrz.LudwigI. 14,5. 189,4.25.
197,7. 198,6. 201,34. 217, 4 ff.
218.2. 220, 2 ff. 222,25ff. 223,5.
224.14ff. 225, Iff. 226, 3 ff. 228,
12 ff. 229,2.28. 506,27. 508,22 ff.
509, 2 ff. 510, Iff. 511, Iff. 512,
23 ff. 745,25. 883,24. — Seine
Gem. Ludmilla v. Bogen 217,26.
219,22. 226,5. 508,39. 509, Iff.
511.21. — Angebl. Gem. Gerdrudis
228, 14.
— , Hrz. Ludwig II. d. Strenge
14,12. 228,18. 230, 9 ff. 233,5.
234, 25 ff. 235, 2 ff. 236, 6 ff. 237, 10.
14. 238,12ff. 239,19.35. 240,24.
252,15. 282, Iff. 513,30. 514, 6 ff.
515,19ff. 516,lff. 517,3ff.518, Iff.
519, 6. 29. 528, 15. 32. 567, 36.
568,7. 756,8. 758,6.22. 760,21.
763, 10. 768,3. 33. - Seine l.Gem.
Maria v. Brabant 235, 7. 236, 7.
237, Iff. 515,29ff. 516, Iff. 517,7.
— Seine 2. Gem. Anna v. Glogau
235, 19. 236, 13. 517, 3 ff. — Seine
3. Gem. Mecli tilde v. Habsburg
236.22. 238,23. 252,32.517,18.
768. 3. — Sein Sohn Ludwig
235,20. 238,12.517,5. 518,1. —
Seine Tochter Agnes d. Aelt.
235,20. 517,5.
— , Hrz. Ludwig III. v. Nieder-
bayern 14,21. 238,35. 241,34.
242.4. 247,8.10. 520,29. 524,23.
769,29. - Seine angebl. Gem.
Sophia 247, 13.
—, Hrz. Ludwig V. d. Branden-
burger 15, 30. 36. 284, 22. 291,24.
26. 300,20ff. 301, 7. 302,19. 303,5.
305, 6 ff. 306, 14 ff. 307, 1 ff. 308,
19 ff. 309,1.29. 310,6. 311,23.
315,16ff. 317,5.24. 318,7. 333,1.
374, 15. 579,3. 582, 12 ff. 583, 1 ff.
584,8.16. 622,40. 788, 5 ff. —
Seine 1. Gem. Margarete v. Dane-
mark 292,1. — Seine 2. Gem.
Margarete Maultasch 300,23ff.
301,4. 303,4.7. 308,25. 310, 5 ff.
311, Iff. 315,28. 316,30. 317,2.
582,35. 583,26.30. 775,37. 776,7.
788,8.
Bavern, Hrz. Ludwig VI.[d. Romer,
Mkgr. v. Brandenburg 16, 1. 292,4.
295,38. 305, 8 ff. 315,24. 317,26.
318,2 ff 576,24. 582,1 2. 33. 584,13 ff.
— , Hrz. Ludwig VII. d. Bartige
v.Ingolstadt 16,20. 257,32.274,3.
290,8. 329,16.25. 330,17. 332,4.
339,10.36. 340, 7 ff. 341, 12 ff.
342, 7 ff. 343, 1 ff. 344, 1 ff. 345, 4 ff.
346, 2 ff. 347, 5 ff. 348, 5 ff. 349, 8 ff.
350, 5ff. 351, Iff. 352, 2ff. 353,
22.32. 354, 9 ff. 355, 7 ff. 358,8.
361,25.27. 362,9ff. 405,13ff. 406,
3ff. 412,6.15. 418,3. 531,40.
533,15. 556,13. 572,39. 594,37.
595,22ff. 596, 2 ff. 597,22.35.
598, 9 ff. 599, 3 ff. 600, 7 ff. 601, 8 ff.
602,9ff. 603,13ff. 604,5ff. 605,1 ff.
606,23. 614,14ff. 667,4 ff. 670,23.
671,2.33. 827,40. 828,25. 829,8.
893,5. 18. — Seine l.Gem. Anna
v. Bourbon 340,28. 342,31. 344,
13. 412,15. — Seine 2. Gem.
Katharina v. Alencon 342, 31. 344,
13. 412,16. 596,1.
— , Hrz. Ludwig VIII. d. Hooker
v. Ingolstadt 16,23.24. 290,9.
340,23ff. 344,14. 348,49. 349,41.
350, 32 ff. 351,6.11. 352, 12 ff.
353, 5 ff. 354,26. 355,2. 552,42.
596,3. 602.36. 604,11. 605,15ff.
606, 2. — Seine Gem. Margarete
v. Brandenburg 350,37. 352,18.
29. 353, 4 ff. 356, 32. 605, 23. 606,
1 ff. 609, 25.
— , Hrz. Ludwig IX. der Reiche
v. Landshut 16,27. 241, 5ff. 265,
16. 271,28. 281,20. 347,31. 353,
12 ff. 360,37. 362,21ff. 363, 1 ff.
364, Iff. 365, Iff. 366, 10 ff. 367,
1 ff. 368,36. 369. 1 ff. 370, 24. 371,
20. 372, 7 ff 373,25. 375, Iff. 376,
7 ff. 377, 1 ff. 414, 20. 32. 418,25.
419, 6 ff. 520,4. 541,13. 544,30.
562,23 26. 585,24. 601,25. 606,
5ff. 613, 30. 615, 2ff. 616, 1 ff. 617,
Iff. 618, 3 ff. 619, 5 ff. 620, 7 ff.
621, 2 ff. 622, 2 ff. 623, 10 ff. 624,
7ff. 625,1.8. 627, Iff. 629,14.
631.29. 664,15. 674,1.11. 675,20.
37. 676,15.27. 807,26. 843,25.
887, 7. 899,36. 901,28. 902, 10. -
Seine Gem. Amalia (Omelia)
v. Sachsen 363,8.27. 368,32.
369,9. 377,13. 615,15.33. 620,12.
624. 30.
— 939 —
Bayern, Hrz. Meinhard, Gr. v. Tirol
15,38. 305,31. 309,3. 315,29.
316, 7 ff. 317, 2 ff. 331,3. 405,7.
582,37. 583, 2 ff. 584,5. 593,20.
34. 666,27. 787,12. 788,6.18.—
Seine Gem. Margarete v. Oester-
reich 316,31. 317,3. 583,27. 787,11.
- , Hrz. (Kg.) Otilo lOdilio, Ctilo,
Utilo) 9,7.17. 66,14ff. 67,25ff.
68,6ff. 72,12.20. 77,32.35. 78,
5.11. 79,18. 80,25.35. 81,13.
84.10. 87,10. 156,4. 465, 20 ff.
466, 2 ff. 470, 7. 853, 19. 854, 2. 26.
— Seine Gem. Hildrude 67,30.
68.11. 79,19. 80,28. 465,25.
— , Hrz. Otto v. Nordheim 12, 15.
157, 6 ff. 158,8. 492,18.20.
— , Hrz. Otto I. v. Wittelsbach
7,12.13. 13,13. 14,5. 157,36.
176,20. 179,35. 185,28. 186,32.
187,6.32. 189,2'iff. 190,3. 192,1.
195.29. 196,4. 200,30.201,30.
217, 4 ff. 297,41. 500,32. 502,35.
504.30. 505,18. 506,9 ff. 507,10ff.
508. 4 ff. 517,12. 732,7. 878,38.
879,49. 880, 33. 49. - Seine Gem.
Agnes 189, 29.
— , Hrz. Otto II. 14,7.10. 225, 13."
26. 226, 12. 21. 228,21 ff. 229, 2 ff.
230,6ff. 231,2.3. 233,35. 234,22.
30. 235,5.23. 241,17. 373,29.
511,3.29. 512, 3 ff. 513, 8ff. 514,
4ff. 515, 15 ff. 520,17. 622,22.
727, 1. 751, 32. 755, 21. 756, 8.
773,19. 886,4. — Seine Gem.
Agnes 228,17.23. 229,4.234,2.
235,22. 512,24. 514,13. 755,21.
— , Hrz. Otto III. v. Niederbayern,
Konig v. Ungarn 14, 17. 19. 238,
35. 241,36. 242, 4ff. 243, 2 ff.
244. 5 ff. 245, 2 ff. 246, 2. 9. 247,
3.11. 248,1. 249,19. 283,1. 373,
34. 520,29.35. 521, 3 ff. 522, 2 ff.
523, 1 ff. 524, 23. 25. 525, 4. 526,
9.568,14. 622,28. 769,23. 770,4.
771,27. 772,3. — Seine Gem.
Agnes v. Glogau244, 29. 33. 523,9.
— , Hrz. Otto IV. v. Niederbayern
14,25. 245,11. 247,24. 248, 13 ff.
249,22.23. 373,34.374,4.523,29.
524,35. 525,9 ff. 526,12. 563,4.9.
622,28.31. — Seine Gem. Richardis
von Jfllich 249,26. — Angebl.
Gem. Beatrix 249,25.
— , Hrz. Otto V., Mkgr. v. Branden-
burg 16,1. 305, 8 ff. 315,24. 317,
27. 318, 2 ff. 319,3. 374,21. 582,
13.33. 584,14ff. 623,4.
Bayern, Hrz. Sigmund v.Munchen 17,
26. 213,31. 363,14. 411,18. 412,26.
413,15ff. 414,7.17. 615,21. 664,
16. 672,7.34. 673,15ff 674,1.
— , Hrz.Stephan I. v. Niederbayern
14,21. 238,35. 241,35. 242,4.
245,11.27. 247, 9ff. 297,17. 309,
28. 373,29. 520,29. 523, 10 ff.
524,25ff. 525,3. 622,23. 777,22.
— Seine Gem Judith (Uta, Geutta)
247,23.24.524,33.- Seine Tochter
Agnes 247,26. 525,1.
— , Hrz. Stephan II. v. Nieder-
bayern 16,15 ff. 211,38. 212,2.15.
291,24. 305, 7 ff. 310,11. 311,23.
35. 312,12. 314,14. 316, 12 ff.
317,8. 320,13. 329,2.29. 330,llff.
331, 2 ff. 356,4. 374,12ff. 403,9.
564,39. 566,16. 582,12. 583, 9 ff.
585, 34. 593, 17 ff. 594, 1. 609, 13.
622.37. 623, 1.4. 663,6. 665,25.
788, 14 ff. 789, 5. 10. — Seine
1. Gem. Elisabeth v. Sizilien 292,2.
330, 32. 593, 21. 22. — Seine
2. Gem. Margarete v. Nurnberg
330, 15. 356, 18.
— , Hrz. Stephan III. v. Ingolstadt
16,19. 256,25.257,31.36.316,17.
317,8. 329,30.32. 330,33. 331,
17 ff. 332, Iff. 333,6. 335, 4 ff.
336,4.30. 337,3. 338, 32 ff. 339,
8ff. 340,6.12. 344,19. 346,31.
356,5.23. 358,4.7. 359,2. 374,17.
403, 15. 404, 15. 23. 405, 4. 531, 5.
40. 532,2. 564,41. 566,18. 583,
13.36. 593,22. 594, 1 ff. 595, 2 ff.
598,30. 599,3. 600,39. 605,42.
609,14ff. 610,15.22. 613,24. 623,1.
650,24. 665,30. 666, 9 ff. 789,10.
825,30. 826,6. 827,28ff. 828, 3 ff.
— Seine 1. Gem. Thaddaa Vis-
conti 332,3.8. 356,23. 594,36.
595, 2. 609, 32. - Seine 2. Gem.
(Elisabeth) v.Kleve 332, 8. 595, 11.
-, Kg. Tassilo I. 8,11.19. 43,20.27.
48,2ff. 80,36. 458,10.12. 460,36.
- , Hrz. Tassilo 9, 22. 25. 27. 39.
32,11.12. 68,2. 79,18. 80,20 ff.
81, 9ff 82,7. 83,20ff. 84,llff.
85, 17. 86, 39. 42. 87, 5 ff. 88, 5 ff.
89, Iff. 90,15. 91,5.7. 101,4.102,
10. 194,28. 199,21. 465,28. 466,
9ff. 467,12ff. 468, 3 ff. 469, 3 ff.
470, 8 ff. 471,24 ff. 472,3. 853,19.
854,1.22. 856,8. 857,4. - Seine
Gem. Luitpurgis (Liutpurga, Liut-
purdis) 87,24,27. 88,33. 466,37.
467,23. 469,6. 470,37. 857,4. —
Sein Sohn Guntharius (Gunther)
940 —
86.2. 469,16. — Sein Sohn Theodo
(Teodo) 86,41.87,13.88,28.43.
95, 6. 466, 36. 468, 36. 469, 13.
Bayern, Hrz. Theobald tTheobert,
Theodebert) 8,30.35. 56,33.34.
57.3. 11. 58,5. 59,9.14. 464,
33.35. 465,4. — Seine Gem.
Pilidruda (Viltrud) 8,35. 9,2. 56,
35. 59,9. 83,35. 64,43. 465,5.
— , Hrz. Theodebald (Theobaldus)
8,10. 43,19.23. 456,17.
— , Hrz. Theodebert 8,24. 50,38.41.
51,5. 461,38.40. 462,44.
— , Hrz. Theodo I. 7,4.5. 8,8.28,6.
11. 42,3ff. 43,4ff. 455,34. 456, Iff.
— , Hrz. Theodo II. 8,21. 24.48,13 ff.
50,10ff. 461, Iff.
-, Hrz. Theodo III. 8,26. 52,2ff.
55, 13. 80,25.— Sein Sohn Lam-
bert (Lambardus) 52,5. 53,41.
54,42. 462,22.30. — Seine Tochter
Uta 53, 19. 462, 10.
-, Hrz. Theodo IV. 8,28. 56,13ff.
58, 4. 80, 36. 464, 22. 31.
-, Hrz. Udo 8,10. 43,17 ff. 456,14.
— , Hrz. Utilo s. Bayern, Hrz. Otilo.
— , Hrz. Welf (Guelfo, Welfo) I. 12,
16.18.121,29. 157,22ff. 158,5ff.
159, 7 ff. 160,11. 174,15.16. 492,
23 ff. 493,26ff. 494, 7 ff. 720, 18. -
Seine Gem. Judith 158,11. 492,30.
-, Hrz. Welf II. 12,21.33.35. 158,
12. 159,15. 160, 11 ff. 174,17.
199.1. 492,34. 493,37. 494,22ff.
- Seine Gem. Mathilde 160,22.
177.12. 232,32. 494,27.
— , Hrz. Wilhelm I. v. Straubing-
Holland 16,3.4. 292,5. 304,9.
305, 7 ff. 319, 7ff. 374,21. 579,5.
582 , 12. 585, 6. 27. 623, 4. — Seine
Gem. Mech tilde v. Lancaster 319,
16. 585,29.
— , Hrz. Wilhelm II. v. Straubing-
Holland 16,9. 319,25. 322,13ff.
323, 12 ff. 324, 13. 328, 16 . 329, 11.
585. 15. 586, 25 ff. 587, 8. — Seine
Gem. Margareta v. Burgund 322,
15. 324, 5 ff. 325, 14. 25. 326, 23.
327. 13. 328,5. 586,27. 587,22.39.
589,4.20. 591,17. 592,9. -Seine
Tochter Jakobaa v. Holland 16,13.
322. 16. 323, 38. 324, 2ff. 325, 14 ff.
326, 19 ff. 327, 1 ff. 328, 1 ff. 329, 10.
586, 28. 587, 19 ff. 588, 1 ff. 589, 4 ff.
590, lOff. 591, Iff. 592,3 ff. 593,2 ff.
— , Hrz. Wilhelm III. v. Miinchen
17, 21. 329, 17. 19. 332, 12. 336,32.
337,3. 345,30. 346,9. 349,33.
359.2. 361,5. 404,33. 405,33.
408, 11 ff. 409, 9. 599, 40. 600, 13.
613,24. 614,3. 666,31. 667,25.
668, 21. 669, J2 ff. 670,24.35. 825,
32. 826, 6. — Seine Gem. Mar-
garete v. Kleve 361, 5. 408, 20. 28.
614.2. 669,19.31. - Sein Sohn
Adolf 350, 12. 408,23.27. 409,3. 4.
604.3. 669,22ff. - Sein Sohn
Wilhelm 408, 28. 669, 31.
Bayern, Hrz. Wilhelm IV. 433, 24.
26. 689,35.
— , Hrz. Wolfgang v. Munchen 17,
39. 213,31. 370,25. 375,12. 377,
20. 383,29. 388,12. 397,9. 411,
26. 412,27. 415,4.6. 418,11.17.
425,8.18. 429,7 ff. 430,6. 431,27.
433,7 ff. 440,19 ff. 624,32. 625,19.
627,34. 635,22. 643,42. 651, 17.
654, 17. 657, 16. 664, 17. 672, 13.
34. 673,16.18. 675,25.30. 678,
29. 682,25.27. 683,28. 686,45.
689, 10 ff. 698,19.23. 703,37. 704,
3.6. 705, 4 ff.
Beauvais, Vincentius v. (V.Gallus,
Bellovacen8i8)6,21. 97,10. 100,31.
132,19. 134,19. 197,4.
Begga81,5.
Beichenstefen , Beihensteffen a.
Weihenatephan.
Beilenstein (Peylstain, Pilsenataine)
am Forst 721,13.
— , Gr. Konrad d. Rauhe 721,12.
725,1.2.
Beilngriea 20, 12.
Belgien, Gr. Giselbrecht (Giaebertua)
115,31.
Belgier 25,33. 836,34.
Belgrad (Alba, Castrum Nandor-
albense,Thaurinum)810, 5ff. 811,
Iff. 812, 4 ff. 813, 6 ff. 814,15.41.
Bemelburg, Hans v. 551,39.
— , Reinhard v. 551,39.
Benacus 8. Gardasee.
HI. Benedictus 11,27. 73,27. 142,
2ff. 143, 2ff. 486,42.43. 487,4.6.
890, 24.
Benediktbeuern (Beyren, Peuren,
Monaaterium B urease) 9,8. 66, 15.
67,12.15. 463,11. 690,7. 870,16.
— , Abt Wilhelm 213,7. 672,22.
— , Abt Narcissus 421,23.
Bcneven turn 140,26. 163,21.486,37.
496,21.
Bensteten 551,26.
Berbling a. Perge.
Berchariua, Herzog 48,21.
Berg, Herzog turn s. Jiilich.
- (Berge), Grafen v. 183,25.
— , Grafin Gisela (Giaila) 204,1.9.
941 —
Berg, Kloster im Donaugau 77,43.
Bergadt, Bergadum a. Mons.
Bergalt s. Briegach.
Bergamo (Bergomum) 107,36. 191,
31. 297,18. 476,21.
— , Hrz. Gaidulf (Gayndulphus)
45,21. 460,5.
— , Graf Ambrosiua 107, 36. 476,21.
Bergen bei Freising 879,40.
— , Johann v., Heir zu Waelheym
400, 41.
— (Bercken), Wilhelm v. 324,44.
588,30.
Berghausen (Perchusin) 863,22.
Berichtoldstorf s. Perchtoldsdorf.
Berlichingen, Bernhard v. 551,32.
Bern (Beren, Peren, Pern) in der
Schweiz 371,18. 665,18. 818,18.
Bernauerin (Pernawerin), Agnes 407,
8. 410, 1. 7. 668, 32.
Berneck (Bernnegk), Stephan v.
551, 10.
HI. Bernhard a. Clairvaux.
St Bernhard, Grosser (Mons Jovis,
perg Jovis) 107,39. 504,7.
Bernrain bei Konstanz 3,28.
Bernried (Perenried, Pernried) 13, 24.
84,33. 192,13. 202,18.20.
Bert hold, Domdekan zu Freising
880,1.
Berlho]dstein(Berchtolt8tain) 892,22.
Berwangen, Hans v. 551,27.
Besancon (Bisuntz) 664,2. 726,21.
Besel, Besell s. Oberwesel.
Beseno (Bisenum), Kasteil 836,17.
838,35
Besterburg s. Westerburg.
Bettovia s. Pettau.
Betzenstein (Pentzenstain, Petzen-
stain)274,5. 345,37. 556,15. 600,3.
Beuerberg (Paurberg, Pawrbergk,
Pawrbergk) 13,25. 202,19. 203,1.
Beyren s. Benediktbeuern.
Bianna s. Vyanen.
Biberach (Bibracum, Bibrach) 19, 15.
665,8.
Biburg(Piburg) bei A bens berg 14, 4.
213,38. 214, 5 ff.
— , (Piburgk) bei Furstenfeldbruck
857,21.
Bichlingen, Gr. Adolf v. 552, 11.
Bido s. Bom, Papst Paschalis III.
Biervliet (Wiernletum, Wiernlett)
324,13. 587,32.
Bilbicz, Dietrich 552,8.
Bilbrart, Ulrich v. 619,24.
Bildnberg s. Wildenberg.
Bilstein (Bilstain), Herr zu 545, 19.
Binenberg, Runne v. 551,42.
Bingen(Pungen) 546,27. 776,26.27.
Birock, Lago, aus d. Mark 552, 16.
Bischer, Ulrich 552, 20.
Bisenbach, Hans v. 551, 31.
— , Hermann v. 552, 15.
Bisenum s. Beseno.
Bistritz (Biztricensis comitatus)
807,30.
Bistritz, Gr. v. s. Hunyady, Johann
und Ladislaus.
Bisuntz 8. Besancon.
Bitsch (Pitis, Picz), Gr. Friedrich
423,11. 543,38.
— , Gr. Heinrich 545, 14.
Bivilo s. Vivilo.
Blankenstein,8chloss271,8. 544,13.
Blau (Blavius, Blavus, Plaw), Fluss
19,2.17. 20,43. 451,3.
Blivium 840,22.
Blumenegg (Blumegka, Plumenek),
Dietrich (Theodericus) v. 694, 15.
835,40. 838,40.
Blutenburg (Menzing, Mantzing)
414,4. 673,21.24.
Bobbio (Bobium) 47, 20.
Bochonia (s. Boetania) 70, 39.
Bockhorn (Pockarn) 888, 22.
Bodensee (Lacus Bodonicus, Lac us
Constanciensis) 21, 33. 284, 28.
782 5.
Bodman, Hans v. 653,26.
Bohmen 12,43. 18,16. 21,10. 26,17.
29,20. 32,38. 55,34. 104,43. 105,
6. 118,1.14. 127,1.23. 135,16.32.
140,27. 176,5. 180,23. 183,45.
197.11. 200,6.25. 217,27. 242,
24. 250,25. 256,19. 262,10. 274,
24 ff. 281,5. 320,16.18. 332,13.
347,35. 357,8. 364,9. 365,27.
366,35.37. 390,23. 394,24.404,2.
410,10ft. 415,27. 416,14. 426,25.
473,34. 476,7. 479,22.23. 485,5.
489,30. 507,26. 509,1. 521,6.
527, 7. 24. 554, 1. 10 556,32. 33.
557,2.20. 562,9.571,4.584,24.
27. 595,15. 611,14. 617,9. 618,13.
626,13. 639,29. 642,17. 658,34 ff.
659, 2 ff. 661, 5ff. 662,14.666,1.
670,5.11. 671,15ff. 674,31.33.
675.12. 681,8. 682,21. 695,38.
696. 5 ff. 697,10.22. 709,20.31.
710, 4ff. 711, 5ff. 712,28 ff. 713,2.
16. 721,4. 727,33. 728,11. 732,
40. 740,17. 742,11. 748,6. 750,37.
751,1.17. 753,9. 757,13. 758,26.
760,30. 761,31. 764, 4 ff. 765,6.
766. 6 ff. 767,2. 771,30. 774,21 ff.
775,1.8. 776,29. 777,5ff. 791,2ff.
792,9.14. 794,4 ff. 795,8.31. 796,
942
31.33. 798,16. 799,16. 801, 5ff.
804.21. 805, 2 ff. 806,38. 808, Iff.
809,4ff. 816, 10 ff. 817,2 ff. 845,14.
901,32.
Bohmen, Hrz. Boleslaus, Sohn Kg.
Wrati&laws II. 720,32.
— , Hrz. Borziwoi II. (Borsinoyus)
720,37. 721,3.8. 722,19. —
Seine Gem. Heilbirga (Helpirgis)
720, 37. — Sein Sohn Jaromir
(Jeronimus) 720, 1.
-, Hrz. Friedrich 728,2. 740,15.
— , Kg. Georg v. Podiebrad (Bodo-
bra, Podiebrat, Poggiebracius)
366.36. 370,3. 415,17.30. 416,
5ff. 618,11. 674,24. 796,6. 806,
43. 808,21. 816,12.17. 817,12ff.
— S. Gem. Johanna 416,6. 674,25.
— , Kg. Heinrich, Hrz. v. Karnthen,
Gr. v. Tirol u. Gorz 234, 6. 18.
283,16. 300,23. 301,3. 308,31.
311.18. 515,7. 568,24. 768,17.
773,28. 774,18ff. 775, 2 ff. 776,5.
777, 18. 780,7. - Seine 1. Gem.
Anna v. Bohmen 234,20. 768,7.
774. 19. 775, 19. 776,6. - Seine
2. Gem. Adelheid v. Braunschweig
775.22. 776,6. — Seine 3. Gem.
Beatrix v. Savoyen 775, 22. 776, 6.
— Sein Sohn Leopold (Meinhard)
775,35. 776,7.
— , Kg. Johann 248, 12. 15. 249, 14.
250,3ff. 251,2ff. 283,12.19. 284,5.
285.7. 287,8.11. 289,8. 297,35.
300, 24 ff. 301, 1 ff. 302, 15. 21.
308,30. 525, 12. 14. 526,4ff. 527, 9.
528,4. 530,31.33 568,19.569,10
570,21. 571,16. 577,30.579,41.
774.37. 775, Iff. 780,25. 782,7.19.
783.8. 786, 10. 889,12. - Seine
Gem. Elisabeth v. Bohmen 768, 7.
774,35.
— , Kg. Przemysl (Primislaus) Otto-
kar I. 197, 15. 728, 2. 756, 29.
— , Kg. Przemysl Ottokar II. 230, 11.
236, 15. 23. 239, 2 ff. 240, 9. 513,
32. 517,27. 518,17. 519,12. 746,
21.25. 747,2. 748,18.24. 756, 4ff.
757, Iff. 758,37. 759,2ff. 760,lff.
761, 4 ff. 762, 8 ff. 763, 4 ff. 764, 5 ff.
765,2ff. 766,lff. 768,5.15. 886,11.
— Seine 1. Gem. Margarete s.
unter Deutschland, Kg. Heinrich,
Sohn Friedrichs II. — Seine 2.Qem.
Kunigunde 746,24. 760,16.
— , Rudolf 311,17. 768,9 16. 773,
10. 774,23. 777,13.16. 778,27.—
Seine Gem. Elisabeth s. unter
Bohmen, Kg. Wenzeslaus II.
Bohmen, Hrz. Sobieslaw I. 734,12.
— , Hrz. Sobieslaw II. 732,39. 740,
12. 16. 742, 10.
— , Kg. Przemysl (Primislaus) Wen-
zeslaus I. 230,12. 513,33. 747,2.
749, 10. 24. 750, 4ff. 751, 17. 29.
752,21. 753,11. 755,17. 756, 15ff.
— , Kg. Wenzeslaus II. 768, 5 ff.
773,6. 774,24. 776,29. 777,3.6.
— Seine 1. Gem. Jutta (Guta)
v. Habsburg 768,4.8. — Seine
2. Gem. Elisabeth v. Polen 768, 9.
774,24.
-, Kg. Wenzeslaus III. 243, 33.
522.10. 768,6. 774, 19.36. 777, 3 ff.
— , Hrz. Wladislaw I. 721, 6.
— , Kg. Wladislaw (Bandislaus, Bla-
dislaus, Bolislaus, Labeslaus, Wan-
dislausjll. 170,1.177,39.180,26.
502,6. 720,34. 727,30.34. 728,1.3.
729,33. 730,16. 740,15. 756,30.
— Seine Gem. Gertrud v. Oester-
reich 727, 30. 728, 1 . 4. 873, 1 (hier :
Agnes).
— Kg. Wladislaw I. Postumus, Kg.
v. Ungarn 364, 6. 389,25. 413, 14.
616.11. 673,13. 790,19. 799, 11.
800,38. 801,1 ff. 802, 9 ff. 805, 3 ff.
806,7ff. 807,5ff. 808,lff. 809,lff.
810,12ff. 814, 7 ff. 815, Iff. 816,1 ff.
817, Iff. 818,4. 842,35.
-, Kg. Wladislaw II., Kg. v. Un-
garn 273,3. 388,21. 389,24. 628, 9.
630,30. 638,30. 648,26. 799,4.
— , Kg. Wratislaw (Wladislaus,
Wradislaus) II. 158,31. 719,24.
720, 38. 734, 12.
BShmerwald 184,1. 276,3.13. 318,
17. 426,19. 556,36. 749,49.
Boetania verschrieben fur Bochonia
70,39.
Bogen (Pogen), Burg u. Markt 229,
25. 248,26. 329,24. 407,13. 513,
13. 525,28. 668,29. 670,38.
— , Grafen v. 14,8. 219,8. 229,27.
513, 14.
— , Gr. Albert 1. 199,7(11.?). 219,12.
— , Gr. Albert II. 219, 14. 16. —
Seine Gem. Hedwig 219. 18.
— , Gr. Albert III. 218,4. 219,21.
509,3.25. — Seine Gem. Ludmilla
s. unter Bay em, Hrz. Ludwig I.
— , Gr. Albert IV. 2ia24. 219,23.
229,22ff. 509,26. 513,11. 752,
14.21.
— , Gr. Berthold I. 219, 14.
-, Gr. Berthold II. 219, 19.
-, Gr. Berthold III. 218,25. 219,
23. 509,26.
— 943 —
Bogeo, Gr. Friedrich II. v. Falken-
stein, Vogt der Kirche von Kegens-
burg 162, 15 ff. 199,10. 219,11.
495, 19. 35.
— , Gr. Friedrich III., Vogt der
Kirche von Regensburg 170,34.
-, Gr. Hartwich 219,19.
— , Gr. Leopold 219,23.
Bogenbach (Bogen), Fluss 19,39.
20, 17.
Bogudes 27, 9. 14.
Boii, Volkastamm 21, 23 ff. 22,1.
24, 14. 34. 450, 24. 25.
Boiodunim (Poytrum) 40,31.41.
Bologna (Bononiaj 726,31.
Bon a ventura, Kreuzzugspredicrer
417,4.
Bongew s. Pongau.
Bonn(Bunna,Bunne) 106,1. 271,11.
284,1. 474,10. 568,37. 780,14.
Bopfingen (Poppfing) 349,48. 603,
35. 665,9.
Borenhayni , Schaffried ( Schoffhart) v.
551, 39.
Borgo (Burgum) im Val Sugana
835, 39. 838, 39 ff. 839, 3.
Borsselen (Barsilia), Frz. (Francko) v.
328,17ff. 592,26ff. 593,5.9.
Bosnien (Bossen, Bossna) 380,4.
632, 26.
Boumimchirchen e. Baumkirchen.
Bourbon (Borbonium) 412, 16.
Boyrsa s. Mors.
Bozen (Bolzanum, Bozonium, Pau-
zana, Potzen, Pozen) 192, 9. 692,
30. 694,9. 825,2.829,20. 834,12.
860, 27.
Brabant (Brabantia) 68,30. 98,3.
301,30. 324,21.38. 327,8. 554,47.
588,1. 591,10. 592,1. 820,10.
— , Hrz. Heinrich 235,8. 515,29.
— , Hrz.Johann 324,15ff. 325,22 ff.
326,18ff. 327, 2ff. 587,35ff 588,
6ff. 589, 2 ff. 590,21ff. 591,3.50.
— Seine Gem. Jakobaa s. unter
Bayern, Hrz. Wilhelm II.
— , Hrz. Philipp, Gr. v. St. Paul
327,43. 592,1.
Brag b. Prag.
Brager, Ladialaua (Lasla) 551,6.
Brain (Contebrein, Contebria) 325,
44. 589, 47.
Brancker, Friedrich 551,9.
Branda, Kardinal 346,22. 600,27.
791,2.
Brandenburg, Markgrafachaft und
Markgrafen 259, 43. 264, 1. 284,
22. 300,19.305,10.24. 315,21.24.
318,6.12. 356,30. 388,17. 538,14.
553,4.24. 554,1.19. 579,1.582,
15.29. 584,16.20. 610,4.786,12!
Brandenburg,Kurf.AlbrechtAchille8
270,10. 272,9. 276,22. 280,15. 360,
38.351,1.7. 353,8.11. 354,27.34.
356,31. 363,11.21. 364,31. 365,8 ff.
366,10. 367,4ff. 368,36. 37053. 371,
25. 375,8. 381,17.30. 403,3.542
36. 561,31. 604,18. 606, 4 ff. 615
19.28. 616,24.31. 617,2ff. 618,2ff!
619,16. 620,16. 625,20. 627,23.
629.5. 633,23. 664,19. 795,39.
796,22. 807, 27. 808,43. 904,15.
— , Mkgr. u. Kurf. Friedrich I.
261.3. 274,6. 341,30. 345,18ff.
348,46. 349,14.44. 352,19.28
353,29. 356,28. 556, 16. 699,26.41.
600.4. 602,34. 603,8.32. 604,15.
605,24. 610,1. 793,4. - Seine
Gem. Elisabeth v. Bayern-Lands-
hut 356,26ff. 610,1.5. — Sein
Sohn Friedrich d.Jungere 356,31.
— , Kurf. Friedrich II. 356,31. 664,17.
— , Mkgr. Friedrich v. Ansbach-
Bayreuth 375,9. 381,17.386,3.
397.6. 399,3. 40L, 25. 429,28.
430.5. 431,17.40. 627,25. 633,24
636,36. 643,39. 644,30. 683,12.
26. 684,27. 685,26. 687,10. 688,
46. 913, 25. - Seine Gem. Sophie
v. Polen 799, 3.
— , Mkgr. Johann v. Luxemburg
u. Gorlitz 587, 13.
— , Mkgr. Johann d. Alchimist 276
22. 558,42.
— , Kurf. Johann Cicero 356,31.
— , Mkgr. Lud wig d. Brandenburger
8. unter Bayern, Hrz. Lud wig V.
— , Mkgr.Ludwig d.Komers. unter
Bayern, Hrz. Ludwig VI.
— , Mkgr. Otto III. d. Fromme
759, 34.
— , Mkgr. Otto v. Wittelabach a.
unter Bayern, Hrz. Otto V.
- , Mkgr. Sigmund v. Bayreuth
390,36. 391,5. 399,4. 402,11.30.
640,4.11. 644,31.
— , Mkgr. Wraldemar(Walderamua)
283,12. 284,20. 300,18. 568,19.
569, 20.
— , Bistum 664, 6.
Brandenatein, Heinrich 552, 14.
Brandia, Friedrich v. 630, 15.
Braunau (Praunaw) 383, 13. 400, 5.
606,4. 634,38. 645,5. 657,32.
660,20.25. 661,12.
— (Prunovia), Konrad v., Domherr
in Regen8burg 321, 12.
Braunhild a. Brunhilde.
— 944
Braunschweig (Brunsvica) Herzog-
tum 162,10. 174,31.33. 388,24.
505,21. 638,32. 672,2. 680,19.
729,11.
-,Hrz. Erich 385,19.
- , Hrz. Friedrich 664, 11.
— , Hrz. Heinrich 272,31. 545,34.
664, 10.
— , Hrz. Otto 664, 10.
- , Hrz.Wilh. 174,33. 182,36. 503,27.
— , Hrz. Wilhelm 664,11.
-, Stadt 174,29. 185,39. 665,6.
748, 36.
Braunsweiz 665,19 wohl verschrieben
fur: Uri, Schwyz.
Brecknicz (Precknfltz) = Brieg?
416,9. 674,28.
Breda (Bredo) 278,8. 559,38.
— , Heinrich v. 327, 5. 591, 7.
Brege (Breg), Fluss 19,12. 20,23.
Bregenz (Bregnicz) 697, 29.
— Gr. Rudolf 161,16. - SeineGem.
Wolfhildis 161,10.15. 174,21.
Brein, Hartstain (verderbt) s Grama -
stetten.
Breisgau (Preyaga) 648, 11. 29.
Breitlach (Preitlachn), Flusa 19, 25.
20,33.
Bremen, Erzhistum u. Erzbischofe
349,36. 371,6. 603,27. 664,2.
— , Eb. Adalbert 130, 36. 39.
Brenni, Volkerschaft 31,8.
Brenz (Premss, Prenns), Fluss 19,18.
20,44. 368,16. 619,18.
Brescia (Brixinum, Brixia) 34, 3.
260,16. 293,4.12. 574,32. 575,4.
Breslau(Bratislavia, Bresla, Wratis-
lavia) 244,28. 364,8. 384,20.416,
16. 523,3. 616,8. 765,8. 796,20.
28. 809, 12.
— , B. Nikolaua 809, 13.
Bretonen (Brittones gallici) 32, 10.
Breuberg(Prewperg) 606,25. 607,23.
Breusch (Pruscha), Fluss 285,35.
569,38.
Breydenrode, Herr v. 551,19.
Brick, Bernhard, Hauptmann 416, 8.
674, 26.
Brieg (Briga) in Schlesien 319,25.
585, 14.
Briegach(Bergalt), Fluss 19,13.20,24.
Briner, Friedrich 551,3.
Brisvelt, Johann v. 551,24.
Brittannia s. England.
Brixen, Stadt 158,23. 454,1.
-, Bistum 18,9. 108,17. 234,16.
315,19. 476,17. 582,28. 664,4.
774,6. 832,13.27. 838,31. 839,
22 ff. 840,1. 888,27.
Brixen, B. Bruno 761, 2.
, B. Georg 370, 19.
— , B. Hartmann 179,31. 502,31.
723, 35. 36. 732, 3.
— , B. Nikolaua v. Cuaa, Kardinal-
legat 212, 30. 349, 36. 362, 25.
603.27. 832,10. 906,11.
Brixina, Brixinum a. Brescia und
Brixen.
Brucbaal (Bruchsella) 865, 18.
Bruck (Ascherichesburge, Pruck)
an d. Leitha 390, 5. 6. 639, 15. 16.
749, 29. 870, 22.
— (Pruck) bei Mdnchen 236,6.
— (Brugga) a. Mur 770, 16.
Briifling a. Prfivening.
Brugge (Brflck, Prfick) 425,2.6.
440, 2. 678, 28. 703, 9. 842, 4.
906,36.
BrQnn(Brunna) 740,14. 742,9. 809,1.
Bruasel (Bruxella, PrOxel) 324,43.
588. 28.
Brugg (Bruck) i. Schweiz 778, 1.
BruneckimPustertal 312,17. 832,13.
Brunhilde (Braunhild, Brunhild), die
schone 750, 28. 32.
Buchhorn a. Friedrichshafen.
Budapest (Buda, Ofen, Pesth, Sicam-
bria) 206,14. 243,41. 391, 10.21.
435.19. 454,27. 455,18. 522,20.
601,22. 640,16.24. 698,34. 751, 9.
762,14. 797,20.37. 809,37.810,
11.16. 814,12 42. 815, 10ff. 816,
1. 10.
Bucklin, Wilhelm 552, 23.
Budingen (Budingen), Grafen v.
664,30.
Bunau (Binawe), Gunther v. 552, 7.
Bulgarien,Bulgaren 104,24. 170,24.
781,32. 792,16. 800,40.
Bunna, Mutter des h.Wilibald 73,25.
— , Stadt 8. Bonn.
Buraburg, B. Hwitan (Witto) 73, 2.
Burense monasterium s. Benedikt-
beuern.
Burgau (Burgovia, Wurgau), Stadt
u. Markgrafachaft 289, 32. 384, 2.
572,22. 635,29. 801,2. 818,11.
824,6.
— , Georg v. 345,12. 599,31.
Burghausen 17,6. 241,29. 248,23.
331.20. 351,26. 355,19. 356,7.
362,5. 364,4. 369, 2 ff. 386,25.
412,7. 503,29. 520,27. 525,24.
566,44. 594,8. 604,38. 609,16.
616,4. 620,20ff. 637,26. 649,4.
18. 651,28. 652,9. 653,3 ff. 654,9.
655,35. 666,11. 697,19.
— 945 —
Burghausen, Gr. Gebhard 179,38.
502, 37. 503, 28. 725, 4. 732, 9.
— , Gr. Sighard s. unter Schala.
Burgheim(Burckhaim)19,24. 20,32.
Burglengenfeld (Lengfelt) 194,24.
394,19. 428,17. 443,23.507,6.
642, 14. 682, 11.
Burgos, B. Roderich (Rudericus)
796, 24.
Burgrain (Purckraina, Purckreina,
Purckrayn) 153,32. 490,38. 867,
11. 898, 4. 905, 5.
Burgum a. Borgo.
Burgund, Burgunder 11,20. 68,23.
74,29.33. 75,10 98,3. 136,32.
137,2. 185,8. 204,27. 259,2.262,
12. 279,5. 323,25. 389,28. 397,
14. 463,22. 489,30. 504,8. 536,27.
34.551,21.591,15.644,4. 648,17.
18. 664,9. 904,12. 906,35.
— , Kg. Boso (Baso^ 107,41. 115,
16.25. 476,25. 477,30. 478,3.
— , Hrz. Johann d. Unerschrockene
320,2. 322,15. 323,14. 343, 2 ff.
344,10 5^5,16. 580,26. 587,9. 596,
8 ff . 598,23. — Seine Gem. Mar-
garete v. Niederbayern-Straubing
320,1.2. 329,13. 534,7. 585,15.
— , Hrz. Johann d. Gute 258, 20 ff.
259,1. 320,3. 534, 6 ff. 585,17.
790,27.
— , Hrz. Karl d. Kiihne 17, 29. 269,
26. 270, 3 ff. 371,10. 422, 10 ff.
542,24ff. 543, Iff. 677,32.37.
836.34. 841,37.
— , Pfalzgr. Otto 726,21.
— , Hrz. Philipp II. d. Kflhne 587,
38. 39.
— , Hrz. Philipp d. Gute 262, 7.
324, 12 ff. 325, 22. 42. 326, 5 ff.
327,3 ff. 328, 3 ff 329,12. 587,34ff.
588, 16. 589, 16 ff. 590, 4 ff 591,
5ff. 592, 4 ff. 593,4. 600,30. —
Seine Gem. Margarete 324, 12.
— , Erzhrz. Philipp d. Schone 400,
21. 645, 16.
-, Kg. Rudolf 715,37.
Burkhard, Kammerer 187,14. 505,
32. 881,9.
Bursa tt, Bernhard v. 551,23
Burtau, Rudolf v. 552, 13.
Busse, Herr v. 551,19.
Byzanz s. auch Konstantinopel.
— , ostrdmische Kaiser:
— , Alexius I. 159,31. 494,14.
— , Alexius III. 743, 13ff. 751,15.
— , Anastasius 42, 6. 456, 9. 10.
— , Balduin (Wandebinus) v. Flan-
dern 743, 19.
Qaellen a. Erfrtorungen N. F. ILL
Byzanz, ostrdmische Kaiser:
— , Heinrich v. Flandern 743,21.
— , Heraclius (Eraclius, Heradius)
48,17. 50,29. 80,27. 97,10.
— , Isaak (Thursac) Angelos 197,3.
— , Justinus 43,10. 456,10.
-, Leo Til. 65, 3. 8. 465, 15.
— , Manuel (Emanuel) I. 170, 30.
171,14. 729,20.
— , Michael 97,13.
— , Peter v. Auxerre (Ausserra)
743, 21.
— , Philippus II. (Philippicus) 56,
30. 31.
— , Phocas (Focas) 47,42.
— , Zeno 41, 3.
Cadorre (Cadobrium) 838, 32.
Caesar, Caius Julius 4,24. 5,10.
7,28. 23,27. 25,6ff. 26,3. 49,16ff.
69,5. 449, 4 ff. 717,6.
Caesarius s. Heisterbach.
Cainnina s. Kains.
Calabrien 92,1. 171,12.19.
— , Hrz. Karl. Seine Gem. Ka-
tharina v. Oesterreich 778,32.
Callenperg s. Kahlenberg.
Calliano (Calianum) 836,16. 837, 41.
838,9.
Calvus Mons s. Kahlenberg.
Calw(Calve,Chalwe,Kalbe),Grafen v.
183,24. 715,42. 720,16. 726,6.
- (Chalve),Pfalzgr.Gottfried 160,23.
Cambrai (Camerach, Camerich, Ca-
mirich), Bistum u. Bischofe 548,
14. 554,23. 664,5.
Campanien 163,16.24.
Campidona s. Kemp ten.
Campiprincipum s. Furstenfeld.
Campus Liliorum s. Lilienfeld.
Canale (Canales) 92,3.
Canale-Tal (Vallis Cannalis) 839,11.
HI. Candidus 864,9.
Canterbury (Kandlberg) , Eb.
HI. Thomas 182,33. 503,24.
Capell, Capella, Cappell, Cappeller
s. Kappel.
Capistrano, Johann v. 807,37. 810,8.
811,19. 812,33. 813,11.47. 814,3.
Caprile (Cavarillae, Caverillae) 838,
31. 839, 22.
Capua 140, 17.
Carinus 25, 32. 35, 28.
Carni 49,20.
Carnuntum (Carnutum) 36,46.
Carrara, Franz v. 260,22. 330,20ff.
533,31. 593,26. 822,26ff.
Carrctto, Grafen (Carratenses)
233, 11.
60
— 946 —
Caspar (Casper, Caspitz), Magister
805, 33. 806, 1.
Cassel, Jost v. 552, 18.
Castel s. Kastl.
Castelbarco 333,9.
— (Castlbart, Castel wart), Georg v.
391,31. 640,33.
Castel Ivan (Yvan castrum) 838, 32.
Castell, Gr. Friedrich 629, 7.
- , Grafin v. 631, 12.
Castella s. Kastilien.
Castelli Civitas s. Citta di Castello.
Castner, N. 434,28.
Castruccio 293,13 ff. 294,36. 575,5. 11.
Castrum Noricum = Nurnberg 23, 1.
31, 18. 32, 34.
Castrus s. Chartrettes.
HI. Casfulus 63,3. 488,9. 878,36.
879,24. 880,2.
Catabria, Catubrium s. Kadobertal.
Catonen 69, 26.
Catsa s. Katsch.
Cavarillae, Caverillae s. Caprile.
Cecilia s. Sizilien.
Cecium s. Zeiselmauer.
Celegia, Celeia, Celeya s. Cilli.
Ceres 27, 1.
Cesarini, Julianus, Kardinal - Legat
791, 44. 802, 7.
Chains s. Kains.
Chalons, Johann II. v., Prinz
v. Oranien 400, 39.
ChamfCamb, Kam,Kamm) 176,45.
217,17. 248,26. 255,7. 329,23.
409,2. 525,28. 529,32. 558,35.
669,27. 760,26.
Cb a miners tainer, Chamstain s.
Kammerstein.
Chanad s. Csanad.
Chartrettes (Castrus) 849,7.
Chaths s. Katsch.
Chelehaim s. Kelheim.
Chent s. Kent.
Chiemgau (pagus Chvmingen) 82, 7.
— , Gr. Gunther 82; 7. 83,3.10.
Chieming (Chiemingen) 857, 2.
Chiemsee, See (Kyemsee, lacusChv-
ming) 83, 19. 84, 35. 85, 2.
— , Bistuml8, 10. — S . auch Frauen-
chiemsee und Herrenchiemsee.
— , B.Bernhard v. Kraiburg 370, 19.
627, 38.
-, B. Georg 376, 10. 377, 23. 378,
21. 624,7.35. 632,7. 911,23.24.
— , B. Ludwig Ebner (Ebnar) 396, 2.
643,20. 911,29.
— , B. Ulrich 563, 19.
Chiliperch s. Kirchberg.
Chimay (Chymay), Ffirst 552, 31. 32.
554,5.
Chiny (Chinium) in belgisch Luxem-
burg 801, 3.
Chlingenvels s. Klingenfels.
Chochalense monasterium s. Kochel.
Cholbenbach s. Grosskolnbach.
Chorasan (Corrosium) 160,1.
Chorees, Chorzes s. Kortsch.
Chreima, Chreina s. Krain.
Chrembs, Chrems s. Krems.
Chressenprunne s. Kressenbmnn.
Chriechisaveron s. Kriegshaber.
Chromatius 36, 11.
Chronburg s. Kronburg.
Chilnraehein s. Konradsheim.
Chufringin s. Kaufering.
Chunigesbrunen s. Konigsbrunn.
Chunolt 466, 6.
Chur, Bistum und Bischofe 664, 2.
694, 18. 835, 44.
— (Ciirick !),B. Albert 125, 17. 482, 6.
— (Curick!), B. Heinrich II. 187,8.
505,26. 881,3.
Cilli (Celegia, Celeia, Celeya, Cilia,
Cyly) 36,19 ff. 37,10. 62,11. 452,
17.24. 453,5. 851,22. 895,24.
— , Gr. Friedrich 748, 26.
— , Gr. Hermann 274,20. 406,20.
556.28. 668,8. — Seine Gem.
Beatrix s. unter Pfalz, Pfalzgr.
Johann d. Oberpfalzer.
— . Gr. Ulrich 408,4. 796,20.31.
801.24. 805,15. 807,8. 808, Iff.
809,17 ff. 810,13. 814,8ff 815,1.
Cimbern (Cimbri, Cymbri), Volker-
schaft 21,38. 49,21.24.
Cistersdorf s. Zistersdorf.
Clteaux (Cistercium) 735, 32. 873,43.
Citta di Castello (Civitas Castelli),
B. Bartholomaus 834,2.
Cittanuova (Naubenburch) 870,13.
Cividale (Sibidat) 822, 34.
Clairvaux (Claravallis) 161,23.
— , Abt HI. Bernhard 32, 40. 163, 8.
169.29. 496,12. 49J,12ff-
Ciena, Herr v. 696, 19.
Clugny (Cluniacum) 143, 27.
Colomannus s. Koloman.
Colon na (von der Seulen), Stephan
293.25. 294,1. 575,19.
HI. Columbanus 47, 19.
Comagenis 39,25. 40,9. 41,10.
Comania s. Kumanien.
Comersee (Lacus Cum anus, Kumer-
see) 185,2. 503,37.
Compiegne (Compendium) 87, 7 .
466,26.
— 947
Concio legis, Conciolegum s. Gun-
zenlee.
Confluencia s. Koblenz.
Confugia, Conphugia a. Kaufungen.
Contebrein, Contebria s. Brain.
Corbara(Corbarium) 294,15. 575,24.
Corbiniana, Mutter d. hl.Corbinianus
849,1.
Corbinianus, HI. a. unter Freising.
HI. Cornelius 860, 14.
Corrosium a. Chorasan.
Costech s. Goatetsch.
Costnicz a. Konatanz.
Coucy (Kussin), Enguerrand v. —
Seine Gem. Katharina v. Oeater-
reich 786,7.
Couvedo (Cubida) 870,19.
Cramanesdorf a. Gronadorf.
Crantsperg a. Kranzberg.
Crema 181,18.20. 503,11.15.
Cremona 45,30. 181,17.
Criatan, Michael, Kaplan von Bern-
rain bei Konatanz 3,2 ff. 5,25. 6,3.
Cronicz, Stephan v. 552,2.
Crwaowcz 810,42.
Ckanad (Chanad),B. Antonius 243,40.
522, 19.
Cubida a. Couvedo.
Ciirick a. Chur.
Cumani a. Kumanen.
Cunntzenlen 8. Gunzenlee.
Cuntzen 8. Kuuzing.
Curima, Curina (Chur?) 37,15.
Cuaa, Nikolaus v. a. unter brixcn,
B. Nikolaus.
Cutelingenburg 8. Quedlinburg.
Cyly s. Cilli.
Cymbri a. Cimbern.
Cypern 159,24. 412,17. 494,21.
-, Kg. Jakob 1. 330, 43. — Seine
Gem. Agnea 330,42.
— , Konig Janus. Seine Gem. Char-
lotte von Bourbon 342,30. 595, 36.
HI. Cyprian ua (Ciprianus) 860, 14.
Dachau (Tachowe), Burg und Markt
17,26. 166,16. 191,14.20. 192,1.
217,22. 413,21. 414,3. 498,30.31.
508,37. 594,11. 673,21.
-, Grafen v. 13,15.17.23. 190,2. 191,
13ff. 193,23. 202,1 ff.236,12. 517,13.
— , Gr. Arnold 1. 191,16. 193,12.
20. 202, 2.
— , Gr. Arnold II. 191,17.23.202,6.
— , Gr. Konrad I. 12,29. 166,17.
33. 191,17 ff. 202,4. 498,32.
— , Gr. Konrad 1 1., Hrz. v. Kroatien
und Dahnatien 167,3.16. 191,28.
202, 6. 499, 1.
Dachau, Gr. Konrad III. 191,36.
202,8. 217,24. — Desaen Gem.
Udilhilde 192,2. 217,24. 508,38.
— , Gr. Otto I. 191,24.25. 202,8.
— Seine Gem. Agnes 191,26.
~, Gr. Otto II. 191,25. 202,10.
Dacia s. Danemark.
Dacier, Volkerachaft 21, 12.30 25,
20. 107,32.
Danemark (Dacia, Dania) 15, 8. 164,
20. 175,13. 276,16ff. 292,1. 558,
31 ff. 795,38.
— , Kg. Chriatian (Criatan) I. 276,
23. 371,10. 558,43.
- , Kg. Chriatof a. unter Pfalz,
Chriatof.
-, Kg. Erich I. 273,30. 274,12.
276,8. 556,11. 558,29.33.
Daglfing (Tagelfingae, fagolfinga,
Tagolfingen) 860,4.6. 879,30.
Dalmatien, Dalmatier 25,18. 30,8.
167,4. 191,29. 449,11. 792,15.
800, 39.
Damaskua 171,2.11.
Damaaus, Bischof 87,32. 468,1.
Damiette (Damiata) 223,13. 224,
34ff. 510,15.20. 744,7.11.
Dan kens weil er (Tanckersweiler) 436,
28 700 5
Daugendorf (Tugendorf) 162,31
495,31.
Daxhauaen, Albrecht v. 619,28.
Deck, Decke a. Teck.
Declanus a. Theclanua.
Degenberg 417, 16.
— , Ebroniua v...246,3.
— , Johann d. A. 629,31.
-, Johann d. J. 629,32.
Degenfeld, Wilhelm v. 552, 14.
Degernbach b. Tegernbach.
Deggendorf (Deckendorf) 20, 11.16.
17. 248,26. 251,11.18 329,22.
409,2. 525,28.527,27.34 669,27.
Delft (Delfck), Vofiv.327,17. 591,22.
St. Denia 106,15. 109,31. 474,28.
-, Abt Eubulo 111,1 112,10.
— , Abt Hildwinus 112,22.
Detricus de Verona a Oatgoten.
Deutschland, Kg. Adolf v. Nassau
242, 14 ff. 252,28. 521, 1 ff. 528,27.
770,24.771,14ff. 772,2 ff.776,10.18.
-, Kg. Albrecht I. 234,7. 241,14.
242, 14 ff. 243,22. 253,2.16. 283,
9. 515,9. 520,13. 521, 2ff. 529,2.
767,9. 768, 9 ff. 769, 2 ff. 770, 1 ff.
771,1ft. 772,2ff. 773, Iff. 774,9 ff.
776, 10 ff. 777, 5 ff 778, 3 ff. 779,
5.8. 786, 4 ff. 787,6. 788,2. 789,
28.38. 790,21. — Seine Gem.
60*
- 948 —
Elisabeth v. Karnten 234,7. 311,17.
515,8. 773,8.28. 774,8. 776,5.
778,26.33. 779,5.
Deutschland, Albrecht II. 320,5.
360,34. 362,31. 410,12. 585,21.
613,28. 615,6. 671,15. 790,35.40.
791,4 ff. 792, Iff. 793,6 ff. 794, Iff.
795, 8 ff. 796, 7 ff. 797,20ff. 798,
1 ff. 799,15. 801,7. 802,3. 844,25.
845. 20. — Seine Gem. Elisabeth
v.BShmen u. Ungarn 791,4.792,
22. 794,11. 798,34. 801, 9 ff. —
Sein Sohn Georg 798,35.
— , Arnulf 10, 16. 25. 61, 15. 105,
13.22. 106,23 ff. 107, 2 ff. 108, 4 ff.
109,8. 111,2. 112,9.38. 113,3 ff.
114,16.25. 115,5 ff. 190,16. 227,7.
474, 3 ff. 475, 5 ff 476, Iff. 477, Iff.
86l,16ff. 862,4. 863,32. - Seine
Mutter Liutsvinda 105,12. 474,2.
— Seine angebl. Gem. Agnes 114,
3. 10. - Seine Gem. Uta (Odoa)
108,40. 114,11. 477,12. — Sein
Sohn Zwentibold s. u. Lothringen.
Sein angebl. Sohn Konrad 114,
11. 18. — Angebl.NeffeOtto 227,7.
— , Ferdinand(Vernandus) 1. 443,20.
845 23.
— , Friedrich I. 12,39. 13,4. 23,30.
161.11. 166,34. 167,15. 169,28
170.21. 171,38. 174,24. 175, lOff.
176, 15ff. 177, lOff. 179, 1. 180, 2 ff.
181, 5 ff. 182, 14 ff. 184, 5 ff. 185,
Iff. 186,17. 187,21.23. 188,7.
189.21. 191,30. 200, 16 ff. 204,19.
209,39. 227,12ff. 229,32. 233,34.
471,16. 495,1. 498,37. 499,37.
500, Iff. 501, Iff. 502,39.41.503,
5 ff. 504, 1 ff. 505, 13. 506, 36. 507,
20. 726,15.19. 727,32. 729,32.
38. 732,llff. 735,18. 738,34. 739,
3ff. 740,31. 753,29ff. 754,40. 872,
26.38. 873,27. 878,13.22. 880,
13. 18. 881, 15. 17. 883, 15. —
SeineGem. Beatrix 181, 12. 182,26.
— , Friedrich II. 198, 12. 14. 204,36.
211,18. 213,40. 223,4. 225,17.
228.25. 229,12ff. 230,4.16. 231,3.
232.26. 233,2. 510,9.31.511,8.
513, Iff. 514,2.19. 515,3. 726,24.
727,7. 743,30. 744,14. 745,38.
746,8. 15. 751, 11 ff. 752, 1 ff. 753,
18.21. 754,36.42. 755,30.756,22.
773.22. 885,27. - SeineGem.
Konstanze 726,31. 743,27.29.—
Sein Sohn Jordan 726,33.
— , Friedrich III. 261,17. 264,9.
268.12. 269,2.22. 270,1. 272,5.
14. 276,25. 278,3. 290,10. 354,24.
363,9. 367,12. 370, Iff. 375,5.
379,26. 380,30. 381,5.24. 383,
17 ff. 384,15. 388,5.11. 389,6.
394. 15. 397, 15. 399,14. 16. 400,
13. 414, 7. 418, 19. 422, 11 ff. 424,
12. 425,20. 427,9.11. 429,26.
431,4. 432,26. 433,4. 434, 3 ff.
439.29. 440, 3 ff. 447,3 537,21.
36. 540,28.34. 541,38. 542,18ff.
543,26. 545,2.35. 546,12. 547, 5 ff.
548,lff. 549, Iff. 551,1. 552,37.
553, 7 ff. 559, 5. 33. 572, 43. 615,
16. 618,20. 621,5. 623,28. 625,12.
627,21. 631,23. 632,7 ff. 633, 4ff.
635,6.26. 639,1. 642,10. 644,38.
662,35. 675,29. 677,32. 678,14.
681.16. 684,10ff. 689, 41. 703, Iff.
704, Iff. 726,2. 793,16.798,21.
25. 801,40. 802, 18 ff. 803, 2 ff.
804.13. 805,lff. 806,3ff. 807,3ff.
816,26.37. 830,30ff. 831,lff.840,
44. 841,15.38. 842,3 ff. 843,lff.
844,18ff. 845,2ff. 897,15. 899,28.
900,4.21. 904,9. 906,33. 908,29.
910. 15. 30.
-, Heinrich I. 117, 14 ff. 118, 6 ff.
119.16. 123,7. 478,19ff. 479,1 ff,
481,3. 713,35. 42. 714,1. 851,10.
863. 14. — Seine Gem. Mathilde
•123,8. 478,21.
-, Heinrich II. 11,14.29. 66,19.
132.34. 133,22. 134,llff. 136,1 ff.
137,14. 140,12. 144, 27. 145,21.
146, 3. 19. 149, 23. 150, 14. 36.
151.30. 152,14.19.153,7.24, 154,
6. 29. 155, 9 ff. 484, 24 ff. 485, 3 ff.
486,lff. 487,3ff. 488, 1 ff. 489, 5 ff.
490, Iff. 491,4 ff. 714,23. 715,18.
865,22.26. 866, 8ff. 867,23. 887,
12. — Seine Gem. Kunigunde
11,22.39. 12,5.7.10. 137,13.15.
146,20. 147, 3 ff. 149,7.32. 150,
27. 153, 3 ff. 154,2. 155,39.40.
156,9. 227,6. 485, 19 ff. 486, 2ff.
489,38. 490, 3 ff. 491,4.13. 866,
22. 867,10. - Seine Mutter Gisela
(Gisila) 80,15.
-, Heinrich III. 112,25. 113,26.
156,16ff. 167,27. 173,36. 209,27 ff.
491,26.29. 492,4. 6. 715, llff.
716,15.28.719,2 720,16.726,5.
727, 19. 867,34. 868, 25 ff. - Seine
Gem. Agnes 12,14. 156,24ff. 157,7.
492,7ff. 716,34. - - Seine Schwester
Beatrice 160,22.
-, Heinrich IV. 32,28. 130,35.
156,32. 157,10.25. 158,9ff. 160,9.
194.17. 214,27. 493,11 ff. 7 16,23.27.
717.35. 718,20ff. 719,27. 720,17.
— S49 —
722,16ff. 726,6. 10. 727, 19. 870,
8ff. 872,37.39.
Deutechland, Heinrich V. 32, 33.
160,9.18. 195,4. 204,7. 494,32.
495,7. 507,4. 722,15.17. 723,
15. 726, 6. 727, 12. 19. 872, 37.
883, 29.
— , Kg. Heinrich, Sohn Konrads III.
169,16.18. 171,24. 499,18.26.
726, 19.
— , Heinrich VI. 200, 47. 201, 1.
726,20ff. 740,8.31. 741,18. 742,31.
— , Kg. Heinrich, Sohn Friedrichs II.
225, 2ff. 229,6.13. 510,31.511,
4ff. 512,31. 513,2. 726,27. 743,
30. 744,13.19. 746, 8 ff. 747,29.
754,41. 756,21. — Seine Gem.
Margarete v. Oesterreich 726, 29.
743,16.31. 746, 7 ff. 747,30. 755,
35. 756, 21. 759, 30. 760, 15. —
Seine Sonne Friedrich u. Hein-
rich 726,28. 743,32. 746,18.19.
— , Heinrich VII. 6,23. 254,24.32.
283, 5 ff. 301, 26. 529, 10. 13. 568,
15 ff. 768,23. 774,34. 775,17.
779 23.
— , Karl'd. Gr. 4,10 42.43. 6,7.8.
9,33. 10,2.4.5. 30,11.19. 32,8ff.
33,13 69,17.37. 70,9. 74,31.
80,5. 85,3. 87,9 ff. 88,6 ff. 89,2ff.
91,3ff. 92,10ff. 93,2ff. 94, 14ff.
95, 12 ff. 96,23. 97, 1 ff. 98,16.
100,16ff. 101,2ff.l02,2ff. 106,21.
273,7. 466,29. 467, 1 ff. 468, 10 ff.
469, 1. 470, 22 ff. 471,2 ff. 472,lff.
474,33. 478,7. 547,33.36. 550,
17 ff. 856,23. 857,7. - Seine
Gem.Hildegard 97, 8. 18. - Seine
Gem. Fastrada 88,13. 97,21.
468, 24. — Sein Sohn Karl 97, 18.
100, 22. - Sein Sohn Pippin
88,21. 97,18.468,30. - Seine
Tochter Rotrud, Berchta (Bergal
und Gisla (Gilia) 97,19.
— , Karl II. der Kahle 102, 36. 103,
21 ff. 104, 2ff. 106,14. 472,27ff.
473, 4 ff. 474, 14.
— , Karl III. derDicke 10,14. 104,
35 ff. 105,7. 106,6 ff. 107,4. 108,
38. 473,31.36. 474,13ff. 475,3.
— Seine Gem. Aldburgis 105, 23.
106,11.
-, Karl IV. 23,31. 29,20. 32,46.
55,33. 200,7. 256,7.20. 301,2.
302, 15 ft. 303, 2 ff. 308,30. 309,30.
311,15. 318,13.17.320,16.321,
36. 530,18.33. 533,8. 579,40.
580, 5 ff. 584,20. 585,38. 601,20.
789, 24. 790, 3. 801, 4. 817, 43.
Deutechland, KarlV. 443,22. 845,
21 ff.
— , Karlmann 10, 10. 104, 35. 42.
105, 2 ff. 106,16.36. 107,2. 109,8.
112,37. 473,31 ff. 474,5.35. —
Seine Gem. Hildegunda 105,21.
-, Konrad I. 10, 30. 116, 31.34.
117.2 ff. 478,12ff.
— , Konrad II. 152,16. 154.4. 173,
16. 715,39. 716,lff. 718,39. 719,
Iff. 866,18. 867,26ff. 871,26.
872,21.37. — Seine Gem. Giaela
715, 36. 39. 716, 1. 7. 719, 4. 15. -
Seine Tochter Kunigunde 715,41.
716,1.
— , Konrad III. 12,31. 32,39.43.
162,13.19.163,7. 1£4,6.29. 165,
15. 166, 2 ff. 169,16ff. 170, 7 ff.
171, 3ff. 175,23. 179,33. 191,20.
203,3. 209,39. 496,13ff. 497, 4 ff.
498, 16. 499, 13 25. 720, 35. 722,
22. 726, 7 ff. 729, 7 ff. 732,5. 733,
14.29. 734,7. — Seine Gem.
Gertrud 726, 17.
-, Konrad IV. 229,31. 230,6. 15.
231, 4 ff. 232,7 ff. 233,1.36. 240,
18. 513,19ff. 514,18. 615,4.726,
33. 751,31. 773,22.24. - Seine
Gem. Elisabeth 14,10. 229,30 31.
230,33.35. 231,2.3. 232,29. 233,
35. 234,22. 240,17. 513,19. 514,
17 26. 515, 4 ff. 520,17. 727,1.
773, 19 ff. 776,4. - Sein Sohn
Konradin, der letzte Hohenstaufe
232, 24. 28. 233, 1 ff. 514, 25 ff.
727, 2. 5. 773, 23.
—, Lothar I. 10,4. 102, 19 ff. 103,
10 ff. 472, 14 ff. 473, 4 ff. 474, 24.
— Seine Gem. Irmegardis 102,22.
— , Lothar II. 32,39. 162, 5 ff. 163,
5 ff. 164, 9. 166, 22. 180, 10. 195,
13. 203,16. 495, 5 ff. 496,15. 498,
18. 721,2. 723,16.17. 729,11. —
Seine Gem. Rickentza 203,13.
— , Ludwig I. der Fromme 10,5.
85,2. 88,23. 97,19. 102, 20ff. 103,
4ff. 105,18. 468,31. 472,17ff. -
Seine 1. Gem. Irmengard (Erme-
gardis) 102,34. 472,26. — Seine
2. Gem. Judith 102,36. 472,27.
— Sein Sohn Pippin 102, 34. 35.
103,23. 104,15. 472,26.
-, Ludwig II. 10,7ff. 32,24. 102,
33.35. 103, 2ff. 105,2ff. 472,24ff.
474. 3 ff.
- , Kg. Ludwig d. Deutsche 860, 25.
— , Kg. Ludwig d. Jiingere 10,12.
104,35ff. 105, 6 ff. 106, 3 ff. 473,
31.35. 474, 3 ff.
— 950 —
Deutschland , Ludwig III. , Sohn
Kg. Bosos v. Burgund 107,40.
115,16.24. 476,25.477,30.478,3.
— , Ludwig das Kind 61,15. 108,
40. 111,47. 114,12.17. 115,l3ff.
116,llff. 190,15. 477,2ff. 478,5.
862, 4. 17. 863, 33. — Seine Gem.
Lucardis 115,29.
- , Ludwig IV. d. Bayer 14,26.34.
15,16.25. 16,2.17. 238,23. 245,
14.23. 246, 8ff. 248,14. 249, 5 ff.
250,15. 251,25.31. 252,19ff. 254,
30ff. 255,15.16. 282,5ff. 283,7 ff.
284, 2 ff . 285, 1 ff. 286, 1 ff. 288, 8 ff .
289,11 ff. 291,18.22. 292,2ff. 293,
4ff. 294,3 ff. 295,1 Iff. 296, 2 ff.
297,1 ff. 298, Iff. 299,24. 300,2 ff.
301, 5 ff. 302, 3 ff. 303,26.32. 304,
8ff. 305,5.6. 306, 6 ff. 307, 1 ff.
308,1 ff. 315, 4 ff. 317, 5 ff. 318,
9ff 320,11. 321,32. 328,48. 329,
14.30. 330,29.31. 356,4. 374,
2ff. 517,19. 518,9. 523,31.37.
524, 4 ff*. 525,16.38. 526, 16 ff.
527,4. 528,9 ff. 529,13ff. 562,38.
563,1. 564,9.47. 565,5. 566,13.
567,38. f>68,2ff. 569,2 ff. 570,1 ff.
571,18.27. 572,10ff. 573, 1 ff. 574,
Iff. 575, Iff. 576, Iff. 577, 2 ff.
578,22. 579,10ff. 580, 3 ff. 583,
33. 593,13ff. 622,27ff. 779,15.
21. 780, Iff. 781, 5ff. 782, 6ff. 783,
Iff. 784,3ff. 785,36. 787,15.889,
10.13. 890,15.20. Seine 1. Gem.
Beatrix v. Schlesien-Glogau 282,
12. 283,23. 291,22. 568,5. 573,
37. 582, 13 (iron Polen). - Seine
2. Gem. Margarete v. Holland
282,15. 292,3. 295,36. 304,10.
305,19. 316,3. 318,5<falschlich:
v. Polen). 568,6. 576,23 (v.Poien).
582. 14. 584, 14 (v. Polen). 585,9.
— Seine Toehter Agnes 306,6.9.
578, 22.
— , Maximilian I. 6, 10. 272, 14.
273,4. 375,7. 381,25. 383,31.
388,9. 389,1 ff. 390, 4 ff. 391, 4 ff.
392,14 393,1. 395,24. 397,13.
400,1. 402,9. 422,32. 423,8. 425,
2 ff. 426, 3 ff. 427, 10. 429, 19. 430,
12. 431,5.36. 434, 10. 435,3. 440,
Iff. 447,2. 543,28.36. 546, Iff.
547, 5 ff. 548, 3 ff. 549, 1 ff. 550, 1 ff.
551.15. 552,27ff. 553, Iff. 623,
33. 625,13. 627,21. 633,34. 635,
26. 638,35. 639, 7 ff. 640, Iff. 641,
24. 643,10. 644,4. 645, 3 ff. 646,
6 ff. 647, 11 ff. 648, 9 ff. 650, 5. 7.
654,18.22. 662,11.24. 677,35.
678,26. 679,16ff. 680, Iff. 681,17
683,5. 684, 5 ff. 687, 6. 14. 696, 3 ff
697, 4 ff. 703, 9 ff. 704,2. 842,4-
845, 21. 904, 12. 906, 34. 908, 30.
909,5. 910,31. 911,21.30. —
Seine 2. Gem. Bianca Sf orza 645,
33. 646,7.
— , Otto I. d. Gr. 7, 9. 10, 39. 47,
43. 101.22. 107,3. 118,11. 121,
18.24. 123, 4ff. 124,19. 125,15.
17. 126,38. 128,35. 131,10. 132,
24.157,34.172,30. 191,7. 192,
25.28. 227,3. 460,34. 471,13.
475,29. 477,2. 481, 4 ff. 482,3.20.
483,5ff. 714,lff. 864,1.8.- Seine
Gem. Adelheid 226,30. 227,1.
-, Otto II. 11,8.11. 131,28. 132,
1 ff. 193, 18. 483,32.35. 484, 1 ff.
864,11 ff. — SeineGem.Theophania
131 29.
— , Otto III. 133,11. 134,15. 481,
27. 865, Iff.
— , Otto IV. 163,11. 174,33. 182,
35. 197,23. 210,15. 228,2.229,1.
503,26. 510,6.
— , Philipp v. Schwaben 196,20.
201,4. 210,14. 504,33. 507,34.
508,8. 726,23. 743,35. 756,29.
— Seine Gem. Irene (Erina) 197,2.
508,12ff
-, Rudolf v. Habsburg 234, 13.
236,19.23. 240,22.27. 241,13.19.
242,19. 252,32.282,11. 517,16ff.
519,27.33. 520,11. 521,9. 754,33.
762,37.42. 763, 7 ff. 764, Iff. 765,
3 ff. 766, 2 ff. 767, 1 ff. 768, 1 ff.
769, Iff. 771,26. 773,34. 774,9.
819, 13. 890, 14. - Seine 1. Gem.
Gertrud ( Anna) v. Zollern-Hohen-
berg 767,20. 890,12. — Seine
2. Gem. Agnes v. Burgund 767, 24.
— Sein Sohn Hartmann 768, 11.
— , Ruprechtv.d.Pfalzl4,39. 15,6.
256, 12 ff. 257, 14 ff. 258,10.27.
259,31. 41. 260, 4 ff. 262, 16 29.
271,26. 273,25.26. 276,7. 277,
3. 5. 280, 4. 7. 281,26. 31. 318, 19.
358, 5ff. 530,23. 531, 2ff. 532,16.
533,2ff. 534,1. 535, 3 ff. 537,14.
555,37. 556,2.6. 559,9.11. 561,
19.22. 562,35. 584,29. 606,27.
610,37. 611,8. 789,31.33. 830,
9.13. 842,26. — Seine Gem.
Elisabeth 258,10. 261,2. 535,20.
-, Sigismund 200, 9. 258, 16. 18.
261,25. 262,3. 274,26. 323,37.
341,7. 344,28. 345,21. 346,22.
347, 5ff. 348, 5ff. 349, 40. 356,28.
408,16. 534,5. 535,17.34. 536,8.14.
— 951 —
556,34. 587,15. 598,39. 599,23.
600,26. 601,6. 29. 602,5. 17. 610,2.
650,26. 669,15. 775,8. 790,26.
791,3.29. 792,13. 793,11.794,12.
801,6.9. 816,22. 828,32. 844,25.
895,19.
Deutechland, Wenzeslaus 257, 6. 12.
259,16ff. 260,27.31. 318,18.332,
14. 357,20.24. 409, 10. 22. 410, 19.
531,13. 532, 6ff. 533,6. 584,28.
30. 595, 16. 610, 11. 670, 2. 12.
671,20. 891,30. — Seine Gem.
Sophia v. Bayern-Munchen 404,
34. 409,7 ff. 666,32. 670, Iff.
Deyspach s. Teisbach.
Diebersried (Diepirgaruith) 867,29.
Dieml 607,29.
Diessen (Diezzen, Dyessen), Kloster
u. Markt 13,25. 124,15. 202,19.
203,6.21. 204, 8 ff. 208,36. 213,
11. 672,24.
— , Gr. Dietpold 188,1. 883,9. -
Seine Gem. Gissa 187,38. 883,9.
— , Gr.Otto, B.v.Freising, s.Freising.
Dieten, Ludwig 551,41.
Dietfurt a. d. Altmuhl 20, 14. 329,
20. 408,33. 669,24.
Dietrich von Bern s. Ostgoten.
Dillingen 19, 20.
— , Gr. Dietpold (Diethbald, Diebold)
125,2. 128,22. 481,33. 482,39.
— Sein Neffe Reginbold 128, 22.
Dingolfing (Dingelfing) 16, 20. 21.
220,15.17. 248,25. 329,26. 346,
28. 348,36. 349,12.22. 397,15.
435,9. 509,43. 525,27. 600,35.
602,25. 603,7.16. 655,33. 658,
19. 671,3.
Dinkel8bfihl(Dinckel8puchel,Dinkl6-
puchl) 349, 48. 364, 1. 603, 35.
616,1. 628,26. 665,11.
Dinzelbach, B.-A. FGrstenfeldbruck
210,32.
Diodorus Siculus 5,27.
Dionysius Alexandrinus 5, 27.
HI. Dionysius Areopagita 10, 19.
30,35. 87,9. 108, 10 ff. 109,2 ff.
110,2ff. lll,6ff. 112, 9ff. 466,30.
476, 15. 855, 27.
Dionysius Halicarnasseus 32,2.
Dockenburg s. Toggenburg.
Doffingen (Teffingen) 358,21. 611,3.
Dornbach (Dornpach, Torinpach),
Adelhold (Adilolt, Adnolt)v. 187,
15. 505,33. 880,11. 881,10.
Donatus 470,34.
Donau (Thonaw) 7,21.22. 18,19ff.
20,4ff. 21,30. 22,2.27.30. 24,
21. 25,19. 29,11.33. 30,3ff. 31,
13.36. 39,15. 40,19.28. 44,26-
52,27. 53,7. 55,9.19. 88,23. 91,
20. 95,13ff. 100,17. 126,18. 158,
34. 162,31. 164,21. 168,14. 170,
8.14. 171,27. 198,2. 249,8. 250,
31. 258,30. 286,9. 299,20. 301,
12 ff. 303,19. 320,19. 367,3.5.
389, 6. 410, 3. 425, 34. 450, 18 ff.
454,27.34. 455,4.461,17.462,40.
468.31. 470,31. 495,31. 526,1.
527,14. 534,17. 565,8. 585,39.
602,27. 606,25.29. 607,23. 618,
15.17. 639,1. 709,4. 714,38.750,
18.22. 751,33. 757,5. 763,13.
765, 39. 731, 18. 796, 39. 797, 16.
801.32. 810,7.37.811,27.32.814,
11. 816, 13. 843,7. 863,7. 866,20.
899,23.
Donaueschingen (Doneschingen,
Danubii lotio) 18,31. 451,1.
Donaugau (Thunkaw, Tunka) 662, 8.
665, 4.
Donaustauf (Stauff, Thueinstauff,
Tumstauf) 257, 31. 46. 320, 18.
358,7. 424,6. 531,42. 585,39.
606,23ff. 609,4. 611,9. 678,9.
776,26.
Donaustetten 646,23.41.
Donauw6rth (Werdea Suevica,
SchwSbisch Werd, Tonawwerd)
16,29. 19,22. 20,47. 235,9.12.
237,2 ff. 268,1. 349,47.364,25.
26. 515,30. 541,1. 603,34. 616,
19. 628,27. 665,8.
Donnersberg (Tursperg) 772, 26.
Donnersteiner (Tarstainer, Thar-
stainer),Georg417, 13 ff. 674,35.
675,3.
Dordrecht (Dortracum, Dortrak)
324,3ff. 325,2. 587,17.27. 588,2 ff.
Dorfen (Dorfa, Dorffa) 153,32. 490,
38. 867, 11.
Dornbach s. D5rnbach.
Dornberg 287, 14.
Dorner, N. 434,28.
Dortmund 665,5.
Drau (Traha) 35, 13.
Drerbach, Albrecht v. 551,12.
Dreskirchen s. Traiskirchen.
Driedorf (Drieddorf) 271,6. 544,10.
Dromel ^?), Fluss 19,30. 20,39.
Drubenacha s. Traubenbach.
Drugs as s. Truchsess.
Druhendingen s. Truhendingen.
Druraaw s. Trumau.
Drusus, Claudius 25, 16 ff. 26,3.5.
27,28ff. 28,lff. 31,3.24. 449,11.12.
Dflren (Tiiren) 547,6.
Durgen s. Thuriogen.
— 952 —
Durrenbuch (Durenpach) 718,21.
Durriegl(Tiirigi) v.Riegelstein, Hans
697, 10.
Durrnstein (Tiernstain), Herren v.
728, 25. 26.
Dugny(Dungeth)bei Verdun 104,12.
Duisburg 4, 32.
Duranum s. Turano.
Duscia b. Toekana.
Dyessen s. Diessen.
Dynngen, Eustachius v. 436, 26.
700,4.
Ebenshaim s. Vensheim.
Eberbach 280, 8. 561, 25.
Eberhard (Ebernhard), pincernarum
magister 87, 33. 468,2.
Ebersberg 10,23. 112,36. 113, Iff.
125,29. 126,1. 128,32ff. 132,3.
173, 4 ff. 211,41. 212,2. 213,10.
281.12. 350,17. 389,3. 392,32.
401.13. 482,41. 483,8. 604,5.
641,23. 672,22.
-, Gr. Adelberoll3,23.26. 173,6.
— Seine Gem. Richarda 173,3.
— , Gr. Eberhard d. A. 113, 13. 125,
28. 128,32.43. 482,40. - Seine
Schwester Williburgis 128, 32.
— , Gr. Eberhard d. J. 113,27.
— , Gr. Ulrich 113,21. 132,2.7.
— , Propst Hunfrid 113,15.19.
Ebersdorf 871,13.
Eberstein, Grafen 697,30. 752,7.
— , Gr.Bernhardd.A. 545,21. 664,27.
— , Gr.Bernhardd.J.545,22. 551,45.
— , Gr. Eberhard 630,34.
— , Heinrich v., s. Freising.
— , Gr. Johann 664,28.
Ebran v. Wildenberg 658,24.
— (Ebron)v. Wildenberg, Christoph
834,18.26.
— v.Wildenberg,Hans 387,21. 638,9.
Ebser, Wilhelm 792, 6.
Eching (Hehingen) 884, 19.
Ecker (Ekkar, v. Egk), Peter 320,
14. 15. 585, 34. 586, 2. 3.
Eckrichen, Hermann v. 551,44.
Edelstetten (Otelsteten, Ottlstetten),
Aebtissin Machtildis 204,9. 208,18.
Egau, Fluss 20,45.
Eger (Egra), Stadt 760, 30.
— (Egra), Joh. v. 417,23 ff. 675,8ff.
Egerden s. Agordo.
Eggenberg (Epinperge), Adalram v.
725,7.
Eggenfelden (Ecknfelden) 657,23.
697, 26.
Eggmuhl (Ekenmul) 534, 2.
HI. Egidius 32,42.
Egino, Anklager Hrz. Ottos v. Nord-
heim 12,15. 157, 6ff. 492,21.
Egker, Stephan, Pfarrer zu St. Jobst
in Landshut 395,5.
Eglhausen (Hegelhusin , Hegel n -
hawsen) 146,4.42. 866,16. 879,40.
Eg ling (Eglingen), B.-A. Lands-
berg a. L. 210, 33.
Egloffstein (Eglhof stain), Jorg v.
436,30. 700,5.
Egmond (Egmundt), Wilh. v. 551,17.
Egres (Egrus) 207, 17.
Egwaid (? Tegwart), Fluss 19, 20.
20, 45.
Ehing, Jorg v. 619,35.
Ehinger, Walther 263,11. 538,10.
Eibilinga s. Aibling.
Eichstatt, Stadt 71,2. 73,38.41.
74,24. 349,19. 365,16.19. 603,
13. 617,1.
— , Bistum u. Bischofe 18,9. 73,32.
226.19. 266,15. 350,14. 511,33.
540,5. 664,4. 768,33.
— , B. Berthold 316, 25. 583, 21.
— , B. Johann II. v. Heydeck 341,
31. 345,31. 599,41.
— , B. Johann III. v. Eich (Aich)
365,17. 616,39.
— , B. Othkarius 74, 13.
— , B. Wilhelm v. Reichenau 370,
17. 375,14.29. 376,9. 377,21.
378.20. 381,20.23. 400,14. 418,
22. 423,3. 424,13. 543,31. 623,
40. 624,5.33. 625,34. 627,40.
633,27.31. 634,33. 675,34. 678,
15. 841,16. 904,8.
-, B.Hl.Willibald(Wilbold) 9,14.
71,3. 73,3ff. 74,23. 466,17.
Einlingen s. Haching bei Miinchen.
Einricus s. Seben.
Einsiedeln (ad Heremitas) 818, 19.
EipUinga 8. Aibling.
Eisenburg (Eysenburg) 761,30.
Eisenhofen (Eysenhofen) 193,27.
— , Georg v. 436, 11. 19. 699,27.33.
Eiting (Eyting) 346,19. 406,22.
600,23.
Eizinger (Eiczinger, Eycinger, Ev-
zinger), Ulrich 805, 12. 14. 807,9.
808,36.38. 809,25.816,26.843,12.
Elbe (Albia) 25, 23.
HI. Elisabeth s. unter Thuringen.
Ellennod 856, 20.
Elliland, GrGnder y. Benediktbeuern.
66,28. 462,45.
Ellwangen (Ellwang) 664, 8. 914,30.
Elsass (Helsacia, Alsacia) 68, 32.
75,10. 143,34. 284,28. 287,7.
397,14. 569,4. 570,30. 581,27.
— 953 —
644,5. 767,12. 782,5. 789.39.
801,2. 818,10.15. 821,13. 824,6.
20. 828,37. 842,23. 844,34.
Elsioa 173,30.
Eltz, Johann v. 551,43.
— , Peter v. 551,51.
Emenberg s. Enneberg.
Emershoven, Hans v. 551,47.
Emilia 836,40.
Emling oder Aindling (EmliDgen)
867,32.
Hl.Emmeram(Haimran, Haimrann,
Haymran) 8,26. 30, 23 ff. 52,2ff.
53, 21. 35. 55,29 ff. 108,7. 27. 109,
6ff. lll,35ff. 112,8. 115,34. 121,6.
133,2. 134,29. 175,16. 203,19.
231,9. 461,41. 462, Iff. 476,13.
477,7. 478,9. 480,21. 484,11.35.
500, 3. 855, 8.
Empfing s. Ampfing.
End s. Enn.
Ende, Erhard vom 552,9.
Endingen 535,1.
Eneas 8. unter Rom, Pius II.
Engadin, Engadiner (Engendein,
Engedeiner)692,19. 693, Iff 694,
3. 23. 833, 26.
Engern 174, 31.
England (Anglia, Britannia), Eng-
ender 25,11. 70,22. 73,25. 158,
10. 184,30. 255,1. 301,30. 319, 16.
325, 19. 326, 4 ff. 327, 37. 38. 340,
30. 343, 9 ff. 492, 31. 529, 22. 25.
585,30. 589,10. 590,2 ff. 591,42.45.
592,2. 596,18ff. 896,25. 907,37.
— , Kg. Eduard III. 301,27ff.
-, Kg. Eduard V. 400,22.
— , Kg. Heinrichll. 182,33. 503,23.
-, Kg. Heinrich IV. 261,12,
— , Kg. Heinrich V. 325,20. 589,
13. 15. — Sein BruderHrz. Hum-
fried (Hunfridus) v. Gloceater (Cla-
restra) 325,20 ff. 326,4 ff. 327,44. 48.
589,13ff. 590,3. 591,42. 592,2.
— , Kg. Richard Lowenherz 739,
21.31. 740,1.
Enn (End), Wilhelm v. 821,31.
Enneberg ( Emenberg » 839, 43.
Ennius, Titus, Praetor 27,7.
Enns (Anasus, Anesus, Enus, Ens),
Fluss 19,42. 37,5. 38,13. 83,38.
84,5. 85,18.101,17. 176,43. 177,
32. 178,1. 501,9.32. 502,8. 513,
32. 712,43. 729,32. 730,10.18.
739,9. 741,13ff. 763,16. 844,13.
— (Anasu8,Anesu8,Ensj,Stadt37,4.
84,5. 230,10. 452,11. 469,23ff. 470,
5.8. 711,6. 712,21. 713,4. 740,7.
756,9.
Enedorf 13,21. 84,17. 194,26. 195,
16. 196,9. 199,18. 470,12. 507,39.
Enus 739, 9 = Enns, sonst s. Inn.
Euzersdorf (Entzenstorff, Entzes-
dorff) 892, 20. 910, 29.
Epinperge s. Eggenberg.
Eppenstein (Eppstain) zu Braubach
(tiruberg), Walther v. 615,13.
Epting, Peter v. 619,26.
Equilus 35,29.
Erasmus, Franziskaner in Lands-
hut 395,2. 642,31.
Erbach, Gr. Philipp 664, 1.
Erchanbald, Graf 856,22.
Erching (Erchingen) 854,17. 878,36.
879,27.
Erdely (Erdeln), ungar. Name fur
Siebenbiirgen 244,20.
Erding (Arding, Arding) 375,27.
566, 24 ff. 623,35. 656,5 ff/. 657, 7.
660,28. 661,7. 899,7. 910,5.
Erfurt (Erfort) 69,43. 298,9. 528,1.
665, 7.
Ergolding (Erblting) 695, 20.
Erhard, HI. 9, 20. 30,26.37. 80,2.6.
Erklinger, Michael 629, 11.
_, Sigmund 629, 12.
Erlau (Agriensis diocesis), B. Simon
Rozgonyi 802,8.
Ermacnoraa 8. Hermagoras.
Erminolf (Ermunolfus), B. in Bayern
71,37.
HI. Erndrud (Erentraut) 51, 16. 20.
461,28.
Ernfels (Erenfels) 428,21. 436,17.
630,10. 682,15.19.699,32.910,1.
Ernst, Hans 265, 26.
Eschelkam jEschelkaini, Eschel-
kayim 329,22. 409,1. 669,26.
Esciir, Wilhelm 551,29.
Esculum s. Ascoli.
Essenbach (Essnpach) 695,17.
Esslingen (Ezlingen) 15,17. 263,10.
284,24.26. 285,2.5. 538,7. 569,
1. 6. 665, 7. 745, 29. 780, 19. 23.
Este, Markgr. Azzo 157, 41. 158, 5.
173,28. 174, 11.14. — Seine Gem
Chunza 157,42. 173,28. 174,14.
Etlinger s. Oettlingen.
Etrurien 293, 12.
Etech(Athesi8,Ati8is), Fluss 49,27.
85,8. 303,22. 753,2. 831,18.835,
13 ff. 836,15.20. 837,40.44.
Etschland ( Athesis, provincia Athe-
sina) 307,31.310,7. 312,33. 313,5.
336,3. 339,18. 375,27. 389,2.
391,31. 400,2. 429,19. 640,34.
775,16.33. 788,11. 821,30. 822,
— 954 —
30. 825,2. 828,7. 829,6 ff. 831,
31,34. 841,33. 843,19. 906,6.
Et8chleute(0t8chleut),Bewohnerdes
Etschlandes 692,32. 693,1 ff. 694,2.
Ettal(Etal) 15,26. 296,5.9. 576,31.
— , Abt Friedrich Heinrichsreuter
296,12. 576,34.
Ettlinger, Dr. Paul 913,17.
Euander 32,7. 492,2.
Euencius s. Eventinus.
Eufemia, AebtissiD vonKloster Ober-
mtinster zu Regensburg 208,20.
Eugippius 41,24.
Eugubium s. Gubbio.
Euphrat 34, 32.
Eurasburg (Iring), Gr. Otto 203,1.
Europa 21,16. 22,6. 26,36. 52,19.
107,17. 450,31. 816,36.
Eusebius von Caesarea 6, 1 7. 28, 4.
Eutropius 31, 15.
HI. Even tin us (Euencius) 34, 3.
Eycinger, Eyzinger 8. Eizinger.
Evffeu (Eyffn) 244, 35. 523, 5.
Eysenreich, Pangraz 437, 1. 700, 13.
Ezechiei 45,28. 460,11.
Fabier 69,26.
Fager, Johann, Domherr zu Regens-
burg, vorher Chorherr zu Freising
266,18 23. 540,9.
Fahrenzhausen (Varlotzhawsen)
882, 7.
Falkenfela 431,1. 684,1.
Falkenstein <Falchstein, Valchstain),
no. von Regensburg 162, 16. 26.
239,21.409,3. 495,20.27. 669,25
(unrichtig : Valkenberg).
— (Valchenstain), Beneis v. 239,41.
758,28.
Faviana, Favianis = Wien 37,12.
40, 8. 169, 8. 453, 7. 732, 30.
Federkiel, Dr. Wolfgang, Pfarrer zu
St.Martin i.Landshut 395,4. 642,32.
Felberg, Rudolf v. 551,40.
Feldkirch (Felkirch) 694, 16. 35.
Feldkirchen (Veltkircha) 153,11.
490,30. 886,24.
HI. Felicianus 861,26.
Felicisvallis s. Seligental.
HI. Felix u. Adauctus 211, 18.
Felix, Johann 821,29.
Felix puer,Heinrich 187, 15. 505,33.
S80, 11. 881, 10.
Felsch, Blasius 552,23.
Feltre (Voltros) 761,18. 822,34.
Ferentanus 8. Monte feitro.
Fering s. Oberf5hring.
Feringen s. Pforring.
Fernsee (Vernensee) (oder Wirmsee
= Lacus Vermensis?) 27,22.
Ferrara 174,14. 291,17.
— , B. Laurentius 416,38. 417,10.
Ferretum 8. Pfirt.
Filshofen s. Vilshofen.
Finale, Bach bei Meran (he u tiger
Name nicht feststellbar) 850, 26.
Firinian, Nikolaus v. 836,7.
Fischa (Vischaha), Fluss 168,29.
169,9. 170,2.
Fischbachau(Vischpachaw) 193,25 ff.
Fischeradt 8. Wyschehrad.
Flachslangen, Merlin v. 821,21.
Flandern 68,31. 98,3. 301,30.320,2.
324,14. 328,31. 426,21. 440,2.
442, 29. 492, 38. 554, 49. 585, 17.
587,33. 592,46. 678,28.35. 703,9.
705,9. 842,4. 906,35.
-, Gr. Balduin I. 158,11. 492,32.
— , Gr. Balduin V. s. unter Byzanz.
— , Gr. He in rich a. unter Byzanz.
-, Gr. Karl 723,16.
Flochberg bei Neresheim 171,33.
Florenz, Florentiner 260, 12ff. 294,
36. 330,21.24. 533,16.32. 593,
27.32. 694,31ff. 907,37.
HI. Florian 8, 1. 38, 2. 9. 453, 18.
Floss (Flozz) 274,S. 345,41. 556,18.
600,5.
Flugelsberg (Flugelsperg) 428,10.
682, 6.
Foggia (Fungia) 232,15. 514,24.
773,25.
Fon tenoy -en -Puisay e( Fon ton iacum)
103,25.
Forchheim 115,14. 477,20.
Formbach(Werenpach)229,8. 512,34.
Formosus, Biachof 87,32. 468,1.
Forster, Sebastian, Richter in Kel-
heim 434,27.
Forstinning und Moosinning (Un-
ding) 899, 10.
Fortunatus 36, 10.
Forum Julii s. Friaul.
Frankisches Reich, KSnige:
— , Childebert(Hildebertus, Hildi-
bertus) 43, 27. 48, 5. 19. 458, 10.
459,14. 461,5.
— , Childerich (Hildericus) 68, 2.
69,41. 80,30.31. 460,30.
— , Chilperich (Hilpericus) I. 47,38.
— , Chlodwig (Clodoveus) 80, 31.
— , Dagobert 69,42. 81,8. 104,9.
473, 18.
— , Karlmann, Bruder. Karls d. Gr.
87f9. 466,29. 467,9.
— , Pipin der Kurze 66,24. 67,25.
68, Iff. 70,9ff. 73,16. 74, 21 ff.
— 955 —
75, Iff. 77,5. 78,8.14. 80,5.29.
81,3.13. 82,6. 83,21. 87, 7 AT.
88,6. 463,19 ff. 465,23.27. 466,2ff.
468,4.18. 850,28.861,19. 862,8.
— Seioe Gem. Berchta, Berch-
trada 97, 9 Seine angebl. Gem.
Teberga 97, 13.
Frankisches Reich, Kg. Sigwertus,
Signertus (statt Hildericuo ?, vgl.
69,41) 104,8. 473,17.
Frankisches Reich, Hausraeier:
— , Angisus 81, 5. 6.
— , Ebroin (Ebronius) 81, 6.
— , Karl Martell (Marcellus) 64, 44.
66.23. 67,25.31. 68,3ff. 70,11.
79,19. 80,28. 81,2.4 465,26. —
Dessen Sohn Grifo 68, 4 ff. 466,
20. 24. — Dessen Gemahlin Suana-
hild 68,7.
— , Karlmann 9,12.66,24.67,24.
68,3.5. 72,37.40. 465,24.27.
— , Pipin 60, 23.
Francien, Hrz. Hugo 714,6.
— , Hrz. Robert (Rupertus) 714,8.
Franken 9,9. 10,8.11.12.17. 18,
15. 21,8. 31,32.38. 32,9.23. 43,
14. 44,32. 45,19. 47,43. 48,10ff.
66. 25. 68, 21 ff. 69, 1 ff. 70, 5 ff.
71,1. 88,10. 98,2. 101,28.33.
102,7.31. 103,6. 115,2. 121,28.
35. 127,2.17. 162,13. 163,8. 205,3.
207,22. 251,20. 299,12. 303,27.
344,22. 349,47. 351,8. 353,28.
306,17. 368,25. 386,5. 460,34.
39. 461,1. 467,8. 468,37. 473,
14ff. 476,4. 482,22. 489,9ff. 541,4.
571,4. 598,35. 716,4. 755,15.
763, 12. 764, 28. 765, 25. 774, 38.
787,2. 816,40. 857,8.
— , Gr. Albert 32,23.
— , Hrz. Faramund 69, 36.
— , Gr. Konrad 116,35.
— , Hrz. Konrad 127, 6 ff. 128, 17.
482,38. 714,9. 716,6. 718,40.
Frankental (Franckntal) 912,19.
Frankfurt a. M. 15, 30. 26, 9. 104,
34. 106,3. 169,17. 175,10. 236,
16. 259,30.34. 272,8. 283,19ff.
297,33. 298,16. 300,1.4. 302,18.
383,25. 425,19.473,30.474,11.
499,17. 517,21.532,18.20. 545,3.
546,21. 554,24. 568,26 ff. 577,23.
628,30. 635,18. 665,6. 678,33.
769,1. 780,9. 793,5. 908,31.
Frankreich (Gallien), Franzosen(Gal-
lier) 5,10.20. 18,29. 21,25. 25,
11.16.23. 31,5.9. 38,28.29. 49,
34. 52,23. 56,20. 67,1.14. 64,
44. 68,34. 70,7.34. 75,10. 78,7.
87, 21. 88, 12. 28. 94, 32. 98, 4.9.
102.7. 103,40. 104, 3 ff. 106,17.
107, 17 ff. 108,9. 109,5.19. 111,29,
134,17. 171,44. 184,30. 192,10.
11. 259,4. 263,1.4. 279,5. 301,
30. 328,41. 332,7. 339,36. 340.
26 ff. 342,27.35. 344,7ff. 347,13.
352.16. 353,24. 406,6. 449,10.
473, 9 ff. 475,9. 476, Iff. 492,8.
514,34. 537,30.36. 593,8. 595,
31. 36. 596, Iff. 598, 16ff. 605,20.
648.8. 667,31. 773,2. 794,31.
816,41. 828,26. 836,41. 849,18.
23 891 32
— , Kg. Karl VI, 256. 25. 332, 6.
342,25. 531,3. 594,39. 595,30ff.
596, 4 ff. — Seine Gem. Elisabeth
(Isabeau de Baviere) 332,5. 340,
27. 342,25. 343,23. 531,5. 572,
40. 594,38. 595,29. 596,36ff. -
Sein Sohn Dauphin Johann, Her-
zog von Touraine (Turonensis)
322.17. 586,29.
— , Kg. Karl VII. 327,35. 591,40.
810,24. 816,27.- Seine Tochter
Magdalena 810,25. 816,27.
— , Kg. Karl VIII. 400,18. 645, 13ff.
646, 9 ff. 648,5. — Seine Gem.
Anna v. Bretagne 646,2.
— , Kg. Ludwig II. d. Stammler 172,
21. — S. Gem. Hildegard 172, 21.
— , Kg.LudwigVIl. 170,17. 171,7.
499,11. 727,4. 729,17.
— , Kg.LudwigXi. 381,24. 537,35.
633,33. 648,18. 904,10
— , Kg. Ludwig XII. 648, 7.
— , Kg.Odol07,10.43. 112,9. 476,2.
28. — Dessen Vater Robert (Ru-
bertus, Ruprecht) 107,10. 476,2.
— , Ke.PhilippII. August 739,21.
— S. Gem. Agnes 204,24. 211,13.
— , Kg.PhilippIV. d. Schone 253,7.
772,40.
— , Kg. Philipp VI. 290,23. 297,
30. 301,27ff. 573,24. 577,17.
Frantenhausen s. Frontenhausen.
Frauenchiemsee (Auua, Nunnen-
werd) 84,33. 85,2. 470,11. 857,2.
— , Abt Liutfried 857, 1.
Frauensattling (Satlern) 15,21. 288,
21.32. 572,19.
Fraunberger, Adelsgeschlecht.
-, Berthold 891,12.
- , Christian (Cristan) 258, 28.
— , Georg 387,19. 638,9.
— , Johann 372,22. 621,32. 629,33.
— (Freuntsperg), Konrad 313,2.9.
— , Leonhard (Lienhart) 655, 15.
— , Sigfried (Seitz) 438,23. 701,35.
— 956 —
Fraunberger, Adelsgeschlecbt.
-, Sigmund 387,17. 395,35. 400,
26.402,7.638,6. 043,18. 645,19.
652,11. 653,22. 657.14.
— , Wilhelm 314,15ff.
— , Wolfgang 272,2. 544,32.
Fraunhofen (Frawnhofen) 239,12.
518,27. 757,34.
— , Georg v. 258, 29.
-, Kaspar v. 360,11. 612,15.
— , Teseres v. 367, 8. 33. 387, 18.
618,18.38. 638,7.
Freiburg (Freyberg, Friberg) ira
Breisgau(Preysga)369,34. 648,10 ff.
— (Freyberg) i. Schweiz 665,18.
Freienstadt (Freinstain, Freinstat)
274,8. 345,40. 556,17. 600,4.
Freising (Frixinia, Frisinga, Fri-
singia), Stadt 8,32ff. 16,36.39.
20,38. 58,3. 60,3ff. 61,24.63,38.
65,19. 66,11. 79,14. 81,1. 113,
9.11. 119,15.17. 126,7ff. 131,34.
132,29. 153,25. 159,2. 166,13.
214.29. 220,6. 223,1. 225,8.266,
25. 347,34. 373,20. 378,17.25.
582,15. 386,28. 389,11. 392,28.
393. 2 if. 394,9.30. 399,24. 405,
12. 420, 15 ff. 421,31. 425,34.
426,7.11. 430,21.433,13.16. 437,
13. 438, 3 ff. 440, 12. 453, 7. 465,
13. 470,19. 482, 11.15. 484,3.
493.30. 498,27. 510,37. 602,6.
623,35 632,3. 634,10. 641,16ff.
642.2.23 653,5. 667,4.5. 676,
37. 679, 3. 19. 682,33. 689, 15. 18.
690.8. 700,21. 701,19 ff. 702,23.
735.31. 736,9.28.737,29.850,19.
852,1.3. 854,3 ff. 856,10.12. 857,
25. 858,27.34. 860,8.16. 862,2.
865,11.37. 866,1. 868,19. 870,
11.15. 872,2. 874,14. 875, 10.
876,15. 877,18.37. 881,21 ff. 882,
14.24. 884,24.39. 885,9. 886,16.
887,27. 891, 7 ff. 892,30. 893, 3ff.
894. 3 ff. 895,14. 898,16.18. 902,
9.23 903,26.29. 904,28. 905,8 ff.
906,10ff. 907,6. 908,19ff. 909.5.
910,4ff. 911,7.19. 912,7. 913,9 ff.
— , Bistum u. Biscbofe 6, 7. 10, 28.
12,6. 18,9. 35,1. 37,13. 60,29ff.
116,2 ff. 131,23. 153, 3 ff. 165,30.
173,17ff. 186,6. 188,16. 194,12.
200,3. 222,7. 245,29.31. 254,29.
362.1.24 371,8.388,26.403,19.
419,24.26. 420,33. 421,13 ff. 422,4.
426.9. 462,25. 464,37. 465,31.
480,39. 498,8. 505,8. 506,22.
519, 42. 523, 13. 22. 529, 12. 563,
19. 566,1. 614,23. 664,4. 677,3ff.
734, 5. 735, 3. 847 ff.
Freising, B.Abraham 61,25. 131,24.
33. 132,32. 484,2. 864, 5 ff.
— , B. Albert I. 61, 36. 186, 8ff.
187, 29. 37. 505, 13. 22. 506,5. 13.
876,10ff. 877,38. 878,22ff. 880,
14.24. 881,25. 882,32. 883,5.
888,10.
— , B. Albert II., Graf von Hohen-
berg und Haigerloch 62,6. 889,
29 ff. 890, 1 ff.
— , B. Anno 61,12. 860,21 ff. 861,4.6.
— , B. Aribo (Heres) 61, 6. 84, 27.
470, 17. 855, 1 ff. 856, 1 ff. 857, 7.
— , B. Arnulf (Arnolfus) 61, 14.
861, 9. 10.
— , B.Atto61,7.856,14ff. 857,12.22.
-, B. Balto s. B. Walto.
— , B. Berthold v. Waching 62, 9.
405,10. 667,2. 892, 10 ff 893, 1 ff.
894,2. 898,3.
— , B. HI. Corbinianus 8,28.31.33.
36.41. 9,5.56,13.19. 57,21.24.
58, 2 ff 59, 10. 60, 4 ff. 61, 1 ff.
62,21. 63,8 ff. 65,5 ff. 74,24. 81,1,
84.29. 116,4.27. 119,14.23. 132,
28.30. 153,25. 207,2.464,29.34.
465,2.13. 470, 18. 480,39. 490,34.
849, Iff. 850, Iff. 851,6.12. 852.
7ff. 853,3. 855,6. 856,9. 858,28.
859.2. 862,7. 863,12.19. 865,13.
867,7. 870,18. 879.7. 882,14.
884, 24. 28. 888, 20. 893, 19. 895,
14. 900, 10.
— , B. Dracolf 61,19. 863,1.3.
-, B. Egilbert 61,27. 145,30. 153,
12.27. 488,11. 490,35.36. 859,3.
866, 4 ff. 867, Iff. 868,33.
-, B. Ellenhard 61,30. 159,1.
869,4. 870, 4 ff.
— , B. Emicho (Emcho, Enicho),
Wildgraf (comes Silvester) 61,43.
241.3. 519,39. 8*6,25. 887, 1 ff.
- , B. Erchanbert (Erchampertus,
Erchanbertus, Erchenbertus,Eren-
bertus) 858, 30. 859, 10 ff. 860, 1 ff.
-, B.Erimbert61,3. 64,24. 74,24.
76,44. 465,33. 852,11. 853, 1 ff.
854, 6ff. 855,9.
- , B. Ernst v. Bayern 914, 36. 40.
— , B. Friedrich von Montalban
61. 42. 886, 17 ff.
-, B. Gerold 61,38. 885, 15ff.
— , B.Gottfried62,l. 887,18 ff. 888,3.
— ., B. Gottschalk (Gotescalcus) 61,
26. 864,27.28. 865, Iff.
— , B. Heinrich v. Eberstein 61, 32.
163,31. 871, 9 ff.
957 —
Freising, B. Heinrich III. von der
Pfalz 273,22. 556,33. 914,29.
— , B. Hermann v. Cilli 62,11.
895 9ff
— , B.' Hitto (Hytto) 61,8. 857,27.
28. 858, 7 ff. 859, 1 ff. 881,30.
-, B. Johann I. 62,3. 888,23ff.
— , B. Johann II. v. Westerhold
62,5. 282,22. 889,18ff.
— , B. Johann III. Grunwalder
(Grunbalder) 62,13. 363,15. 407,5.
615,22. 668,16. 807,4. 895,26.
33. 896,34. 897, 6 ff. 898, 6 ff.
— , B. Johann IV. Tulbeck (Tuel-
begk) 62,14. 241,9. 364,18. 520,5.
898,25 ff. 899,2 ff. 900,5 ff. 902,33.
— , B. Joseph 61,5. 78,3. 465,34.
854,13ff. 855,24.
— , B. Konrad I. v. Tolz (Telntznar,
TSltznar, TSlczner, Toltzner) 61,
39. 226,17. 229,9. 511,32.512,35.
750,6. 751,41. 752,18. 754,32.
885,19ff. 886, Iff.
— , B. Konrad II., Wildgraf (comes
Silvester) 61,41. 240,12. 519, 16.
761,1.8. 886, 8 ff.
— , B. Konrad III. 62, 2. 256, 3.
530,16. 888, 5 ff.
— . B. Konrad IV. von Klingen-
berg 62,4. 889, Iff.
-, B. Konrad V. 62,10. 894,1111.
— , B. Lampert 61,21. 62,21. 126,
14. 131,20. 482,17. 863,28.29.
864,4. 866,2.
— , B. Leo Losch (Lesch) 914, 33.
— , B. Leopold 62,8. 891,23 ff. 892,1 ff.
— , B. Meginward (Meginhardus,
Megenbardus, Megenwardus) 61,
31. 871,1.3.
— , B. Moriz v. Sandizell 914,36.
— , B. Nicodemus della Scala (v.
Pern zu der Layter) 62, 12. 241,6.
520,3. 887,8. 895, 4 ff. 896, Iff.
897 1 11
— , b! Nitger 61,29. 868,21 ff.
— , B. Otto L 6,19. 32,32. 61,33.
103,10. 114,19.29. 128,11. 129,
16.24. 165,41. 169,32. 170,19.
179,30. 180,32. 190,19. 472,31.
483,10. 498,14. 499,30.502,30.
723,20.22. 729,17. 732,1. 734,
26 ff. 735, 2 ff. 736, Iff. 737, 4 ff.
738,1 ff. 871,23 ff. 872,1 ff. 873,1 ff.
874, Iff. 875, Iff. 876, Iff.
— , B. Otto II. v. Diessen 61,37.
187,37. 188,5. 223,3. 506,14.
883, 4 ff. 884, Iff. £85,11.
— , B. Paul 62,7. 356,16. 374,19.
609,24. 623,2. 890,28.29. 891,1 ff.
Freising, B. Philipp von der Pfalz
273,18. 422,7.555,28.914,26.30.
— , B. Ruprecht von der Pfalz s.
unter Pfalz, R iprecbt, Sohn Kurf.
Philipps.
~, B. Sixtus Tannberger 3,3.27.
62,15. 373, Iff. 375,14.30. 376,
3. 8. 377,22. 378,21. 381,21.29.
388,12. 393,26. 394,30. 395,7.
420,6.16. 424,20. 425,13.23. 426,
10. 434,24. 437,38. 622,8.11.
623,14ff. 624,6.33 625,33. 627,
42. 632,7. 633,27.36. 638,33.
641,42. 642,22.35. 678,21. 679,20.
680,3ff. 701, 10. 841,22. 900,29ff.
901,2 ff. 902,3 ff. 903,13 ff. 904,4 ff.
910,15ff. 911,9ff. 912,11. 913,15.
914,23.
— , B. Uto 61,18. 862,24ff.
— , B. Walto(Balto, Waldo) 61, 15.
116,11 ff. 852,21. 861,13ff. 862,3 ff.
— , B. Wolfram 61,20. 119,15.22.
480,37. 851,8. 863, 10 ff.
Freuntaperg s. Fraunberger und
Frundsberg.
Freyberg, Eberhard v. 408, 8.
-, Jorg v. 436,35. 700,1.
— , Konrad v. 330, 13.
-, Wieland v. 354, 15. 597,23. —
Seine Gem. Amalie (Amaley)
v. Wertheim 598,2.
Freyberger v. Aschach, Chris toph
387,25. 638,12.
Friaul, Friauler( Forum Julii, Friola,
Frigulienses) 92,3. 761,19. 822,25.
Fridlam, Scbazla v. 239,40. 758,27.
Friedberg (Friberga, Friburg, Frid-
berg) bei Augsburg 235, 17. 352,
19. 353,6.10. 395,14. 405,21.
516,6. 517,1. 605,22. 606,3. 642,
19. 656,21. 667,11.
— (Fridberg) ind.Wetterau 665,13.
Frieding (Fridringa) 865,27.
Friedrichshafen, fruher Buchhorn
(Puchhoren) 665, 10.
Friesen(Fresones), Friesland (Fresia,
Frisia) 66,25. 73,19. 104,44. 107,9.
223,24. 304,7. 305,12. 319,24.
322,14. 323,1. 326,18.22. 328,
37. 473,36. 474,21.24. 476,4.
510,23. 579, 4. 582, 16. 585, 8.12.
589,34. 590,20. 593,3. 670,28.
853, 33.
Fritzlar (Frideslar) 71, 30.
Frodnohar 815,23.
Frontenhausen(Frantenhausen), Gr.
Heinrich v. 220,9. 509,37.
Frundsberg (Frondsperg), Adam v.
551,25.
— 958 —
Frund8berg (FronUperg, Frewnts-
perg), Hans v. 436, 20. 699, 34.
— (Frewntsperg), Ulrich v. 337,9.
17. 826,12.20.
-, Ulrich 548,21.
Fruttuaria(Fruteria) 156,35. 492, 13.
Fucha (Fux), Neidhard 787,2.
Fuetrer (Fuetrer), Ulrich, Chronist,
Dichter u. Maler 359,30.
Ffiretenberg 282,23.25. 568,11.
— , Gr. HeiDrich 664,32.
— , Gr. Johann 821, 14.
— , Gr. Konrad 664,32.
— , Gr. Wolfgang 545,20.551,45.
Ffirstenfeld(Campiprincipum) 14,13
236, 4 ff. 238, 15ff. 347,16 517,7.
518,5.8. 601,17. 782,31.
Fulda (Fuld) 70,39. 664,7.
— , FOrstabt Johann Gr. v.Henne-
berg 370,20.
— , Fiirstabt Reinhard Gr. v. Weil-
nau 370,20.42.
Fungia s. Foggia.
Furth i.W. 329,22. 409,2. 669,26.
Futak (Futhak) 814,15.
Gassel (Gassl), Johann, kais. Fiskal
427,20. 432,27. 681,23.
Gailswindis, Schwester der Griinder
v. Benediktbeuern usw. 67, 10.
Gairach (Geyrach) 745, 31.
Gaissa (Gayssah), Fluss 19,40. 20,53.
Gaius, rom. Richter in Augsburg
8,2. 38,3.14.
Galbanus, Petrus 835,22.
Galicien in Spanien 744, 2.
Galilea 171,5. 790,29.
Galizien 792,15. 800,40.
Gall, Andreas 551,3.
St. Gallen 69,42. 104,9. 473,18.
664,7. 665,18.
Gallien, Gallier s. Frankreich.
Gallinicus,PatriciusRomanus45,23.
Gaming (Gemnicum) 787, 14.
Gammeisdorf (Gamelsdorf) 245, 22.
246, 14. 25. 282, 30. 32. 524, 3.
508, 14. 779, 17.
Ganda s. Gouda.
Gangkofen (Gankhofen) 697,26.
HI. Gangolf 145,12.
Gara, Ladislaus v. 801,30.
Gardasee (Lacus Benacus) 835,14.
Garganus mons s. Monte Gargano.
Gars in Riederosterreich 720,13.
721,26.
Garsten (Gesten) 720,27.
Gaudiana — Gallien 70,7.
G au ting (Gautingeu) 346,6. 600,10.
Gayssah s. Gaissa.
Gaysschedel v. Freyburg 898,4.
Gbelf, Gbelfo s. Welf.
Geckenpeunt 346,11. 600,15.
Gedeon 22,21.22. 23,20. 447,14.
Geiersberg (Geyrsperg) 235 ,14.
516, 39.
Geiselhoring 349,8. 603,4. 662,8.
Geisenfeld 173,11. 316,15. 347,17.
583,11. 601,17. 661,27. 696,16.
Geldern (Gellern), Hrz. v. 548,14.
551,16. 554,6.
-, Hrz. Eduard 320,7. 585.25. —
Seine Gem. Katharina v. Bavern-
Holland 320,7. 585,24.
Gelnhausen (Geylenhausen) 665, 13.
Geltendorf, B.-A. Fflrstenfeldbruck
210,32.
Gemmingen, Pleikhard v. 552,3.
Gemnicum s. Gaming.
Genfersee 184, 1.
Gengenbach(Gegenbach, Gegnbach)
78,1. 466,1. 665,12.
Gent (Gennot, Jandona, Jondona)
322,21. 327,15. 425,6. 586,32.
591,20.
Genua (Geinf) 233, 11. 514, 38.
HI. Georg 135,26. 144,31. 390,33.
422,25. 438,39 462,41. 485,11.
543,19. 640,2. 665,3.4. 702,9.
887, 12. 26.
St. Georgen 761,30.
Gepiden 33,36. 455,15.22.
— , Kg.Odoakar(Acdaricus) 455,15.
Gerberg, Ulrich v. 821,19.
Gerhard, Graf in Lothringen 477,24.
Germanicus, Drusus Nero 25,34.
San Germano 745,39.
German8heim, Germeinshaim =
Regensburg 24,22.29. 29,33.
HI. Gennanus 466,31 849,7.21.
Germering(Germaning)346.6. 600,9.
Geroldseck (Geroltzegk), Waltherv.
821,17.
GertlGoltschmid, Burger v. Freising
b94 24.
HI. Gertnid (Gerdrudis) 80, 5.
Gerdrudenberg ;Gerdrida) 325,3.
Gesati 21, 27.
Gesten s. Garsten.
Getae, Volkerschaft 21, 12.
Gewolf v. Degenberg 414,27. 417,
13 ff. 534, 2. 674, 8 ff. 675, 14.
— (Gebolf) v. Degenberg, Johann
387,18.32. 638,7.20.
Geylenhausen s. Gelnhausen.
Geyrach s. Gairach.
Ghibellinen ^Gibiliner) 233,8.14.
292, 9. 293. 23. 574, 4. 575, 12.
Giengen 16,31. 367,19. 618,27. 665,9.
— 959 —
St. Gilles (Gilien), Gr. v. 492,38.
San Ginesio (ad S. Genesium) 182, 1.
Gisalpertus , Gieilpertus 109, 26.
112,11.
Gisilari 466,6.
Glan, Glana s. Glonn.
Giarus 823,20ff.
Gleiberg(Glizbercb)b. Giessen 173,5.
Gleichen, Gr. Erich 664,37.
— , Gr. Ernst 664, 37.
— , Gr. Karl 552,4. 630,29. 664,38.
-, Gr. Sigmund 664,37.
— , Grafin v. 631,11.
Glogau (Glokan) 765,7.
Glonn (Glana), Nebenfluss derAmper
19, 34. 20, 39.
— (Glan) bei Dachau 884, 27.
Gmunden, (Schwabisch) Gmund,
Gmunden, s. Schwabisch-Gmiind.
Gnadenberg (Mons gratiae) 274, 14.
556,24.
Gnesen,Eb. Friedrich v. Polen 799,6.
Godego(Gudaga,Gudigan,Gudigau)
864, 9. 20. 878, 14
Gorlitz (Gorlicium) 796,20.
Gorz 234, Iff. 307, 32. 312, 17. 315,
18. 404,31. 515,8. 582,27. 666,
29. 773,16.19. 774, 5 ff. 789,8.
898,2.
— , Gr. Engelbert II. Seine Gem..
Mathilde (Machtildis) v. Andechs
204, 16.
— , Gr. Heinrichll. Seine 2. Gem.
Beatrix v. Niederbayern 247,25.
525,1.
— , Gr. Johann Meiuhard VII.,
Pfalzgr. v. Karnten 611,19. —
Seine Gem. Magdalena 357,1.
610, 8. 611, 18.
— , Gr. Leonhard (Lienhart) 664,21.
— , Grafin Adelheid 192, 14.
Gottersdorf (Gatterstarf, Gotters-
tarf) 387,19. 638,8.
Gottweig (monasterium Gotvicense,
Kotwicense) 721,31. 734,7. 740,34.
Gotz, Nikolaus, Ritter 821,33.
Gotzich, Gaudentius 551, 9.
Gordebrat,VVilhelm v. 239,40. 758,28.
Goslar 157,19. 164,18. 175,40. 497,3.
500,18.
Gostetech (Costech) 884, 10.
Goten 33, 36. 43, 24. 455, 22. 456,
19. 461,35.
HI. Gotthard 11,13.
Gouda (Ganda) 327,33. 591,38.
Gracchen 69,27.
Graben, Andreas v. 551, 10.
— , Wolfgang v. 551, 50.
Gradusolium (Grado?) 37,10. 453,5.
Grafenberger, Wolfgang 551,26.
Grafeneck, Gr. Wolfgang 626. 15 ff.
629, 30.
Grafrath (Werdea) 124, 2. 208, 26.
Graisbach (Grainspach, Grayspach)
349, 42. 350, 36. 352, 14. 362, 30.
367,10. 377,34. 595,23. 605,16.
615,5. 631,28.
Gramastetten (aus Greimh arts tain
verderbt : Brein, Hartstain) 743,41.
Gran (Strigonium), Stadt 797,40.
815,46.
— , Erzbistumu.ErzbischSfe 206,29.
547,44. 549,11. 552,19.
— , Eb. DionyshiB v. Szechy (Zeech)
801,21. 815,40.
— , Eb. Georg v. Pal6cz (Palocius)
797,21.
— , Eb. Johann Peckenschlager s.
unter Salzburg, Eb. Johann.
— , Eb. Johann Vit6z, vorher B. v.
Grosawardein 815, 28 ff.
Granada (Granata) 105, 22. 106,12.
Gratt, Dietrich v. 551,21.
Gravenhage s. Haag.
Gravenreutter(Grafenreuter),Degen-
hard 432,30. 689,29.
-, Erhard 432,31. 689,30.
— , Peter 432,31. 689,30.
Graz (Gratz, Gracz, Gretz) 663,37.
740,36. 757,18.
— , Burggr. Jenczo (Jenezo) 240, 1.
758,29.30.
Gredelmuhl 319, 2. 585, 3.
Greiffenberg (Grevffenberg) 429,9.
442, 21 ff. 682, 27. 705, 18. 24.
Greifenstein (Greyffenstain) b. Bozen
829 20
— (Gryffenstain) bei Wien 711,9. 41.
— (Greyffenstain), Adeligev. 821, 18.
— (Greiffendtein), Graf v. 192,8.—
Seine Gem. Mathilde 192,7. 202,14.
— (Grifanstaine), Dietrich v. 725,1.
— (Greyffenstain), Friedr.v. 821,31.
Greifswald (Greyfnswald) 665,15.
Grcissenecker, Andreas 370, 5.
Gremertshausen (Krimirshusin)
860, 8.
Griechen, Griechcnland (Kriechcn)
4,31. 6,17. 22,21. 24,15. 27,9.
11.15. 114 3. 160,1.171,12. 199,8.
467,16. 486,35. 494,13.508,15.
729,19. 735,7. 797,32. 812 19.
838,29. 839, 2 ff. 840,27. 896,21.
Gries(Augea, Aw) bei Bozen 13,24.
192,8.17. 202,18ff.
Griesbach (Griessenpach), FIusb 19,
37. 20, 39.
— 960
Grisanstaine (statt Grifanstaine) a.
Greifenstein.
Gronsdorf (Cramanesdorf) 860,5.
Grosbek, Siger v. 551,23.
Gross, Sigmund 619,25.
Grossenviecht (Viechtag) 867,19.
Grossk6lnbach(Ch6lbenbach) 348,25.
Gross wardeiii (Ci vitas Baradiensis)
200,11.
— , B. Johann s. Gran, Eb. Johann
Vitfz.
Grunbach 551,26.
Grunenberg (Griinnenberg), Joh. v.
821,24.
Gruningin (im Chr. Ursp.: Gruo-
ningin, in dessen Quelle , der
H. Welf. : Gouningen; 162, 24.
495 24.
Griintal (GrienUil) 288,23. 572,12.
Grunwald (Gruenwald) beiMflnchen
308,16. 414,8. 673,22.
Grunwalder (Gruenwaldus), Johann,
s. Freising, B. Johann III.
Grumpach,Kunzv. 436,30. 699,37.
Gubbio (Eugubium) , Johannes v.
258, 32.
Gudaga, Gudigan, Gudigau s. Go-
dego.
Gulch s. Jfilich.
Guelfen 233,8. 290,30. 573,30.
Guntersdorf (Guntherisdorflf) 860,13.
111. Gunther (Guntherus) d. Ein-
siedler 146 9.
Guntrach(Gundrarichx, 86,6. 469,21.
GCinz, Flues 19,18.
Gunzburg 19,18.
Gunzenhausen(Guntteshusen,Gunz-
hawsen) 885,1.7.
Gussing (Gussingen), Heinrich v.
762, 7.
Guetenwerd s. Gutenworth.
Gugelweit s. Minden, B. Dietrich
Kagelwit.
Guido v.St. Lorenz, Kardinal-Legat
760, 40.
Gunipoldskirchen (Gumppoltz-
kirchen) 742,2.
Gumppenberg, Georg v. 387, 23.
436,24. 638,11. 699,35.
Guinprecht (Gumpert) an der Haid,
Bflrger in Begensburg 285,27.
289, 19.20. 569,31. 571,25. 781,22.
Guncianus, Grunder v. Schlehdorf
66, 15.
Gundelfingen (Gundlfing) 19,18.
— , Georg v. 344,34. 599,2. 631,4.
— , Sch weigher (Sweigerus) v. 898,6.
Guntteshusen, Gunzhawsen s.
Ganzenhaueen.
Gunzenlee (Cunntzenlen , Concio
legi8,Conciolegum) 128,27.162,8.
482, 33. 495, 13. 15.
Gurk,Bistum 18,10. 891,1. 901,4. 15.
-, B. Hildebold 214,23.
— , B. Konrad s. unter Freising,
B. Konrad V.
— , B. Romanus 723,27. 724,2.39.
— , B. Sixtus 370,19.
Gussen, Bruno 821,25.
— , Hermann 821,28.
Gussingen s. Gdssing.
Gutensteinu.Breitenstein, Burian v.
626,13. 630,31.
Gutenworth (Guetenwerd) 900, 14.
Guttirai, Johann 551, 29.
Gwelf, Gwelfo s. Welf.
Gywrgij, Caspar Bodo v. 815,22.
Haag (Hagha, 's Gravenhage, zu
grttnen Hag) 319, 18. 321, 44.
326,16. 328,45. 585,32. 586,19.
590,15. 593,11.
— (Hag), Markt in Oberbayern
657,18.
— (Hag),Fraunberger vom s.Fraun-
berger.
Habach (Ha bach, Hebach), Fluss
329,37. 339,3. 18. 827,33. 828,8.
Haberberg (Haberbergkh » 891,4.
Habsberg (Habspurg), Ludwig v.
386,9. 387,25. 634,16. 637,1.
638, 13.
— , Magnus v. 385, 21. 636, 18.
Habsburg (Halberspurga) 801,2.
— (Habenspurch),Gr.Albrecht III.
183,23.
-, Gr. Albrecht IV. 767, 11.
Haching (Einlingen, bei Meichel-
beck: Haechingen) 868,31.
Hackenberg, Herren v. 728,27.
Hadestat, Adelige v. 821, 22.
Hadriana = Salzburg 50,25.
Hadstat, Hans v. 552, 24.
Hardinge = Harting, Dorf bei
Begensburg 96,35.
Harspruck s. Hers b ruck.
Hagenau 665, 13.
Hagenberg s. Hegnenberg.
Hagenfelder, Erasmus 551,7.
Hagertshausen (Hahofeshusin)
858, 15.
Hahilowe s. Haslau.
Hahnbach (Hanbach) 266,6. 539,36.
Haidau (Haydaw) 329,23. 407,13.
427,34. 668,29. 670,38. 681,37.
Haideck, Johann v. 630,5.
Haiden s. Ampezzo.
Haigerloch (Hayrloch) 767, 21.
— 961 -
Haigerloch(Hairloch), Gr. Albert v.,
s. Freising, B. Albert II.
— (Hayrloch., Gr. Albrecht 243,22.
521,42. 771,17.
Haihedorff 8. Achdorf.
Halberspurga s. Habsburg.
Halberstadt, Stadt 665, 15.
— , Bistum 371, 7.
— (Halverstat), Propst Romarius
187,10. 505,27. 881,4.
Halenstein, Deinhart v. 187 11.
505, 30. 881, 6.
Hall in Tirol 334,30.34. 337,6.
339,21. 826,9. 828,11. 831,37.
832,2. 836,11. 861,5.
— s. auch Reichenhall.
Halle (Hall in Sachsen) 665,16.
Hals bei Passau 235,6. 515.28.
— (Halls), Grafen v. 246,15.
— , Gr. Albrecht 240, 26. 246, 2.
519,32.
— , Gr. Alram 246, 2.
— . Gr. Engelbert 179,37. 5C2,37.
732, 9.
— , Gr. Leopold 321,40. 586,14.
Hamburg (Hamanaburg) 71,31.
Hanau, Gr. 280, 26. 562, 5.
— , Gr. Philipp d. A. 664, 23,
-. Gr. Philipp d. J. 545, 14.664,29.
— (Honaw), Grafin v. 631,8.
Handerhausen, Hermann v. 551,40.
Hangenor, Ulrich, Kanzler Ludwigs
d. Bayern 296,25ff. 302,33. 580,
21 ff.
Harde, Jorg v. 551,25.
Hardegg(Haydekke),Gr.Otto 759,24.
Harden, Philipp v. 551,36.
Harst, Johann v. 551,39.
Harthausen (Harthoven, Harthusn)
413,38. 879,33.43.
Hartstain b. Gramastetten.
Hartwicus, Vater der Grunder von
Tegemsee 74,28.
-, Marschall 187,17. 506,1. 881,11.
Haselbach (Haselpach, Hasenbach
= Sixt- oder Dornhaselbach oder
Berghaselbach) 854,1. 867,30.
879,11.27.
Hasenbiihel (Hasenhiibel) 242,32.
521, 16. 772, 7.
Hasenburg, Johann v. 821,15.
Haslau (Hahilowe statt : Hasilowe)
bei Bmck a. d. Leitha 870,23.
Haslinger, Johann 387, 28. 638,15.
— , Leonhard 437, 6. 700, 14.
Hasperg, Diepold v. 619,21.
Ha to s. Passau, B Hato.
Haunberger, Paul 387,31. 638,19.
Quellen a. ErSrternngen N. F. III.
Haunsberg (Haunspergk), Wilh. v
911,33.
Hauzenheim(Hautzenhaim) 334,30.
Havelberg (Halbersperg) , Bistum
664,6.
Hawiser, Nikolaus 821, 35.
-, Otto 821,35.
Haybeck, Hermann 430, 36. 683, 36.
Haydekke s. Hardegg.
Haydenhaim s. Heidenheim.
Hebraer s. Juden.
Hebrus s. Balkan.
Heczer 432,33. 689,31.
Hegau 664,3.
Hegelhusin, Hegelnhawsen s. Egl-
hausen.
Hegelingen s. HSgling.
Hegnenberg (Hagenberg, Hagen-
berg, Hagnenberg) 429,9. 442, 37.
682,28. 705,19.
Hehingen s. Eching.
Heideck (Haydeck) 376,20. 624,15.
Heidelberg 14,36. 16,39. 189,7
227,20. 238,28. 243,18. 255,25.
34. 261, 1 ff. 262,29. 268,24. 269,
13. 271,21. 279,11. 311,30. 312,
12. 382, 7.29. 521,38. 530, 4. 13.
535,9.23. 536,4. 537,15.22.541,
15.27. 544,39. 559,36. 634,1.23.
788, 27. 842, 28.
Heidenheim (Haydenhaim) am
Hahnenkamm 74,7.
Heilbronn (Haylbrun) am Neckar
665, 9.
Heiligenberg (Sanctus Mods) am
Bodensee 429, 32. 684, 39.
Heiligenkreuz(Monasterium Sanctae
Crucis) 165,32. 498,11. 721,32.
723,11. 732,34. 734, 9 ff. 739,20.
740. 33. 38. 741, 2. 742, 13 ff. 748,
1. 39. 754, 46. 755, 7.
HeiligenstadUSanctusLocus, Sancta
Civitas) bei Wien 711,26.
Heiligenstein 535,1.
Heilsberg (Hailsperg) 348,23.25.
Heil8bronn(Halsprun),Klo8ter403,2.
Heimburg (Haimburga, Hainburga)
740,7. 746,22. 747,34. 756,27.
— (Heinburg), Gregor v. 416, 7.
674,26.
Heinrich, Kaplan HerzogAlbrechts I.
von Bayern 608,7.
Heisterbach, Caesarius v. 443,7.
Hektor 886, 23.
Helfenburg = Salzburg 49,45.
Hel fendorf(Helphindor f) 54,2. 55,30.
462, 24. 855, 8.
Helfenstein, Gr. Friedrich 629, 23.
664. 34.
61
962 —
Helfenstein (Helfenstain), Gr. Georg
436,14. 630,9. 699,31.
— , Jobann v. 551,43.
— , Gr. Konrad 664, 35.
— , Gr. Ludwig 754, 34.
~, Gr. Ludwig 630,24. 664,34.
-, Gr. Ulrich 408,5.
Hell, Simon 552,19.
Hellritt (Hellrit), Kaspar v. 436,41.
700, 3.
Helmstat, Hans 551,48.
Helmstetter, Konrad 387, 27. 638,14.
Helsacia s. Elsass.
Helvetier, Volkerschaft 21,34.
Henneberg (Hennberg), Grafen 270,
30. 287,10. 290,5.6. 370,20. 542,
38. 570,23. 572,38. 752,6.
~, Gr. Berthold 630,18.
— , Gr. Heinrich 630, 17.
— , Gr. Hermann 551,30.
— , Gr. Otto 629, 6.
— , Gr. Wilhelm 365, 32. 371, 4.
626, 6. 664, 22. 696, 35.
Hennegau (Honigovia, Honigaw,
Hannonia) 305, 11. 2?. 316, 4.
319,12ff. 322,14.21. 323,1. 324,
20. 325, 18 ff. 326, 23 ff. 328, 37-
579,3. 582,15. 585,7.12. 586,32-
587,44. 589, 4 ff. 593,3. 670,28.
Herbipolis s. Wurzburg.
Herburga, Schwester d. B. Albert I.
v. FreiBing 879, 36.
Hercules 4,5. 22,21.24. 23, 12 ff.
24,15. 29,16. 447,13.19.
Hercynischer Wald 7,23. 18,30.
30,3. 21,38. 22,2. 427,27. 437,
20. 749,26.
HI. Hermagoras(Ermachoras) 33,45.
34,2. 36,7.
Hermann, Chronist 6,24. 145,5.
Hermannsgriin (Hermannsgernn),
Thomas v. 552, 10.
Hernheim, Hans v. 619,33.
Herreich 271,6. 544,11.
Herrenchiemsee 226 , 20. 512 , 1 .
723,34.
Hersbruck (Harspruck) 274,5. 318,
16. 345,37. 352,32. 556,15. 584,
26. 600, 3. 605, 37.
Hersfeld (Hirsfeld, Hirsveld) 70, 39.
664,7.
Herttenberger, bayer. Geschlecht
348,19ff.
-, Georg 348,20ff. 602,21.
Hertting, Kaspar 437, 4. 700, 13.
Heruler (Eruli, Heruli) 33,36. 41,
5. 6. 455, 16.
Herzogenburg (Hertzogenburg)
740,24.
Hessen 21,8. 70,25. 104,24. 388,
25. 473,25. 512,13.14. 638,32.
664,21. 680,20.
— , Landgr. Heinrich 271, 6. 544,11.
-, Landgr. Ludwig 371,2.
-, Landgr. Wilhelm 390,36. 548,
15. 550,52. 551,33. 640,5.
— , Heinrich (v. Langenstein) v.
790, 10.
Heunburg (Hewnburgk), Gr. Ulrich
748, 25.
Hezinga s. Hotzing.
Hiaspolis s. Hyatospolis.
Hibernia s. Irland.
HI. Hieronymus 6, 17. 36,12. 876,22.
Hierosolyma s. Jerusalem.
Hilaria, Mutter der hi. Afra 38,17.
Hilar us s. Iller.
Hildesheim, Bistum 135,37. 488, 1.
— , B. Gotthard (Godehardus) 133,
14.16. 146,7. 488,2.
Hilkersberg 321,22. 329,28. 586,8.
671,5.
Hilpoltstein (Stain) 274,8. 345,40.
352,32. 556,18. 600,5. 605,36.
— (Hilpolstain), Gr. Eberhard s.
Salzburg, Eb. Eberhard I.
Hilsbach 280, 8. 561, 25.
Hiltersried (Hilckersreut) 275, 10.
557,21.
Hiltzus s. Hz.
Hilwars, Johann.821, 30.
Himlberger, Andreas 551, 12.
Hinterholzer, Jakob 552,20
Hinzenhauser, Friedrich 436, 43.
700,9.
HI. Hippolytus (Ipolitus) 77, 20.
Hirsau (Hirsaw), Kloster 727, 21.
— (Hirsaw), Gr. Heinrich 516,37.
Hirschau(Hiersaw, Hirsaw) 318, 16.
584,26.
Hirschberg (Hirsperg) 196, 18.
- , Gr. Gerhard 234, 4.
— , Grfifin Sophia 234,3.
— , Gr. Swiger 73, 33.
Hirschhorn, Hans v. 551, 47.
Hirsfeld, Hirsveld s. Hersfeld.
Hister = Donau 18,21. 21,30.
Histria s. Istrien.
Hochberg, Mfcgr. Otto 821, 13.
- , Mkgr. Rudolf 371, 3.
Hochheim 280, 27.
Hochperchach s. Hohenbercha.
Hochstadt a. D. (Hohstet) 19, 21.
20, 46. 158, 34 (Hohenstein).
Hoflein bei Bruck a. Leitha 749,28.
H ogling (Hegelingen) 857,2.
— 963
Hoeks (Hoezenses) 324,23ff. 325,
12 ff. 326,4.20. 327,32. 588, 4ff.
589, Iff. 590, 3.23. 591,37.
H6rndl,Marcus,Propst v St.Andreae
zu Freising 913,35.
HStzing (Hezinga) 865. 26.
Uoffart v. Kirchheim, Hans 552,2.
Hoffer, Jakob 551,14.
Hofkirchen 329,28. 671,5.
Hoflach 346,18. 600,24.
Hofmayster, Ares 551,22.
Hofmen, Konrad 821,34.
Hohenbercha (Hochperchach, Hoh-
perchach) 153,11. 490,30.866,23.
Hohenberg (Halnberg), Grafen 765,
27. 767,21.
— , Gr. Albert v., 8. Freising, B.
Albert II.
— , Gr. Rudolf 664, 23.
Hohenfels, Johann v. 545, 25.
— , Konrad v. 231, 10.
Hohenkircher (Hochenkircher),
Erasmus 436, 36. 700, 7.
Hohenlohe(Altenloch),Gr.v. 765,27.
— (Hohenloch), Baron v. 238, 14.
518, 3 (irrtumlich Hohenhaim).
— , Gr. Krafft 423,6. 543,34. 545,
18. 664, 39.
Hohenreichen, Magnus v. 380,2.
632, 21.
Hohenstein = Hochstadt a. D.
Hohenwart, Kloster 237, 28. 347,17.
601, 18.
— , Gr. Ortulf (Ortolfus) 237,32.
238,8. — Seine Schwester Wil-
trudis(Wieldrudis) 237,32. 238,7.
-, Grafin Beata 272,24.
Hohenzollern (Zollern), Grafen von
183,30. 185,11. 504,13. 626,8.
630,23. 821,1.16.
— , Gr. Eitelfritz (Eytel Friderich)
431.18.40. 685,28. 688,47.
Holenburg (Hollenwurgk, Holln-
wurgk) 892,21. 899, 18. 903,10.
910, 28.
Holland, Hollander 15,33. 68,31.
305,11.21. 316,5. 319, 9 ff. 320,
4ff. 321,43. 322, 14 ff. 323,25.
324, 2 ff. 325,9. 326, 6 ff. 327,12ff.
328,28ff. 329,7. 346,25. 407,16.
534,8. 568,6. 579,3. 582,15.585,
7ff. 586, 7 ff. 587,17ff. 588,8 ff.
589, 34. 590, 4 ff. 591, 1 ff. 592, 43.
593,3.11. 600,29.30. 668,28. 670,
19.27. 820,11.
— , Gr. Wilhelm 304, 4. 5.
Hollenbeck, Christoph v. 911,32.
Hollenstein, frflheres Schloss bei
Weichs, B.-A. Garmisch 885 4.
Holstein, Gr. Johann zu Schauen-
burg (Schawenberg) 551,34.
Holup, |Friedrich 387,29. 638,17.
— (Holub), Jan 367, 33. 618, 39.
Holzen tHolze) a. d. Attel 858,27.
Holzhausen (Holczhausen) im
Chiemgau 83, 17.
— (Holtzhausen) bei Indersdorf
236, 1.
— (Holczhausen = Wester- oder
Ereuzhausen, B.-A. Dachau)
855, 13.
— (Holtzehawsen, Holzehusen),
Siboto v. 187, 17. 506, 1. 881, 12.
— , Wolfherv. 187,17. 506,2. 881,12.
H olzsattel (Holczsatl), Hen 551, 41.
— (Holczsatel), Hans 391, 1. 392,
4. 640,7. 641,8.
Honaw s. Hanau.
Honstein, Gr. Bernhard 552, 5.
Horatius (Oratius) 27,35.
Horber, Heinrich 839,46.
Horst, Johann v. der 552,18.
Horwath, Paul 815, 23.
Hospitaliolum s. Ospedaletto.
Hothan, Johann v. 551,28.
Hulmervelden s. Ulmerfeld.
Hunart (Hunartt), Herr v. 325,28.
31. 589,22.25.
Hundertpfundt, Dr., Pfarrer zu
U. L. Frau in Munchen 913,23.
Hunenburg, Rudolf v., Ritter 821 ,26.
Hunnen 33, 36. 34, 18. 36,20. 37,5.
61,21. 79, 22ff. 83,33. 84,4. 87,
28. 91,6. 101, 3 ff. 102,6 11.125
22. 127,8. 128,8ff. 129,3.8. 135
44. 199,22. 452,22.25. 454,17ff,
455, 4 ff. 456,20ff. 457, Iff. 458.
Iff. 462,6. 467,26. 468,9. 469,6.
34. 470,3 ff. 471,2ff. 472,9 488,8.
736,27. 737,2. 757,32.851,23.
— , Kg. Attila (Actila) 34,10. 36,1.
37,17. 39,6ff. 41,7. 50,6. 51,44.
129, 8. 453, 12. 455, 13. 18. 461,
35. 851,31.
— , Kg. Cacanus 45,18.
Hunsruck (Hundsruck, Hundsriigk)
277,29. 559,28.
Hunyady, Johann Corvinus, Graf
vonBistritz, Woiwode v. Sieben-
burgen, Gubernator v. Ungam
802, 14. 30. 807, 16 ff. 808, 5 ff.
809,30.37. 810,10. 811,17 ff. 812,
3 ff. 813, 45. 814, 44. 815, 8 ff. —
Seine Gem. Elisabeth 814,44.
— , LadiBlaus Corvinus 814, 17 ff.
815, 2 ff. 832, 8.
— , Matthias Corvinus s. unter Un-
garn, Kg. Matthias.
61*
— 964 —
Hupphinheim s. Aufham.
Hus (Hubs), Johann 409, 14. 536,
21. 664,6. 895,18.
Huselstam, Eberhard v. 551, 31.
Husiten (Hussen) 200, 10. 274,24ff.
275,9. 409,13.14. 416,17. 417,
23. 536,28.30. 556,31. 557,20.
670,4. 791,17. 792,9.36.794,22.
795,15.32. 796,17.18. 804,21.
Hyataspolis, Hiaspolis = Regens-
burg 24, 26. 29, 29. 30. 48, 34.
Hylarus 8. Iller.
Hystria s. Istrien.
Jack en 8. Armagnaken.
Jakob, Patriarch 487,30.
HI. Jakob d. A. 145,14. 199.23.
403.27. 424,7. 438,15.17. 665,
37. 672,37. 678,10. 701,24.28.
879, 18.
HI. Jakob d. J. 124,1. 208,25.
Jakob Philipp von Bergamo 101,36.
118,34.
Jakobsberg s. Perge.
Jandona s. Gent.
Japhet 26,27.
Jaurinum (Jauriensis ecclesia) s.
Raab.
lbs s. Ybbs.
Jericho 126,26.31.
Jerusalem (HieroBolvma) 73,26. 124,
14. 159,22. 161,24. 170,32. J 84,
8. 194,14. 209,10. 223,11 ff. 229,
32. 230,6.33. 231,4. 233,36.
281.28. 413,3. 513,20.27. 514,
18. 520,17. 562,30. 714,26. 726,
25.34. 735,10. 740,4. 742,33.
753.22. 754,37.38. 773,20.22.
790, 29.
Iller (Hilarus, Hylarus, Yler), Fluss
19,2.17. 20,26. 451,3.
Illok (Ujlak, Wylak) 814,6.
Illyrikum (Sclavonia), Illyriker 25,
17. 31,12. 38,27.30.31. 49,21.
40. 836,40.
Ilm (lima, Ylm), Fluss 19,27. 20,
35 316,15.330,17.464,20.583,11.
Ilmendorf (llmdorf ) 19, 27. 20, 35.
Ilmmunster (Ulenmunster , Yl-
manster) 77,18. 79,11. 434,23.
464,20. 690,2.21. 691,43. 692,14.
910. 23.
Ilz (Hiltzus, llcia), Fluss 19,41.
20,54. 760,31.
Imber s. Regen.
Imbripolis = Regensburg 30, 2.
37,15. 453,9.
Indersdorf (Undeinestorff, Undens-
dorf, Undenstorf) 13, 21. 195, 3 ff.
196, 9ff. 198,4. 200,4. 201,28.
236.2. 304, 19. 305,1. 347,17
420,25. 443,14. 507, 2 ff. 508,3 ff.
581.28. 582,8. 601,17. 676,33.35.
787, 16.
Indersdorf,PropstAugu8tin 914,7.1 1 .
— , Propst Dietrich 880, 5.
— , Propst Rudbertus 195, 19.
— , Propst Ulrich 431,26.
— , Briider Sigismund Medlinger
u. Ulrich 914, 8.
Indien, Inder 5, 12. 23, 4. 223, 1 7.
Ingelheim (Ingelinhem, Inglinheim,
Inglhaim) 88,30. 100,27. 469,2.
716, 15.
Ingelnbaym, Hans v. 551,48.
Ingolstadt 16, 20. 40. 19,26. 20,33.
100,18. ,146,5. 240,20. 316,19.
26. 317,22. 331,22.26. 340,8.
346.29. 351,30. 353,2. 34. 363,6.
364.20. 372,12. 377,25. 382,28.
383.3. 519,24. 583,23. 584,5.6.
593.37. 594,12.24. 597,33.37.
600.38. 605,14.41. 615,12. 616,
15. 621,18. 624,36. 634,21. 649,9.
22. 653,2. 661,26. 666,15. 893,13.
Inn (Enus), Fluss 19,41. 20,12. 40,
28,31. 116,38. 163,3.27.239,27.
250,33. 303,20. 332,20.339,2.
18.400,2. 401,21. 496,10. 519,2.
527,16. 758,14. 827,33. 828,7.
829, 6. 836, 10.
Innichen (Intica) 864, 10. 893, 34.
898 2
Innsbruck (Yspruck) 313, 13. 27.
333.21. 334,34. 335,6. 338,2.
388,5. 424,13. 535,14. 638,36.
646,29.31. 647,23. 662,11. 678,
14. 684,7. 694,19. 826,34. 830,
26. 833,32. 836,1. 841,18.
Insubres 21, 27.
Inzemoos (Incenmos, Incinmos) 855,
32. 879,21.
Inzkofen (Unzechoven) 879,31.
Job 475, 12.
HI. Jobst (Jodocus, Judocus) 221,
31. 356,12. 394,28.395,5.396,
27. 402,26. 609,22. 642,33.
Jorger, Wolfgang 551, 13.
HI. Johannes 869,25. 891,21. 901,27.
— d. Evangelist 119,7. 479,32.
— d. Taufer 28, 24. 47,5.28. 59,22.
129,9. 460,21.22. 487,15. 878,
37. 38. 879, 30. 32. 888, 6. 9.
Johannes, Kardinal 152,22.
- , Kardinal v. St. Angelo 809, 40.
815,39.
Johannes Scotus 298,8.
Jondona s. Gent.
— 965
Jordan, Floss 735, 11.
Jordanis, Kardinal 791,7.
— von Blankenburg, Truchsess Hrz.
Heinrichsd.L5wen 185,5. 504,2.
Josua 126, 25 ft.
Ipisa 8. Ybbe.
Ipolitus s. HI. Hippolytus.
I ring a. Eurasburg.
Jrland (Hibernia, Ybernia) 78,7.25.
Iaar (Isara, Isera, Yaara, Ysera),
Fluss 19,34. 20,38. 55,9. 60,32.
62,34.42. 162,38. 221,5. 222,6.
15. 230,27. 250, 24 ff. 318,22.
344,34. 392,28. 394,7. 425,34.
462, 40. 496, 1. 524, 9. 11. 529, 6 ff.
530.1. 585,1. 599,2. 641,16. 679,
2. 18. 689,40. 695, 16. 30. 781,17.
Isareck (Ysereck) 353,15. 606,6.
695,33.
Isen (l8ana,Ysona,Ysn) 61,5. 78,4.
153,31. 465,35. 490,37. 854,28.
863, 5. 867, 10. 901, 6.
Isidorus s. Sevilla.
Ising (Usinga) am Chiemsee 83, 19.
Ismaning 872, 14.
•isny (Ysnach) 665, 10.
later = Donau 18,37.
Istrien (Histria, Hystria, Ystria,
Isterich), Istrier 49,40. 171,20.
176, 45. 870, 13. 19.
— , Mkgr. Berthold I. s. unter A n-
dechs, Gr. Berthold II.
— , Mkgr. Berthold II. s. unter
Andechs, Gr. Berthold III.
— , Mkgr. Engelbert 179, 34. 502,
33. 732,5.
— , Mkgr. Heinrich s. unter An-
dechs, Gr. Heinrich.
Italien, Italiener 10,33. 18,13. 24,6.
31,13.45. 35,26. 38,28.30. 42,
7. 9. 43, 23. 44, 26. 27. 33. 45, 23.
47,40. 49,24.29. 57,11. 58,16.
64,47. 71,48. 72,7. 92,2. 97,18.
103,11 ff. 107,7.37. 118,9ff. 123,
14. 131,12. 140,12ff. 158,4. 160,
17.163,13ff. 166,21. 173,28. 174,
11. 180,39. 181,23. 182,37. 183,5.
38. 184,8.12. 185,8. 218,30.
219,5. 229,27. 260,11.14.283,4.
2b2, 7. 295, 1 ff. 300, 3 ff. 330, 22.
379, 9 ff. 415,5. 454,2. 459,16.
460,33. 716,2. 719,3.17. 721,2.
723,18. 732,23. 752,32. 753,3.4.
763.2. 764,13.20. 767,24. 779,
23. 793,11. 794,30. 805, Iff. 829,
30. 836,46. 837,27.41. 839,2 ff.
840,21.36.842,33.845,29. 852,
11. 873,28. 913,41. S. auch:
W&lschland.
Italien, Kg. Arduin ( Ardonus) v.Ivrea
140,27.
— , Kg. (Kaiser) Berengar I. 115,
17,ff. 477,31. 478,2.4.
— , Kg. Berengar II. 118,27.
-, Kg. Hugo v. Burgund 118,27.
— , Kg. (Kaiser) Lambert 108,4.
476,37.
Itzling (Izelingen) 879, 23.
Juden 22,21. 26,40. 69,24. 179,13.
220,31. 236,29.30. 251,10.17.
283.29. 329,25.27. 346,28. 362,8.
363,3. 407,15. 447,14. 517,34.
527.33. 568,35. 614,29. 615,10.
668.30. 671,1.4. 709,5. 710,33ff.
711,i7ff. 712, 1.2. 731,29. 798,18!
— , Kg. David 485,8.
— , Kg.Salomol71,4. 727,37. 795,26.
Judicarien (Vallis Judiciaria) 836,
6.24.
Judocus s. Jobst.
Jfllich (Gulch) 255, 26. 547, 7.
— , Hrz. Adolf I. v. J. u. Berg
407, 29. 668, 13. — Seine Gem.
Elisabeth v. Bayern - Mfinchen
407. 1. 668, 8. 12.
— , Hrz. Gerhard v. J. u. Berg 371,13.
- , Hrz. Wilhelm 273, 9. 547, 15.
42. 548,26.39. 549,11. 550,52.
554,20.
8. Juliani Insula, Hzg. Mimulf
(Munulphus) 45,20. 460,5.
Julianus, Kardinal-Legats. Cesarini.
Jungingen( J unging),Uir. v.,Deutsch -
ordensmeister 360,32. 613, 15.
HI. Justinus 61,9. 62,22. 858,40.
860,10. 861,1. 881,20.33.882,20.
J u varus s. Salzach.
Juvavia, Juvavum s. Salzburg.
Izelingen 8. Itzling.
Kadobertal(Catabria) 864,13. 878,15.
Kadolzburg(Carelsperg, Carelspurg,
Karlspurg) 365,11. 432,5. 6l6,35.
Kals s. Kehl.
Karnthen (Carentanum, Carinthia,
Karinthia) 18,6. 37,11. 62,25.
78,6. 79,7.13 87,12. 104,23.43.
105,6.31. 106,38. 199,5. 234,5.6.
300, 25. 305, 11. 26. 315, 18. 26.
360.34. 392,10. 425,14. 453,5.
466.35. 473,24.34. 474,8. 481,7.
579.2. 582,17.26. 640,33. 710,2.
751, 1. 3. 761, 17. 23. 762, 2. 4.
764,20.40. 765,25. 766,11. 769,
24.27. 774,1. 775,7.12. 782,16.
789,38. 792,2.5.801,1.802,23.
818,10. 823,2. 824,5. 842,18.
844,41. 866,8. 900,13.24.
— 966
Karnthen, Hrz. Albrecht 234,5.
515,6. 773,28. 774,12. 776,5.
— , Hrz. Berchtold 158, 17.
— , Hrz. Bernhard 884,37.
— , Hrz. Heinrich 179,33. 502,33.
732,5.
— , Hrz. Heinrich , Sohn Mein-
hards IV., s. unter BShmen, Kg.
Heinrich.
— , Hrz. Hermann d. J. 745, 36.
-, Hrz. Lud wig 234,5. 515,6. 773,
28. 774, 14. 776, 5.
-, Hrz. Marquard d.A. 726,8. —
Seine Gem. Linpurgis 726, 7.
— , Hrz.Meinhard IV., Graf v. Tirol
% u. Gorz 230, 1. 234, 1 ff. 241, 16.
315,27. 513,21. 515, 5 ff. 520,15.
16. 582,34. 768,30. 773,9ff. 774,
I ff. 776, 3. 779, 6. — Seine Gem.
Elisabeth s. unter Deutschland,
Kg. Konrad IV.
— , Hrz. Otto 234,5. 256,8. 515,6.
773, 28. 774, 16. 776, 5.
— , Hrz. Ulrich III. 204, 39. 748,
22.750,7.40. 751,2. 755,25.761,
II ff. 763,4. — Seine 1 Gem.
Agnes von Meranien a. unter
Oesterreich, Hrz. Friedrich II. —
Seine 2. Gem. Agnes v. Oester-
reich 748, 13. 21. 755, 25.
-, Hrz. Welf 158,1. 173,35. 174,
1.8. 492,27.
— , Mkgr. Poppo (Bopo) 199,6.
— , Gr. Bernhard 170, 2.
— , Leonhard v., Magister, Augu-
stiner 334, 7.
Kagers (Chalers) bei Straubing
249,8. 526,1.
Kahlenberg (Calvus Mons, Callen-
perg, Kalenperg, Kalnperg) 710,
9.22. 711,11. 723, 14. 771,1.5.
786,20.
Kains, Kuens (Oainnina, Chains)
bei Meran 8,37. 10,34. 58,37.
60,2ff. 119,13.19. 206,32. 465,
1.8. 850,26. 851,5. 852,13. 863,15.
Kaisers berg (Kaysereperg) im Elsass
665, 13.
— (Keysersperg)inNieder68terreich
741,24.
Kaiserslautern (Kayserslutem) 70,3.
Kalden (Kalatin, Kalladinj, Hein-
rich v. 198, 1. 508, 17.
Kalisch (Kalais) 765, 8.
Kalomanbach 66, 39. 463, 6.
Kaltern (Chaltaren) 336,10. 337,32.
338,16.37. 824,27. 827,11.
Kam s. Cham.
Kammer,Christophv. 387,20.638,9.
Kammer (Kamer), Georgv. 367, 34.
619, 40.
— , Wolfgang v. 619,2.
Kammerstein(Chamstain), Ludwig v.
889. 26.
— , N. v. (Chammerstainer) 258,31.
Kammlach, Fluss 19, 19. 20, 29.
Kandlberg s. Canterbury.
Kanisa (Kanysa) Ladislaus v. 812,
37. 815,22.
Kappel (Capell), Herren v. 728,26.
— (deCapella, Cappeiler), Friedr.v.
694,14. 835,38. 836, 19 ff.
— (Cappell), Hans v. 437,6. 700,12.
— (Capella),UJrichv. 240.4. 758,33.
Karg, Andreas 432,32. 44. 689,31.
Karisiacum s. Quierzy.
Karlsburg (Alba TranssiWaniensis),
friiher Weissenburg, in Sieben-
burgen 814,2.
Karlspurg s. Kadolzburg.
Kassel (Cassel) 548, 16.
Kaste, Eberhard 880,11.
-, Liebhart 880, 11.
Kastilien (Castella), Prinz Friedrich
754 33. ^
-, Prinz Heinrich 233,20ff.
Kastl (Castel), Kloster 204, 7. 484,
12. 16.
— , Grafen 484, 18.
— , Hrz. Ernst, deren Stammvater
484,14.17.
— , Gr. Hermann 194,1.
HI. Katharina 32, 21. 33, 6. 736, 30.
887 23. 29.
Katsch iCatsa,Chaths) 866,9. 884,16.
Katzenellenbogen, Gr. Philipp
664, 24.
Kaufbeuren (Kafpeuren) 665,8
Kaufering«Chufringin) 160,29. 210,
32. 494,35.
Kaufungen ^Confugia, Conphugia)
152,36. 154,6.
Kazari s. Rosariol.
Kehl (Kals),Heinrich,Ritter 821,33.
Kelheim(Chelehaim) 20,12. 171,26.
225,23. 248,26. 329,20. 389,6.
408,33. 434,28. 437,16. 499,32.
511,14. 525,28. 639,1. 669,24.
700,25.
Kelmunz(Kelmuntz)a.d.Iller 183,42.
Kemmoden (Chemoten) 737, 5.
Kemnater, Ulrich, Domherr zu
Freising 900, 5.
Kempten (Campidona, Campidena)
97,20. 664,7. 665,8.
— , Furstabt Johann v. Reitnau
370,21.46.
Kent (Chent), Grafin v. 896, 24.
— 967
Kerhoh 859, 14.
Kesui&wr 455 7
Kesselbach (Kessel), Fluss 19, 21.
20,46
Ketteler(Ketler), Gotthard v. 551,36.
Kettner(Kettnar), Leonhard 359,11.
611,35.
Kewe, Hauptm. d. Hunnen 454,35.
Kiemsee s. Chiemsee.
Kienring s. Kuenring.
Kirchberg 16,21. 329,27.346,28.
349,8.25. 600,35. 603,19.21.
626,10. 671,3.
-, Grafen 366,8. 617,23. 664,40.
— , Gr. Ernst 164,2.
-, Gr. Heinrich 164,2.
— (Chiliperch), Gr. Hartmann
183,25.
-, Gr. Philipp 629,26.
Kirchtrudering (Trochteringin)
855. 15.
Kitzbuhel(Kiczpuchl) 313,18. 789,21.
Kitzingen (Kitzigen) 207, 22.
Kitzmagl, Georg 437, 2. 700, 13.
HI. Klara 33,6.
Kleshaimer, Johann 907,9.
Kleve vCleef, Kleef, Kief) 535, 20.
— , Grafen u. Herzoge 332, 8. 547,
20.43. 548,39. 549,12. 552,17.
554,21.
-, Hrz. Adolf I. 258,16. 361,4.
408,20. 535,17. 614,2. 669,20.
— Seine Gem. Agnes v. d. Pfalz
258. 16. 535, 16.
-, Hrz. Johann I. 371,13. 664,13.
-, Hrz. Johann II. 273,9.
Klingberg, Grafen v. 225,21. 511,12.
Klingen, Adelige v. 821,20.
Klingenberg (Clingenwerch),
Burkhard v. 239,41. 758,29.
— , Johann v. 823,18.
— , Konrad v., b. Freising, B.
Konrad IV.
Klingenfels (Chlingenvels, Cliogen-
vels) in Krain 892,28. 896,3.
908, 23. 910, 29.
Klosner, Alban 360,12. 612,16.
-, Hans 390,38. 391,1. 392,4.
400,27. 640,7. fel,8. 645,20.
653, 25.
Klos tern e lib urg (Neuburga Clau-
stralis) 710,14.29. 711,49.712,
25. 713,4. 723, Iff. 724, Iff. 725,
38. 727,16.25. 728,32.44. 734,
32.49. 744,5. 746,4. 747,10ff.
748,12. 755,29. 756,14. 790,37.
894,2.
— , Propst Opaldus 723,21.
-, Propst Otto 1.723,4.18. 734,28.
Knoriugen (Knoring), Hipolt v.
619,29.
-, Lutz v. 552, 23.
Koblenz (Confluencla) 21, 7.
Koburg (Choburgk) 233,5. 514,31.
Kochel (Chochalense monasterium ,
Kochlaren) 67, 10. 463, 12.
Kochlin (Kochel), Klaus 401,30.
646, 23 ff.
Kofering (Kuffring, Kufring) 428,1.
681, 38.
Koln (Colen, Koln), Stadt 79,28.
106,1. 175,12. 223,24. 269,29.
270,5. 277,22 ff. 278,21.22. 371,
15. 474,9. 499,29. 510,22. 542,
27. 32. 546,26 ff. 554,15. 560,13.
14. 662,23. 665,5. 698,18. 743,35.
906, 37.
— , Erzbistum u. Erzbischofe 158,
20. 161,18. 184,18. 227,19. 259,
31. 269,23. 532,15. 533, 2 ff. 542,
20.23. 544,18. 664,2. 776,16.
— , Eb. Bruno 714,4.
-, Eb. Dietrich (Theodericus) 793,1.
— , Eb. Engelbert(Engilbertus)236,
20. 763 9.
— , Eb. Heinrich 283, 14. 284, 1. 8.
568,22.37. 780, 3 ff. 786,13.
— . Eb. Hermann IV., Landgr. v.
Hessen 269,29. 271,7.12. 272,
17. 381,22. 542,22. 544,12.16.
&46,17.34. 548, 4 ff. 549, 7 ff. 550,
5ff. 551,32. 552,29. 553,6.27.
554,9. 633,28.
-, Eb. Philipp 185,37. 505,3.
-, B. Reginfrid 73,2.
— Eb. Reinald, Kanzler Kaiser
Friedrichsl. 180,1. 182,22. 502,
40. 732, 12. 753, 40.
— , Eb. Ruprecht von der Pfalz
15,4. 261,15. 262,31. 269,16ff.
271,4. 370,14 542,15ff. 544, 9 ff.
— , angebl. B. Severinus 79,24.28.
_, Eb. Siegfried 763,40.
-, Eb. Wicbold (Witboldus) 772,
34. 773,5.9.
Konigsberg (Kunispergium, Mons
Regius) i. Pr 757, 16. 17.
Konigsbrunn (Chunigesbrunen)
870 22.
K6nigsfelden(Kunigsfelden) 778,7 ff.
786, 3 ff. 822,4.20.
Konigslutter (Luther) 165,5. 497,17.
Konigstein iKunigstain) bei Passau
347,39. 349,24. 350,3 ff. 602,13.
603, 18. 38.
— in Wurttemberg s. Wartstein.
— , Adelsgeschlecht 664, 31.
968 —
Konigswart (Kunigswardt) 220, 11.
509,39.
KStzting (Koczing) 329, 22. 409, 2.
6^9, 26.
Kolberg, ,Gr. Wolfgang v. 383, 14.
18. 393,24. 635, 2 ff. 913,19.
Kolmar 665, 13.
HI. Koloman (Colomannus) 714,25.
715, 12. 15.
Komorn (Kamaron) 891, 10.
Konrad, Promt zu St. Andreas in
Freising 880, 2.
— , Propst zu 8t. Veit in Freising
880,3.
— , Beichtvater Ludwigs d. Bayern
784,20.29. 785,6.
Konrad8beim (Chiinrashein) in
Niederosterreich 883, 26.
Konstantinopel 69,10. 124,5. 208,
29. 211,10. 465,17. 729,19. 743,
19.22. 790,24. 810,1. 896,22.
Konstanz (Constancia , Costnicz,
Costnficz, Costencz), Stadt und
Konzil 21,33. 182,29. 261,25.
323,34. 340,1. 341,6. 344,25.
345,6.10. 347,4. 360,20. 361,26.
29. 503, 19. 521, 12. 536, 6. 15.
587,13. 598,40. 601,7. 612,32.
614,13. 665,6. 828,26 ff. 891,33
895, 17.
— , Bistum 242,25. 664,3. 771,32.
890 8
-, b! HI. Konrad 172,26.
— , B. Otto 3,29.
— , Domvogt Konrad 183, 26.
Kopenhagen (Koppenbag) 276,20.
558, 41.
Kopfstein s. Kufstein.
Korneuburg (Newburgum Forenae,
Triticiburgum Novum) 710, 6.
808,33.
Kortach (Chorees, Chorzes) bei
Schlandere 60, 25. 119,18.23.480,
38. 850,26. 851,5. 852,13. 863,
15. 19.
Kottingsworth (KStingwerd, Kot-
tingwerd, Ritterswerd) 316, 14.
583,llff.
Kotwicenae monasterium s.Gottweig.
Kraft (Krafft), Dr. Peter 401,1.
645,21. 911,10.
Krain (Camiola, Chreima, Chreina)
104,23. ,749,19. 751,28. 752,28.
753.27. 761,17. 760,11. 789,39.
792,2. 801,1. 802,23. 818,10.
823,2. 824,5. 842,18. 844,41.
864,17.18. 865,23.867,22.884,7.
892.28. 897,18. 900,24.
Krakau, B. Friedrich v. Polen s.
unter Gnesen, Eb. Friedrich.
Kranichberg, Herren v. 728,26.
Kranzberg (Crantsperg, KranUperg,
Kransperg) 245,28. 372,8.437,
25. 438,7. 523,11. 656,35. 700,
33. 701, 17.
-, Gebhard v. 884,17.
Kratzer, Regensburger Burger-
familie 314,25.
Krayg(Krey ), osterr. Adelsgeschlecht
728, 26.
— (Krey), Leopold v. 792, 4.
Kreizer v. d. Neuatadt, Hans 619,27.
Krems (Chrembs, Chrems, Cremsa,
Krembs) 741,13ff. 746,25. 749,9.
756, 12. 759,32. 865,2. 899,24.
Kremsmunater 9,26. 84,26. 85,15ff.
469,18.
Kresaenbrunn (Chresaenprunne)
759,5.
Kreuzberg 49, 46.
Kreuzenstein ^Grewlzistain) 709,30.
Krey s. Krayg.
Krieg8haber(Chriechisa veron) 27,12.
Krimirahusin 8. Gremertahausen.
Kritzen, Hans v. 552, 13.
Kroatien 167,4. 191,29. 449,11.
499,2. 742,24. 792,15. 800,39.
— , Hrz. Stephan. Seine Gem. Mar-
garete 292, 5.
Kronburg (Chronburg) 829, 23.
Kahbach (Chubach) 173, 12.
Kueuring (Kienring), osterr. Adels-
geachiecbt 728, 23.
— (Chfinring), Albert v. 240, 3.
758,32.
— , Hadamar v. 749,6.7.
— , Heinrich v. 240, 4. 749, 6. 8.
758, 32.
Kuens s. Kains.
Kunzengau = Quinzinggau
(Chuntzin^en) 239, 11. 757, 31.
Kunzing(Quinciaoa,Ountzen, Kunc-
zingen)41,17. 79,22.23. 518,26.
757, 32.
Kufring s. Kofering.
Kufstein (Kopf stain, Kuefstain) 313,
18. 660,9.10. 696,25. 697,4. 789,21.
Kumanen (Cumani), Kuroanien (Co-
mania) 755,3.11. 762,1.23. 765,
24. 792, 16. 800, 40.
— , Hrz. Alpra 758, 42.
Kumersee s. Comersee.
Kummersbrucker (Kumerspricker),
Johann 308,10. 313, 4 ff. 314,8.
333, 3 ff. 335,1. 336,2. — Seine
Gem. Anna von Caatelbarco 333,9.
- 969 —
Kummersbrucker, Konrad 307,34.
308,9.17. 303,11.31. 313, 3 ff.
332,21.
Kundlburg(Kunthelberg, Ktintlbug)
308, 11 332,21.
Kungtal 898,7.
Kunispergium g. Konigsberg.
Kuno (Chuno), Pfalzgraf 158,34.
— Dessen Sohn Kuno 158,35.
Kuttenberg (Kutta) 776, 30.
Kyburg, Grafschaft 767, 19. 801,3.
— , Gr. Mangold 237,24.
Kyemsee s. Chiemsee.
Laa 750, 41. 42. 751, 4. 767, 1.
Laber, Nebenfluss d. A It muni 20,15.
— , Grosse, Fluss 19, 29. 20, 9. 37.
— , Kleine, Fluss 19,29. 20,9. 14.37.
-, Schwarze, Fluss 19,29. 20,15.51.
— , Herrschaft u. Burg 376, 21.
624. 15.
— , Herren v. 316, 10. 583, 6.
Lack (Lackh, Lagk, Lonca) 884, 13 ff.
892,6.26. 894,21. 895,1.7.
Ladenberg s. Landenberg.
Ladenburg ^Lodenburg) am Neckar
541,18.
Ladomeria s. Lodomerien.
Lahn (Lona), Fluss 21,6.
Lahnstein(Leinstein) 259,38. 532,38.
Laiming, Herren v. (Layminger)
349,28. 603,23.
— , Georg v. 367, 28. 618, 34.
— , Hans(?) 618,34.
— , (Hans?) Sigmund v. 367,27.
387,22. 618,34. 638,10.
Lalin, Herr v. 551,20.
Lam berg, Christoph v. 551,8.
— , Gregor v. 551,3.
— , Kaspar v. 551,3.
Lamberger, Dr. Johann,Domdechant
zu Freising 421,33. 691, 19 ff.
Lana (Levnum) bei Meran 173, 5.
Lancaster (Leucastra), Hrz. Hein-
richl. 319,16. 585,30.
Landau a. Isar 224,48. 248,25.
250,22. 329,27. 510,29. 525,27.
527,6. 656,27. 657,38. 671,4.
695. 16.
Land enbergi Laden berg), Gr v. 769,8.
Landesperg, N. v. 821,24.
Landsberg a. Lech 217, 21. 305, 27.
331,21. 404,25. 419,12 430,9.
435, 24 33. 441, 2. 13. 582, 18.
594,10. 666,14. 676,21. 683,31.
699, 3 ff. 704, 18.
Landschad (Lanndschad), Hans 264,
20. 265,26. 266,3. 539,11.33.
551, 24.
Landflhut 6,7. 14,16.31. 16,25.26.
27. 28. 36. 17,5. 7. 11. 13. 16. 189,
8. 212,16. 220,3ff. 221,1. 222, 13.
226,6. 234,32. 236,11. 239,8.
240,14 ff. 241,25. 245,12.33. 246,
31. 248,21. 251,28.32. 252,4.
278,5. 281,10.33. 288,22. 298,
29. 299,25. 305,18.37. 318,24.
329,4. 330,31. 331,20. 342,6
353,15.18. 356, 7 ff. 359, 4 ff. 362,
18. 363, 10. 31. 364, 14. 369, 8 ff.
372,1.23. 373, 7 ff. 375,3. 376,10.
30. 377,4. 383, 11. 384, 4. 19. 386,
35.388,10. 389,11. 392, 2 ff. 393,
Iff. 394, 19 ff. 395,31. 396, 4 ff.
397,13ft. 398,12. 399,5 ff. 400, 9 ff.
401, 6ff. 402,13. 404,16. 414,22.
24. 417,8.25. 426,5. 428,8. 430,
22. 431,6. 433,5.13. 434,7. 437,
31. 440,15. 442,7. 509,44. 510,1.
511,22. 517,10. 518,23.25. 519,
17 ff. 520,28. 523,26. 525,6.22.
526,11. 528,22. 559,35. 562,33.
564,32. 566,4.21. 567,12. 572,
10. 579,9. 585,1.4. 593,16.18.
594,8.17. 606,7.16. 607,34. 609,
15 ff. 611,26ff. 614,18.42. 615,17.
36. 616,14. 620, 27 ff. 622, Iff.
623,26ff. 624,3. 627,7. 636,7.17.
637,32. 638,5. 641, 6 ff. 642,20.
643, 2 ff 644, 5 ff. 645, 8 ff. 647,
8.25. 648,1.12. 649,13ff. 651,
2ff. 652,9.10. 653,21 ff. 654,28ft.
655,17.36. 656,2. 657,2ft. 658,
33. 659,32.36. 660, 4 ff. 661,22ff.
662,12 ff. 666,11.35. 674,3. 675,9.
679,16.18. 682,3. 683,8. 689,
11.15. 695,23.24. 696,15.27.
698, 2 ff 701, 3. 704, 38. 757, 28.
777,22. 842,2. 899,36. 902, 10 ff.
913, 14.
Landskron (Landeskron) 235, 15.
517, 1.
Landsperg, Hans v. 619, 33.
-, Jakob v., d. J. 552,1.
Langenbach (Oberenpacb, Nidern-
pach) 867,20.
Langennau (Nab) 367, 17. 618, 23.
Langenpettenbach (Petenbach) 855,
5. 14.
Langenpreysing 656,24.
Langobarden (Lambarden, Lam-
parter) 18,34. 24,6. 42,7. 43,13.
34. 44,39. 45, Iff. 47, 13 ff. 57,
15 ff. 87,22.25. 108,5. 140,28.
454,20. 455,32. 458,18. 459,33.
460, Iff. 467,7ft. 474,20.
— , Kg. Adoland 47, 30. 460,27.29.
— 970 —
Langobarden, Kg. Agilulf 8, 17. 18.
44,39. 45,5ff. 46,23ff., 47,12. 29.
459,20.36. 460,8.26.
— , Kg. Aistulph (Astulphus, Au-
stulphus) 70,4.16.
— , Kg. Aripert 57, 6ff.
-, Kg. Asprand 57, 4ff.
— , Kg. Authari 44, 1 ff. 45,1.15.
47,36.38. 458,19ff. 459, 6 ff. —
Seine Gem. Theodelinde 8,13ff.
43,31. 44,3ff. 45,3ff. 46, 2ff.
47,6ft. 458,21. 459,32. 460,12.28.
— , Kg. Chunibert 57,5.
— , Kg. Desiderius 87,20. 466,38.
39. 467, 4 ff. — Sein Sohn Alde-
gisius 467, 15.
— , Kg. Liutpert 57,4.
— , Kg. Liutprand 57,6.17. 71,49.
72,8. 852,11.
Lanis, Herr v. 551,20.
Lankover (Lenckover), Wolfgang
437,2. 700,10.
Lansberg 8. Leonsberg.
Lantfrid, Grunder von Benedikt-
beuern usw. 66,27. 462,45.
Laomellum (Loamelum)45,8. 459,38.
Larich 8. Lorch und Lorsch.
Latiner 27,9.
Lauda 8. Lodi.
Lauenburg (Lamburg), Hrz. Johann
664, 15.
Lauf (Lauff, Lauffen) bei Niirnberg
274,8. 318,15. 345,40. 352,31.
556,18. 584,26. 600,5. 605,36.
Lauingen(Laubingen, Lauging,Lau-
gingen) 19,20. 352,26. 395,16.
605,31. 643,2. 683,1.
Laureacum, Laureacus 8 Lorch u.
Lorsch.
HI. Laurentius 33,4. 61,9. 77,21.
84,1. 135,18ff. 151,20.31. 469,37.
485,11.15. 487,13.
Lauri88a s. Lorsch.
Lau8itz iLusacia, Lusonia, Lusicz,
Lusnyz) 315,16. 323,36. 582,25.
587,14. 765,7. 794,8. 801,2.
Lauter(Lautter), Fluss 19,16. 20,42.
Lavant, Bis turn 18,2.
— , B. Almerich (Amulricus) 761, 2.
- , B. Heinrich 247, 16. 21. 524, 32.
— , B. Johann 370,20.
— , B. Rudolf 416,13.
Layteren, von der s. Scala.
HI. Lazarus 222,23. 710,16.
Lebus 473,24.
Lech (Licus), Fluss 18, 15. 19, 23.
26,32.33. 35,ll(Megog).12. 68,6.
81,16. 88,20. 101,17. 126,16.18.
127,26. 128,26. 163,27. 164,41.
165.28. 468,29. 471,4. 482,9.
497,25. 498,6. 705,16. 733,19.
734,3.
Lechfeld 119,3. 192,28. 257,36.
358,3. 429,34. 440,20.- 442,34.
479.29. 482,32. 532,1. 610,23.
683,16. 703,39.
Leiningen (Leyniogen. Lyningen),
Grafen 267,15. 540,38.771,17.
— , Gr. Bernhard 664,26.
— , Gr. Emich 664,26.
— , Gr. Georg 423, 10. 543, 38.
— , Gr. Hannemann (Hamman) II.
545 16.
— , Gr.Schaffried(Schaffrido8,Schaf-
hardus, Schafhart) 379,25. 423,
10. 543, 38. 628. 36. 632, 12.
Leinstein 8. Lahnstein.
Leitha (Leittach, Leutacha, Lin-
thaha, Litaha, Lithaha, Lutacha,
Luthe, Luttacha), Fluss 168,10.
24. 170,13. 732,37. 749,29. 755,2.
870,22.
Lengbach(Lempach),N.Truch8es8 v.
769, 7. 8.
Lengenbach (Lengenpach) , Hart-
wich v. 725,6.
— , Heidenrich v. 725, 6.
— , Otto v. 725, 5.
Lengfelt s. Burglengenfeld.
Lentpretehusen s. Loipertshausen .
HI. Leodegar 81, 6.
Le odium s. Luttich.
Leonca b. Lonche.
HI. Leonhard 871,17.19. 886,21.
Leonsberg (Lansperg) bei Dingolfing
435,9. 656,29.
Leonstein, Ludwig v. 649,16.34.
Leonstat 545, 12.
Leuchtenberg (Leitenberg, Leutcn-
berg), Landgr. Friedrich 625,28.
629. 16.
— , Landgr. Ludwig 625,29. 629,15.
— , Landgrafin 631, 6.
— (Leuhtenburch , Liichtenberg),
Zmilo (Zimlo, Zinglo) v. 239,39.
758.27. 762,9.
Leutacha s. Leitha.
Levnum 8. Lana.
Liburnia 35,10.13. 37,10. 453,5.
861. 17.
Lichtenberg(Liechtenberg), Landgr.
Friedrich 371, 2.
— , Landgr. Ludwig 371,3.
Lichtenstein, Ebold v. 551,21.
Liebenau 280,28.
Liechtenberg 396, 15. 429,10. 443,1.
643.28. 682,28. 705,20.
— , Ludwig v. 664,31.
— 971 —
Liechtenstein, osterr. Adels-
geschlecht 728,25. 756,13. 767,10.
— , Albrecht v. 821,27.
— , Balthasar 423,12. 543,40.
— , Bartholomfius v. 423,7. 543,35.
Liegnitz (Legnitz, Legnici urn) 208,1.
401,15.
Ligeris s. Loire.
Ligurien 836, 41.
Lilienfeld (Campus Liliorum) 743,
37. 746,1.27. 761,26. 889,8.
Limburg 324,38. 327,43. 591,50.
— , Gr. Albrecht 665, 1.
— , Gr. Konrad 665, 1.
Limperg, Schaffried (Schoffriit) v.
551,40.
Lindau i. B. 665,9.
Lindel 329,21. 409,1. 669,25.
Li nth aha 8. Leitha.
Linz (Lintz) a. D. 230,10. 388,10.
389,6. 397,15. 427,12. 430,24.
433.3. 440,25. 513,31. 639,2.
644,6. 681,18. 684,11. 689,8.
704.4. 743,40. 756,9. 844,34.36.
845,21.
Li Orzi (Urceae) 293,5.
Lippe (Lipp), Herr v. d. 664,31.
List, Sigmund 552,13.
Litthauen (Lithuonia, Li to via, Lit-
tuonia, Littuovia) 321,5. 799,9.
801,13.
— , Hrz. Christoph 799,9.
— , Hrz. Witold (Bitold , Bitolt)
360,29. 613,12.
Livius 49,27.
Lobenanger (Lobenenger) 879,31.
Lobenstein (Lobenstain), Ulrich v.
240,4. 758,32.
Lochhausen (Lochhusen, Lochusn),
Amelbrecht v. 187,13. 505,30.
881,8.
Lodenburg 8. Laden burg.
Lodi (Lauda) 181,9.
LodomerieniLadomeria, Lodameria)
792, 15. 800, 40.
Loffelholtz(Lofflholz) 658,23. 697,32.
Loet, Philipp 551,22.
Lowenstein (Leonstain), Ludwig v.
698,11.
Loipertshausen (Lentpretehusen)
872, 9.
Loire (Ligeris) 52,23.
Loisach (Losah, Liisah), Fluss 19,
30. 20,10.38. 66,33.
Lollius 5,15 16. 27,25.
Lombardei, Lombarden 92,2. 107,
35. 173, 37. 232, 15. 233, 7. 13.
260,28. 476,20.38. 713,15. 728,
7. 778, 13. 818, 16.
Lombardei, Kg. Enzio (Eineius,
Ecius) 726,30. 727,8.
Lona s. Lahn.
Lonca s. Lack.
Lonche (Leonca) 870, 19.
Lorch (Laureacum , Laureacus,
Larich, Lorich, Enns, Ens) in
Oberosterreich 7,41. 33,42. 34,
5ff. 35,5ff. 36,33ff. 37,2ff. 38,
7.11. 41,14. 49,8.10 67,29. 83,
32.34. 84,2ff. 85,18. 86,12. 452,
11.16. 453, 6 ff. 455,26. 464,15.
469,32ff 470, 2 ff. 476,24. 711,
6ff. 718,8.24.
— , B. Eutherius (Etherius) 35,5.
452.11. 470,6.
— , Ed. Maximilian a. Maximilian.
— , B. Quirinus 8. Quirinus.
-, B. Waldaricus (Walricus) 84,11.
86, 44. 469, 23. 470, 8.
— (Loricum), Kloster in Wurttem-
berg 727,23.
Lorsch (Laurissa , monasterium
Lauriense, Laureacense, Lauri-
censium, Larich) 88,42. 89,9ff.
106,3. 107,40. 469,12. 471,30.
474. 12.
Losah 8. Loisach.
Lothringen 68,22.29. 98,3. 103,42.
104,44.45. 107, 9 ff. 114,14. 191,
27. 194,9. 195,21. 262,8. 473,
11 ff. 476,5.28. 477,21.26. 492,
37. 536,27. 820,11.
— , Hrz. Friedrich 173, 10.
— , Hrz. Friedrich IV. Seine Gem.
Elisabeth 778,31.
— , Hrz.Giselbrechtl21,27. 714,12.
- Seine Gem.Gerberga 121,26.27.
— , Hrz. Gottfried 194, 17. 494,5.
— , Hrz. Gottfried III. 160,23. 494,
28. — Seine Gem. Mathilde 8.
unter Bayern, Hrz. Welf II.
— , Pfalzgr.Gottfried 485,19. 490,20.
— , Hrz. Heinrich 115,27.
— , Hrz. Karl I. d. Kilhne 535, 13.
— Seine Gem. Margarete (Macht-
hild) v. d. Pfalz 258,13. 262,8.
535.13. 536,31 (irrtfimlich Agnes).
— , Hrz. Matthaus 161, 12.
— , Kg. Zwentibold (Cendebaldus,
Zendebaldus) 107,42. 108,39. 114,
12.18. 115,26ff. 476,9.27. 477,
13.20. 478,8.
Loy, Wyse v. der 552,18.
HI. Lucas £96,20.
Lucca 182,5. 233,12. 293,13. 575,5.
Lubeck, Stadt 664, 6.
— , Bistum 664,6.
-, B. Johann 349,35. 603,26.
— 972 —
Lubecker Meer (mare Lubicense)
« Ostsee 104,25. 473,42.
Luch ten berg s. Leuchtenberg.
Liittich (Leodium), Stadt 68,30.
143,35. 323, 8 ff. 324, 4 ff. 325,1.
587, 4 ff. 588,4.36.
— , Bistum u. BischSfe 184, 19. 323,
35. 554,22. 587,13. 664,5.
— , erw. B. Johann v. Bay em -
Holland 8. unter Bay em, Hrz.
Johann III.
— , B. Ludwig v. Bourbon 423,2.
543,30.
HI. Lullus 79,11.
Lungau (Lungew) 135,43. 488,6.
Lupfen, Gr. Egon (Egen) 7. 664, 32.
— (Lupf), Gr. Heinrich v. 545,23.
551,46.
— , Gr. Johann v. 664, 33.
-, Gr. Sigmond v. 392,3. 641,8.
664,33.
Lurnfeldi Liburnia, Luburna, Lurna)
861,17.25. 864,12.
Lusacia, Lusonia s. Lausitz.
Lusah 8. Loisach.
Lutacha, Luthe s. Leitha.
Luther s. Konigslutter.
Luxemburg (Luczelburg) 775,8. 792,
16. 801, 1.
— , Pfalzgr. Siegfried (Syfridus)
138,2. 227,6.485, 42. 490,20. —
Seine Gem. Hadwig (Hadewich
Hatwie) 138,2. 490,21. '
Luzern (Luceren, Luceria) 371,18
665,19. 818,18. 820,20. 823,30.
Lyon (Lugdunum) 28, 15. 230, 3.
Lyra (Lira), Nikolaus v. 298, 7.
Maaa (Mosa), Fluss 104,4. 473,13
(falsch fibersetzt: Mosel).
Macedonien 31,13.
— , Kg. Alexander d. Grosse 23, 8 9.
Macharius 108,34.
Machland( Mathland), Otto v. 725,8.
— , Walchun (Valchim) v. 725,8.
Machow (Matsawe), Hrz. Bela 762,
11.14.
Madelperg s. Adelberg.
Mahren (Moravia) 21, 10. , 37, 15.
104,23.43. 105,6. 135,32. 222,
36. 230,12. 473,25.35. 489,30.
740,13. 742,8.11. 748,6. 749,22ff.
757,9.13. 762,1.25. 764,29. 765,6.
766,11. 791, 5ff. 792,17. 796,30.
798,17. 799,16 801,2. 804,16.
809,2.4. 843,7.
— , Mkgr. Johann Heinrich(Jodocus,
Judocus) 300,24 ff. 301,1. 2. 303 2.
308, 30. 775, 38. — Dessen Gem.
Margarete Maultasch s. unter
Bayern, Hrz. Ludwig V.
Mahren, Mkgr. Konrad 158,31. 719,
25. 720 29.
-, Mkgr.' Konrad II. 720, 30 ff.
— , Mkgr. Leopold (Leotoldus) 720,
29,31. 721,4.
— , Mkgr. Otto 721, 5.
— , Mkgr. Swatopluk (Swatopligus)
721, 5.
-, Mkgr. Ulrich 721,4.
-, Mkgr. Wladislaw 748,7. 750,7.
753, 10. 12. 755, 17 ff. — Dessen
Gem. Gertrud 8. unter Oester-
reich, Hrz. Hermann v. Baden.
— , Kg. Zendebaldus 476, 7.
Maemingen s. Memmingen.
Mansee s. Mondsee.
Maotische Siimpfe (see Metodie)
484, 13.
Maerdingen s. Mertingen.
Marperg 8. Mailberg.
Massenhausen s. Massenhausen.
Massenhauser, Rapolt 578, 10 ff.
Maestricht (Traiectum) 323, 9. 324,
47.51. 588,33.
Matsch b. Metsch.
Maffei (Mapheus) Foresta 297, 18.
Magdeburg (Magdaburg, Maidburg),
Stadt 665, 15. 865,6.
— , Erzbistum 135,38. 488,4. 664, 2.
883,6.
- , Eb. Ernst v. Sachsen 413, 5.
— , Eb. Johann v. d. Pfalz 277,9 fl.
559, 16. 18.
— , Eb. Norbert 163,35.
HI. Magnus 258,2. 358,13.
Maguncius 25,31.
Mahumet s. Muhamed.
Maichau (Michow) 884, 35.
Maiense caatrum, Maies s. Obermais.
Mailand, Stadt 13,1. 15,23.24. 45,
16. 47,22. 180,37.39. 181, 2 ff.
182,14ff. 191,31. 290,29. 291,
7.8. 292,6.10. 293,4. 294, 23 ff.
460,1.24. 503,12 ff. 573,22 ff. 574,
3ff. 575,37. 594,35.645,34.36.
694,26.28. 727,34.37. 732,23.
789, 25.
— Azzo (Accius, Actius) Visconti
293,15. 294,31.38.^298,3. 574,10.
575, 36.
— , Brz. Barnabas Visconti 332,3.
365,22. 406,20. 594,36. 609,31.
668,5. 818,11.
— , Francesco 259, 14.
_, Galeazzo Visconti 290,19.24.
292,13.14. 293,15. 294»24-3b-
— 973 —
330,21.23. 573,21 ff. 574,9. 575,
7. 36. 593, 28.
Mai land, Hrz. Galeazzo Maria Vis-
con ti 259, 14.
— , Hrz. Giangaleazzo Visconti 259,
12. 260, 13ff. 406,19. 533, 17 ff.
668,4. 896,22.
— , Hrz. Giovanni Maria I. Vis-
conti 259,13.
— , Hrz. Giovanni Maria II. Vis-
conti 259, 15.
— , Lucchino Visconti 294,26. 298,3.
— , Marco 290,25. 293,15. 294,27.
573, 27. 33. 574, 10.
-, Matteol. Visconti 290,19.25.
292, 13. 573, 21. 26.
— , Hrz. PhiJipp Maria Visconti
259, 13.
Mailberg(Meilperg, Mortperg, Mar-
pergi 719,27. 720,4. 721,28.
Main (Menus, Moganus, Mogus',
Fluss 21,5.6. 26,12ff. 283,24.
568,30. 780,11.
Main burg (May berg, Mayburg) 16,
21. 349,3. 603,1.
Mainfelt s. Miinster-Mainfeld.
Mainz, Stadt 7,30. 25,23ff. 26,5ff.
70,33. 97,22.26. 107,12. 157,19.
200,24. 201,4. 242,15. 259,34.
279,2. 371,16. 449,12. 469,2.
474,9. 476,10. 507,25.35. 521,6.
532,19. 560,27. 665,5. 771,2.
— , Erzbistum u. Erzbischofe 73,34.
162,24. 185,37. 226,16. 259,30.
371,6. 388,16. 423,12. 495,25.
505,4. 511,32. 532,15. 533,2.
664,1. 763,9. 776,16. 777,14.
b95, 17.
- , Eb. Adolf v. Nassau 268, 6. 9
270,8. 278,31. 279,1. 370,13.
422,30. 541,6.10. 542,34.543,26.
39. 560,24.26. 677,36.
— , Eb. Kardinal Albrecht v. Bran-
denburg 845, 30.
— , Eb. Albrecht v. Sachsen 413, 4.
— , Eb. Arnold (Arnald, Arnolf),
Kanzler Kaiser Friedrichs I. 170,
20. 171,18. 176,17. 180,1. 227,10.
502,40. 732,12. 753,40.
-, Eb. Bertbold 272,15.30. 386,2.
545, 33. 546, 18. 547, 1. 25. 548,
5 ff. 549, 5 ff. 550, 11. 26. 551, 30.
553, 7.25. 554,16. 636,36. 687,9.
— , Eb. HI. Bonifatius (Vinfried)
9, 10.13. 57,21. 61,4. 66,25. 70,
20ff. 71,4ff.72,7ff.73,2ff. 74,20.
75,44. 81,26. 465,29. 466,15.16.
853, 5 ff.
Mainz, Eb. Christian 187,19. 200,
17.31. 507,30. 881,13.
— , Eb. Diether (Theodricus) von
Isenburg(Ysenberg)263,28. 264,
1. 268, 6 ff. 278,29. 538,13. 541,
5ff. 560,23. 793,1.
-, Eb. Gerhard (Gebehardus) 242,
25. 521,10. 770,23. 771,15.31.
773, 4.
— , Eb. (Gerlach) v. Nassau 302,23.
580,3.
— , Eb. Hatto 32, 23.
— , Eb. Heinrich v. Virnburg, hier
irrtflralichKonrad 302,19ff. 580,2.
— , Eb. Johann 260,37. 535,4.
-, Eb. Konrad v. Wittelsbach 185,
29. 186,30. 187,5. 195,29. 200,
13 ff. 201,3.4.30. 504,31. 505,
15. 507,10ff. 743,5. 880,31.48.
-, Eb. Lullus 73,18.
-, Eb. Peter 283,10.22 284,5.
568,17.33. 774,39.
— , Eb. Wernher 760, 19.
— , Eb. Wilhelm 714, 5. ■
— , Eb. Williffis(Billigisus) 134,18.
Mair, Dietrich, Propst zu Freising
913, 40.
Mais s. Obermais.
Maisteig (Meisteig) 372, 9.
Malghera (Margero) 679, 6.
Mallersdorf, Abt Eppo 164, 2.
— , Abt Erasmus Fervaller (Per-
valer) 399,21. 442,13.
-, Abt Michael 402,16.
Mais 692, 22.
Manabir 626, 16.
Manching (Menching) 19,26. 20,34.
Mauderscheid, Gr. Dietrich 664,40.
Mangolding (Mangolting) 349, 1.
602,39.
Mangoldslein 235, 13. 237, 17. 25.
516, 28.
Mannheim (Monheim, Monhevm)
261,30. 536,10.
Mansfeld (Mod 8 veld), Gr. Gunther
664, 36.
Mantichinga 8. Merching.
Mantua (Montua, Mod taw) 45, 31.
412,30. 415,6. 672,39. 674,17.
— , Mkgr. Fried rich I. Gonzaga
412,30. 415,5. 672,38.674,17.—
Seine Gem. Margarete v. Bayern-
MGnchen 411,21. 412,28.29. 672,
9.38.
— ,Hrz. LudwigIII.Gonzaga371,14.
— , B. Garsendonius (Gaffidonius,
Gaffidamus) 187,9. 505,26. 881,3.
974
Marbach 195,19.
Marburg (Marpurg, Margkberg) i. H.
206,3. 259,34. 271,7. 532,19.
544, 12.
March (Maraha, Marchia, Marich),
Fluss 168,14. 728,19. 758,41.
765,11. 804,15.16.
Marchegg (March eck) 761, 13.
Marchesinua, Johannes 298,9.39.
Marchfeld 761, 11. 765, 12.
Marchia s. 1. Brandenburg, 2. March
und 3. Windische Mark.
Marcho, Priester 860, 32.
Marchotr (kein Ortsnaine, verstum-
melt aus: markfutter) 884,4.
Marchtal, Gr. Adalbert 125, 1. 4.
481,32.36.
Marck Durnitz (Marck During)
822, 37.
HI. Marcus (Marx) 33, 44. 36, 3. 8.
83.36. 469,35.
Mareit (Moritt), Glraf v. 192,7.
HI. Maria Aegyptiaca 878,35. 879,21.
HI Maria Magdalen a 737,6. 878,
34. 879,11. 912, 19.
Maria-Eck 618,31.
Sel. Marianus 99, 16.
Maria- Worth (Wert, Wertse) bei
Klagenfurt 861,27.
— , Propst Friedrich 880, 3.
Marienberg bei Boppard 279, 28.
HI. Marinus (Maurus) 62,30. 79,12.
736,31.
Marius, Caius 49, 26.
Mark s. Brandenburg.
Markomannen (Marchmani) 25, 21.
33.37. 455,15.
Maroltinger, Rudolf 652,20ff.
Mars 4, 5. 36, 26. 29.
Marschalk, Heinrich 619,30.
Marsipolis s. Merseburg.
Marsirius 100,29.
HI. Martha 878,35. 879,11. 13.
HI. Martinus 11,4. 6, 130, 2 ff. 131,
1. 137,5. 161,32. 192,12. 221,
22. 265,1.17. 266,22. 363,31.
369,21. 385,4. 387,15. 390,7.8.
394,28. 395,4. 396.21.28. 397,
27.31. 398,5.15. 399,7.20. 401,
9. 402,13.25. 417,27. 466,30.
483,24. 487,17. 539,14.28. 615,
37. 620,39. 636,7. 638,4. 639,
17. 642,32. 644,17. 650,35. 675,
10. 721, 9. 897, 10.
Martinus (Polonus) 6,24.
Masovien (Maschoria, Mosovia) 760,
7. 17. 842, 15.
Massenhausen (Massenhausen) 372,
9. 578,10. 621,32. 629,33.
HI. Maternua 132,5.
Mathfrid (Machfrid), Gr. in Loth-
ringen 115,27. 477,24.
Mathland s. Machland.
Matsawe s. Machow.
Matsch (Amacia), Gr. Gaudentius
834, 13. 835, 34.
Mattighofen (Mathahofen) 861,23.
Mattsee (Mattzee) 84, 13. 470, 10.
Matzen, Schloss in Tirol 337, 9. 29.
826,11.31.
Mauer(Maur,Murum) 867,31. 899,2.
Mauerbach (Murbacuni) 784, 9. 15.
Maulbronn (Maulprun) 664, 7.
HI. Mauritius (Maricz) 597,32. 718,
32. 890, 10.
Maurkircher, Friedrich s. unter
Passau, B. Friedrich.
HI. Maurus s. Marinus.
HI. Maximilian 7,40. 35,2. 36,17ff.
37,18. 51,9. 60,35. 452,16.32.
453,10. 470,6. 851,28.
HI. Maximinus 270,31. 422,19.
543, 13.
Maxlrain (Maxelrain, Magselram),
Veit v. 436, 40. 700, 3.
— , Wilhelm v. 436,36. 699,36.
Mayberg, May burg s. Mainburg.
Mecklenburg (Nickenburg), Herzoge
v. 370, 26.
— (Meckelenburg), Hrz. Heiurich
664,13.
— , Hrz. Magnus II. 664, 14.
Med ling 8. Modling.
Medlinger, Sigismund 914,8.
Megenberg, Konrad von (Conrad us
deMontepuellarum) 29,19. 55,32.
Meginolt 855,31.
Megog 8. Lech.
Meilperg s. Mailberg.
Meisenheim (Maysenhaim) 277, 7.
559, 13. 560, 20.
Meissau (Meysen), Stephan v. 769, 7.
Meissen (Misna, Meichsen^ Mark-
graftum 104,24. 363,9. 473,25.
748,18. 756, 5ff. 765,7.9. 775,4.
776, 10. 777, 20.
-,Mkgr. Albert d.Unartige 746,33.
— , Mkgr. Dietrich (Theodericus) d.
Weise 233,4. 514,30. 746,33.
— , Mkgr. Friedrich II. 291,26.
306, 12. — Seine Gem. Mechtilde
(Machtilde) 291,25. 306,12 (hier
irrtumlich Elisabeth).
-, Mkgr. Heinrich 746,32. 750,2.
— Seine Gem. Constantia 743,
17. 746,31. 748,19. 750,1. 756,6.
-, Bistum u. Bischofe 135,39. 488,
4. 547, 18. 554, 23. 664, 6.
— 975 —
Mela (Mella), Pomponius 5,26.21,1.
Melk (Medlica, Melicum) 136,34.
713,37.40. 714, 17 ff. 715, 2 ff.
716, 19. 718, 31 ff. 720, 13. 14.
894, 9.
Mellun, Herr v. 551,19.
Melun (Melitonia) 56,20. 849,3.
Memching s. Bayermiinching.
Memmingen (Maemingen,Men)ingen)
162,29. 495,28. 665,7.
Menching s. Manching.
Mennchingen s. Mercning.
Menzing s. Blutenburg.
Meran (Merania, Meronia, Merona,
Ameran) 8,37. 57,26. 60,2. 84,
29. 207,1. 309,35. 470,19. 692,
29. 835,43. 836,9. irrtumlich statt
Meranien 2u6, 8. 207, 1.
Meranien (Meronia, Ameran) 199,
12. 512, 10.
— , Herzoge 8. unter Andechs.
Merching (Mantichinga, Menn-
chingen) an der oberen Paar
(vgl. Riezler, Gesch. Baierns I,
344) 11, 1. 124, 17. 36. 191, 3.
481, 31.
Mercurius 4, 4. 9.
Mering (Moring), B.-A. Friedberg
210,31.
Merinos s. Mdrnioosen.
Mernstein 339,13. 828,2.
Merseburg (Marsipolis, Merssburch,
Merspurg) 135, ISfif. 151,21.31.
485, 16. 488, 4.
— , Bistum 135, 39.
Merspurg, Bartholoraaus v 551, 11.
Mertanne, Bach bei Pflrkelgut sfid-
dstlich von Regensburg 96, 33.
Mertingen (Maerdingen) bei Donau-
worth 171,43.
Merwede (Mervedo, Mernedo), Diet-
rich v. der 325, 7. 588, 44.
Metsch (Meczch), Bernhard 552, 12.
— (Matsch), Gr. Dietrich 629,1.
630, 14.
Metz, Stadt 103, 17. 134, 17.
— , Bistum u. Bischofe 268,14.29.
541, 11. 34. 664, 4.
— , B. Adalbero (Albrio) 173, 12.
— , B. HI. Arnolfus 81,7. 105, 12.
— , B. Pirminius 67,27. 465,20.
Metzach, Hans v. 551,6.
Meysen s. Meissau.
HI. Michael 71,31. 84,14. 140,39.
141,8.17. 144,35. 470,10. 695,
33. 855, 13. 14.
Michaletus (Segato) 836, 23 ff.
Michelspeck, Erasmus 436. 35. 437,
20. 23. 700, 7. 28.
Michow s. Maichau.
Milhaim s. Mulnhaim.
Milotus, bohmischer Hauptmann
766, 20. 21.
Miltzl, Wolfgang 899, 7.
Mindel, Fluss 19, 20. 20, 29.
Mindelheim 19,20.
Minden, Bistum 664,5.
— , B. Bruno 134,7.
— , B. Dietrich Kagelwit (Gugel-
weit) 321,37.
Mindorfer (Mumdorffer), Christoph
379,25. 632,12.
Mistelbach (Mistlpach), osterr. Adels-
geschlecht 728, 24.
Mitterdorf (Mittendorff) in Ober-
steiermark 884, 15.
Mitterfels 329, 24. 407, 13. 668, 29.
670, 38.
Moatbert (Moabertus) 854, 5.
Modoecia s. Monza.
Modrar, Georg 815, 23.
, Paul 815, 44.
Modling (Medling) bei Wien 741,
22.23. 747, 7 ff. 751,36.
Mohringen (Moringen, Meringen)
auf den Fildern 183,2.
M6rmoosen(Mermos) 383,20. 635,7.
Mors ^Mors), Gr. 280, 25. 562, 4.
— (Boyr8a,Woyrsa),Gr.(Friedrich)
v. 328,34. 592,50.
— (Mors), Gr. Jakob 664, 28.
— (More), Gr. Nikolaus 664, 28.
Morsperg, Peter v. 821,33.34.
Moesien, Moesier 25, 18. 37, 13.
449, 11
Moganus s. Main.
Moldau (Multavia), Fluss 727,38.
Molim, Heinrich v. 551,29.
Molsheim(Mol8haym), JohannUlrich
v. 534, 31.
Mondsee (Mansee) 67, 28. 78, 1.
465,36.
— , Abt Heinrich 87, 39. 468, 12.
Monheim (Monhaim) 367, 10.
— s. auch Mannheim.
Monreale (Mons Regalis) 8. Auxias.
Mons (Bergadt, Bergadum) 326, 42.
591,4.
Mons Jovis 8. St. Bernhard , Grosser.
Mons Nivis s. Schneeberg.
Monsveld s. Mansfeld.
Montecassino 73,27 142,11. 143,
12.16. 486,41. 745,40.
Montefeltro, Guido Gr.(Ferentanus)
233, 14. 23.
Monte Gargano 140,35.
Monte puellarum , Conrad us de s.
Megenberg.
— 976 —
Montferrat, Mkgr. Wilhelm IV.
(irrtiimlich : Regenger) 728, 7. -
Dessen Gem. Jutha 728, 6. 873,
2 (bier: Margareta).
Montfort, Grafen v. 626, 5. 704, 17.
— (Muntfurt), Gr. Hans 545, 17.
551, 45.
— (Muntfurt), Gr. Heinrich 408,7.
— , Gr. Hugo (Haug) 423,5. 436,15.
543,33. 628,35. 697,29. 699,31.
— , Gr. Hugo (Haug) d. J. 545, 16.
— , Ulrich 436, 15. 630, 8. 699, 31.
— (Montfurt), Burggr. v. 328, 9.
592, 13.
Montua s. Mantua.
Monza (Modoecia) 47,4.22. 460,23.
Moos (Mos), Schloss 656,32.
Moosach (Mosa, Mosacus), Fluss 19,
31. 20,38. 394, Iff. 642,4.
Moosburg (Mosaburc, Moseburc,
Moseburga, Mospurga), Stadt 61,
15. 63,2. 105,31. 106,38. 136,1.
220,17. 437,27. 474,8. 488,9.
656,11. 660,6. 695,29ff. 700,34.
701,2. 779,14. 17. 861,29.30.
863,5.31. 867,15. 878,36. 879,
24. 887, 6. 896, 9. 914, 34.
— , Props t Albeno 880, 2.
— , Propst Degenhard v. Weichs
s. unter Weichs.
— , Grafschaft und Grafen 241,1.
519,38.40. 520,6. 887,4.
Moosinning s. Forstinning.
Mordau 309,21.
Morimund 723,22. 734,42.45. 735,
34. 873, 18. 45.
Moritt s. Mareit.
St.MoritzinWallis (Agaunum) 200,8.
Morolt, Kaspar, Kanonikus zu
Freising 913,40.
Mortagne (Mortanum, Mortan),
Grafschaft 342, 32. 349, 42. 350,
36. 352,14. 412,16. 595,23. 596,
3. 605, 16. 893, 14.
Mortperg s. Mailberg.
Mosa s. Maas und Moosach.
Mosbach 280,8. 281,4. 561,25.
562, 8.
Mosel, Fluss 473, 13.
Moshamer, Thomas 551, 14.
Moskau (Moskavia), Hrz. Rostislaus
746, 24.
Mospurger, Johann 359,11. 611,35.
Muckentaler, Erhard 436,38.39.
700 8
— , Heinrich 436,38.39. 700,8.
Miihldorf am Inn 15,18. 131,10.
239, 25. 241, 23. 285, 16. 18. 287,
13. 317, 8 ff. 331,4. 384,17.23.
402.28. 483,22. 518,41. 519,2.9.
520,24. 569,24. 570,26. 583,36ff.
584,2. 593,35. 646,20. 758,12.
781,4.6. 782,2.9. 783,2. 786,10.
789, llfif. 909,11. 911,36.
MOhldorfer(Muldorfer), Gregor 432,
32. 689,31.
Muhlhausen in Thiiringen 665, 16.
Mulhausen i. E. 665, 14.
Mulinen (Mulinen), Albrecht v.
821, 26.
Mulnheim (Mulheim, Milhaim),
Strassburger Geschlecht 286, 1.
534.29. 570,2.
Munchauer, Egidius (Gilg) 387,31.
638, 18.
Miinchen (Monacum) 13, 7. 16, 14.
17, 17. 19. 20. 23. 25. 27. 29. 77,
20. 186, 3 ff. 188, 14 ff. 189, 8.
212, 8ff. 220,16. 225,12. 230,24.
234, 2. 32. 236, 28. 245, 15. 254,
30. 282,14.19. 291,23. 298,15.
300,15. 304,16. 305,4.37. 306,
7ff. 316,28. 318,8. 329,4. 330,
5ff. 331, 5 ff. 333,7.20. 334,17.
335,23.28. 336,22. 337,2. 345,
35. 346,4ff. 347,17. 356,11. 385,
5. 389,3.12. 395,35. 397,8.12.
403, 6 ff. 404,12ff. 405, 6 ff. 406,
13 ff. 407,24.26. 408,26. 409,6.
410.13. 412,24. 413,17. 418, 8 ff.
419.6.31. 420, 5 ff. 421,8.15.
424,18. 425, 9 ff. 426,6.12. 427,
1.5. 428,5. 429,4. 430,7. 431,1.
433, 6 ff. 434, 5 ff. 435, 5 ff. 437,
35. 438, Iff. 439,14. 440,34. 442,
1. 505,11. 506, 10 ff. 511,2. 514,
9. 525,38. 528,22.35. 565,49.
568,9. 573,39. 578,23. 579,6.
582.9.32. 583,24. 584,17. 593,
14 ff. 594,3.10. 595,9.28. 599,
38. 46. 600, 8 ff. 601, 17. 609, 20.
623,35. 641,25. 643,18. 644,3.
656.14. 665,23ff. 666, 8 ff. 667,
5ff. 668, 2 ff 669,10ff. 672,3.36.
673, 4. 11. 675, 23. 35. 676, 1 ff.
677,26. 678,39ff. 679,17. 680,
33.36. 681,11.13. 682,1.31. 683,
26. 684,2. 689, 6ff. 690, 3ff. 691,
8. 692,2ff. 696,23ff. 699,11. 701,
6ff. 702,3.29. 704,7.18. 773,21.
784,2. 825,24. 826,4. 841,25.
878,21. 880,17.28. 886,16. 888.
7. 898, 7. 29. 899, 11. 902, 35.
903,32. 904,22. 905,11. 910,22.
913 21. 23.
Munchendorf (Mynkendorf) 732,34.
Munster im St. Gregoriental (Sand
Gregorgental) 665, 15.
977 —
MOnster i. W., Bistum u. Bischdfe
371,7. 664,5.
— B. Heinrich v. Schwarzburg
270, 9. 542, 35.
— , B. Johann v. d. Pfalz 8. Magde-
burg, Eb. Johann.
Munsterberg, Hrz. Viktorin 415,43.
Munster-Mainfeld (Mainfelt, Mayn-
feld) 349, 37. 603, 28.
Mu hammed ^Machu metes, Mahu-
met), der Prophet 50, 30. 816, 36.
Mulnere, Gottfried, Bitter 821,25.
Multavia 8. Moldau.
Mumdorffer s. Mindorfer.
Munsteral, Friedrich v. 821, 15.
Muntfurt s. Montfort.
Munulphus s. S. Juliani Insula.
Murach, Albrecht v. 436, 34. 700, 1.
Murbacum 8. Mauerbach.
Murum s. Mauer.
Mynkendorf s. Munchendorf.
Mynprart, Lipfrid v. 619,22.
Naab (Nabba, Naba, Nab), FIusb
19,30. 20,14.52. 29,33.
Nab s. Langennau.
Nabburg (Nappurg) 289, 16. 571,22.
Nabzdan, Dlohonil v. 240,2. 758, 31.
Naem s. Znaim.
Nahe (Naw), Fluss 277, 6. 559, 12.
Namur, Gr. Heinrich 167,20.
Nandoralbense cast rum s. Belgrad.
Nannhofen (Nannhofen) 413, 33.
414, 4. 673, 22.
Narbonne (Narbona) 36, 18. 37, 6.
60,34. 452,21. 851,19.
Narni 140,7.
Nassau, Grafen 270,13. 423,2.
542, 38. 543, 31. 545, 19.
— , Gr. Adolf 423, 6. 543,34. 551, 16.
— , Gr. Engelbrecht 327,5. 591,7.
— , Gr. Johann 664,25.
-, Gr. Philipp 423, 6. 543, 34. 551,
17. 664,25.
— -Saarbriicken, Gr. Johann Lud-
wig I. 280, 1. 561, 17. — Seine
Gem. (Omelia, Amelia statt) Elisa-
beth 280,1. 561,17.
Nas8enfus8 (Nazzanauz, Nazzenwz)
884,40.
-, Otto v. 884,12.
Nassereit 646,44.
Natternberg(Naterberg) 14,25. 16,6.
244,31. 245,9. 320,10ff. 329,27.
523,9.25.526,7.585,34. 671,5.
Natulia 8. Analolien.
Naubenburch(verderbtaus: Niwen-
burch) s. Cittanuova.
Nauders (Mutters) 692,22. 693,3.29.
Quellon a. ErCrtorangen N. F. III.
Naumburg (Neimburg, Numburg)
Bistum 664, 6. 914, 27.
Nazzanauz, Nazzenwz s. Nassenf uss.
Neapel (Neapolis , Napls) 34, 19.
232, 13.19. 281,5. 435, 18. 455, 30.
489,29. 496,16. 513,3. 514,22.
562, 10. 645, 25. 30. 698,32. 741,
5. 18. 805, 31.
— , Kg. Karl I. v. Anjou 8. Sizilien.
— , Kg. Karl d. Kleine 823,3.
Neckar (Necarus), Fluss 21,4.5.
285, 10. 569, 13. 780, 27.
Negro ponte (Nigrapunt) 369, 35.
Neideck 339,13. 828,2.
Neidegker, N. 899,1.
Nemburg, Gr Friedrich 664,27.
Nepfing, Bernhard v. 619,35.
— , Friedrich v. 619,35.
Neroberga = Niirnberg 30,48.
Neszmely (Nesmel) 798, 1.
Neuberg (Newnburg) in Steiermark
768, 18.
Neubeuern (Pewren) 220,11. 509,40.
Neuburg (Netraburga) a. D. 146, 5.
316,41. 351,1. 352,26.33. 353,
25. 35. 354,29. 358,28. 32. 402, 4.
604. 14. 605, 31. 38. 606, 27. 656,
20. 657,2. 661,24.25. 695,35.
696, 12. 14.
— (Newnburckh) am Inn 245,1.3.
523, 18.
— (Neunburc, Neuburk) an der
MangfaU,Gr. Siboto (Seyfrid) 187,
11. 202,25. 505,27. 881,5. 883,1.
Neuburga Claustralis s. Kloster-
neuburg.
Neudorf (Newdarf, Noewendorff) in
Niederosterreich 741,23. 870,23.
Neuenahr(Newenar),Gr.N.v. 664,25.
— (Nuwenar),Gr.Gumprecht551,35.
— , Gr. Wilhelm 551,35.
Neuhausen in Niederbayern 329, 26.
346,27. 600,35. 671,2.
Neuhauser (Newnhauser), Dr. Joh.,
Rat Hrz. Albrechts IV. 421,8 ff.
422,6. 677,20.23. 690,8. 691,28ff.
Neuhofen (Nuivanhova) 865, 19.
Neukirchen zum hi. Blut 329, 22.
409,2. 669,26.
Neumarkt (Novumforum) i. Opf,
15,13. 189,8. 255,7. 274,13. 276,
11. 280,14. 281,3. 429,12. 434,16.
443,23 (Neomartum). 529,32. 556.
22. 558,35. 561,29. 562,8. 682,24.
— (Novumforum) a. d.Rott 399, 23.
442.15. 657,21.
Neunburg (Newburg) v. d. Wald 274,
38. 276, 2. 12. 280, 14. 557, 5.
558,25.36. 561,29.
62
— 978 —
Neuneck, Hans v. 620,1
Neiiss (Nuscia , Nusia , Nussia,
Nuss) 77,26. 269,27. 270, 4 ff.
464.20. 542,25.40. 543,2. 841,37.
Neustadt (Nova Civitas) a. Aisch
268,3. 366,17.25. 541,3. 617,31.39.
- a. D. 20,8. 40,43(?). 345,25.
348,41.44. 349,17. 405,17. 599,
36. 602,29. 32. 603,11. 667,8.
Neustift (Novacella, Newenstift)
61,34. 62,30. 79,13. 165,42. 394,2.
498,14. 679,21. 736,28. 872,2. 877,6.
-, Propst Engelschalk 880,5.
— , Propst Johann 914, 17.
— , Propst Konrad III. Aigelshaymer
394,8 (hier irrtumlich: Ulrich).
421,24. 911,6.
Neutra (Nitraba, Nytraba) 37, 14. 36.
37. 453,8.
Newburgum Forense s.Komeuburg.
Neydecker 696,18.
Niderkolnpach 8. Unterkollnbach.
Nidernpach s. Langenbach.
Niederaltaich (Altach Inferius) 9,8.
11,36. 66,15. 67,23.27. 83,30.
133.16. 145,28. 146,8.10. 394,23.
465.21. 470,13. 471,18. 488,3.
494,8. 642,16. 734,15.
— , Abt Erchembert (Archenbert)
133. 17.
— , Abt Godehard s. Hildesheim,
B. Gotthard.
-, Abt Wolfgang Pausinger 372,21.
621,31.
Niedermotzing 20, 9.
Niederschonenfeld (SchSnfeld) 332,
17. 340,6. 346,31. 595,18. 600,40.
Niederstimm 20,33.
Niedersulz (Niedernsulcz, Sulcz)
740,32. 742,13.
Hl.Nikolaus 83,29. 161,28. 212,11.
237,27. 404,11.
Nikolaus, Kardinal v. St. Peter
807, 40.
Nikopolis (Nicapolis) = Bchiltorn
(Schiltaw) in Bulgarien 258,19.
534,11. 790,26.
Nil, Strom 223, 15. 224, 22.
Nimwegen (Noviomagus) 100, 26.
105, 32.
Nino (Ninus) 9,2. 63,35. 64,16ft.
465, 7.
Nitraba s. Neutra.
Nittenau (Nittau) 240,10. 519,14.
760, 27.
Nordlingen 263, 12. 349,48. 538,10.
603,34. 628,25. 634,31. 665,7.
687. 18.
Noewendorff s. Neudorf.
HI. Nonnosus 62, 22. 882, 16.
Nordgau (Norcka, Norka, Norika,
Norikau, Norkau) 447,16. 450,
16 ff. 466, 12. 484, 15. 515, 21.
529,31. 530,37. 584,27. 666,15.
696, 2. S. auch Noricum.
Nordhausen (Northausen) 665, 16.
(Norica), Norika, Norka = Bayern
479, 33. 487, 22. 25. 849/24.
Norica, Norika = Regensburg 450 ,
10. 455, 26.
Noricum = Nordgau (Norcau) 22,30.
24,18.19. 31,37. 73,34. 255,7.
256, 22. 260, 33.
= Noreja 49,21.
— = Oberpfalz 434,17.
— sonst — Bayern.
— ripense (Norica ripensis) 38, 7.
39,17. 49,15.30. 77,22. 83,37.
Noricus = Regensburg 22, 29. 29,9.
16. 41, 14.
Noriker 23,3. 29,12.24.25. 31,35.
41.7. 42,8. 43,4.10. 44,23. 49,
6ff. 50,26.42. 76,6ff. 125,27.
Normannen 105,31. 106,20. 107,
lift. 108,9. 474, 8 ff. 477,10.
-, Kg. Gottfried 107,27. 474,23.25.
_ Dessen Gem. Gisila 474, 23.
— , Kg. Siegfried 107, 27.
Norwegen 274, 12. 276,9. 558, 31.
Nothafft, Heinrich 348,18 ff. 349,2 ff.
350.20. 534,2. 602,21 ff. 603,4 ff.
604,7.
— , Jorg 436,31. 699,38.
Notscherf (Nothaft, Notschaft), Er-
hard 432,32.44. 689,31.
Novacella s. Neustift.
Nova Civitas s. Neustadt u. Wiener-
neustadt.
Novara (Novaria) 504, 7.
Noviomagus s. Nimwegen.
Nureneck, Hans v. 619,25.
Nurnberg (Noricum Castrum, Mons
Noricus, Norixberg), Stadt 7,34.
16,38. 23,1.2. 30,41. 31,17ff.
32,1 ff. 33,1 ff. 88,18. 162,9. 170,7.
238, 13. 266,6. 275,42. 280,16. 17.
296.31. 300,14. 347,3. 367,13.
376,1. 380,16. 381,13. 382,1.
388,10.27. 393,5.17. 420,11. 426,
16. 26. 432, 5. 8. 439, 30. 33. 440,
14. 447,18. 495,16. 518,2. 539,
34. 550,16.19. 554,24. 558,16.
561.32. 579,6. 580,28. 601,5.
618.21. 623,40. 628,23. 632,38.
633.22. 638,34. 641,26. 663,28.
665,7. 681,3. 703, 2 ff. 746,10.
747,27. 762,39. 773,3. 776,28.
777, 6. 12. 904, 5. 909, 9.
— 979 —
Nurnberg, Burggrafschaft u. Burg-
grafen 248,16. 316,24. 432,4.
525,17. 535,21. 583,18. 752,7.
762,43 765,26.
— , Burggr. Friedrich IV. 287,19.
290,3. 570,32. 572,36. 782,8.
— , Burggr. Friedrich V. 258, 10.
— , Burggr. Johann I. 356, 19 (hier
irrtuml.Friedrich). 584,10. 609,26.
— , Burggr. Konrad I. 187,12. 505,
28. 881,6.
— , Burggr. Konrad II. 745,27.
Nuivanhova s. Neuhofen.
Nunnenberg, Nunnenwerd a.Frauen-
chiemsee.
Nuscia, Nusia,Nus8,NuBsiaB.Neu88.
Nu 88 berg (Nusperg), Schloss 418, 4.
675, 20.
— (Nusperg), Johann v. 414,28.
417,33. 674,8. 675,15.
Nussdorf (Nusdorf) bei Wien 709,32.
710,7. 711,25.
Nymwegen s. Nimwegen.
Nytraba 8. Neutra.
Oberacker, Ernst 552, 20.
Oberaltaich (Superius Alta) 15,31
(irrtumlich Inferius). 219,10. 229,
25. 301,9 (irrtumlich Inferius). 10.
513,13.
Oberbuch (Richkerespuch) 872,6.
Oberdorf, Friedrich v. 551,23.
Oberehnheim (Oberen Ehenhaym)
665, 14.
Oberenpach 8. Langenbach.
Oberfdhring (Fering, Veringa, Ve-
ringen) 10,29. 13,6. 61,16. 116,
3.25. 186, 2 ff. 505,8. 854,22.
862,5. 863,33. 878,19. 880,16.27.
Oberhaimer, Bolmer 551, 13.
Oberhammer (Oberhamer) , Hans
551,6.
— , Othmar 551, 7.
— , Otto 391,2. 640,8.
Oberhauser, Gebriider 607,3.
-, Jorg 607,11.30.
Obermais (Maies, Mayes, Castrum
Maiense) 8,33.37. 57,25. 58,23.
26. 59,2.6. 64,31. 65,17. 84,29.
119,18.22. 480,38. 850,26. 851,5.
852, 13. 856, 9. 863, 15. 19.
Obermotzing 20,8.
Obernberg 161,34.
Oberndorf a. Donau 198,3. 508, 17.
— bei Ebersberg 867, 19.
Oberndorf er, Oswald, Burgermeister
v. Landshut 396, 3. 398, 19. 643,
21. 644, 18.
Obernstein (Oberenstain), Enich v.
545, 25.
— , Melchior v. 545,24.
Oberstimm (Stim, Stym) 19,25.
20,33. 100,19.
Oberwesel (Besel, Besell) 279, 29.
561,16.
Obrigma, Obrincus 26,13.
Occam (Okani), Wilhelm v. 298, 13.
Ochsenstein, Grafen v. 771,17.
— , Gr. Johann 821,11.12.
Ocius (Otzlein), kaiserl. Hauptmann
753,6.
Octavianus, Eardinal s. Rom, Papst
Viktor IV.
Odenwald (Ottenwald) 21,6.
Oder (Odera), Strom 35, 13.
Oedenburg (Odenburg) 761,31.
Oeningen, Gr. Kuno 172,28. —
Seine Gem. Richlind (Richilint)
172. 30.
Oesterreich, Oesterreicher 10,3. 11,
20. 12,17.28.38.40. 18,7. 49,7.
61,22. 77,21. 101,19. 104,23.
136,32. 146,3. 158,30. 168,12.
176,43.45. 177, 19 ff. 178, 7 ff.
179, Iff. 207,12. 222,36. 230,10.
13. 233, 29. 236, 23 ff. 238, 10.
239.3. 240, 3 ff. 241,15.23. 245,
19. 23. 246,6.21. 255,17. 281,18.
282, 29. 32. 285, 17 ff. 286, 2 ff.
288,19. 289,39 ff. 290,2. 304,18.
23. 310,21. 311,13. 312,16.21.
313,1.10. 317,7 ff. 329,35. 330,2.
359, 36. 364, 9. 367, 1.30. 389,22.
30. 390,30. 392,9. 408,3. 411,3.
425,14. 426,4. 453,6.12. 464,19.
471,22. 473,25. 488,13. 499,3.
501, 8. 502, 7 ff. 513, 7 ff. 517 , 28.
32. 518,17. 519,28.520,14.521,5.
523,35. 524, 2 ff. 569,22.32. 570,
4ff. 572,29ff. 573,13. 581, 27.
584.4. 610,24. 618,13. 623,33.
639,6.9. 640,32. 647,7. 664,10.
686,21. 28. 703,4. 707 ff.ff. 851,25.
865,3.19. 866,15. 867,36. 868,
28. 883,29. 884,4. 885,14.28. 886,
11.12. 892,32. 893,31. 894,2.7.
897,17. 899,18. 25. 903,10. 910,28.
— , Mkgr. Adalbert (Albertua) d.
Siegreiche 715,7 ff. 716,9 ff. —
Seine Gem. Adelheid 715,29- —
Sein Sohn Luitpold (Leopold)
715, 21.31. 716,9.15. — Dessen
Gem. Frowiza 716, 18.
— , Mkgr. Adalbert, Sohn Mkgr.
Leopolds III. 728,30ff. 733, 12.
62*
— 980
Oesterreich, Hrz. Albrecht I. s. u.
Deutschland, Kg. Albrecht I.
— , Hrz. Albrecht II. 293,3. 304,17.
312,4. 316,31. 574,30. 581,26.
778,29. 785,12. 787, 6 ff. 788,2.
789,27.37. — Seine Gem. Johanna
v. Pfirt (Pherretum) 303, 8. 304,
17. 581,26. 787,13. 15. - Seine
Tochter Katharina 787, 10.
— , Hrz. Albrecht III. 405,8. 666,
42.43. 787,9. 789,36.37. 790,
1 ff. 818, 6. 9. 823, 12. — Seine
1. Gem. Elisabeth v. Bohmen
790,3. — Seine 2. Gem. Beatrix
v. Niirnberg 790,4.
-, Hrz. Albrecht IV. 320,4. 360,
34. 585,19. 613,27. 790, 5 ff. -
Seine Gem. Johanna v. Bayern-
Holland 320,4. 585,19. 790,33.41.
— , Hrz. Albrecht V. 8. Deutsch-
land, Kg. Albrecht II.
-, Hrz. Albrecht VI. 261,17. 271,
19. 537,21. 831,4. 842,22ff. 843,
2 ff. 844, 1 ff. — Seine Gem. Mech-
tilde s. unter Wurttemberg, Gr.
Ludwig I.
— , Mkgr. Ernst d. Eiserne 715,31.
716,20 ff. 717,40.44. 718,2 ff. 719,
20. 720,15. 721,23.- Seine Gem.
Mechtilde 718.33. — Sein Sohn
Landgr.Albrecht 718,35. 719,40.
720, Iff. 72l,23ff. 723, 13. -Seine
Tochter Judith 718,35.
— Hrz. Ernst v. Steiermark, Karn-
ten, Krain 533,15. 790,18. 818,
12. 822,36. 824, 4 ff. 829,5. 842,
12 ff. 844,40. — Seine 1. Gem.
Margarete v. Pommern 842, 13.
— Seine 2. Gem. Zimburgis (Zin-
burgis) v. Masovien 842,15. — Sein
Sohn Ernst 842, 20. — Sein Sohn
Leopold 842,20. — Sein Sohn
Rudolf 842, 20. — Seine Tochter
Alexandra842,19. - SeineTochter
Anna 842, 20.
— , Hrz. Friedrich I. 740,22 (irrig:
Heinrich). 741,3. 742,18ff.
— Hrz. Friedrich II. der Streitbare
229,16.21. 230,8. 513, 4ff. 743,
16. 746,5.32. 747,1. 748, 2 ff.
749,lff. 750,lff. 751,2ff. 752,lff.
753, 5 ff 754,12ff. 755, Iff. 885,
26. — Seine 1. Gem. Agnes
v. Meranien 204, 34. 748, 40. 753,
15. — Seine 2. Gem. Gertrud
v. Braunschweig 748, 2 ff.
— , Hrz. Friedrichd.Schone,Gegen-
konig Ludwigs des Bayern 15,20.
254, 34. 283, 9 ff. 284 , 1 ff. 285, 1 ff.
286, 1 ff. 287, 15 ff. 288, 4 ff. 289,
2ff. 290,12.17. 312,5. 529,15ff.
568,26ff. 569, Iff. 570, 2 ff. 571,
5ff. 572,24ff. 573,7.12. 774, 28.
775, IS. 778,29. 779,8. 780, 2 ff.
781,3ff. 782,lff. 783,15ff 784,3 ff.
785, Iff. 786,1. 890,16.— Seine
Gem. Elisabeth v.Aragonien 783,
23. 786, 1.2.— Sein Sohn Fried-
rich 786,2.
Oesterreich, Hrz. Friedrich III. 787,
9. 789,26ff.(teilweise verwechselt
mit Friedrich IV.).
f Hrz. Friedrich IV. mit der
leeren Tasche, Gr. v. Tirol 258,
14. 336,15ff. 337,llff. 338, 3 ff.
339, 2. 340, 3. 535, 14. 589, 29 ff.
(verwechselt mit Friedrich III.).
818,12. 822,36. 824, 4 ff. 825, Iff.
826, 14 ff. 827, 4 ff. 829, Iff. 830,
Iff. 831,34. — Seine 1. Gem.
Elisabeth v. d. Pfalz 258,14. 535,
13. 789, 32. 830, 12. — Seine 2.
Gem. Anna v. Braunschweig 830,
7 (hier irrtumlich: Margarete).
24. — Seine Tochter Elisabeth
789, 29. 830, 8. — Seine Tochter
Margarete 830, 15. 18. — Sein
Sohn Wolfgang 830f 17. — Seine
Tochter Hedwig 830,21.
— ., Mkgr. Heinrich I. d. Starke
136,34. 714,19ff. 715, 5 ff. -
Seine Gem. Swenhilde 715, 7.
— , Hrz. Heinrich Jasomirgott s.
unter Bayern, Hrz. JHeinrich XI.
— , Hrz. Heinrich d. A. v.Modling
729,24. 733,6. 741,20.23. 742,
Iff. 747,5.22. — Seine Gem.
Iteitza 742, 14. 16.
— , Hrz. Heinrich d. J. v.Modling
742,14.17. 747,5.23.
— Hrz. Heinrich der Grausame
743,16. 746,5. 747,19ff. 748,3.
— Seine Gem. Agnes, hierRicharda
v. Thfiringen 747,24.44. 748,4.
— Hrz. Heinrich, Bruder Friedrichs
d. Schonen 15,20. 286,20. 287,
2.30. 289,8. 293,2. 570,14.37.
571,15. 574,29. 778,30. 780,6.
781,31. 782,15.19. 783,7. 786,9.
— Seine Gem. Elisabeth Grafin
v. Virneburg 780, 5. 786, 12.
— Hrz. Hermann, Mkgr. v. Baden
229,5. 233,27. 515,2. 748, 10 ff.
755,20ff. — Seine Gem. Gertrud
747,43. 748,5 ff. 753,10. 755, 18 ff.
759,36. — Sein Sohn Friedrich
233,27. 515,1. 748,12. 765,24.
981
Oesterreich, Hrz. Johann Parricida
768,18. 777,25.32. 778,13.
— . Mkgr. Leopold I. derErlauchte
713,33. 714,19.20. 715,10. —
S.Gem.Richarda 713,41. 714,13.
— , Mgr. Leopold (Liutpoldus) II.
d. Schone 158,32. 718,34. 719,
20ff. 720,3ff. 721,llff. 728,9.
— Seine Gem. Itha 160,2. 494,
11.18. 720,15.
— , Mkgr. Leopold I II. derFromme,
der Heilige 12,25. 160,2. 162,
37. 164,36. 165,33. 166,1. 167,
17. 175,25. 494, 11. 495,36. 497,
20. 498, 12. 500, 9. 720, 23. 721,
34 ff. 722, Iff. 723, Iff. 724,18.26.
725,27.41. 727,13.25. 728, 8 ff.
729,1. 732,36. 733,8. 734,21 ff.
738,35. 872,39. — Seine Gem.
Agnes 722,21ff. 724,27. 725,28.
726,5ff. 727,11 ff. 728,45. 872,39.
— Sein Sohn Ernst 734,21.
— , Mkgr. Leopold IV. s. unter
Bay era.
— , Hrz. Leopold V. d. Tugend-
hafte 729,24. 733,6. 739, 12 ff.
740,5 ff. 741, 1 ff . 742,3 ff. — Seine
Gem. Helena 740,20. 741,2.
— , Hrz. Leopold VI. d Glorreiche
225,4.. 510,26. 740,22. 741,4.
742, 19 ff. 743, 4 ff. 744, 1 ff. 745,
5ff. 746,2ff. 747, 12 ff. 748,32.37.
749,1. 754,42. — Seine Gem.
Theodora 743,13. 746, 3. 31. 747,
34. 750,3. 751,15. 755,8. - Sein
Sohn Leopold 743, 16. 746, 4.
747, 11.
— , Hrz. Leopold, Bruder Friedrichs
d. SchSnen 283,26. 284,3. 285,
34. 287,6.15. 288, Iff. 289,33.
292,J8ff. 568,35.39. 569,36. 570,
19.30. 571, Iff. 572,23.573,24.
574,14.27. 778,29. 780, 12.16.
782, 4. 24. 786, 4. — Seine Gem.
Katharina v. Savoyen 7^6, 7.
— , Hrz. Leopold III. 334, 29. 335,
1.6. 336,3. 787,9. 790,2. 818,5ff.
819,12ff. 821,11. 822,21ff. b23,
1.5. 824,8. 842,7.12. — Seine
Gem. Viride Visconti 818,11.—
Seine Tochter Elisabeth 818, 13
822 37
— , Hrz. Leopold IV. d. Dicke 259,
32. 532, 17. 533,27. 818, 12. 822,
36. 823, 5 ff. 824, Iff. — Seine
Gem. (Katharina) v. Burgund
823 6
, Hr. Otto d. Frdhliche 293,2.
300,26. 303,9. 331,1. 574,29. 593,
24. 778,30. 785, 12. 786,15. 787,
4 17. — Seine 1. Gem. Elisabeth
v. Niederbayern 247,25. 330,44.
524,35 593,23. 78f>, 16. — Seine
2. Gem. Anna v. Bohmen 786,17.
— Sein Sohn Friedrich 303,10.
787, 4 ff. — Sein Sohn Leopold
303,10. 787,4.17.
Oesterreich, Hrz. Rudolf II. 768.
11.14. 777,23. — Seine Gem.
Agnes v. Bohmen 768, 14. 777£1.
— , Hrz. Rudolf III. 8. unter Bohmen,
Kg. Rudolf.
-, Hrz. Rudolf IV. 310, 12. 23.
311,13. 312,4.36. 316,31. 317,
3ff. 333,1. 583,27ff. 5S4, 1. 787,
9. 21. 788, 1 ff. 789, 12 ff. — Seine
Gem. Katharina v. Luxemburg-
BShmen 311,15. 789,23.
— , Erzhrz. Sigmund, Gr. v. Tirol
85,7. 219,2.7. 370, 24. 375,7.
378, 22. 379, 36. 384, 3. 423, 13.
424,15.29. 439,21. 544,1. 548,
20. 554,14. 625, 15. 627,35. 630,
11. 632,8.19. 635,29. 678,17.
684, 6. 686, ftff. 702, 36. 830, 6 ff.
831,30.33. 832,5 ff. 833,16ff. 834,
5.841,19ff.842,lff.843 2ff.844,lff.
906,6. — Seine l.Gem. Eleonora
v. Schottland 85, 12. 832, 5. 833,
29. — Seine 2. Gem. (Katharina i
v. Sachsen 424,16. 678,18. 833,
31. 841,19.
— , Hrz. Wilhelm v. Steiermark 790,
23. 818,12. 822,35. 823,1. 824,3.
— Seine Gem. (Johanna) v. Neapel
823, 3.
dtlinger s. Ottlingen.
dtschleut 8. Etschleute.
Oting, Otinga, Otting, Ottinga s.
A 1 totting.
Ottingen (Oting, Oting), Stadt 385,
16. 636, 14.
— , Grafen 255, 32. 530,11. 626,12.
— , Gr. Ludwig. Seine Gem. Jutta
(Gutta) v. Oesterreich 778,32.
~, Gr. Ludwig 349,46. 603,33.
629, 17. 664, 35.
— , Gr.Ulrich 349,46 603,33.664,35.
— iRecia), Gr. Wilhelm 349,46.
603,33. 896,4. - Seine Gem.
Beatrix 896, 4.
— , Gr. Wolfgang 629, 18.
-, Grafin 631,7.
Ottlingen (der Etlinger, Otlingcr,
Ottinger), Konrad v. 252, 33. 42
516,37. 528,31.
Ofen s. Budapest.
Offenburg 665,12.
— 982 —
OffenstetterfOffensteter), Degenhard
436.29. 699,37.
Oh (?), Fluss 19, 36. 20, 40.
Ollern (Alaeren, Alarun) 867,36.
868,27. 895,14.
Olmiitz (Olrauncz), Stadt 740, 14.
742,9. 777,11.
— , Bistum 759, 18.
— , B. Bruno 764,36.
Oppenheim (Oppenhaym) 260, 42.
535,7.
Oratius 8. Horatius.
Orleans (Orlion, Orliens, Aurelianis),
Herzogev. 340,28. 343, 3 ff. 596,
8ff. 648,7.
— , Hrz. Markus (Marx) 400, 17.
645, 13.
Oronius 36,35.
Orosius 6,19. 447,19.
Orpe s. Ospo.
Orsini (de Ursinis), Kardinal 326,30.
590, 33.
— , Jutha v. 768,6.
Ortenburg (Artenberg, Ortenberg),
Grafen 367, 35. 619, 4. 626, 4.
-, Gr. Jorg 629,24.
— , Gr. Otto 884, 7.
— , Gr. Sebastian 387,33. 629,25.
— , Grafinnen v. 631,13.
Ortwin (Ortuinus), Propst 880,2.
Osnabruck(Osneburg), bistum 664,5.
Ospedaletto (Hospitaliolum) 838, 34.
Ospo (Orpe) 870, 19.
Osterhofen 12,24. 79,20. 156,1.4.
163,33.34. 321,41. 466,8. 491,
16. 19. 586, 15.
Osterland = Ostmark 471,8. 703,18.
Ostermiething(Ostermundiga,Oster-
muntinga, Ostermunting) 153,11.
490. 30. 866, 24. 868, 29.
Ostfranken (Osterfranken) 88,22.
104,43. 106,9 ff. 107,7. 468,32.
473,35. 474,4. 476,3. 476,17.
— , Gr. Ratolf 97,21.
Ostervand (Ostervandia), Grafschaf t
328,39. 593,6.
Ostfriesland, Gr. Emim 552, 17.
Ostgoten (Ostergoten, Ostrogothi)
28, 12. 34, 18. 42, 7. 450, 6. 455,
24.31.
— , Kg. Theoderich (Detricus de
Verona, Dietrich, Thedricus von
Bern, Peren) 8, 3. 34, 11. 38, 20.
39,4.8. 454,15ff. 455, 2 ff.
— , Kg. Walamir (Walmer) 455,14.
Ostia, Kard.-Eb. Hugolinus 223,6.
Ostmark, Markgrafen s. unter
Oesterreich.
Ostsee (Mare Baltheum, Mare Lu-
bicense) 104,25. 757,4.
Otelsteten,Ottlstetten s. Edelstetten.
HI. Othmar 172,13.
Otkarius (Ockarius,Okarius), Grund.
von Tegernsee 74,28.33. 75,13.
39. 77,15. 463,18ff. — Deasen
Sohn Grimaldus 75, 5.
Otpert, Richter 856,22.
Ottenburg ( Ottenberg) 61, 37. 188,
13. 506,19. 883,23. 884,19.
Ottensheim (Otmanshaim) 743,41.
Ottenstein, Herren v. 728,27.
Ottenwald s. Odenwald.
Otting (Otinga) bei Waging 82,5 ff.
Ottinger s. Ottlingen.
Oytha (Oytta), Heinrich v. 790,10.
Paar (Parma), Fluss 19,26. 20,34.
Paderborn ! Padebrunna) 32, 19.
Padua (Patavium, Padaw) 16, 16.
260,21. 330, 22. 533,31. 593,26.
806, 13. 835, 22.
— , Franz v. s. Carrara, Franz v.
Pahl (Pal) 193,22. 419,13. 435,33.
439.27. 676,21. 699,15. 702,41.
Parbinger, Dr. Georg, Kanonikus
7U Freising 911,2.
PatzingenPelchinger)359,10. 611,34.
Paige 8. Persenbeug.
Palatinus, fabelhafter Stammvater
der Pfalzgrafen bei Rhein 23,20.
Pallas 492, 2.
Pallhausen (Pallenhawsen) 879,15.
Palma 171,9.
Palzing (Paltzigen) 884, 26.
Pang (Pangn), Friedrich v. 879, 42.
HI. Pankraz 863,23.
Pankraz,Meister,Dechant zu St.Veit
in Freising 690, 7. 14.
Pannonien, Pannonier 10, 3. 18, 7.
11. 21, 11.31.36. 24,6. 25, 18.
28,4. 31,7.8. 35,7.10. 36,21.
37, 11. 39, off. 41,5.8. 44,25.
49,6.40. 52,20. 76,48. 85,18.
101,13ff. 102,11. 104,42. 105,5.
136,15.21. 156,23. 167,25. 170,
13.24. 171,23. 207,4. 244,17.
450.28. 452, Iff 453,6. 454,18.
25. 455,3. 461,18. 462,1.5. 464,
12. 471,9.10. 473,34. 715,21.
851,22.
— , Landvogt Matrinus 454, 21 ff.
455,2.9.
HI. Pantaleon (Panthaleon) 84, 18.
470,11.
Papia 8. Pavia.
Papirius Carbo, Cneius 49,22.
— 983 —
Pappenheim (Pappenhaim) , Mar-
schall v., Alexander 436,12.25.
699 28 35
-, Heinrich 187,13. 505,30. 881,8.
— , Heinrich 552,9. 553,38.
Parau, Wolfger v. 749, 18. 19.
Paring (Paring) 14,3. 213,37.39.
Paria 61,33. 108,10. 109,20. 112,
29. 114,20. 291,11. 298,9. 343,6.
344,5. 476,16. 596,12. 598,13.
21. 714,6. 723,22. 734,30.
— , Grafen v. 833,27.
Parkatein (Pargatain, Parichstain)
274,8. 345,41. 352,31. 556,18.
600,5. 605,35.
Parma a. Paar.
Parsberg(Pasberg)346,19. 406,22.
595,5. 600,23.
— (PaBpergk),Herrenv.'Parsberger,
(Pasperger), Adelageschlecht 427,
29. 428,12. 431,33. 682,7. 688,7.
— , Friedrich v. 880, 10.
— , Waltman v. 880,9.
-, Wolfgang v. 387,27. 638,16.
Partner 5, 13.
Pasing (Pesing) 346,6. 595,6. 600,9.
Passau (Patavial, Stadt 19,41. 35,
23. 37,13. 40,28.30. 41,14. 67,29.
83, 29 if. 84,17. 131,32. 176,44.
239,5. 250,32. 347, 37 ff. 349,23.
49. 350,3.19. 452,7. 453,7. 455,
26. 470,11.16. 483,35. 518,20.
527.14. 602,10ff. 603,17.36. 604,
6.9. 665,16. 757,24. 760,23.34.
763. 15. 856, 8.
— , Bistum u. Biachofe 18,9. 72,27.
84,15.19. 165,32. 226,18. 362,2.
427,13. 465,34. 469,32. 498,9.
511,33. 602,9. 614,23. 664,4.
718,24. 734,15. 769,14. 845,27.33.
— , B. Albrecht v. Sachaen 284,9.
287,2. 563,18. 570,17. 782,1.
-, B. Altmann 719,28. 721,31.
— ,B. Bernhard(Wernhard) v. Pram-
bach 768, 32.
— , B. Diepold (Dietpaldua, Piet-
poldus) 187,8. 188,2. 505,25.
506,16. 881,3. 883,11.
— -, B. Friedrich Maurkircher 16,41.
378, 10. 383, 10. 631, 39. 634, 36.
- , B. Friedrich v. Ottingen 388,13.
424,20. 678,21. 841,23.
-, B. Gebhard 749,14. 750,5.
— , B. Georg v. Hohenlohe 337,23.
344,28. 345,32. 598,41. 599,42.
826, 26.
— , B. Hato 857, 13.
-, B. Konrad a. Salzburg, Eb.
Konrad II.
Passau, B. Leonhard v. Laiming349,
22. 49. 603, 16. 36.
-, B. Mangold (Manegoldus) 188,4.
506,17. 883,12.
-, B. Peter 761, 1. 763, 10.
— , B. Pilgrim (Pilgrinua) 133, 15.
— , R Reginbert (Rembertua) 169,
32. 170,20. 738,37.
— , B. Reginmar (Reymarus) 723,27.
724, 2. 38.
-, B. Rudiger 751,42. 752,18.
753,16. 885,26.
_, B. Rupprecht 739,3.
— , B. Ulrich 363, 15. 370,18. 373,2.
11. 375,14. 377,22. 378,20. 615,
22. 622, 9. 623, 18. 624, 34. 625,
32. 627,41. 632,6. 816,28. 902,
3.15.
— , B.Wivilo(Vivilo) 72,26. 83,33.
465,34. 853,27.
— , B. Wolfker (Wolfher. 161,33
(irrtumlich Wolfhardus). 743,10.
Patavia s. Passau.
HI. Patriciua 93, 6.
Paurberg, Pawrbergk, PaVrbergk
s. Beuerberg.
Pauladorfer (Paulsdarfer), Johann
430,37. 683,36. 684,1.
-, Wilhelm275,6. 430,37. 557,15.
684,1.
HI. Paulus 30,30. 59,18. 61,40.
144,31. 152,5. 195,15. 420,29.
676,37. 885,23. 886,6. 887,25.
Paulus Diaconua 18,11.34. 43,35.
57,15. 458,18.
Paumgartenperg a. Baumgarten-
berg.
Pauzana 8. Bozen.
Pavia (Papia, Ticinum) 34,3. 44,46.
71,49. 72,8. 182,25. 203,19.233.
11. 255,8.17. 467,6. 514,37. 529,33.
Pawmgarta s. Baumgarten.
Pawmkircher s. Baumkircher.
Pawngartten s. Baumgarten.
Paybrunn s. Bayerbrunn.
Pechlarn (Pechleren, Pechlorn) 281 ,
19. 562,21.
-, Rudiger v. 713,34.
Peckae, Rudolf v. 725,9.
Peffenhausen (Pfeffenhausen), Joh. v.
387,17. 436,33. 638,17. 699,38.
Pegnitz 31,40.
Peilstein (Pcylatain) 329,21. 409,1.
669,26. 721,13.
- (Pilatain), Gr. N. 179,38. 502,
38. 732,10.
Peiting (Witengov) 169, 36.
— 984 —
Pelagiua , Kardinallegat 223, 34.
510,22.
Pelchinger 8. Patzinger.
Pellheim (Pelhaim) 857, 21.
Pentzen8tain a. Be tzen stein.
Perchtoldadorf (Berichtoldstorf) bei
Wien 711,30.
— (Perchtolczdarf) , Herren v.
728, 25.
Peren 8. Bern und Scala.
Perchusin s. Berghausen.
Perenried, Pernried 8. Bernried.
Perge (Berbling oder Jakobsberg?)
857, 3.
Pergen, Adalbert v. 725,5.
— , Adalram v. 725,5.
Permunt, Heinrich v. 551,43.
Pernegg (Pemegk) bei Gars in
Niederosterreich 721,25.
Perser,Persien 34,31. 223,18. 451,17.
Persenbeug (Posenpeugen, Paige)
721,21.863,7.
Perugia (Perusium) 232, 10.
Pesth s. Budapest.
Petena = Salzburg 49, 15.
Petenbach 8. Langenpettenbach.
Petra s. Pietra.
D. Petri Mons = St. Peter zu
Munchen 914, 34.
Petronell (ad S. Petronellam =
Carnuntum,irrigmitCeleia identi-
fiziert) 36,25. 452,27. 851,25.
HI. Petronella 157,3. 492,16.
HI. Petrus 33,43. 36,4.8. 50,16
61,8.11. 69,43. 71,30. 73,9. 79
13. 88,8. 99,12.17. 100,9. 119,3
140,7. 143,42. 144,31. 152,4
155,22. 195,15. 223,4. 403,27
406,7. 479,29. 586,22. 665,37
667,33. 690,9. 712,17. 715,3
724, 41. 736, 29. 851, 16. 860, 15
861,20. 870,26. 872,2. 880,5
911,6.
Pettau (Bettovia, Petovia) 37,10.
453,5. 757,7. 759,16. 761,24.
Pettendarf s. Pottendorf.
Pettendorf 282, 17. 568, 8.
Petzenstein s. Betzenstein.
Peuren 8. Benediktbeuern.
PeuBcher, Georg 391,3. 640,9.
Pewren b. Alt- und Neubeuern.
Peylatain a. Beilenstein am Forat.
Pfaffenhofen a. Ilm 16,15. 17,18.
330,16. 405,30. 595,27. 657,34.
658.30. 667,21.
Pfaffenmiinster 84, 26. 470, 12.
Pfalz bei Rhein 226, 25. 26. 228,29.
234.31. 240,8. 252, 13 ff. 255, 6.
16. 510,3. 512,24.26. 515,21.
520,33. 528,18. 529,27.31. 537,
1.14. 539,5. 542,6.7. 567,38.
577,37.
Pfalz, Pfalzgrafen :
-, Adolf 14,36. 252,30. 255, 15 ff
528, 29. 530, 6. . - Seine Gem.
Irmengard von Ottingen 255,32.
530. 10.
— , Alexander v. Zweibriicken- Vel -
denz 279,12.14. 560,39. 561,1.
— , Christoph, Kg. v. Daneraark 15,8.
273.31. 274,39. 276, 2 ff. 280,12.
557, 5. 558, 24 ff. 559, 7. 561 , 27.
795,37. — Seine Gem. Dorothea
v. Brandenburg 276, 21. 558, 42.
— , Kurf. Friedrich I. d. Siegreiche
14,3. 261,15. 262,30. 263,18.
264, 4 ff. 265,7. 267,1.13. 268,
2ff. 269,1 ff. 271,26. 278,28. 363,
12. 364,31. 365,1. 366,18. 370,15.
371.11. 537,17. 538,22. 539, Iff.
540,12.31. 541,4 ff. 542,3ff. 544,
26. 560,22. 615,19.28. 616,25.
617.32. 628,10. 630,33. 664,17.
— , Kurf. Friedrich LI. 273.21. 555,
30. 662,10.30. 698,21. 845,26.
— , Friedrich, Sohn Kg. Ruprechts
258. 12. 535, 12.
— , Friedrich I. v. Simmern-Spon-
heim 15,11. 277,10ff. 278, 3 ff.
559, 16 ff. 560, 1 ff — Seine Gem.
(Margarete) von Geldern 277, 30.
559,29.— Seine Sonne Heinrich (?),
Wilhelm I. u. II., Stephan u.
Friedrich 278, 17 ff. 560, 10 ff.
— , Heinrich 227,2.4.
—, Heinrich 228, 19.
— , Heinrich, Sohn Heinricha d.
Lowen 174,33. 182,34. 227,16.
228, Iff. 229,1. 503,25. 510,5.
512,24. — Seine Gem. Agnes
227, 16. 228, 3.
— , Hermann 176, 18. 179, 35. 227,
8. 10. 502, 35. 732, 6.
— , Johann d. Oberpfalzer 15, 6.
258,12. 261,5. 273,25.26. 274,
5 ff 275, 16. 31. 276, 1. 7. 345,
30 ff. 348,47. 349,15.45. 352,30.
406,27. 535,11. 556, 3 ff. 557, 5 ff.
558, Iff 559,7. 599,40. 600,2.
602,34. 603,8.32. 605,34. 668,9.
— Seine 1. Gem. Katharina
v. Pommern273,30. 274,11. 276,
10. 556,11.21. 558,32. — Seine
2. Gem. Beatrix v.Bay ern-Munchen
274,20. 406,26. 556,27. 668,8.
- 985 —
Pfalz, Pfalzgrafen :
— , Johann 1. v.Simmern-Sponheim
278,1.2. 559,31.87. -Seine Gem.
(Johanna) v.Nassau 278,7. 559,38.
— , Johann, Sohn Ottos I. v. Mos-
bach 280,24. 281,25.26. 365,1.
375.11. 383,28.41. 561,33. 562,
28. 616,25. 625,23. 627,32. 635,23.
— , Kaspar v. Zweibrucken-Veldenz
272.24. 279,8. 545,9. 547,23.
549.12. 554,21. 560,33.
— , Konrad 179,32. 227,14ff. 228,
3. 7. 726, 16. 732, 4. - Seine
Gem. Irmgard 227, 15. 228, 7.
— , Kurf. Ludwig III. d. Blinde 14,40.
258,11. 261,5 ff. 262,1 ff. 263,14 ff.
271,16. 273,29. 280,9. 535,11.25.
536,9ff. 537,3ff. 556,1.9. 561,23.
842. 25. — Seine 1 . Gem. (Blanka)
v. England 261,12. 535,29. —
Seine 2. Gem. Mech tilde v. Sa-
voyen 261,14.21. 535,32. 536,2.
_, Kurf. Ludwig IV. 15,1. 261,15.
262,30ff. 264,2 ff. 269,19. 271,25.
361,8. 537,17ff. 538,15.18. 539,1.
542.15. 544,20. 614,7. 793,3. -
Seine Gem.Margarete v. Savoyen
262,37. 263,24. 264, 3. 361,8.
537,25.32. 614,6.
— , Kurf. Ludwig V. 273, 18. 555,
26. 638,31. 845,30. - Seine
Gem. Sibille v. Bayern 679,14.
— , Ludwig I. derSchwarze v. Zwei-
brucken-Veldenz 15,12. 267,14.
272.26. 277,10. 278,25 ff. 371,12.
422,32. 540,36. 543,28. 545,11.
559. 16. 560, 18 ff. 664, 12. - Seine
Gem. (Johanna) v. Croy (Croe)
279,5. 560,31. — Seine Sonne
u. Tochter 279, 8 ff. 561,32ff
— , Otto I. von Mosbach 15, 13.
258.13. 261,5. 276,13. 280, 4 ff.
281, 4 ff. 361,2. 365.1.29. 366,19.
535,11. 556,3. 558,35. 561,19ff.
562,3. 613,32. 616,25. 617,12.
33- 793,2.— Seine Gem. Johanna
v. Bayern-Landshut 280, 10. 360,
37. 361,1. 561,26. 613,31.
— , Otto II. von Mosbach 15, 14.
280, 19. 24. 281,2ff. 370,25. 375,5.
376,8. 377,16. 381,19. 383,28.
388,11.22. 395,17. 401,12. 418,
12 ff. 429,14. 434,18. 561,32.35
562, 7 ff. 624,7.32. 625,22.627,
31. 631,24. 633,25. 635,22. 638,
30. 643, 4. 675, 26. 34. 676, 7.
>682,24.37.
— Kurf. Philipp 15,5. 263,23.
264,15. 265,9. 269,14. 271,23.
24. 272,19.31. 273,8 14. 279,11.
281.8. 363,28. 371,12. 372,17.
375.9. 377,14. 381,16. 388,21.
393, 26. 395, 16. 428, 18. 429, 13 .
434,17. 538,26. 539,4.7. 540,27.
544, 23 ff. 545,1.33. 546,3.18.
547,3.21. 548,39. 549,16.550,50.
551,44. 553,1. 554,11. 555,19.
560,37. 615,34. 621,27. 624,31.
625,16. 627,29. 630,1. 633,25.
638,30. 641,42. 643,4.682,13.36.
913, 14. 31. — Seine Gem. Mar-
garete v. Bayern-Landshut 271,
28. 273,15. 363,27. 372,16. 375,
10. 382,29. 544,30. 555,22. 615,
34. 621,26. 625,16. — Seine
Tochter Elisabeth, Amalia (Ome-
lia), Apollonia, Barbara, Helena
273,23. 555,32ff.
Pfalz, Pfalzgrafen:
— , Rudolf 1. 14,34. 238,23. 242,
17.29. 252,18ff. 253, 1 ff. 254,
28 ff. 255,14. 282, 4 ff. 283,14.
284,2.8. 292,19. 299,32.34. 374,1.
516,33. 517,19. 518,9. 521, 7 ff.
528, 17 ff. 529, 1 ff. 567, 37. 38.
568, 9ff. 574, 14. 577, 34. 36. 622,
26. 771,24. 772,3. 773,6. 776,20.
780, 6. 14. — Seine Gem. Mech-
tilde v. Nassau 252,27. 528,27.
— , Rudolf II. 14,37. 252,29. 255,
13. 256, 1. 2. 528, 29. 530, 14. 34.
— Seine l.Gem. (Anna) v.Karnten
256, 5.
— , Kurf. Ruprechtl.d. Rote 14,35.
252.29. 255,12ff. 257,1. 528,29.
529,42.43. 584,10. - Seine l.Gem.
(Elisabeth von Namur) 255,26. -
Seine 2. Gem. (Beatrix) von Berg
255, 26.
— , Kurf. Ruprecht II. gen. Adolf
14,38. 255,15.33. 256,10ff. 530,
12 ff 531,1. 584,25. — Seine
Gem. (Beatrix) vonSizilien 256,12.
530, 22.
— , Kurf. Ruprecht III. s. unter
Deutschland, Kg. Ruprecht.
-, Ruprecht Pipan 258,10ff. 534,
8. 21. 535, 11.
— , Ruprecht, Sohn Kurf. Lud-
wigs III. 261,12. 535,30. 537,15.
— , Ruprecht, Sohn Kurf. Philipps
273,19. 393,26. 555,29. 649, 7ff.
651, 9ff. 652,13. 653,15.32. 654,
2 ff. 656, 18. 19. 657, 1 ff. 658, 5 ff.
660,5ff. 661,22. 662,27. 695,14 ff.
913.30. 914,22.24. - Seine Gem.
Elisabeth v. Bayern - Landshut
986 —
401,18. 654,23. 655,29. 656,5 ff.
661,21. 914,24.
Pfalz, Pfalzgrafen :
— , Sigfried 8. UDter Luxemburg.
— , Stephan v. Simmern - Zwei-
brucken-Veldenz 15,9. 258,12.
261,5. 277, 2 ff. 278,27. 535,11.
556,3. 559, 8 ff. — Seine Gem.
(Anna)v.Veldenz 277,8. 559,14.
— , Stephan, Sohn des Vorigen,
Dompropst zu K5ln 277, 10 ff.
423,1. 543,29. 559,17.
Pfalzgrafenweiler (Vilar) 183, 42.
Pfannberg (Pfaunberg), Gr. Ulrich
748, 26.
Pfarrkirchen 248,22. 525,23. 697,25.
Pfatter (Pheter), Fluss und Ort
20,18. 427,32. 681,35.
Pfettrach (Phetra), Fluss 19,38.
20, 39.
Pfirt (Pherretis) 801,3.
— (Ferretum), Gr. Ludwig 745,25.
— , Gr. Ulrich 745,25.
Pflug, Caesar (Zeser) 552,8.
— (Pflueg), Heinrich 275,5. 557,14.
— , Hintschy (Hyntschy) 630, 6.
631, 16.
— , Hupolt 552,8.
— , Otto 552,14.
Pf bring (Feringen, Pfaring, PfSrring,
Vering, Veringa) bei Ingolstadt
20,7.12. 88,24. 468,31.
Pfragner, Lud w. ,Pfarrer z. St. Martin
in Landshut 417,26.
Pfullendorf (Pfuldendorfj, Stadt
665, 10.
— (Phullendorf), Gr. Rudolf 183,23.
Phalaia s. Valley.
Pherretis s. Pfirt.
Phetra s. Pfettrach.
HI. Philippus 124,1. 208,25.
Piber, Sighard 240,5. 758,34.
Piburg 8. Biburg.
Piccolomini, Franz,Kardinal v.Siena
370,12. 418,19. 621,5. 675,32.
Picenum 294, 14.
Pichler (Puchler), Ulrich 398,27.
644,25.
Pictavium s. Poitiers.
Pienzenau , Hans v. 436, 22. 32.
697, 9. 699, 34. 38.
— , Ludwig v. 335, 29.
-, Warmund v. 335, 16 ff.
-, Warmund d. J. 437,39. 701,11.
Piesting 740,24.
Pietenberg (Puteperch) 871,5.
Pietra (Castruin Petre) 836,17. 838,
24. 35.
San Pietro (Sancte Petre) 870,20.
Pilsen 274, 33. 557, 2.
Pilsenstaine (statt Pilenstaine) s.
Beilenstein am Forst.
Pilstain 8. Peilstein.
Pinau (Pynaw), Heinrich v. 436,31.
700,6.
Pingen (statt Piugen) 8. Rebegau-
Piugen.
Pirano (Pirian) 870, 13.
Pirckheimer(Pirkhamer),Dr.Johann
380,1. 632,20.
Pirgel s. Seon.
HI. Pirminiua s. Metz, B. Pirminius.
Pirring 8. Purgen.
Pisa 182,5. 233,12. 260,35.42.
294,10. 514,38. 535,4. 575,31.
724,43. 768,23. 778,13.
-, Bonifatius v. 295,3. 577, 8.
Piso 28, 14.
Pistoja 294, 35.
Plain (Plawen), Ritter v. (Plangenses)
u.Grafenl30,21. 483,23.759,28.
— , Gr. Konrad 759, 24. ..
— (Plengen), Luitold d. A. 725, 3.
-, Luitold d. J. 725,3.
Plankenstayn, Herren v. 664,40.
Plattling (Pladling,Pladling) 329,28.
671,5.
Plaw s. Blau.
Plinius 5, 26. 49, 19.
Plutarchus 49,25. 100,32.
Po (Padua), Fluss 21,26. 45,26. 460,9.
Pock, Ulrich 552,23.
Pockarn s. Bockhorn.
St. Polten (ad S. Ipolitum) 77, 25.
464, 19.
P5nland (Ponlant) 772,28.
Posenpeugen s. Persenbeug.
Posing (Pesing), Gr. v. 696, 18.
Pogen s. Bogen.
Pogner, Lorenz 437, 16. 700,24.
Poing(Wowingen, bei Meichelbeck :
Biubingun) beiEbereberg 868, 31.
Poitiers (Pictavium) 52,8.16. 55, 29.
254,23. 461,42. 529,9.
-, Hrz. Wilhelm 156,25. 492,8.
494,9.
Pola 171,20.
Polen (Poland, Polant) 21, 11. 135,
16.32. 167,20. 204,28. 234,6.18.
235,19.244,27.29.^247,23. 282,
12. 319,24. 435,21. 489,30. 515,7.
517,4. 523, 3.5. (552, 3. | 568, 6.
582,13.584,15. 585,13. 626,16ff.
648,25. 698,36. 720,2. 721,7.27.
728,40. 742,11. 764,28. 765,6.8.
775,29. 778,32. 795,28.41. 796,
5 ff. 799, 7.
987 —
Polen, Hrz. Boleslaus 727,29. —
Dessen Gem. Agnes 727,29. 873,
2 (hier: BertaV
— , Kg. Johann I. Albrecht 64821.
799,5.
— , Kg. Kasimir IV. 375, 2. 389,24.
623.24. 625,9. 798,37. 801,13.-
Seine Gem. Elisabeth v. Oester-
reich 389,25. 798,37 (hier irr-
tiimlich : Anna).
— , Kg. Sigismund I. 799, 9.
— , Kg. Wenzeslaus 8. unter Bdhmen,
Kg. Wenzeslaus II.
— , Kg. WladislawV. 360,29. 613,
11. — Sein Bruder Swidrigiello
(Schiderballen) 360,30. 613,12.
-, Kg. Wladislaw VI., Kg. v. Un-
earn (III.) 801, 12. 802, 4. 6.
Polling (Pollingen) 83,28. 213,11.
469.25. 672,24.
Pollner (Pollnar), Dr. Georg 911,10.
Pommern (Pomerania) 273, 30. 274,
11. 765,7.8.
— , Hrz. Erich II. 371,13.
Pompeius, Paulinus 26, 5.
Poncius 451,28.
Pongau (Bongew) 51,7.
Pontus Euxinus s. Schwarzes Meer.
Popfingen, Poppfing s. Bopfingen.
Popfinger,Hieronym. 263,11. 538,10.
Pordenone (Portus Naonis) 761, 18.
801,4.
Portner, Leonhard 432,31. 689,30.
Porto, Kardinal-Bi8tum, Konrad v.
510, 16.
Portugal 105,22. 106,11.
Poson, Posonium s. Pressburg.
Potenciana 454,25.30.
Pottendorf (Pettendarf) , osterr.
Adelsgeschlecht 728, 25.
Poumkircher s. Baumkircher.
Poytrum s. Boiodurum.
Potzen, Pozen s. Bozen.
Prag (Brag), Stadt 37,43. 200,6.
291,11. 364,9. 366,35. 409,11. 21.
410,15. 416,7. 435,21. 616,9.
618.10. 670,4. 671,17. 674,26.
698,35. 712,38. 721,9. 727,37.38.
756,15. 767,2. 768,17. 774,21.
775,3. 777,24. 794,38.40. 795,
10. 20. 796, 10. 808, 12. 809, 5.
816.11. 817,45. 843,39. 895,19.
— , Bistum(spater Erzbistum) 184,19.
— , B. Albrecht 484, 33.
-, B. Johann 761,1.
— , Hieronymus (Iheronimus) v.
895, 18.
Praitenstein, Ulrich v. 387, 22. 638,
10. 16.
Prandesser 338, 15. 827, 10.
Preckniitz s. Brecknicz.
Preiseck(Preysegk, Priseck) 884,14.
892,28. 896,3.
Preitlachn s. Breiilach.
Premss, Prenns s. Brenz.
Pressburg (Bosan, Poson, Posonium,
Pusonium) 101,19. 167,26. 169,
13. 471,7. 10. 712,19. 759,14.
760,13. 761,30. 802,5. 808,3.
Prettsdorfer (Pretstarfer , Prete-
torffer), Balthasar 436,41. 700,9.
— (Pretschlaippfer) , Johann 425,
29. 428,27.30. 682,20. 909,32.
— , Wilhelm 434,29. 909,31.
Preussel (Preysl), Bernhard 750,43.
— , Heinrich 750,44.
Preufien (Breussen, Prusia, Prussia)
244,27. 360,27. 613,10. 757,15
(Ulmerugia, s. daselbst).
Preysegk s. Preiseck.
Preysing, Erasmus v. 360,12. 612,15.
— , Georg v. 382,21. 634,17.
Prigglitz (Prucklenss) 786, 18.
Primiero (Primerium) 838,30. 839,
10. 14.
HI. Primus 861,26.
Priseck s. Preiseck.
Prittriching (Pridarchingen), B.-A.
Land 8 berg a.L. 210,33.
Procula 40, 14.
Provence (Provincia) 727,3.
— , Kg. Ludwig 107,41. 108,4. 115,
16 ff.
Prflvening (Brufling , Pruffering,
Prufling) 214,10. 418,30. 676,5.
Pruscha s. Breusch.
Ptolemaus 5,25. 26,12.
Ptolemais(Ptolomais)170,31. 171,6 ff.
Pubenkirchen, Wolfram v. 724,42.
Puchberg, dsterr. Adelsgeschlecht
728 23
Puchheim (Puchaim), Albert v. 769,7.
Puchhorn s. Fried richshaf en.
Puechberger v. Wintzer, Georg 387,
24. 638, 13.
— v. Wintzer, Hartlieb 246,3.
Puecher v. Erlbach, Sigmund 387,
30. 638,18.
Pachl, Heinrich v. 619,31.
PGchler s. Pichler.
Puechpeck, Hans 436, 33. 700, 6.
Pullen, Pullen s. Apulien.
Purgen (Pirring), B.-A. Lands-
berg a. L. 210, 32.
Putrich(Putrich),MunchenerBurger-
geschlecht 420, 14. 676, 29.
Putten (Putonen),Eckbertv. 725,3.4.
Pulpinger, Wolfgang 906,36. 907,4.
— 988 —
Pungen s. Bingen.
Purckensen (stattPurkhusen) s.Burg-
hausen.
Puren 43,9.
Pusch v. Vilsheim, Gabriel 372,23.
373,18. 621,33. 623,12. 902,21.
— , Johann 387,30. 638,18.
Pusonium 8. Press burg.
Pustertal (Pustrussa) 864, 12.
Puteperch s. Pietenberg.
Putima (Putuina) 37, 12. 453, 6.
Quad (Qwatt), Adolf 551, 38.
— , Georg 551,38.
Quaden (Sgnadi) 455,16.
Quad rata = Regensburg 4,10. 9,34.
24,23. 29,27. 91, 4 ff. 94,36.
95,11.
Quedlinburg (Cutelingenburg, Quin-
tilmburg) 135,15. 485,4.
Querfurt (Querenfurt), HerreD zu
664,41.
— , Bruno v. 552,5.
Quierzy (Karisiacum) 78, 8.
Quinciana 8. Kdnzing.
Hl.Quirinus 34,40. 35, 4 ff. 36,40.
76, 42 ff. 77, 26. 452, 9 ff. 464, 8 ff.
470, 6. 854, 9.
Raab (Raba), Fluss 101,14.
— (Raba), Stadt 37,12. 391,36.
453,6. 471,8. 640,38.
— (Gyor, Jaurinum, Jauriensis
ecclesia), B. Benedikt 801,24.
Radicofani (Radicophinus) 184, 28.
Kadstadt (Rastat) 770, 1.
RSckel (Reckl), Dietrich 359, 16. 18.
012,1.4.
Raetien 12,17. 18,6. 38,14. 125,
27. 449, 10. 835, 44.
Rahewin (Ragewinus), KaDonikus
zu Freising u. Geschichtschreiber
737,8. 874,32.
Raid, Peter 437, 3. 700, 13.
Rain 19, 23. 367,6. 618,17. 656,20.
Rainer 428, 13. 682, 7.
Rainsperch s. Ramsberg.
Raitenbuch (Raytenpuech) 159,17.
213, 11. 494,1. 672,23.
Raitenhaslach (Raittenbaslacb, Rot-
tenhaslach.. 14,4. 213,38. 214,17.
22. 257,24. 340,11. 352,3. 355,
25. 357, Iff. 361,20.22. 362,13.
604,41.605,7. 610,7ff. 614,10.12.
Ramsberg (Rainsperch) 884, 1.
Randeck, Schloss 702,26.
— (Randegk), Johann v. 821,27.
— , Martin v. 821,17.
— , Martin v. 436,43. 700,3.
Ranshofen (Rantesdorf, Ratensdorf,
Ranteshova, Rateshova) 153, 10.
180.20. 490,29. 503,7. 866,23.
Raperenowa 865,27.
Rapolt, Gr. 169,12.
Rapperechwyl (Raprechtweiler) 823,
31.
Rappoltskirchen (Rapolteskirchen)
879 18»
Rascien (Rascia) 792, 15. 796, 36.
797,31. 800,39.
Rastat b. Radstadt.
Rathe, Johann Herr zu 551,20.
— , Richard Heir zu 551,20.
Ratolt 859, 19. 860, 2.
Rattenberg (Ratenberg, Rappen-
berff, Rotenberg) am Inn 309, 19.
39. 313,11.17. 329,36. 332,18.
20. 333,24. 334, 8 ff. 335,5. 336,
4.36. 337,8. 338,38. 339,8.27.
789.21. 826,3.11. 827,29.39.
828,17. 829,9.
-, Prior Nikolaus Geroldi 334,-9.
Rattenhausen, Heinrich v. 620,3.
Ratzeburg (Rassenburg), Bistum
664,6.
R»tzendorf, Hans v. 552,24.
— , Jorg v. 551,8.
Ratzenhausen, Adelige v/ 821, 20
Raugraf (ruwegrafe), Johann 545,24.
Rauhenlechsberg (Rauchenlesberg)
439,27. 702,41.
Rauraker 18,29.
Ravenna 38,35.41. 144,18. 493,12.
— , B. Gibertus s. Rom, Papst
Clemens III.
— , B. HI. Severinus s Severinus.
Ravensburgl59,6. 161,31. 162,27.
493,33. 665,9.
Ravng s. Roning.
Razzenberg 124, 2. 208, 27.
Razzo s. Andechs. Gr. Rasso.
Rebegau-Piugen (Pingen), Gr. Adal-
bert 725,2.
-, Gr. Gebhard 725,2.
— , Gr. Hermann 725,3.
Reben, Wilhelm v. der 551, 41.
Rechberg, Herren v. 376,21. 624,15.
792 5.
— , Aibrecht v. 821, 19.
-, Aibrecht v. 390,38. 637,16.
640, 6.
~, Philipp v. 552,8.
-, Ulrich v. 619,37.
-, Veit v. 385,20ff. 651.22. 636,
18 ff.
Rechenberg. Christoph v. 552,12.
Rechenberger, Reinprecht 391, 30.
640, 33.
— 989 —
Recia 8. Rhaetien, Ries u. Oettingen.
Reckl s. Rackel.
Regen (Iraber, Regnus), Fluss 19,
34. 29, 33. 30, 2. 722, 17.
Regensburg (Germansheim, Ger-
meinshaim, Hiaspolis, Hyatas-
polis, Imbripolis,Norica, Noricus,
Quad rata, Ratispona, Regina, Re-
ginopolis, Tiberina, Tibernia, Ti-
burina, Tiburnia), Stadt 4, 10. 40.
42 '44. 6 29. 7,33. 9,21.34. 10,
1.19. 11,15. 15,29. 16,21.32.
17,2.30.31.32. 19,31.34.22,27.
23,29. 24,22ff. 29,7 ft. 30,2ff.
32,35.37. 37,15.16. 41,14.15.
48,34.35. 52,5.28. 53,4. 55,1.3.
56,2. 72,25. 78,25. 80,4.7. 94,
32ff. 95,15. 96,40.47. 97,2.15.
98,12ff. 100,16.22. 101,15. 105,
29. 108,6. 109, 2 ff. 111,33. 112,
27. 117, 17. 120,2.4. 124, 26. 128,
35.44. 130,34. 134,16ff. 136,3.
156. 18. 164, 13. 39. 165, 19. 31.
169,31. 170,8. 175,15.46. 176,
8ff. 177,3.28. 180,3.25. 186,9.
187,24. 192,31. 194,25. 198,2.
199,14.18. 201,21. 214,11. 231,
6ff. 235,14. 241,33. 248,17. 257,
8ff. 258, 2 ff. 260,9. 269,21. 275,
42. 281,19. 284,19. 285, 24 ff.
286.4. 289, 18. 298,29ff. 299,28.
301.19. 314,25. 321, 11 ff. 329,
24.27. 332,12. 346,23.28. 347,
27.35. 348, Iff. 349,6ff. 350,16 ff.
357,23. 358, 6 ff. 368,35. 370,7.
376,13. 380,13. 382,22. 383,6.8.
396,7. 400,22. 407,14. 418,16.
30. 419,10.19. 423,24.28. 424,
2ff. 427, 8 ff. 428,4.30. 429,27.
430, 2 ff 431, 12 ff. 432, Iff. 440,
17. 443,21.25. 450, 9 ff. 453,9.
455,26. 461,12.41. 462,8.41.
470,29.32. 474,6. 476,11. 477,7.
8. 478,8.35. 480,1.21. 481,19.
22. 483,2.5. 484,11. 489,31. 491,
28. 496,38. 497,24.35. 498,9.36.
499, 29. 30. 500, 22 ff. 501, 2 ff.
502, 42. 506, 3. 507, 7. 508, 17.
509,38. 516,39. 525,15. 531,15ff.
532,3. 533,10. 540,6. 542,17.
558,15. 562,22. 564,22. 566,9.
569,19ff. 570,6. 571,24. 577,40.
579.20. 584,9. 600,36. 602, 2 ff.
603, 9. 28. 610, 13. 17. 613, 24.
614.23. 620,15. 621,4. 624,10.
628.21. 632,36. 634,18. 635,32.
643.24. 659,38. 660,3. 663,20ff.
665.5. 668,29. 670,39. 671,4.
675,30. 676,18.26. 677,40. 678,
3fif. 681,15ff. 683,17.22. 684,23.
685, 1 Iff. 688,16 22. 689, 1 ff.
696,4. 703,37. 722,17. 727,39.
729.31. 730,5. 732,14. 733,18.
34. 734,15. 752,8. 754,1. 760,23.
29. 781,19.25. 841,36. 845,22.
852,2. 862,6. 865,11. 866,18.
878,28. 881,18. 885,2.
Regensburg, Burggr Friedrich 186,
32 504,21. 880,33. 881,2.
— , Burggr. Heinrich 187, 10. 505,
27. 727,28. 881,5. — Dessen
Gem. Bertha 727,28.
— , Bistum u. Bischofe 18,9. 56,6.
162.15. 163,2. 184,18. 199,18.
222,6. 362, 1. 388,26. 402,17.
421, 7 ff. 434,32. 465,31. 638,33.
664, 4. 677, 19.
— , B. Adelwinus (Adalwinus) 98,
34. 857, 13.
-, B. Albert 1. 232, 3.
— , B. Albertus II. Magnus 30,30.
— , B. Baturicus 97, 16.
— , B. Friedrich I., Burggr. v. N urn -
berg 321, 13.
— , B. Friedrich v. Plankenfels 266,
16. 807,4.
— , B.Gaubald(Gaibald) 55,23. 72,
25. 74,23. 76,45. 465,33. 853,25.
— , B. Gebhard III. 112,2.
-, B. Hartwich 179,31. 502,44.
732,3.
— , B. Heinrich I., Gr. v. Wolfrats-
hausen 162,35. 163,1. 167,18.23.
169.32. 170,19. 203,13. 495,33.
498, 34.
— , B. Heinrich II., Gr. v. Roten-
eck 211, 32. 768, 32. 769, 28.
-, B. Heinrich IV. v. Absberg 278,
11. 370,18 373,2.11. 376,9. 377,
22. 378, 23. 560, 3. 6. 622, 9. 623,
18. 624,6.34. 632,9. 902,3.14.
— , B. Johann I. 595, 19.
— , B. Johann II. Streitberger 274,
19. 406, 28. 556, 26. 668, 10.
— , B. Johann v. d. Pfalz 273, 23.
— , B. Konrad (Kuno, Conradus)
II. 186, 30. 187, 5. 220, 1. 5. 505,
16. 880, 31. 49.
— , B. Konrad IV. von Teisbach u.
Frontenhausen 220,6. 225, 6. 509,
34. 36. 510, 35.
— , B. Konrad V. v. Luppurg 255,
31. 530,9.
-, B. Leo 761,2. 763,10.
_, B. Nikolaus 245,34. 563,18.
— , B. Ruprecht I. v. d. Pfalz 280,
24. 281,14.16. 383,34. 561,32.
562. 16.
— 990 —
Regensburg, B. Ruprecht II. v. d.
Pfalz 278,9.10. 434,33. 560,1.
— , B. Sigfried (Seyfrid) 226,17.
511,33. 745,35. 746,10.
— , B. Tuto 112,12.
- , B. Ulrich 32, 38.
-, B. HI. Wolfgang 10,20. 30,29.
37. 112,30. 131,27. 134, 27 ff.
135,11. 156,18. 484,36. 491,28.
586. 15.
— , Abt Reginward zu St. Emmeram
112,1.
— , Abt Ulrich zu St. Emmeram
232,1.
— , Andreas v., Chorherr zu St. Mang
6,15.28.30.39. 136,5. 218,1.
228, 28. 359, 31. 512, 28.
Regenstauf(Rengstauff)240,10. 519,
13. 760,27.
Regilo, Kammerer 187,15. 505,32.
881,9.
Regina (civitaa) = Regensburg 853,
25. 862, 6.
Reginopolis - Regensburg 29,36.
Reginpert, Grunder v. Scharnitz u.
Schlehdorf 855, 23. 28.
Reich, Burger in Regensburg 321, 1 1.
Reichenau (Augia) 102, 12. 106,30.
472, 10. 475, 18. 664, 7.
Reichenbach i. d. Oberpfalz 280,20.
29. 296,12. 561,35. 576,35.
— i. Schwarzwald 727, 21.
Reich en eck (falschlich : Reichenfeld;
318.16. 584,26.
Reichenhall (Hall, Hal) 51, 42. 153,
17. 248,22. 331,20. 396,3. 400,
27. 461,33. 490,33. 525,25. 643,
20. 867, 4.
Reichenkirchen (Richenkirchen) 879,
12. 16.
Reichenstein 274, 28. 556, 36.
Reichertshausen (Richerhusen, Rich-
terhausen, Richerahwsen), Ber-
thold v. 187,17. 506,1. 881,12.
Reichhaltinger 258,31.
Reifferding (Rewferting) 606, 26.
Reifferscheid (Rifferscheit), Gr. Peter
551, 34.
Reims 30, 22. 98, 10.
Reinoldus 145, 10.
Remigius, HI. 30, 22. 80, 32.
Rennertshofen (Renetthofen) 19,23.
20, 48.
Repolmont s. Rupelmonde.
Retzacher, Hans 551,12.
Reun (Rein, Runa), Kloster 720,28.
842, 19.
Reuse (Ruse), Fluss 778,1.
Reutlingen ( Reitlingen) 665, 8.
Reysach (Reyspach) 345, 12. 599,31.
Rhaeti (Rethi), VSlkerschaft 21,34.
26.34. 27,4.36. 28,34. 31,6.8.
Rhaetien 25, 16. 24. 26, 30. 158, 30.
Rhein, Strom 5,10. 23,21. 25, 19
33. 35. 26, 4. 18. 28, 2. 31, 10. 52,
24. 77,27. 100,16.26. 104,21.40.
138,2. 162,20. 166,29. 172,13.
176, 15. 193, 5. 232, 8. 238, 28.
239,20. 242,24.28.243,21.249,
34.254,41. 259,33. 270,2. 285,
27.33. 303,19.27. 309,35. 351,
21. 364,8. 377,11.12. 384,5. 393,
15.16. 398, 19 ff. 420,17.25. 427,
6. 435,1. 464,20. 469,2.12. 518,
34. 521,10.41. 526,24.33. 529,
21. 532,39. 542,29. 546,28. 561,
16. 569,30.34. 616,8. 635,30.
647,7.11. 654,14. 657,5. 658,31.
683, 30. 720, 4. 734, 22. 758, 7.
763, 12. 765, 25. 768, 12. 19. 770,
22. 771,30. 772,2. 777,31. 816,
40. 820, 11. 828, 40. 835, 44. 894,
26. 895,34. 896, 14. 903,13. 905,
27 ff. 906,3. 908,20.28. 912,24-
Rheinau (Reinau) 768, 12.
Rheinfelden (Reinfelden) 778, 1.
Rheingraf zu Stein, Johann 545, 12.
Rheinstein (Reins lay n), Adelsge-
Bchlecht 664, 38.
Rhense (Reynss) 546, 29.
Rhodus (Rodis) 381,32. 441,9.27.
704,13ff.
Rhone, Strom 103,41.
HI. Richard 73,24.
Richenkirchen s. Reichenkirchen.
Richkerespuch s. Oberbuch.
Richolfus, Diaconus 87,33. 468,2.
Ried 317,12. 789,14.
— (Riede), Rudolf v. 187, 17. 505,
34. 881,11.
Riedenburg (Rietenburg, Rietten-
burg) 274,19. 406,29. 556,25.
668, 10.
Riedheim (Riethaim) 442,27.
— , Ritter v. 442,27. 705,6.
Rieger (Riegar), Wolfgang, Dekan
zu St. Andreas in Freising 910, 18.
Rieneck (Rineck), Gr. Philipp. Seine
Gem. Amalia v. d. Pfalz 562,6.
— , Grafin v. 631,9.
Ries (Recia) 349,48. 385,16. 530,
11. 603,34. 636,14.
Riespekh, Hartmann, Burger zu
Erding 566, 37.
Rieti (Reate) 294, 14 575, 24.
Rimel, Grafin v. 631, 10.
Rindsmaul (Ringsmaul), Ritter 289,
6. 571,14.
991 —
Ringwirt, Dietrich, GerichtBchreiber
zu Erding 566,25.
Riperskirch, Herr zu 545,26.
Risenberg, Wolfgang v. 912, 8.
Riss, Fluss 19,15.
— , Veit Vogt v. 551,26.
Ritrschrer, J org 552, 14.
Ritterswerd 8. Kottings worth.
Roberitz, J5rg v. 552, 11. »
Rochperg, Charius v. 552, 5.
Rodis s. Rhodus.
Rohrmoos (Rorenmos) 879,20.
Romer 18,13. 21,28. 22,14ff. 25,
11. 26,20. 27,2ff. 28, 17.20. 29,
Iff. 31,2ff. 33,27ff. 34,10ff. 36,
20. 38/.22. 39, 2 ff. 40, 2. 42, 3 ff.
43,3. 45,25.41. 49,30.41. 50,8.
68, 34. 69, 3 ff. 76, 2 ff. 77, 7. 90,
7. 184,5. 449,20ff. 450, 8 ff. 451,
7ff. 454, 4 ff. 455,32.36. 456,3.
460,6.9.
Roggenburg ;Rockenburg) 386, 8.
636, 39.
Rohr (Ror) 14,3. 213,37. 214,1.
443, 20. 657, 5. 845, 25.
— , Adalbert v. 214,3.
Rokyzana (Rochezana, Rockozanus,
de Rokazano, Rockenzandt), Jo-
hann 370,3. 416,5. 674,25. 795,
17. 816, 15. 24.
Roland, Gr. 100,30. 101,6. 472,6.
Rom, Stadt 11,29. 15,25. 21,27.
22,13. 26,3.40. 32,1.20. 33,44.
34,40. 38,33. 43,15.17. 45,26.
30. 53,18. 56,20. 57,24. 61,9.
66,21. 71,8ff. 72,2ff. 73,26.28.
75,45. 76,35. 77,4. 87,12ff. 93,
7. 97,6. 101,23. 103,39. 104,32.
124,5. 132,12.20. 134,15. 140,
14.20. 143,25ff. 152,16. 156,36.
160,17. 163,19. 184, 5 ff. 195,9.
198,8. 200,18. 208,30. 209,8.25.
211,5. 223,4. 226,8. 233, 17 ff.
247,16. 260,11. 276,24. 290,20.
293, 7 ff. 294,35. 295, 11 ff. 297,
4. 318,4. 352,5. 362,16.17. 370,
1. 375, 23. 403, 14. 415, 7. 10.
439,15. 447,22. 449,23. 451,25.
452.3. 455,11. 460,6.7. 463,32ff.
464,3.4. 466,37. 467,28. 468,10.
472, 35. 475, 20. 476, 33. 36. 487,
8. 488, 27. 491, 30. 492, 13. 496,
18. 499,32.34. 500,21. 507,21.
508,26. 510,9. 511,23. 514,40.
524,29. 550,40. 559,1. 574,33.
575, 10 ff. 576,24. 584,13. 590,
31. 605,8. 614,40.41. 636,40.
637.4. 645,24. 674,19.21. 677,
28. 690,6. 702,30. 712, 9 ff. 717,
8ff. 719,6.15. 726,3. 805,11.33.
842, 29. 32. 849, 16. 22. 850, 7.
858,38. 865,16. 881,30. 911,3.
913,38.
Rom, Kg. Romulus 32, 7. 447,21.
— , Kaiser (die ostromischen s. unter
Byzanz) :
— , Anastasius 42, 6.
-, Antonius 33,33.
— , Carinus 851,20.
— , Cams 36,18. 38,5. 60,33. 452,
21. 851, 19.33.
— , Claudius 34,41. 77,3.
— , Constancius 38,26ff.
— , Constantinus 39,2. 69,8. 454,5.
— , Decius 34, 39. 452, 2. 4.
— , Diocletianus 35,20. 38,5ff. 60,
33. 452, 15. 453, 16. 851, 21.
— , Galerius 38,26ff. 454,3.
— , Gordianus 34, 30. 451, 16. 19.
— , Julian us 39, 2. 454, 5.
— , Maxentius 38,34.
— , Maximinianus 38, 25. 453, 16.
— , Maximinus 34, 29. 30. 38, 30
451, 16.
— , Nero 26,2.6. 36, 10. 717,21.
— , Numerianus 851, 21.
— , Octavianus Augustus 4, 13. 5,
12. 25.15.20.24. 27, 7 ff. 28,3ff.
29,22. 23. 31,2. 33,32. 449,7.
17. 450,lff. 451,11. -Seine Gem.
Livia 29,21. 30,49.
— , Pbilippus, Marcus Julius 7, 38.
34,29.33. 35,3ff. 76,47. 451,
15 ff. 452,6.19. 464,10. - Seine
Gemahlin Severa (Serena, Geno-
veva) 76,50. 451,22. 464,13. -
Sein Sohn Gaius Julius Satur-
ninus Philippus 34, 34. 39. 35, 9.
76,49. 451,24. 464,14.24.— Sein
Sohn Quirinus b. Quirinus.
— , Severus 38, 23 ff. 454, 1 ff.
-, Tiberius 4,13. 24,22.25. 27,27.
28,3.8. 29,9.21. 30,46.49. 31,
3ff. 450, 2 ff. 453,23.
— , Valentinianus 172, 10.
— , Papste:
— , Adrian I. 32,12. 67,21. 87,13.
31. 91,24. 466,37. 467, 1 ff. 468,
16. 855, 28.
— , Adrian IV. 175,45. 500,21.
-, Alexander I. 61,8. 62,21.28.
— , Alexander III. 184,29. 200,
18 ff. 503,35. 507,22.25. 738,39.
739, 2 ff.
-, Alexander IV. 232,29. 514,32.
-, Alexander V. 260,36.
-, Alexander VI. 6, 9. 278, 14.
434,22. 560,7. 690,2. 910,21.34.
— 992 —
Rom, Benedikt VIII. 11,31. 140,14.
144,38. 145,3. 485,2. 488,16.
21. 489,21.
-, Benedikt XII. 15, 27. 250, 14.
291,16. 297,28.31. 298,1. 301,
23. 526,37. 577, 15 ff. 579,25.
890 22.
-/Benedikt XIII. 260,35. 262,4.
536, 15. 889, 22. 895, 20.
— , Bonifatius VIII. 772,37.40.
832 34
— , Bonifatius IX. 260,8.11. 403,
14. 532,41. 533,4. 893,28.30.
-, Calixtus I. 77,4.
-, Calixtus II. 195,10.13. 203,2.
507,3.
— , Calixtus III., Gegenpapst Ale-
xanders III. (vorher Abt Johannes
von Struma) 184,33.
— , Calixtus III. 562, 18. 809, 38.
816, 32.
— , Clemens III. 158, 24. 493, 12.
— , Clemens IV. 233, 17.
-, Clemens V. 253,6.14. 529,4.
768,21.
— , Clemens VI. 301,24. 302,4.22.
350,26. 579,25.28. 890,2.22.
— , Clemens VII. 891, 31.
— , Cornelius 62,26.
-, Deusdedit 48,17. 80,27.
— , Eugenius III. 152, 17.
— , Eugenius IV. 262,39. 895,3.
— , Fabian us 77, 1.
-, Felix V. (Hrz. Amadeus VIII.
v. Savoyen) 262,37.39. 361,9.
407,4. 536,1. 537,26.27. 614,6.
897, 9. 14.
— , Formosus (Vormosius) 107,47.
476, 32.
-, Gregor d. Gr. 8, 14. 16. 13,29.
45,27ff. 46,2ff. 47,10. 62,23.
209, 6 ff. 211,31. 460, 8 ff.
-, Gregor II. 58,26. 65,20. 70,
22.32.36. 71,6. 849,16. 850,6.
— , Gregor III. 65,40. 71,7ff. 72,
6. 73, 29.
-, Gregor IV. 858,39.
— , Gregor V. 714,10. 865,8.
— , Gregor VII. 158, 19. 160, 26.
493, 10 ff.
-, Gregor IX. 204,39. 206,4. 225,
16. 511,8. 512,6. 745,37.
-, Gregor X. 330,9. 517,22.
-, Gregor XI. 891,16.
— , Gregor XII. 260,35ff. 261,29.
535, 3. 895, 20.
— , Honorius II. 219, 11.
— , Honorius III. 223, 6. 510, 15.
Rom, InnocenzII. 163,19. 164,1.4.
195,17.23. 198,9. 211,5. 496,18.
25. 508,27. 724,41. 871,30.
— , Innocenz III. 373, 15. 622, 18.
— , Innocenz IV. 230, 3 232, 10.
18. 513, 22. 514, 1.
— , Innocenz VIII. 384,16. 386,15.
393,29. 637,4. 641,43. 726, 1.
840, 41. 908, 16.
— , Johann VIII. 474, 15.
— , Johann XIII. 131,28.
— , Johann XX. 202, 22.
-, Johann XXII. 15,27. 290,23.
29. 291,13. 292,18. 294, Iff. 295,
7. 296,19.23. 297,24.25. 298,28.
573,23. 574, 13. 575, 33. 577, 12.
888,28. 890,21.
— , Johann XXIII. 261,24. 262,1.
536,6. 828,34. 894, 16. 895,12.20.
— , Leo III. 32,13. 101,23. 472,2.
— , Leo IX. 10,20. 112,24.27. 156,
17. 209,30. 211,31. 491,27.
- , Lucius III. 188, 7. 883, 15.
— , Martin V. 261,31. 324,16. 326,
30. 536,12. 587,36. 590,32. 895,
21.30.
— , Nikolaus V., Gegenpapst 294,
8. 295, 2. 575, 24. 25. 577, 7 ff.
— , Nikolaus V. 212, 35. 213, 5.
264,8. 352,6. 362,16.24. 537,29.
540,28. 605,9 (irrtumlich IV.).
614,39. 672,21. 805,10.35. 806,4.
-, Paschalis I. 103, 12. 472, 35.
— , Paschalis II. 160, 18. 195, 5.
494,33. 507,4.
— , Paschalis III. (vorher B. Guido
[Bido] von Crema) 184,32.
— , Paul II. 415,8.14 416,26.417,
2. 674, 19. 23. 899, 37. 901, 3.
-, Pius II. (Enea Silvio) 5.29.30.
42. 6,20. 31,32. 278,29. 560,23.
808,45. 832,29. 833,11. 906, 11.
-, Pius V. 914,42.
— , Sergius II. 103, 36. 473, 6.
— , Sixtus (II.) 36, 43. 452, 18.
-, Sixtus IV. 270,23 375,23.419,
17.31. 420,6. 421,1. 422,13.543,
8. 899,32. 901,3.15. 902,34. 903,
32. 904,23.
— , Stephan II. 70, 4. 9. 78, 19.
— , Stephan IX. (vorher Friedrich,
Kanzler Papst Leos IX.) 112, 32.
— , Symmachus (Simachus) 80, 33.
— , Urban II. 159, 19.
— , Urban IV. 232,31.
-, Urban VI. 333,29. 790,8. 891,28.
— , Viktor IV. (vorher Kardinal
Oktavian) 184,32. 200,16. 739,3.
— 993
Rom, Zacharias 66,22. 68,2. 73 16
74, 21. 75, 9. 46.' 80, 31. 81 3
463,34. 861,18. '
— , Kardinales. unter deren Namen
Romagna (Romandiola) 233, 13.
Romberg 77,35.
Roncaglia (Runcialle) 174, 1.
Roncesvalles (Runcivallis, Runczi-
val) 100,30. 101,8. 472,7.
Roiling (Rayng), Heinrich v. 213, 40
i oSob^Lg (Kume8°erc), Gottfried v.
loo, 25.
Roracher, Bernhard 551,4.
Rorbeck v. Rorbach, Pfleger zu
Ingolstadt 317,22. 584,6.
-, Burkhard v. 214,30. 436,28
437,15. 439,7. 699,37. 700 24
702,19. '
— , Sigmund 387, 8. 637, 35.
— , Wigislaus 893,23.
"61^35^,3: 387'28- m'42-
Rorenmos s. Rohrmoos.
Rornicher, Kaspar 552,19.
Rosariol (Kazan, statt: Razari)
Rosenberg i. Opf. 318,16. 584,26.
— , bohmisches Adelsgeschlecht (Ro-
senses) 807,2.
— , Christoph v. 551, 30.
— , Georg v. 390, 38. 392, 3. 640,
6. 641,8. 655,7. 14. 657,39. 658,
2 ff. 660, 13. 19. 696,28. 697,16.
— , Heinrich v. (Rosensis) 806,38.
— , Meinhard (Mainardusj v (Ro-
sensis) 796, 34.
— , Ulrich v. (Rosensis) 410,20.
671,24. 796,35.
— , Wocho v. 239, 39. 240, 2. 758,
26. 30.
- , Zinil v. 239, 1. 758, 30.
Rosenheim (Rosenhaym) 389, 2.
665, 14.
Rosental, Ulrich v. 240, 3. 758 31
Rofistall (Rostal) bei Niirnberg 432
Rot (Rota), Nebenfluss der Amper
19,33.20,39. ^
Rotberg, Adelige v. 821, 21.
Rotenburg (Rottenberg) i. d. Schweiz
823, 9.
- (Rottenburg) 0. T. 349,47. 489,
18. 603, 34. 665, 10.
Roteneck 349,27. 603,22.
Rotenfels (RotenvelJJ) in Obersteier-
mark 892,25. 897,24.
Rotensala (Ratenslaa) = Salletwald
bei Peuerbach 176, 44.
Quellen u. ErOrterungon N. F. III.
Roth, Nebenfluss der Donau in
Bayern 20,27.
— (Rota), Nebenfluss der Donau
in Wurttemberg 19, 16. 20,25.
— (Rot) am Sand 365,25. 366,13
34.617,8.27.618,8. "
Rott (Rota), Nebenfluss des Inns
19,41.20,12.41.
— (Rot) am Inn 79, 14. 84, 33.
Rottal 362,30. 377,34. 6U 24
615, 5. 631, 28. ' "
Rottenburg (Rotenburch) a. Neckar
o*/U, y.
— am Neckar, Gr. Friedrich 174,
17. Seine Gem. Adelheid 174, 17.
-, Gr. Friedrich (II.) 174, 26. Seine
Gem. Adelheid 174,26.
— (Ratenberg, Rotnberg) in Tirol,
Heinrich v. 336, 8 ff. 337 4ff
338, 1 ff. 824, 25. 825, 4 ff. '826
7ff. 827,6ff. - SeinVater Hem-
rich 336,8.
Rotterdam (Roterdam) 324,31. 588,
15.
Rottweil (Rotweyl) 665, 7.
Rotwald (Rotbalt) 81, 15.
Rotzenhausen, Jorg Dents v. 552 1
— , Ludman v. 552,2. '
Roveredo (Roforedum) 834, 16. 835,
04:.
Rozgon, Sebastian v. 815, 21.
Rudffing (HrodoMnga, Putelnpach)
854, 21.
Rudnich (Rudinche), Hertwich (Hert-
nicus) v. 725,7.
Rudolf, Notar 187,10. 505,27.
881, 4.
Rueshaymer, Johannes 333, 21.
Ruespach 891,4.
Rufinus (Ruffinus), Kirchenschrift-
steller 36, 12.
Rugier 33, 38.
— , Kg. Odoaker 34,11. 41,4.
Rumesberc s. Ronsberg.
Runa s. Reun.
Runcialle s. Roncaglia.
Runcivailis s. Roncesvalles.
Runkel (Runckl), Grafen v. 664, 30.
Rupelmonde (Repolmont) 328,32.
05/^, 45/.
HI. Rupert 8, 21. 25. 48, 13 ff. 49,
4. 50,10ff. 51,6ff. 70,29. 78,22.
80,26. 84,9. 130,27.32. 461,3 ft.
466,4.6. 470,1.
Ruse s. Reuss.
Russland (Ruscia, Rusia, Reussen)
244,27. 523,3. 648,22. 748,16.
i OO, «7.
63
_ 994 -
RuBsland, Kg. Romanus 748,15. 28.
756,2. 759,37. — Seine Gem.
Gertrud s. unter Oesterreich,
Hrz. Hermann v. Baden.
Saalach (Sala, Sal), Fluss 153, 21.
461,24. 490,33 (irrig Salcza).
911,25.
Saarbrucken (Sarrbriickg) 280, 1.
561, 18.
Sabaeer 50, 30.
Sabina 200,19.22. 507,23.
Sabona b. Seben.
Sachsen 12,38.41. 13,3. 18,16. 32,
10.19.34. 42,14. 68,24. 70,25.
75,11. 88,22. 98,3. 104,24.44.
106,12. 107,9. 115,2. 121,30.
123, 2 ff. 124,26. 126,42. 157,
lOff. 158,18. 162,10. 164,23.28.
165,3.6. 166,2.3. 168,12. 174,
27.31. 175,12ff. 180,13. 185,38.
228,14.24. 236,22. 256,13ff. 259,
31.43. 272,3. 388,24. 468,32
473,25.35. 474,20 476,4. 481,
18. 482,20. 492,18. 493,25. 495,
17. 497, 9 ff. 498,19. 500,2.18.
505,5. 530,24ff 532,16. 544,33.
568,24. 638,32. 718,30. 729,9.
10. 742,10. 750,7. 764,28. 765,
7. 780, 7. 816, 40. 878, 17. 18.
— , Hrz. Albrecht der Bar 164, 24 ff.
185,36 (irrtumlich: Heinrich).
199, 12. 505, 2.
- , Hrz. Albrecht II. 768, 3. — Seine
Gem. Agnes 768,3.
— , Hrz. Albrecht d. Beherzte 270,
11. 272,10. 370,23. 381,18. 418,
21. 439,31. 542,37. 547,17.44.
548, 38. 549, 12. 552, 10. 554, 20.
628,11. 664,12. 675,33. 703,3.
833, 31.
— , Hrz. Bernhard von Anhalt 185,
35 (irrtumlich: Albertus). 47.
505, 1.
— , Hrz. Bruno 115,30.
-, Kurf. Ernst I. 272,11. 273,8.
370,22. 413,1. 546,25.36. 547,
16.45. 548,33.45. 549,16. 550,
51. 552,3.46. 553,26ff. 554,17.
628,6. 11. 664, 11. 673,1. - Seine
Gem. Elisabeth v. Bayern-Mfln-
chen 411,23. 412,28. 413,1.6.
672, 10.
-, Kurf. Friedrichl. 791,31.
— , Kurf. Friedrich II. der Sanft-
miitige 363, 8. 615, 15. 793, 4.
795,38. 796,11: — Seine Gem.
Margarete v. Osterreich 363,9.
375.7. 615,15. 628,5. 630,28.
842, 20.
— , Kurf. Friedrich d. Weise 272,
12 413,2. 433,22. 441,1. 14.
704.8. 26.
— , Hrz. Georg d. Bartige 845, 27.
— , Hrz. Heinrich d. Lowe s. unter
Bayern, Hrz. Heinrich XII.
— , Landgr. Hermann s. Thuringen,
Landgr. Ludwig V.
— , Hrz. Johann v. Lauenburg 283,
15. 284,6.
— , Kurf. Johann d. Bestandige
272 12 413 5.
-, Hrz.Liudolf (Leutolf) 115,30.
— , Hrz. Magnus (Magino, Magio)
161, 7. 199, 3. 11. 201, 19. — Seine
Gem. Sophia 161,7. 199, 4 ff.
— , Hrz. Otto d. Erlauchte 115, 30.
116,36. 478,19. 713,41.
— , Hrz. Rudolf v. Wittenberg
284,8.
— , Hrz. Wilhelmlll. d. Tapfere,
Landgr. v. Thuringen 366, 1. 10.
371,10. 617,16. 25. 664,12. 798,
36. 807, 27. — Seine 1. Gem. An na
v. Osterreich 798, 35 (hier irrtum-
lich: Elisabeth).
Sachsengang (Sahsonagane, Sach-
sonegank), Donauinsel 146, 3.
488, 13. 866, 15.
Saldental s. Seligental.
Saerenten (in der Quelle : Saren-
tein; verschriebene Form von:
Kaernthen ?) 256, 8.
Sagan s. Schlesien-Sagan.
Sager s. Zagoria.
Sal, Sala s. Saalach.
Salerno 493, 20.
Sallenau (Salenaw) 741, 24.
Salletwald s. Rotensala.
Sallustius 42. 21.
Salm, Gr. Jakob 664, 36.
— , Gr. Johann 664,36.
Salmannsweiler (Salmansbeyl)664,8.
Salona, B. Johann 902, 30.
— , B. Ulrich 914, 5. 15.
Salz (Salce) 864, 3.
Salzach (Juvarus, Saltzaha), Fluss
50.1. 11. 461,25.
Salzachgau, Salzburggau, Salzgau
(Saltzgowe) 868, 29.
Salzburg, Stadt (Juvavia, Juvavum,
Petena, Hadriana, Helfenburg)
8,23. 11,5. 33,31. 33. 41, 17.
49, 14 ff. 50, 2 ff. 51, 17. 72, 23.
78,20ff. 79,6ff. 130,2 ff. 132,17.
171,22. 183,40. 214,20. 248,24.
305,18. 330,31. 345,36. 380,26.
— 995 -.
382,11. 384,22. 451,7 ff. 461,21.
478, 23. 483, 26. 525, 26. 593, 19.
600,1. 610,31. 760,23. 857,11.
901,20. 906,10. 910,28. 911,23.
26.
Salzburg, Erzbistum u. Erzbischofe
18,8. 51,2. 78,13. 16. 83,6. 108,
18. 135,42. 210,42. 401,21. 402,
19. 465,31. 466,3.476,17.488,6.
531.15. 566,41. 583,37. 664,2.
718,8. 761,5. 770,5. 845,25.
893, 28.
- , Eb. Albrecht v. BShmen 200,
24. 33. 507, 26. 32. 728,2.
— , B. Ansolongus 50,33.
— , Eb. Arno (Arnon) 50,20. 87,
39. 101,24. 468,11. 472,2. 856,
19. 21. 857, 12.
— , Eb. Bernhard v. Rohr 17,3.
370.16. 371,1. 10. 375,13. 28.
376, 2 ff. 377,15. 378,18. 382,11.
384,11. 622,8. 623,18. 38. 624,
5 ff. 625,30. 627,37. 632,5. 634,
5. 635,33. 901,19. 902,2. 14.
— , Eb. Eberhard I. von Biburg
179,30. 214,7. 9. 502,29. 732,1
738, 38. — Seine Mutter Berchta
214,15.
— , Eb. Eberhard II. von Regens-
burg226,16. 511,31. 743,6. 745,
35. 750, 4. 753, 16.
— , Eb. Eberhard III. v. Neuhaus
(Newnhawser) 826, 41. 829, 8.
893, 29.
— , B. Ezzius (Ezius) 50,33.
— , B. Flobargisus (Flobirgisus)
50,34. 6
— , Eb. Friedrich III. 287, 1. 563,
5. 17. 564,28. 37. 570,9. 13.
782, 1.
— , Eb. Friedrich IV. (hier irrtum-
lich Sigiamund) 363, 13.
— , Eb. Friedrich V. v. Schaum-
burg 909, 10.
— , Eb. Gebhard 50, 20. 130, 35.
40. 131, 2.
— , Eb. Hartwich 130,24. 131,4.
— , Eb. Herold (Herolfus) 11,6.
130,10. 24. 131,8. 483,21.
— , Johannes 50,35. 72,23. 74,24.
. 76,45. 465,32. 853,22.
— , Eb. Johann Peckenschlager,
vorher Eb. v. Gran 17,3. 376,
16. 382. 10. 384, 13 ff. 385, 32.
634, 3. 636, 1. 834, 1.
— , Eb. Konrad I. von Abensberg
160,7. 214,13. 18. 723,26. 41.
724, 1. 39.
Salzburg, Eb. Konrad II. v. Oster-
reich 179, 30. 502, 30. 732, 2.
738, 35. 872, 49.
— , Eb. Konrad III. v. Wittelsbach
s. unter Mainz.
— , Eb. Konrad IV. v. Vonstorf
247,16. 20. 524,30. 769,21. 770,
14. 773, 5. 775, 10.
— , Eb. Leonhard v. Keutschach
(Keyschacher) 912, 2.
— , Eb. Ortolf v. Weisseneck 317,
9. 789,11.
— , Eb. Piligrim von Puchheim 257,
8. 23. 334,1. 357,23. 27. 610,
13 ff.
— , Eb. Rudolf v. Hoheneck 241,
20. 247,15. 520,20. 524,28. 765,
26. 768, 31. 35.
— , B. HI. Rupert s. Rupert.
— , B. Savolus 50,33.
- , Eb. Sigiamund v. Volkerstorf
363.13. 29. 615.21. 35. 807,3.
911,22. 29.
-, Eb. Thiemo (Themo) 159, 31.
160, 6. 494, 8. 17. 720, 17.
- , B. HI. Virgilius 9, 17. 38. 50,
18. 36. 77,33. 78f6ff. 79,4. 8.
82,10. 15. 83,8ff. 84,11. 86,45.
93,9. 108,30. 200,27. 466,2. 4.
470, 8. 507, 29.
— , B.Hl.Vitalis 50,18. 31. 51,30.
Salzburggau, Salzgau s. Salzachgau.
Samaria 171,5.
Samuel, Burger zu Prag 416, 7.
674,26.
Sanagasen, Gr. Gorg 664,33.
-, Gr. Wilhelm 664, 34.
Sandizell (Sanacell), Herren v.
198, 20.
— (Sanaceller), Moriz v. 437,5.
700. 14.
— (de Sandiceilis, Sanaceller),
Wolfgang v. 907,10. 911,13.
Sandolfus 99, 16.
Sanguinus 160,4. 494,20. 720,22.
Sanseverino, Anton v. 835, 2 ff.
— (Sansaverinas), Robert v. 834,
34. 39. 835, 1 ff. 838, 3. 22.
Sarching (Sarching) 609, 5.
Sardanapal 803, 27.
Sardinien 181,15.
— , Kg. Heinrich 727,9.
Sardis 44,36. 459,18.
Sarmaten 33, 37.
Sarno 813,26.
Sarrazenen 140, 18. 23. 159, 30.
160,3. 223,13ff. 224, 9ff. 232,32.
494,19. 720.21. 735,8. 740,2.
742, 28. 34. 744, 2.
63*
— 996 —
Sarwerden,Gr. Hans 436,16. 699,32.
Sasar, Franz v. 551 , 29.
Satelpoger, Adelsgeschlecht 366, 27.
427,29. 431,33. 618,1. 681,33.
688,6.
Satlern s. Frauensattling.
Saulburg (Saulberg) 329,21. 409, 1.
669, 25.
Save (Savus), Fluss 810, 7. 37.
Savoyen (Sabaudia, Su baud la, So-
foy, Sophia) 326,33. 536,5. 590,
36. 626, 9. 818, 16.
— , Gr. Amadeus 261,14. 535,32.
— , Hrz. Amadeus VIII. s. unter
Rom, Papst Felix V.
— , Hrz. Amadeus IX. 371,13.
Sayn (Seine), Gr. Gerhard 545, 15.
— (Seyn),* Gr. Otto 664,25.
Scafelensemonasterium s. Staffelsee.
Scala, Bartholomaus della 896,6.
897, 4.
— , Bruno (Bronorius, Grimorius)
della 896,5. 26.
— , Johann della, Herr v. Verona
(Peren) u. Vicenza 367,27. 377,
8. 618,33. 624,27. 629,27. —
Dessen Gem. 631, 17.
-, Johann d. J. 647,14. 20.
— , Mastino II. della 298, 5.
— , Nicodemus della, s. Freising,
B. Nicodemus.
-, Paulus della 896, 6.
Scalae 838,29.
Scaldus s. Schelde.
Scaralowa s. Scharlau.
Scarica s. Scharnitz.
Schadroiss, Jorg 552, 15.
Schaffolsheim (Schafftlczhoven) 285,
35 569,38.
Schaflltenberg, Bernhard v. 387, 17.
638,5.
Schaftlarn (Sceftilare, Sceftlarn) 61,
34. 165,42. 498,15. 736,26. 855,
11. 863, 5.
— , Propst Heinrich 880,4.
Scharding (Scharding, Scherding)
20,11. 225,5. 248,22. 329,26.
346,27. 347,38.40. 349,24.350,4.
389,20. \ 525, 23. 600,34. 602,13.
14. 603,17. 639,5. 657,32. 671,2.
697,24. 712,20. 762,28.
Schaffhausen (Schaffhusen) 371, 18.
665, 18. 768, 19.
Schala, Grafschaft 721, 17.
— , Gr. Sighard II. v. Scharsach
721, 16.
Schambeck, Jorg 436, 37. 700, 7.
— , Pfleger in Haidau 428,1. 681,36.
Schamphonia s. Schoonhoven.
Scharffeneck (Scharffneck), Herr zu
545,11.
Scharlau (Scaralowa) 865, 27.
Scharnitz (Scarica, Schernitz) 855,
24. 906, 7.
Scharsach s. unter Schala.
Scharsacher,Vinzenz, BGrgermeister
zu Landshut 659, 19.
Schaunberg (Schomberg), Burg
790,11.
— ^Schawnberg, Schaunburg),
Grafen v. 626,3.
-, Gr. Friedrich 629, 21.
-, Gr. Heinrich 790, 12.
— , Gr. Jorg 629, 22.
— , Gr. Sigmund 629, 19.
— (Schawnberg, Schawnburg), Gr.
Wolfgang 368,9. 619,9. 629,20.
Schbindach s. Schwindau.
Schechnun, Ibis v. 239, 41. 758, 28.
Scheftaler,Hauptmann394, 18. 428,
16. 642, 14. 682, 10.
Schelde (Scaldus) 103,41.
Schellenberg, Heinrich v. 821,28.
Scheller, N., Ritter 911,33.
Schenberg, Heinrich v. 552, 6.
— , Jakob v. 552, 6.
— , Ludwig v. 552,7.
Schenk, Dr. Andreas 552,24.
— , Friedrich 640, 7.
— , Kaspar 391,2. 640,8.
— v.Ellnpogen,Ulrich 240,1. 758,29.
— v. Erbach, Erasmus ^Asmus)
545,28. 551,46.
— , Philipp 630,4.
— v. Hausbach 756, 14.
— v.Landeck, Anton 437,4. 700,11.
— v. Limpurg, Albrecht 629, 9.
, Christoph 545,26. 552,22.
, Friedrich 545,28. 551,47.
— v. Schweinsberg (Schwinsberg),
Johann 551,37.
, Konrad 551,38.
— v. Schenkstein, Fritz 619,38.
— (Pincerna)v. Winterstadten(Win-
steten) 745,28.
Schernemel s. Tschememl.
Scheuring(Scheyring), B.-A. Lands-
berg a. L. 210,31.
Scheyern (Scheuren, Schiren, Schey-
ren), Burg u . Kloster 114,1. 120,
34. 121,11. 129,20.25. 189,28.
190,11.16. 191, 9ff. 192,26. 193,
28ff. 196,9. 213,10. 215,6.30.
225,26. 226,21. 230,31. 236,8. 13.
347,16. 439,8. 480,30. 507,39.
508,32. 511, 18.31. 512,4. 514,15.
— 997 —
617. 11. 12. 601, 16. 658, 29. 672,
23. 702,20.
Scheyern, Grafen v. 13, 14. 15. 16.
19.23. 114,25. 115,10. 129,17.
189,2. 190, 2 ff. 192, 19 If. 193,
3ff. 215,2.27. 216, 16 ff. 217,20.
236.12. 483,9. 506, 25ff. 508,35.
36. 517, 13.
— , Hrz. Arnold, Arnulf b. unter
Bayern, Hrz. Arnulf.
— , Pfalzgr. Arnulf, des Vorigen
Sohn 121, 15. 124, 24. 32. 125,14.
18. 191,1.4. 201,12. 480,33. 481,
19 ff. 482, 3.
— , Gr.Bernhard 194,3.11. 201,17.
— , Hrz. Berthold s. unter Bayern.
— , Gr.Eckhardl. 191,8.23. 201,12.
— , Gr. Eckhard II. 194, 3. 199,13.
201,17.
-, Gr. Eckhard III., Vogt von
Freising, gen. Bundschuh (Punt-
schuech) 194,7.12.22. 201,26.
— , Gr. Ekharus 193, 10.
-, Pfalzgr. Hermann 121,16. 125,4.
191,2. 201,12. 480,33. 481,35.
-, Gr. Otto I. 193, 10.
— , Gr. Otto II. 193, 12ff. 194,3.
201, 14. — Seine Gem. Hatziga
194,1.4. 201,14.
-, Gr. Otto III. 194,3.7. 201,17.
— - Seine Gem. Agnes 194,9. 195,
21. 201,20.
-, Gr. Otto IV.- VII. 8. unter
Wittelsbach.
— , Gr. Wernher 1. (Wereuher, auch
Otto) 129,25.26. 191,8. 192,22.
27. 201,12. 483, 12 ff.
-, Gr. Wernher II. 194,8. 201,26.
— Seine Gem. Beatrix 201,27.
— , Abt Baldemar (Baltmarus) 880, 4
— , Abt Paul 914. 7. 17.
Schilbatz (Schylbacz), Johann 391,
3.32. 640,9.34.
Schiltaw s. Nikopolis.
Schiria s. Scheyern.
Schlandersberg (Slandersperg),
Peter v. 821, 32.
Schlavonia s. Slavonien.
Schlehdorf (Slechdorf, Schlechdorf,
Schlehedorff) 9,8. 66,15. 67,11.
13. 16. 463, 12. 855, 26.
— , Abt Atto 67,22. 855,29.
SchJeinitz(Sleuntz), Kraft(Chrafto j v.
759,25.
Schleaien, Schlesier 364,8. 523,3.
616,8. 764,29. 765,7. 794,7. 796,
20.21. 799,16. H01,l. 809,12;
816, 40.
Schleeien, Hrz. |Heinrich I. d. B&rtige
207,24. 26. - Seine Gem. Hl.Hed-
wig 13, 28. 204, 24. 207, 19 ff.
208,3. — Seine TochterGerdrudis
208. 12.
— Breslau, Hrz. Heinrich VI. —
Seine Gem. Anna v. Oesterreich
778, 32.
— -Brieg, Hrz. Ludwig I. 319,24.
585. 13.
— - Glogau, Hrz. Konrad II. 235,
19. 517, 4.
— Liegnitz, Hrz. Johann II. 401,15.
— Sagan (Saga), Hrz. Johann II.
416, 10. 674, 27.
Schleswig (Slesbig), Bis turn 664,6.
Schlettstadt (Schleczstat, Sleczstatt)
263,7. 538,6. 665,13.
Schlick, Heinrich 897, 16 ff.
Schliersee (Sliersee, Sliers, Slierseo)
61,35. 166,1. 434,23. 498,15.
692,15. 736,34.855,18.22.910,22.
— , Abt Berthold (Perchtold) 855,20.
Schliwitz (Schlibicz), Dietrich v.
552, 13.
-, Hubolt v. 552,49.
Schmatzhausen (Smuteshusin),
Adalram v. 871, 6.
Schmidelfeld (Smideveld), Konrad v.
745,29.
Schmiechen(Schmichen, Schmihen),
Stephan v. 258,29.
— , Wolfgang v. 436, 37. 700, 2.
Schmutter, Fluss 19, 21. 20, 31.
Schneckenhofen 646, 44.
Schneeberg (Mons Nivis) 711,21.
Schnitzenbamer, Andreas 551, 14.
Schonau bei Heidelberg 227,20.26.
228,5.
— , Johann v. 821,23.
Schonberg (Sconinberg) bei Dachau
860, 13.
— in Niederbayern 329,21. 408,
33. 669,25.
— , osterr. Adelsgeechlecht 728,24.
-, Hans v. 551, 27.
Schdnenberg, Kaspar v. 552, 12.
Schonfeld s. Niederschonenfeld.
Schonpuechler, Kichter in Kranz-
berg 372,8.
Schonstein, Albert v. 246, 4.
Schontal (Vallis speciosa) i. Opf.
334, 9.
HI. Scholastika 142,12.15.
Schomberg s. Schaunberg.
Schonberg, Ernst v. 629,35.
Schongau 435,12. 439,26. 440,31.
442,5. 702,40. 703,34. 704,21.
Schonstein, Patt v. 620, 3.
— 998 —
Schoonhoven (Schamphonia, Stain-
haim, verlesen aus : Scoenhavia ;
Statnhaim) 326,21. 327,30. 590,
23. 591,36.
Schotten 78,25. 79,3. 93,4ff. 99,
26^. 470,35. 729,27. 732,27. 733,
3.6. 743,10. 749,14. 756,14.
Schottland 85,12. 714,25.
— , Kg. Tonatus 93,10. — Dessen
Sohn Elimor 93, 11.
Schratt, J6rg 551,9.
Schrenck, Vinzenz , Domherr zu
Freising 691, 20.
Schutter (Schutterus), Fluss 19,26.
Schwabeck (Swabeck) 443,1. 705,19.
Schwaben (Alemannen , Alemannien)
12,17. 18,14. 19,1. 25,12. 37,14.
42,14. 44,25. 68,25.28. 69,37.
41. 72,5. 73,24. 97,20. 98,2.
101,17. 106,8. 107,8. 115,2.116,
38. 121,29. 123,2. 125,27. 127,
2.22. 157,36. 158, 3 ff. 164,31.
166.28. 184,1. 185,10. 189,26.
230,14.16. 231,4. 232,25. 255,17.
284.29. 287,7. 289,32. 303,27.
331,23. 344,22. 367,16. 368,24.
26. 386,4. 388,18. 389,4. 393,9.
408.3. 428,22. 429,31. 440,17.
442.30. 33. 453,12. 468,29. 471,4.
473,36. 474,14.21. 475,8.25.
476.4. 478,10. 482,22. 492,28.
493,25. 504,1 Iff. 508,31. 513,36.
514,19. 569,3. 570,19. 594,13.25.
598,35. 599,30. 618,23. 636,33.
637.5. 638,37. 641,28. 647,7.
682.16. 684,34. 688,37. 715,35.
719, 9 ff. 727,20. 763,12. 765,25.
766.17. 767,8. 769,9.20. 773,23.
777. 8. 779, 12. 782, 5. 785, 32.
789,39. 820,11. ^24,20. 834,15.
835,5. 842,31. 849,23. 890,7.
905 4.
— , Hrz." Burkhard 118,9. 125,12.
127,22.
— , Hrz. Ernst d. A., Sohn Mkgr.
Heinrichs I. v. d. Ostmark 715,
7ff. 718,38. 719,13. — Seine
Gem. Gisela s. unter Deutsch-
land, Eg. Konrad II.
— , Hrz. Ernst d. J., des Vorigen
Sohn 173,16. 226,30. 227,1.715,
37. 718,38. 719,4 ff.
— , Hrz. Friedrich I. 722,21. 726,
11. 727,11.22. - Seine Gem.
Agnes 8. unter Oesterreich, Mkgr.
Leopold III.
— , Hrz. Friedrich II. 161,11. 162,
I2f7. 163,7. 166,34. 495, 1 ff. 496,
13. 722,22. 723,15. 726, 7 ff. —
Seine Gem. Judith 161,9.11. 174,
21. 494,39. 726,14.
— , Hrz. Friedrich III. s. unter
Deutschland, Friedrich I.
— , Hrz. Friedrich IV., Sohn Kg.
Konradslll. 179,33. 183H29.43.
184,19.499,27.37.502,32. 726,18.
732 4.
— , Hrz.' Friedrich V. 726, 21. 22.
— , Hrz. Hermann 118, 10.
— , Hrz. Hermann , Sohn Hrz.
Ernsts d. A. 715,38. 716,5. 719,
12 ff.
— , Hrz. Konrad III. 726, 22.
— , Hrz. Liudolf (Luitoldus, Leo-
tolfus, Leutoldus, Leutolfus) 118,
11. 124.19.28. 125,11.15. 131,
9. 12. 481,14ff.
— , Hrz. Rudolf, GegenkSnig Hein-
richs IV. 158,17. 493,22.
Schwaben (Swaben), Marktu.Schloss
in Oberbayern 17,18. 405,22.
667,12. 696,34. 697,1. 899,11.
Schwabisch Gmund (Gmunden,
Gmunden) 85,24. 504,25. 665,8.
Schwabisch Hall 665, 11.
Schwabisch Werd s. Donauworth.
Schwangau, Stephan v. 551,25.
Schwarzburg, Gr. v. 345,14. 599,
21. 631,14.
— , Gr. Heinrich 664, 36.
-, Gr. Michael d. J. 629, 13.
— , Gr. Walther 629, 8.
Schwarzenburg, Hans v. 545,29.
Schwarzen8teiner, Andreas 387,29.
638, 17.
Schwarzes Meer (Pontus Euxinus,
Euxenisch Meer) 19, 5. 451, 5.
Schwarzwald 450,32.
Schweden 274,12. 276,9. 558,31.
907, 37.
Schweidnitz (Sbeidnicz, Sweidnitz,
Swidnucz) 218,1. 247,23. 509,1.
524, 34.
Schweig vSwaig) 191,26.
Schweinersdorf ^Swanhiltdorfl) 879,
24. 26.
Schweinfurt (Sweinfurt) 665, 11.
Schweinspoint (Sweinhunt), Gr. Ru-
dolf 179,37. 502,36. 732,8.
Schweiz (Swicia), Schweizer (Sui-
tenses) 263,7. 270,21. 371,17.
442, 28. 537, 39. 538, 2.* 543, 6.
694,15ff. 695,7. 705,7.819,23.
820,5. 19. 821,9. 822, 1. 823, 7 ff.
833,17.20. 842,8.12. 889,3.
Schweppermann (Scnwepferman,
Sbepferman), Sigfried 288,14.
573,2.
— 999
Schwif ting(Schwiflling), B.-A.Lands-
berg a. L. 210, 32.
Schwindau (?) oder Schwindach
(Schbindach) 855, 13.
Schwyz (Swica) 818,15. 820,20.
Schyffer, Alexander 551,8.
Scipionen 69, 26.
Sclavonia s. Slavonien.
Sconinberg s. Schonberg.
Scrinitor, Erasmus 912,8.
Scy thien (Sicia) 172, 10. 454, 17. 28.
HI. Sebaldus 33,4. 11.
HI. Sebastian 10,23. 113,12ff. 132,
4.6. 222,23. 392,32. 396,30. 398,
16. 401, 13.
Seben (Sabona) 37, 11. 453, 5.
— , B. Einricus 857, 13.
Sebenico (Sebenich, Sibenich), B. v.
548, 14. 558, 23.
Seckau, Bistum 18, 10. 750, 16.
— , Kloster 226, 19. 512, 1.
Seclavia, Sedavia37,14. 38. 39. 453,8.
Seeland 68, 31. 104, 25. 305, 11. 22.
319,12.23. 322,14. 323,1.324,20.
326, 18. 22. 328, 37. 42. 473, 26.
579,3. 582,16. 585,8.12. 587,44.
589.34. 590,20. 593,3. 670,28.
Segato s. Michaletus.
Segiensis s. Zengg.
Seine s. Sayn.
Seinsheim (Saushaym), Jorgv.698,9.
— , Wolf v., Hen* zu Schwarzburg
629,36.
Seisenecker (Seyssenegker) 899, 4.
Seligental (Felicisvallis, SSldental)
222, 8. 226,4. 6. 236, 10. 242,3. 5.
245,7. 247,26. 249,21.25. 251,
14. 319,5. 353,20. 357,9. 361,1.
362,20. 364,15. 377,3. 396,31.
399,33. 401,8. 442,8. 511,22.
517,10. 520, 28. 30. 523,24. 525,2.
526, 9. 13. 527, 30. 566, 6. 585, 4.
606.16. 614,8. 616,14. 624,24.
643.35. 645,2. 650,36. 660,18.
661,23. 704,38.
Semendria (Sindorovia) 796, 38.
Semlin (Zemplen) 813,46.
Semmering (Semering, Semring) 761,
25. 770,17.
Sempach 820,27. 822,22.
Sempt(Sempta),Fluss 19,35. 20,39.
-, Gr. Sighard 112,36.39. 113,8.
13. — Seine Gem. Gottrina 113,9.
Senes s. Siena.
Sengkofen (Senchof en) 349,1. 602,40.
Senones 21,27.
Sens, Eb. Stephan Tristan de Salazar
400.17. 645,12.
Seon(Sewen, Sewn, Pirgel [Burgih])
133,12. 204,3. 210,42.43. 211,23.
— , Abt Franz 402,20.
Serbien(Servia) 760,8. 792,15. 796,
36. 800, 39. 809, 33.
Serravalle (SeravallU) 835, 15. 17.
HI. Severinus 8, 5. 39, 13ff. 40, 13 ff.
41,9.13. 79,24.28. 455,25.
Sevilla, Isidorus v. 5,47.48. 6,15.
18, 22.
Sewen, Sewn = Seon.
Seybersdorf (Seiberstorf, Seybers-
torf, Seybolstorfi, Bernhard v.
436,27. 696,20. 700,4.
— , Erasmus (Asem) v. 337,24. 436,
23. 638,11. 699,35. 653,24.
— , Hieronymus v. 436,39. 700,2.
— , Sebastian v. 913,22.
Seyn s. Sayn.
Sgnadi s. Quaden.
Sibenpurg s. Siegenburg.
Siberach, David v. 551, 11.
Sibidat 8. Cividale.
Sicambrer 36, 21.
Sicambria s. Budapest.
Siebenburgen(Erdely) 244,20. 522,40.
— , Woiwode Ladislaus 244,21.
522, 40.
Siebensee (Simlsee, Simmelsee, Sy-
melsee) 399,9. 644,33.
Siegenburg (Sibenpurg) 19,28. 20,36.
Siegenfeld (Sigenfeld) 732, 34.
Sielstatten ^Sigihofstetin) 870, 26.
Siena (Senes) 370,12. 418,20. 621,6.
675,32. 833,4.
Sieradz (Svras) in Galizien 765,8.
Sigenstein"329,21. 408,33. 669,25.
Sigibald (Sigisbald) 53, li>. 462,11*
HI. Sigisraund 199, 26. 200, 5. 680
9.29. 893,24.
Sillertshausen (Zieholfeshusin)
860, 33.
HI. Silvinus 79, 23. 25.
Silvio, Enea s. unter Rom, PSpste,
Pius II.
Simlsee, Simmelsee s. Siebensee.
Simmering (Simanuigen), Heinr. v.
725, 9.
Simmern (Ziraeren,Zimern, Simeren)
189,8. 277,29. 278,3. 388,23.
559,28.37.
Simson (Sampson) 23,17.
Sindolt, Peter 552,3.
Sindynburg 124, 13.
Singnaw, N. v. 821, 18.
Sinsheim (Sunshaim , Sunshaym)
280,7. 561,23.
Sinzenhofer, Ulrich 436, 34. 700,6.
Sinzing 20, 14. 15.
— 1000 —
Sion (Syon), Berg 281,28. 562,30.
— , Kloster 8. Strahow.
Sims b. Syrus.
HI. Sixtus 736,34. 901,27.
Sizilien, Sizilianer 27,23. 31,3. 92,1.
164,21. 170,40. 192,10. 229,32.
230,6. 231,4. 232,13ff. 233,2.
36. 256,12. 292,2. 342,30. 495,8.
513,19.27. 514,l9ff. 530,22. 595,
37. 726,20ff. 753,23. 754,37.38.
773, 20ff.
— , Kg. Alfons V. 8. unter Ara-
gonien.
— , Kg. Ferdinand I. 371, 9.
— , Kg. Karl v. Anjou 232, 33. 233,
16 £ 514,33.39. 727,3.
— , Kg. Ludwiglll. 263,25. 264,3.
537, 25. — Seine Gem. Margarete
8. unter Pfalz, Kurf. Ludwig IV.
— , Kg. Manfred 232,17ff. 233, 10.
514,29.32. 727,9. 746,19.
-, Kg. Roger (Rugerius) II. 163,
14.24. 166,20. 170,41. 496,24.
Skalitz (Galicz), Pankraz v. 804,14 ff.
Slapp (Zlab) 884, 13.
Slaven (Sclavi) 11, 16. 25, 18. 48,7.
104,29. 107,13. 108,18. 127,1.
135,13ff. 251,7. 781,32.
— , Fflret Rastus 104,30.
Slavonien (Schlavonia, Sclavonia)
18,6. 38,31. 748,30. 761,17. 801,4.
861, 16. 900, 13.
Slechdorf s. Scblehdorf.
Sleuntz s. Schleinitz.
Smuteshusin s. Schmatzhausen.
Smyricheus, Johann 808, 13 ff.
Snavm 8. Znaim.
Snebelin v. Freyburg, Adelige',821,22.
Soest (Stost) 665, 16.
Soissons (Civitas Suessonum) 73,16.
Solinus 5,27. 18,21.
Sol, Solium (?) 37,11.29.30.
Solms, Gr. Otto 545, 13.
— , Gr. Philipp 551,35.
Solothurn (Solotern, Solutoren) 371,
19. 665, 19.
Sonneberg, Herr v. 545,30.
Son nen berg (Sunnenberg , Sune-
berg, Suneburg), Gr. Andreas 630,
25. 696, 17.
-, Gr. Eberhard 423,11. 543,39.
626, 18. 629, 2.
-, Gr. Johann 631,3. 660,29.
Sonnenburg ( Sunenburgk), Gr. v.
833,23.
— , Gr. Johann v. 835, 4 ff.
Sophia s. Savoyen.
Spat, Konrad 619,38.
Spanien, Spanier 5, 20. 38, 29. 95,
10. 97,25. 130,3. 184,31. 472.7.
483,25. 742, 28. 29. 744,2. 796,25 .
— , Konigin Eliura 209, 7.
— , Konigin Gerdrude 873,3.
Sparrenecker (Sparenecker, Sparn-
ecker), Otto 416, 10. 674, 38.
— (Sporenecker, Spornecker), Par-
zival 288, 26. 572, 12.
Spender, Reyboldt 552,24.
Speyer, Stadt 15,32. 162,18.25.
169,29. 175,33. 242,30.257,14.
283,29. 284,4. 303,25.26. 495,
23.25. 499,13. 500,13. 521,15.
531,17. 568,34.39. 580,10.665,
5. 716,7. 727,20. 769,3. 772,4.
774,37. 778,9.
— , Bistum u. Bischofe 183,21. 184,
18. 388,26. 554,22. 638,34. 664,3.
683, 2. 772, 27.
— , B. Friedrich v.Leiningen 767,24.
-, B. Georg v. d. Pfalz 273,22.
555, 32. 562, 14.
— , B. Ludwig v. Helmstadt 272,
25. 381,21. 545,10. 633,26.
-, B. Mathiasv.Rammung 370,17.
Spiering(Spierinck,Spiernik), Arnold
327,17. 591,22.
Spitz in der Wachau 471, 19.
Spoleto 177,12. 181,15. 182,7.
Sponheim 277,28. 559,27.32.
— , Gr. Albrecht 664, 19.
- , Gr. Friedrich 664, 19.
— , Gr. Ludwig 664, 18.
— , Gr. Otto 664, 18.
-, Gr Philipp 664, 18.
Staatz ( Stentz, Stete) 751, 4. 759,23.
Stade,Mkgr. Adalbert 179,34. 502,
34. 732, 6.
Stadion. Burkhard v. 619,36.
— , Hans v. 552,22.
— , Wilhelm v. 619,36.
Stadlau 750, 2. 19.
Stadler, Dr. Johannes, Kanonikus
zu FreUiug 913, 37.
Staffelsee (Scafelense monasterium)
67, 12. 463, 12.
Stahleck (Stalberg) 227, 18.
Stain s. Hilpoltstein.
Stainhaim, Statnhaim 8. Schoon-
hoven.
Stalberg s. Stahleck u. Stolberg.
Stams (Starabs) 234, 9. 17. 258, 15.
315,4.7. 317,1. 515,11. 535,16.
773, 17 ff. 774,7.15. 775,20ff.
789, 34. 830, 13 ff.
Starckhenberg, Ssterr. Adels-
geschlecht 728, 24.
— 1001 -
Starhemberg (StarcheDberg,
Starhenberg),Burg750,:i6. 751,37.
— (Starenberg), Bartholomaus v.
551,4.
— , Gregor v. 551,5.
Starkenberg (Starchenberck),
Ulrich v. 829, 17.
-, Wilhelra v. 829,17.
Staudach, Heinr.v. 367,29. 618,35.
Staudhausen (Stuthawsen) 885, 6.
Staufen (Hohenstaufen, Stophen,
Stouphen) 162,31. 495,32.
Stauff s. Donaustauf.
Stauffen, Adelige v. 821,18.
SUuffer, Adelsgeschlecht 431, 33.
— , Bernhardt 427,28. 428,4.22.
436,17. 699,32. 681,32.41. 682,16.
— , Johann 428, 7. 430,36. 630,10.
682,2. 683,36.
— , Hieronymus 427,29. 681,33.
682, 1. 688, 6.
Staufferin 429, 11. 682, 24.
Stocking, Hans v. 619,32.
Steffling, Landgr. Otto 880, 1.
Steiermark (Steyr) 49,6. 79,7. 104,
23. 176,45. 233,30. 241,15. 287,
31. 360,34. 392,10. 473,25. 517,
28. 520,15. 740, 29 ff. 741,18.
742,19 ff. 744, 27 ff. 745,3ff. 746,2.
748,31.42. 749, 19ff. 751,28. 752,
28. 755,10. 756,5. 757, 6 ff. 758,
39. 759,16.19. 762,24. 763,2.
764,13ff. 765,25. 766,11.30. 767,
5.10. 768,30. 769,10 25. 770,11.
782,16. 789,38. 792,2.6. 798,16.
799,15. 801,1. 802,24. 806,15.
18. 818, JO. 823,1. 824,5. 830,
33.41. 842,18. 844,41. 897,18.
900,24.
— , Mkgr. Leopold d. Starke 161,
13. 720, 26. 27.
-, Mkgr. Ottokar III. 720,25.26.
— , Mkgr. Ottokar IV. 167,24.170,2.
498,36.
— , Mkgr. Ottokar V. 725, 1. 732,
38. 740,23.25. 741,24. - Seine
Gem. Kunigunde 740, 22.
Stein (Stain, Staine) Herren vom
(de Lapide) 316,10. 583,7.
— , Burkhard v. 880, 6.
— , Hans v., d. J. 620,2.
-, J6rg v. 436,21. 699,34.
— , Konrad v. 913,35.
— zu Ranisperk, Hans vom 619, 29.
— (Stain), Stadt in Niederosterreich
741,13ff. 749,8. 899,25.
— (Stain, Staine) am Bhein 172,14.
890,8.
Steina (Sterna?) in Istrien 870,20.
Steinamanger (Stain anger) 390, 7.
639, 16.
Steinbeck, Christopb 551, 11.
Steinfeld (Stain felt) 752, 16.
Steinfurt, Emerwein v. 551, 18.
Steingaden 159,19. 184,22.
Steinhauf, Albert, Propst in Strau-
bing 321,30. 586,11.
Steinkirchen (Stainkirchen) 891,22.
Stentz b. Staatz.
HI. Stephan 83, 10. 124, 15. 129, 9.
144,38. 424,15.487,16.488,21.
678,15. 712, 24.29. 713. 2 ff. 788,3.
790,16.39. 823,3. 841,18. 859,1.
866, 10. 868, 11. 872, 6.
Stephan, Gr. in Lothringen 115, 26.
477, 24.
Sterzing (Sterteingen) 312,16. 789,6.
Stetten 665, 10.
— , Simon v. 551,31.
Stettin 371,13. 842,14.
Stetz s. Staatz.
Steyr (Stira), Stadt 790, 15.
Stim s. Oberstimm.
Stingeihavmer, N. 387,8. 637,34.
Stirtzer, Oswald 647,1.2.
Stockerau (Stokaraw) 709,7. 771,7.
Stolberg (Stalberg), Grafen v. 664,37.
Stophen, Stouphen s. Hohenstaufen.
Stost s. Soest.
Strabo 4,12 5,26. 21,24 ff. 22,4.
26,35. 27,30. 31,22. 49,22. 450,
24. 30.
Stradioten (Stradiotae) 838,30.
Strahow iSion) bei Prag 728,4.
Straaisch (Strasista) 865, 23.
Strassbach (Straspach) 859, 15.
Strassburg (Argentina), Stadt 68,
33. 70,1. 78,1. 263,5. 277,24.
278,23. 281,27. 284,27. 285,33.
37. 292,23 ff. 371,15. 449,2. 537,
38. 559,25. 560,14. 562,29. 569,
3.35. 574,18ff. 665,6. 767,12.
16. 769,3. 786,4.821,12.
— , Bistum und Bischofe 104,9.
135.38. 242,25. 285,37. 371,8.
466,1. 473,19. 488,4. 521,11.
569.39. 664,3. 771,32.
— , B. Eddan (Addanus, 73,3.
- B. Albrecht v. d. Pfalz 280,24.
281, 9 ff. 561,33. 562,32.
-, B. Berthold v. Teck (Decke)
767, 14.
— , B. Heinrich v. Veringen 767,13.
-, B. Ruprecht v. d. Pfalz 277,
9 ff. 559, 16. 22.
Straubing 16,8.10. 222,29. 225,14.
245, 12. 247,1. 248,22. 249,6.
251,18. 301,22. 305,20. 321,27.29.
— 1002 —
322, Iff. 323, 2. 31. 329, 16. 24.
394, 19. 407, 9. 13. 408, 1. 410, 2.
428,16. 430,34. 433,2. 510,1.
511,4. 523,27. 525,22.40. 527,
33. 585, 7. 586, 9 ff. 600, 32. 642,
13. 668,27ff. 670,24.38. 682,10.
683. 35. 689, 6. 763, 15.
Strigonium s. Gran.
Struma, Abt Johannes s. Bom,
Papst Calixtus III.
Stubenberg, Eckhard v. 792, 5.
Stuben, Joachim v. 437,3. 700,11.
Stuhlweissenburg ( AlbaRegalis) 243,
39. 389,26. 390,16. 391,10.18.
440,9. 522,18. 639,26. 640,27.
678.36. 703,22. 715,17. 792,22.
798, 12. 801, 15.
Sturmfeder(Sturmfedder), Burkhard
551,48.
Stuthawsen s. Staudhausen.
Stuttgart (Stuedgardia , Stued-
gartten, Stutgarten) 263,27. 361,3.
537,34.
Stym 8. Oberstimm.
Styporius gen. Caput 240,3. 758,31.
Sunching (Bunching) 428, 7. 430, 36.
682, 2.
Suetonius Tranquillus 27,23. 29,3.
31, 1. 449, 25.
Sueven 5,12. 26,27.30.37. 27,15.
41. 455,15.
Sulcz s. Niedersulz.
Sulz (Sulczbach), Fluss 19, 27. 20,
13.50.
— (Sultz), Gr. Albrecht 630, 12.
, Gr. Rudolf 423,9. 543,37. 630,13.
Sulzbach bei Donaustauf 607,6.
608,28.
- i. Opf. 318,16. 584,26.
— , Grafen 484, 18. 726, 17.
— , Gr. Berengar 184, 20.
— , Gr. Gebhard 161,15. 179,36.
186, 31. 187, 7. 502, 36 (vgl. 179,
45}. 505,17. 732,8. 880,32.881,1.
Sundergau ^undergone) 870, 17.
Sunenberg osterr. Adelsgeschlecht
728,23.
Sunshaym, Sunshaim s. Sinsheim.
Suonperhl, Priester 860,7.
Swaig s. Schweig.
Swanhiltdorff s. Schweinersdorf.
Swicia s. Schweiz.
Swiggerus,Gr.auf d Nordgau 466,13.
Syras s. Sieradz.
Syrg, Hieronymus 437,5. 700,11.
Syrien (Siria) 735, 7.
HI. Syrus (Sims) 34, 2.
Szegedin (Civitas Zegediensis) 811,3.
Szilagyi (Zilagij), Michael v. 812,37.
Tabor(Thabor) 795,30. 35. 796,6. 10.
Tachowe s. Dachau.
Tacitus, Caius Cornelius 3,22.23.
35. 4,12.35. 19,9. 26,4.
Tagelfingae, Tagolfinga, Tagolfingen
8. Daglfing.
Talheim, Heinrich v. 298,10.
Tallern 734,9.
Tandem (Tanneren) 900, 7.
Tannberger, Moriz 396, 1. 643, 19
— , Sixtus, a. Freising, B. Sixtus.
Tarpfheimer v.Schliisselfeld, Stefan
437.7. 700,12
Tarraws, Friedrich 821,34.
Tartarei, Tartaren 36,21. 207,27.
452,22. 751,9. 757,16. 764,13.
799.8. 851,23.
Tarviss s. Treviso.
Tato 860, 12.
Taufers (Tauffers) 832, 25. 840, 2.
— (Teifers), Gr. v. 769, 18.
Taur (Thauren), Gr. Rappoto 238,
5. 10. — Seine Gem. Hemraa
238, 5. 10.
Taurinum s. Turin
Taus (Taust) 791,9.
Teben s. Theben.
Teck (Deck, Decke), Hrz. Konrad
252,1.5. 579,12.
- (Decke), Walther v. 821,16.
Tecklenburg(Takelenburg), Gr. Otto
664, 39.
Teclanus s. Theclanus.
Teczelspach s. Teisbach.
Teffingen s. D5ffingen.
Tegernbach (Tegirenwac, Degern-
bach) 153,32. 490,38 867,11.
Tegemsee (Tegerensee) 9,15 35,1.
74,18. 75,43. 76,43 77,28. 213,
lOfF. 222,27. 463,30. 464,9. 672,
22. 27. 854, 9. 856, 20. . 902, 29.
903, 33.
— , Abt Konrad Ayrnschmalz 420,1.
— , Abt Meginhart(Maginhart)856,17 .
Tegwart s. Egwaid.
Teisbach (Deyspach , Teyspach,
Teczelspach) 220,11.14. 509,39.
42. 655, 32.
Telfs 646,44.
Temesvar (Themeswar) 808, 10.
814, 43.
Tengen (Tegen), Gr. v. 630, 26.
HI. Ttrtulinus 67,20. 855,27.
Tessilespach 81, 17.
Tessin (Ticinus), Fluss 57, 14.
Teutonen (Theutoni) 49, 24.
Thabor s. Tabor.
Tharinger 81, 23.
Thattel, Anselm v. 562, 7.
— 1003 —
Thauren s. Taur.
Thauri 49, 20.
Thaurinum, Ci vitas Thaurinensis s.
Belgrad u. Turin.
Tbaurisci (Thauristi , Thauristen)
21,30. 31,22. 49, 19. 450,27.
Theben (Teben) bei Pressburg 749,30.
Theclanus < Declaims, Teclanus) 62,
31. 79,12. 736,31.
Themeswar s. Tcmesvar.
Thessalien 171,14.
Theuerstadt iTewrstat; 145,12.
Theutoni s. Teutonen.
Thierbaupten (Tierhaupp) 84,33.
ThomaD, Johann v. 551,27.
HI. Thomas, Apostel 23, 6. 864,25.
898 21
Thracien , Thraker 25,18. 31,13.
170.24. 810,2.
Thiinner, Herr v. 551,19.
Thiiringen (Durgen, Durgnerland,
Diirigenland), Thfiringer 18, 16.
21,9. 70,25. 75,10. 88,22. 98,3.
104,24.43. 107,9. 115,2. 185,37.
237.9. 473,25.35. 474,21. 476,4.
505.4. 528,1.617,15.26.750,8.
867, 37.
— , Landgr. Heinrich Raspe 512,14
(hier irrtumlich als Sohn der
hi. Elisabeth bezeichnet statt als
Schwager). 747,4. — Seine Gem.
Gertrud 743, 17. 747, 4.
— , Landgr. Ludwig V. (irrtflmlich :
Hermann) 728,5. — Dessen Gem.
Margarete (irrtumlich : Elisabeth)
728. 5.
-, Landgr. Ludwig VI. 204,36.
205.10. 206,14. 512,13.19. 747,
25. — Seine Gem. HI. Elisabeth
13,27. 204,18.34. 205, 2 ff. 206,
5ff. 207,21. 211,15.33. 235,8.
238, 34. 421,32. 512, 5 ff. 515,30.
516,27. 518,15. 743,10. 744,6.
747.25. 748,35.749,27.757,30.
Thfiringerwald (Turgnerbald) 490,7.
Thulbach (Tuelpach =- Thalbach?)
854, 20.
Thunkaw s. Donaugau.
Tiber, Fluss 77,3.
Tiberina, Tibernia, Tiburina, Tibur-
nia = Regensburg 24,26. 29,
21. 30,47. 470,28.
Tiberius Nero 30,49.
Ticinum s. Pavia.
Ticinus s. Tessin.
Tiefenstein 329,26. 346,27. 600,35.
671,2.
Tierberg, Ulrich v. 821,29.
Tier n stain s. Durrnstein.
Tierstayn, Gr. Oswald 664,29.
Tillingen s. Dillingen.
Timo, Bach bei Meran (heu tiger
Name nicht festetellbar) 850,26.
Tirna s. Tyrnau.
Tirol (Tirolis), Schloss 57, 26. 207,2.
316,32. 480,39. 583,28. 773,18.
775,16. 824,6.
- , gefuret. Grafschaft 84,28. 85,9.
219,5. 234, Iff. 240,16. 300,27.
305,11.26. 307,32. 309,lff. 310,8.
311,16. 312,18.30. 313,17. 314,
12. 315, 18 ff. 316,8. 317,4.19.
330,1. 331,4. 336,25ff. 338,33.
509.31. 515,8. 579,2. 582,17.27.
583.32. 584,3. 593,37. 611,20.
775,39. 788,12. 789,19.39. 801,3.
818,10. 826, Iff. 834,15. 841,26.
— , Gr. Heinrich s. unter Bohmen,
Kg. Heinrich.
-, Gr. Albert III. 773,15. 776, 1.
— , Gr. Friedrich m. d. leeren Tasche
s. unter Oesterreich.
— , Gr. Meinhardl. 755,32. 773,16
hier: Albertus). 776.2.
— , Gr. Meinhard II. s. unter
Karnthen.
— , Gr. Sigmund s. u. Oesterreich.
Titteler Furt (Tyddewrew) 797, 28.
Tittmoning (Titmaning) 257,26. 357,
30. 384,12. 610,27.
Tiuerer, Hans 619,23.
Tolz (Toltz) 420,30.35. 429,7. 676,
38. 677,4. 682,26.
Tolzner, Adelsgeschlecht 677,3.
— , Konrad s. Freising, B.Konradl.
TSrring, Schloss 345,35. 600,1.
— , Adam v. 653, 23.
-, Sigfried(Seytz)v. 391,1. 640,7.
653, 25.
Toschitz (Toschnicz), Niklas 655,16.
Toggenburg (Dockenburg),Gr.Donat
(Konrad) 823, 18.
Tonigen s. TQbingen.
Tor, Kaspar v. 436,26 699,36.
Torek, Huttat 552, 18.
Torinpach s. Dornbach.
Torre, della (Turriani, Turriany)
290,20. 573,22.
Toskana (Tuscien, Duscia) 163,18.
177,12. 181,15. 182,1. 184,25.
496, 17.
— , Mkgr. Bonifaz I. 160,22. -
Seine Gem. Beatrix 160, 22.
— , Kg. Friedrich 727, 8.
Toul (Tulen), Bistum 664,5.
Tours (Turanum,Turon) 11,4. 130,4.
483, 24.
Traha s. Drau.
— 1004
Traiectum s. Maastricht.
Traisen (Traisna), Fluss 743,39.
Traisma (Triesmo), Ernst v. 725, 8.
Traiskirchen (Dreskirchen) 741,24.
Tramin 659,34.35.
Trapp (Trap), Jakob (Nikolaus)
423, 12. 543, 40. 838, 33.
Trau ben bach (Drubenacha), Neben-
flu88 des Regen 865,27.
Trauner, Gawein(Gawinu8, Gewein)
387,27. 638,15.
Traunstein (Trawnstain, Draunstain)
248.23. 376,4. 525,25. 624,2.
697,14.16.
Trausnitz (Drausnichtz) im Tal 289,
lOff. 571, 23ff. 782,21. 783,16.18.
Trautenberger, Wambolt 697,10.
Trebnitz 208,8.
Trenbeck, Wolfgang 387,27. 638,15.
Treviso (Tarvisium,Tarvis8) 533,36.
761.18. 822,26ff. 840,44.
Tribur 107,2. 475,1.
Trient (Tridentum), Stadt 45,19.
83,35. 88,21. 158,23. 163,13.26.
182,10. 260,19. 292,9. 297,23.
468.30. 496,27. 533,26. 574,3.
692.31. 694,9. 831, 5 ff. 835,37.
836,l2ff 837,14ff. 838,14ff. 850,
16. 856, 7.
— -, Bistum u. Bischofe 179, 32. 234,
16. 315,19. 502,31. 582,28. 664,4.
732,3. 774,6.
— , B. Johann 370, 18.
— , B. Udalschalk (Odalschalcus)
860, 26.
Trier (Treveris), Stadt 68, 30. 70,2.
131.32. 132,4. 143,35. 271,1.
422.19. 474,10. 483,36. 543,14
665,5. 715,17.18. 716,17.
- , Erzbistum u. Erzbischofe 242,
17. 259,31. 349,37. 521,7. 532,
16.533,2.664,1. 728,13. 771,23.
773, 5. 776, 16.
— , Eb. Albero (Albrio) 167, 19.
— , Eb. Balduin 283,10. 284,5. 285,6.
287,9. 568,18. 569,9. 570,21.
780. 24.
— , Eb. Jakob 264,2. 638, 15.
— , Eb. Johann v. Baden 270,9.
272,16. 370,14. 422,31. 542,34.
543, 26. 546, 17. 35. 547, 24. 44
548,47. 549, 5 ff. 550,12.27. 551,
42. 552,46. 553,27. 554,7. 677,
36. 687,10.'
- , Eb. Poppo d. A. 714,19. 715,9 ff.
716, 16.
— , Eb. Poppo d. J. 720,24. 728, 9 ff.
— , Eb. Raban 793,2.
— , Eb. Walther 192,6. 202,14.
Triesmo s. Traisma.
Triticiburgum, Novum s. Korneu-
burg.
Troja, Trojaner 22, 25. 23, 24.
24,32. 25,32. 26,39.41. 32,6.
35,29. 36,24. 422,21. 447,20.
448,2. 452,30. 543,16 851,27.
— in Unteritalien 140, 18.
Truchsess (Truchs&ss) , Dietrich
552, 16.
- , Philipp 551, 32.
— (Dapifer) v. Waldbarg (Waln-
purg), Eberhard v. 745,28.
— (Drugsas, Truchsas) v. Waldburg
(Walpurc, Walpurg), Heinrich
196,27.
— , Jakob 408, 7.
— , Otto 821,24.
Trudering (Truhteringen) 872, 14.
Triiner, Erhard 552, 20.
Truhendingen (Druhendingen),
Albert v. 187,13. 505,29. 881,8.
— , Friedrich v. 187, 12. 505, 29.
745.27. 881,7.
Trumau (Drumaw) 734,9.
Trusche (Truscula) 870, 20.
Tscherneml (Schememel), Balthas. v.
908,22.
Tubingen (Tonigen), Burg u. Stadt
183, 10 ff.
— , Gr. Heinrich 184, 20.
— , Gr. Konrad 545, 18.
— , Pfalzgr. Hugo 182, 44.
Tuelpach s. Thulbach 854, 20.
Turen s. Dfiren.
Turkei, Turken 16,37. 258, 20 ff.
286,25. 26. 320,3. 370, 8. 375,25.
376, 11. 328, 27. 30. 379, 10. 27.
380,3.6. 381, 7 ff. 401,8. 418,16.
534,6ff. 570,11.12. 585,18. 621,5.
623,36. 624,4. 632, 2 ff. 633,14.
647.28. 648,20ff. 663,9. 735,8.
793, 12. 796, 37. 39. 799, 12. 34.
802,7. 809,35. 810, Iff. 811,29 ff.
812,7 ff. 8l3,2ff. 816,35.42. 845,
29. 900,13ff. 903,25. 904,6.
— , Sultan Bajazet I. (Waisant,
Weyasit) 534, 12. 790, 24. 25.
— , Sultan Muhammed (Machu-
metes)II. 809,38. 810, 1. 31. 812,
7ff. 813, 13 rT. 814,15.
— , Sultan Murad (Amirates, Am-
rates) II. 797,12ff. 811,8.
— , Prinz Calixtus Othomanus 423,4.
543,32.42. 625,14. 628,33. 680,22.
Tiirkheim (Turkenhaym) i. Elsass
665, 14.
Tugendorf s. Daugendorf.
— 1005 —
Tulbeck, Johann, s. Freising, B.
Johann IV.
Tulen s. Toul.
Tulln(TulDa,Tullna) 455,3.6. 709,
19.22. 710,41. 711,19. 713,23.
763, 18.
Tumstauf s. Donaustauf.
Tunka 8. Donaugau.
Turano (Duranum) 836, 6. 23.
Turanum s. Tours.
Turbing, Gr. Konrad 664, 30.
Turego, Turegum s. Zurich.
Turin (Thaurinum, Civitas Thau-
rinensis) 44,39. 45,5. 459,20.37.
504,7.
Turingen 41,5.6. 455,16.
Tumus 492, 1.
Turriani a. Torre, della.
Tursperg s. Donnersberg.
Tuscien a. Toskana.
Tyddewrew 8. Titteler Furt.
Tyrana 37,14.36. 453,6.
Tyrnach, Wichard v. 239,40. 758,27.
Tyrnau (Tirna) 761,30.
Tyrus (Tirus) 171,8.9.
Ub, Ludwig v. 552,21.
Uberlingen (Uberling) 665,9.
Ochtland (Nuchtland) 818, 18.
Ulkinair 309, 24.
Uetz (Vetz), Jordan, B0rger in
Straubing 322,4. 586,21.
Ulm 17,5. 19,1. 17. 184,4. 263,41.
284,29. 289,35. 347,23. 384,29.
386,1. 387,2. 388,19. 389,3. 4.
397,4. 442,32. 451,3. 538,10.
569,4. 572,25. 601,29. 628,24.
636, 3 ff. 637, 13 ff. 638,36. 643,
38. 648,10. 665,7. 695,9.
Ulmerfeld (Hulmervelden, Ottmar-
veldt, Ulmarveldt , Zudamares-
felt) 865,4. 897,27. 899,1.
Ulmerugia (Ulmerigia, verderbt :
Vlinrigia), alter Name f. Preussen
(nach Jordanes) 157, 15.
Ulrich, Bruder d. B. Albert I. v.
Freising 879,36.
U ndeinestorff, Undenstorf s. Inders-
dorf.
Unding 8. Forstinning.
Ungarn 5,21. 11,3.19. 14,17.19.
17,9. 18,12. 24,6. 33,38. 34,45.
35,7. 39,5. 9. 81,29. 82,2. 88,
34. 101,22. 38. 102,4. 114, 8 ff.
115,1. 15. 116,37. 117,3. 12.
123,13. 15. 125,21. 23. 126,36.
37. 127, 26. 128, 6 ff. 129, 2ff.
I36,14ff. 156,21. 162,8. 167,31.
37. 168,2 ff. 169, 8ff. 190,18. 192,
23. 27. 200, 10. 206, 10. 222, 36.
242,23. 243-,28ff. 244, 5 ff. 258,
35. 259, 7 ff. 281,5. 285,18. 286,
23 ff. 287,20ff. 299,20. 377,17.
19. 380, 7. 9. 382, 3. 16. 384, 14.
389,32. 390, 3 ff. 391,33. 392, 9 ff.
425,27. 431,24. 37. 432,22. 439,
33. 440,8. 442,32. 449,11. 455,
24. 461,18. 471,14. 472,8. 475,
24. 27. 477, 18. 29. 478, 16. 23.
481,8. 10. 482, 7 ff. 483, Iff. 492,
3. 6. 494, 13. 495, 14. 511, 12.
521,5. 522, 6 ff. 523,8. 562,9.
570, 11 ff. 639,38. 664,1. 671,15.
678,36. 681,2. 703,19ff. 705,14.
709,17ff. 710,13ff. 711, 3 ff. 712,
37. 42. 713,14. 18. 715,13ff. 716,
11. 719,29. 721,8. 723,9. 728,
11. 730,33. 732,39 734,48. 742,
11. 24. 743,29. 749,36ff. 750,13.
37. 751,9. 755,3. 759, 8 ff. 760,
11. 761,29. 762, Iff. 764,13.
769,10ff. 770,6ff. 771,30. 781,4.
32.782,13. 783,3. 792,14ff. 793,
6ff. 796,37. 797,16ff. 798,2. 15.
799, 16 ff. 800, 11. 39. 801, 6 ff.
802, 11 ff. 803,13 ff. 804, 15. 806,
39. 807,16ff. 808, Iff. 809,31ff.
810. 3 ff. 811,14ff. 812,18ff. 813,
3ff. 814,12. 816,10. 845,14.865,
34. 885,14. 908,25. 910,31.
Ungarn, Kg. Aba 715, 23. 805, 2. 9.
— , Hrz. Almus 728, 34.
-, Kg. Andrew! 715,26.
— , Kg. Andreas II. 204, 26. 205,
10. 206,6. 207,6. 16. 512,8.
743,8. 744,6. 749,27. 35. 750,3.
10. 779, 2. - Seine Gem. Gertrud
v.Meranien204,24. 205,11. 206,
7. 16. 207,21. 512,9. 748,34.—
Seine Gem. Beatrix v. Este 207,
14. - Sein Sohn Andreas 206, 9.
— Sein Sohn Koloman 206,9.
750,10. — Sein Sohn Stephan
207, 15 (hier irrtiimlich Andreas).
— , Kg. Andreas III. 778,30. 779,1.
— Seine Gem. Agnes v. Oster-
reich 778, 30. 34. 779, 3.
-, Kg. Belall. d. Blinde 167,29.
728, 34 ff.
— , Kg. Bela III. 206, 6 512, 8.
740,20. 743,1.
— , Kg. Bela IV. 204, 34. 206, 8.
238, 34. 240, 15. 243, 32. 518, 15.
519,20. 522,6. 750,4. 10. 752,9.
755,1. 9. 756,1. 757, 7 ff. 758,39.
760. 4 ff. 761,10. 887,5.
-, Hrz. Bela d. Jung., Sohn Kg.
BelasIV. 759,34. 760,7.762,11. 14.
— 1006 —
Ungarn, Hrz. Boris (Boricius) 728,
35. 39.
— , Kg. Emerich 743, Iff.— Seine
Gem. Konstanze 8. unt Deutsch-
land, Fried rich II.
~, Kg. Geisa II. 166,24. 167,29.
41. 499,5. 732,37. 740,20.
— , Kg. Kalmani (Colomannus) 161,
8. 167,36. 199,4. — Sein Sohn
Boris (Boricius) 167,35.
— , Kg. Karl v. Anjou 14, 19. 243,
28. 32. 256, 5. 286, 24. 26. 287,
26. 522, 7. 570, 9. 10.
— , Kg. Ludwig I. 256, 6. 822, 24.
— , Kg. Matthias Corvinus 371, 9.
377, 16. 20. 381, 5. 24. 384, 14
385,33. 387,12. 388,28. 389,23.'
390,29. 435,17. 440,29. 632,28.
30. 633,10. 32. 034,11. 13. 636,
30. 639,7. 37. 698,31. 35.699,1.
703, 5ff. 803,15. 814,43. 815, 2 ft
817,44. 46. 904,10. 910,30.
— , Kg. Otto s. unter Bayern, Hrz.
Otto III.
— , Kg. Peter 715,12. 29.
— , Kg. Salomo 726,9. - Seine
Gem. Sophia 726, 9.
— , Kg. Stephan I. der Heilige 136,
18 ff. 484, 31. 803, 14. - Seine
Gem. Gisela (Gysela, Geisel) 11,
18. 136, 13. 18. 484, 31. 490, 10.
— Deren Sohn Heinrich 490, 10.
— , Kg. Stephan II. 723, 8. 728,36.
— , Kg. Stephan III. 729, 25. —
Seine Gem. Agnes 729, 25. 733, 4.
- , Kg. Stephan V. 204, 41. 748,
31. 758,42. 759, 3 ff. 760,5 7.
761,25. 35. 762, 5 ff.
-, Hrz. Leel 128,33. 483,1.
— , Kg. Sur 128,33. 483,1.
— , Kg. Wladislaw (Ladislaus) II.
762, 6 ff. 765,24. 766,2. 769,12.
— , Kg. Wladislaw 111. s. unter
Polen, Kg. Wladislaw VI.
— , Kg. Wladislaw Postumus s.
unter Bohmen.
— , Kg. Wladislaw II. s. unter
Bdhmen, Kg. Wladislaw II.
Unstrut, Fluss 718,31.
Unterk5llnbach(Niderkolnpach)656,
Unter walden (Underbalden, Under-
walden; 665, 19. 820, 20.
Unzechoven s. Inzkofen.
HI Urban 882,20.
Urceae s. Li Orzi.
Uri (Ura) 820, 20.
Uroe, Gr. 169,12.
Ursberg, Abt v. 6,20. 224,42.
227, a.
Usinga s. Ising.
Ussel (Usel), Fluss 19,23. 24. 20,48.
Uto (Otto),Klo6tergrunder in Bayern
77,9. 15.
Utrecht (Urtrich), Bistum 664, 5.
— , B. Dadanus 73,3.
— , B. David 423, 34.
Valage, Valaia, Valeia s. Valley.
Valckenberg. dsterr.Adelsgeschlecht
728, 23.
— , Walrab v. 319, 17. 586, 31.
Valenciennes (Valencia, Valenciana)
316,4. 319,14. 590,2.
Valentia s. Wels.
HI. Valentin iValtein) 58,32. 40.
60,19. 65,18. 83,35. 207,3. 470,
16. 851, 1. 852, 17. 25. 856, 7.
Valerius Publicola 34, 37.
Valkenberg, Valkenstain s. Falken-
stein.
Valley (Phalaia, Valage, Valaia,
Valeia, Velai, Velaia, Velay,
Velaya, Ahaimstain), Burg 165.
9. 26. 497, 29. 498, 5. 733, 23.
— , Grafen v. 13,18. 192, 5 ff. 193,
21. 202,12ff. 217,21.
— , Gr. Konrad 192, 6. 193, 12.
202, 12. 884, 26.
— , Gr. Otto I. 192,9. 15. 202, 14.
20. 222, 25. — Seine Gem Adel-
beid 192,11. 14.
— , Gr. Otto II. 192^12. 15. 202,20.
Vallis Oannalis s. Canale-Tai.
Vallis speciosa s. Sch5ntaL
Val Sugana (Vallis Ausugii) 835,
39. 838, 32.
Vandalen (Wandali) 33, 36.
Varlotzhawsen s. Fahrenzhausen.
Varro 23, 12.
Varus (Varo, Varro, Verres), Quin*
tilius 5,16. 17. 27,10ff. 28,17.
22. 449, 13. 32.
Vaudemont(Bidamont,Widamundt),
Gr. Anton 262,7. 536,26.
HI. Veit 61,23. 29. 62,25. 126, 10.
437,25. 438,21. 482,16. 690,8.
700,32. 701,33. 721,10. 727,37.
859, 4. 8o0, 13. 865, 30. 40. 866,
11. 868, 22. 34. 884, 28. 898, 28.
St. Veit a. d. Rott 399, 22.
— , Abt Martin 399, 22. 402, 19.
442, 14.
Velai, Velaia, Velay, Velaya s. Valley.
Velden 760,32.
Veldenz (Veldentia) 15,9. 277,9.
388, 23. 559, 15.
— 1007 —
Velger, Nikolaus 334,31.
Velsperg, Herren v. 728,27.
Velturns (Velturnss) 884,20.
Vemach, Rudolf v. 821,29.
Vend (der Vende), Heinrich 296,8.
Venedig, Venezianer 36, 2 ff. 219, 3.
6. 260,22. 24. 312,23. 326,31.
371,14.378,27. 424,30. 533,29ff.
559,3. 590,33. 632,11. 645,34.
647,13ff. 679, 4 ff. 694,22ff. 739,
16. 790,31. 800,18. 806,14. 809,
18. 822, 25. 829,31. 35. 834, 7ff.
835, 16 ff. 836, Iff. 837,15ff. 838,
27 ff. 839, 7 ff. 840, 6 ff. 896,6.
Vensheim (EbeDsheim), Friedrich
v. 231, 15.
Venusta pagus, Venustica Vallis s.
Vintschgau.
Verden, Bistum 184,19. 889,21.
Verdun (Viriduna), Stadt 104, 13.
— (Virdum), Bistum 664,5.
Vergilius (Virgiliua) 31, 26.
Vering, Veringa 8. Pforring.
Veringen (in Wurttemberg), Grafen v.
185,11. 504,13.
- , Gr. Heinrich 183, 19. 26.
— bei Munchen 8. OberfShring.
Vernensee s. Fernsee.
Verona (Beren, Peren, Dietrichs
Pern) 34,4. 39. 39,4. 44,35. 62,
12. 115,18. 23. 118,31. 34. 173,
35. 174,7. 188,6. 233,10. 367,
27. 377,8. 452,4. 454,15.455,19.
459,18. 478,1. 514,37. 618,33.
624,27. 629,27. 631,17. 647,14.
20. 713,15. 752,32. 753,2. 6.
754,38. 761,18. 806,2. 837,40.
43. 883,14. 895,29. 896,7.
— , Hrz. Zangrulf (Zangrulphus)
45,21. 460,5.
— , Scaliger s. unter Scala, della.
Verres s. Varus.
Vestrana, Vetrania, Vetravia 37,15.
40. 41.
Ve8zprim (Wesprun), B. Benedikt
243, 40. 522, 18.
— , B. Johann Vitez 390,14. 639,24.
— , B. Matthias 801,23.
Vettaw s. Vottau
Vettingen s. Votting.
Vetz b. XJetz
Vicenza (Vizenz) 629,28. 631,17.
Viechtag s. Grossenviecht.
Vienne (Vienna) 103,31. 473,5.
Vierfeld (Viervelt) 168,11.
Vilar s, Pfalzgrafenweiler.
Vilibach (Vilbach), Bitter v. 231, 14.
S. auch Vensheim.
Villach (Villacum) 842,30.
Vila (Vilsa), Nebenfluss der Naab
19, 30. 20, 52. 199, 19.
— (Vilaa), Flusa in Niederbayern
19,39. 239,11. 518,26. 757,33.
Vilsbiburg (Vilspiburg, Piburg, Py-
burg) 288,24. 572,12. 21.697,28.
698, 3.
Vilsheim (Vilshaim) 737,6.
Vilahofen (Filshofen) 19,39. 248,
26. 329, 28. 525, 27. 657, 32.
662,3. 671,6.
HI. Vincentius (Vicenczius) 487, 13.
Vincentiu8 Bellovacenaia (von Beau-
vais) s. Beauvais.
Vinda a. Wertach.
Vindelicien ( Vindeliea) 26, 33.
Vindelicier, Volkerachaft 21,34. 35.
26,35. 27,2ff. 28,3. 14. 29,24.
31, 7. 8.
Vinea (de Vineia), Petrua v. 296,
40. 747, 39. 751, 18.
VinUchgau (Venuatica Vallia, pagua
Venuata) 58, 18. 119, 20.
— , Gr. Berchtold 119,20.
Virdum, Viriduna a. Verdun.
Vischaha a. Fiacha.
Vischpachaw s. Fischbachau.
Viasegrad (Wyaegrada) 801, 29.
Vitalis, Presbyter 52,26.
Viterbo (Viterbium, Viterby) 233,
17. 294,36. 577,7.
— , Gottfried v. 6,22. 32,32.
HI. Vivilo (Bivilo) 67, 29.
Vliet, Johannes 325, 36. 590, 15.
Vlinrigia s. Ulmerugia.
Vottau (Vettaw, Wettaw) 749,22.
VSttiog (Vettingen) 872, 15.
Vogtland 26, 17.
Vohburg 176,46. 213,28. 217,18.
223,28. 348,40. 409,29. 412,24.
413, 13. 23. 414, 13. 510, 21.
602, 28.
— , Mkgr. Berthold 183, 22.
— , Mkgr. Diepold I. 161, 14.
— , Mkgr. Diepold II. 161, 14. 179,
35. 502,35. 732,6.— Dessen Gem.
Mathildis 161,10. 14. 174,21.
-, Mkgr. Diepold V. 32,38.
Volders (Valere, Volers) in Tirol
337, 5. 826, 8.
Volkenstain a. Wolkenatein.
Volkenatorf , ostetr. Adelsgeschlecht
714,48. 728,24.
Volkenatorf er s. Wolkenatein.
Volkmannsdorf (Folkmanstorfj 524,
7.
Voltroa a. Feltre.
Voursies, Johann v. 551,28.
— 1008
Vyanen (Bianna, Vianna) 327,27.
591,33.
— , Heinrich v. 327,28. 30. 591,
33. 35.
Waal (Wal) 105,32.
Wachau (Wochaw) 471,20.
Wadstena(Watzstenum) 907,37.
Waching, Berthold v., s. Freising,
B. Berthold.
Walschland = ItalleD 481, 9. 645,
24.
Wahlstadt (Bellstat) bei Liegnitz
208, 1.
Waidhofen (Waldhawn) a. d. Ybbs
883,27. 892,23. 898,2.
Waise, Kadold d. 750, 45. 759, 25.
— , Sigfried d. 750, 45.
Walachei ( Walachia) 244, 27. 523, 2.
Walbeck 135,21.
Walburg, Otto v. 821,17.
Walchen 454,20. 25. 475,31.
Waldeck, Grafen v. 736, 35.
— (Waldegk), Otto v. 880, 10.
— , Gr. Pbilipp 551,33.
— (Waldegk, Waldekke), Rudolf v.
187,15. 505,33. 880,10. 881,9.
Waldeckerv. Walden berg, Wolf gang
905, 7.
Waldegisus, Vater d. hi. Corbinianus
849, 1.
Waldenfels, Heinz v. 551, 41.
— , Kaspar v. 551,42. 697,33.
— , Martin v. 353, 8. 606, 10.
Waldenser 790,14.
Waldhawn s. Waidhofen.
Waldner 821, 23.
Waldrab, Hans 436, 42. 700, 9.
Waldram , Grunder v. Benedikt-
beuern usw, 66, 28. 462, 45.
Waldusch, Wilhelm v. 619,31.
Wallersee (Walersee) 461,23.
Walleshausen ( Waletzhausen), B.-A.
Landsberg a. L. 210, 32.
Walpurc, Walpurg s. Truchsess.
HI. Walpurgis (Baltpurg) 9, 14. 73,
24 ff. 74, a. 125,8. 481,38.
Wallsee { Walsee) , 5sterr. Ad els -
geschlecht 728, 26. 769, 8.
— (Walse), Reinprecht v. 408,5.
— , Ulrich v. 775,11 (Leotoldus).
Waltenshausen (Waltheimesbuch)
236, 1.
Walteredorf (Walterstorf) 741,24.
748,1.
Wangen 665, 9.
Waradium s. Grosswardein.
Warcka, Warken 8. Workum.
Wartenberg i. Karnthen 884,6.
Wartstein (Warstain , Warstein,
Kungstain, Kfingstain), Burg 19,
16. 20,42. 402,1. 646,24,
Wasgau (Wassgenum, Wassgew)
277, 6. 559, 12.
Wasserburg a. Inn 331,22. 400, 1.
594,12. 24. 645,4. 651, 2 ff. 657,
11. 662, 33.
— , Grafen v. 235,6. 515,28.
— , Gr. Dietrich 879, 49.
HI Watho 62, 24. 79, 13.
Watzmannsdorf (Waczmanstarf),
Degenhard v. 436,40. 700,8.
Waxenberg (Wexenberg) 743, 40.
Weichs (Wihae) bei Garmisch 885, 4.
-, Degenhard v. 894, 13. 17.
-, Engelhard v. 367,29. 387,28.
618, 36. 638, 15.
- (Weix), Wolfgang v. 391,2. 640,8.
Weiden (Weyden) 274,8. 345,40.
352,31. 556,17. 600,4. 605,36
Weidenbach 765,39.
Weigel, Vicztum (Vicedominus)
289,12. 24. 571,19. 27. 783,17.
Weihenstephan (Beichenstefen,
Beihensteffen, Weyhensteven,
MonsS.JStephani) 11,35. 61,23.27.
62,27. 126,10. 145,27. 146,1.
242.22. 251,1. 438,14. 482,15
488,10. 521,4. 527,19. 679,20.
701.23. 25 771,31. 859, 1. 6.
860, 9. 34. 865, 29. 40. 866, 5 ff.
889, 14. 906, 22.
— , Abt Anton 914, 12.
- , A bt Sigmar (Sigemariue) 872, 19.
— , Abt Wolfgang v. Weichs
(Weychs) 399,24. 442,15. 914,1.
Weikertahofen (Wigkgershoven),
Volram v. 880,7.
Weil (Wila, Weyl) die Stadt 358,
21. 611,3. 665,8.
- (Weyl), B.-A. Landsberg a. L.
210,31.
Weilhart (Wilihart), Foret 153,13.
490,31. 867,2.
Weilhcim (Weilham) 210, 31. 331,
21. 404,26. 419,12 435,33. 439,
26. 594,10. 666,14. 676,21. 699,
14. 702.40.
Weingarten 158,8. 159,20. 161,
1. 172,19. 173,21. 494,2. 26.
664, 8.
Weinmair (Weinman), N., Richter
zu Freising 893, 3.
Weinsberg (Winesberc) 165, 16.
733 30.
--, Philipp d.A., Herr zu 629,10.
Weiren s. Weyaxn.
1009 —
Weiasenburg i. B. 349, 48. 367, 13.
603,35. 618,21. 665,11.
— (Beissnburg) i. Elsass 70, 1. 664,8.
665, 13.
Weissenhorn (Weyssenhoren) 19,17.
20,26. 376,22 442,30. 624,16.
636, 40. 637, 15. 646, 27. 705, 10.
Weissenstein (Weyssenstain) 418,4.
675, 21.
WeissTuss] and ( AlbaRussia, Wevssen
Reussen) 393, 7. 641, 31. 799, 10.
Weitra (Vetrania, Vetronia) 37,40.
453,8.
- (Weittra), Herren v. 728, 25.
Welfen 12,36. 172,6ff. 175,1.
— , Eticho (I.) 172, 16.
— , Eticho (II.) 172, 26.
—, Heinrich (I.) 172,17.21. — Seine
Gem.Beata von Hohen wart 172,24.
— , Heinrich (II.) 173, 3.
— , Rudolf 172,26. — Seine Gem.
Ida(Ita) vonOningen 172,26.32.
— , Ruthardus 172, 13.
— , Warinus 172,12.
-, Welf I. 157,42. 173,3ff. 174,
15. — Seine Gem. Imiza 173,6.
— , Welf II. 157,42. 158,2.
— , Welf III. 8. unter Kara then,
Hrz. Welf.
— , Welf IV. s. unter Bayera, Hrz.
Welf I.
— , Welf V. 8. unter Bavern, Hrz.
Welf II.
-, Welf VI. 13,2. 161,10. 163.20.
165, 7 ff. 166, 6 ff. 169,34. 170,
22 ff. 171, 18 ff. 172,4. 174,21.
177,11.179,32. 181,15 ff. 182, 1 ff.
183, 1 ff. 184, 7 ff. 185.41. 496,19.
497,31. 498, 5 ff. 732,4.38. 733,
25 ff. 734, 1.
-, Welf VII. 174,26.29. 182, 8 ff.
183, 5ff. 184, 4 ff.
WeUebur, Wilhelm v. 620, 1.
Wels (Valentia, Polenczia, Wells)
37,13.33.34. 311,5.10. 453,7.
743,40.
Weltenburg (Weltenpurg) 84, 23. 26.
470,12.
Welz (Weltz) in Obereteiermark
892, 25. 893, 34. 897, 24.
Wenden (Windi* 135, 16.
HI. Wenzeslaus 783, 8. 795, 12.
Werd s. Worth.
Werdau, Konrad v. 619, 37.
— , Wilhelm v. 619,37.
Werdea an der Am per s. Grafrath.
Werdea Suevica 8. DoDau worth.
Werden s. Woerden.
Quellen a. ErOrterangen N. F. III.
Werdenberg, Gr. Hans 441, 13.
552 4. 704 16.
— , Gr. Hugo (Haug) 381,15. 429,
32. 626,11. 628,33. 633,22.684,39.
-, Gr. Jorg 368,18. 619,21.
— , Gr. Johann 823, 17.
-, Gr. Ulrich 628,34.
Werdenfels 419, 22. 677, 7. 898, 5.
903 2.
Werder, Georg 906, 30.
Werdnitz s. Wornitz.
Werenfels, Adelige v. 821,21.
Wernau, Jorg v. 619, 26.
Wernburgowe 879,41.
Wernher (Werenherus, Wezelo),
Graf, Genosse Hrz. Ernsts d. J.
v. Schwaben 227,2. 719,7.9.
— , Hans, Burger zuErding 566,24.
— , Lektor des Franziskanerkloster
zu Regensburg 241, 32.
Wert, Werthe s. Maria Worth.
Wertach (Vinda) 19,23. 26,31.32.
Wertheim, Gr. Hans v. 626, 7. 630,2.
664,41.
— , Gr. Michael 354, 11. 545, 13.
~, Gr. Wilhelm 551,16. 664,41.
Weschnick, Johann v. 552, 15.
Wesen 823,27.
Wesprun s. Veszprim.
Wesso 81,23.24. 469,26.
Wessobrunn (Wessesprunn) 9, 23.
81, 12 ff. 84,26. 213, 10. 469, 25.
672, 23.
-, Abt Ilsung 81,27.
Westenberg, Kaspar v. 387,26.
638, 14.
We8terburg(We8terberg), Graf en v.
629,4. 630,3.
- (Besterburg),GrBernhard'545,20.
- , Gr. Kuno (Cune) 545, 21.
Westerwald 21,7.
Westfalen 25,21. 175,12.
Westrich (Westrania, Westereich)
68,22.32. 69,2 193,5. 198,15.
277,6. 559,12. 560,20.
Wettaw 8. Vottau.
Wetzelsdorf (Weczldorf) 742,26.
Wetzlar 665, 12.
Wexenberg s. Waxenberg.
Weyarn (Weiren, Weveren) 13,25.
202, 19. 25. 883, 1.
Weyasit 8. Turkei, Sultan Bajazet I.
Weyssenbach, Hilprand v. 821,32.
Wezelo, Graf s. Wernher.
Wichling, Grafen v. 664,38,
Wickersheim (Wickerhaim) 285,36.
569,38.
Wiclif (Wicclev), Johann 895, 18.
Widamundt s. Vaudemont.
64
— 1010 —
Wido 108, 19. 21.
Wieland (Wyelandt), Jakob 437,1.
700, 10.
— , Sixtus 437, 1. 700, 10,
Wien 16,37. 37,12. 169,7. 278,4.
285,32. 310,23. 311,2 9. 350.28.
29. 364, 9. 380, 28. 388, 29. 389,
29. 390 3.5. 391,34. 392,1. 400,
12.24. 413,14. 417,24. 434,9.
452,27. 453,6. 559,33. 569,32.
616.9. 633,4. 639, 8 ff. 640,36.
641.5 645,11 21. 673,13. 675,8.
689,40, 703,16. 710,19ff. 711,
13 ff. 712,25. 713, 2 ff. 729,26.
732,26.30. 733,2. 740, 4 ff. 741,
6.8. 743,10ff. 744,12. 748,10.
749, 14. 18. 750, 14 ff. 751, 27 ff.
752,16ff. 753,7. 755,23. 759,35.
760. 6 ff. 763,18. 767,6.21. 770,
26. 771,2 ff. 779,7. 781,26. 784,
16. 785, Iff. 787, 3 ff. 788,3.4.
789,25. 790, 8 ff. 792,27. 793,15.
37. 797,38. 798,26. 802,34. 803,
10 ff. 804,18. 805,23.31. 807,11.
19. 808,llff. 809,16ff. 810,17ff.
814.10. 816,8.10. 817,44. 822,
38. 823, 3. 11. 824, 1 ff. 832, 7.
843, 14 ff 844,38. 885,28. 887,10.
889, 9. 892, 14 ff. 893, 1. 895, 15.
896,14. 897,2. 898,11. 904,9.
910,18.29.
Wienerneustadt ( Nova Ci vitas) 389,
30. 439,32. 639,8. 703,4ff. 711,2.
712,19.21. 740,7. 743,40.749,33.
751.36. 752,3.15. 755,2. 802,31.
806. 23. 843, 13. 20.
Wienerwald (Silva Wiennensium)
784, 14. 15.
Wiernlett 8. Biervliet.
Wiesenbach (Wissenpach) 280,8.
561,25.
Wigkgershoven s. Weikertshofen.
Wihse s. Weichs.
Wila s. Weil die Stadt.
Wild , Hans, Burger zu Erding
566. 37.
Wildenberg (Bildnberg) 658,24.
Wiidenrod 782, 31.
Wildenstein 329,20. 408,33. 669,24.
Wildenwarter, Matthaus 436, 32.
700,6.
Wilhelmsburg (Wilhalmspurgk,Wil-
halmspurg) 740,24. 743,38.
Wilihart s. Weilhart.
Willing (Wiligen) 857, 2.
Wimpfen (Wympfen) 665,12.
Winckler, osterr. Adelsgeschlecht
728. 24.
Windberg, Kloster 77,43.219,18.
465,36.
— , Graf en 8. Bogen, Graf en.
Winden 473, 28. 476, 18. 485, 5.
— , Fiirst Rastus 473, 28.
Windesbach 282.23. 568,11.
Windische Mark (Marchia, Marchia
slavonica) 761, 17. 801,4. 884,13.
Windsheim (Wynshaym) 665,11.
Winhart, Johann 437,22. 700,30.
Winkl (Winckel) 210,33.
Winkle, Jorg 551,2.
Winter, Paul, Burger zu Erding
566, 32.
Wintzerer, Kaapar 696, 20.
Winuler 33, 37.
Winzer 329,28. 671,5.
Wippenhausen 872, 8 ff.
— , Dietpold (Diepolt) v. 872, 12.
— , Gerold v. 872,9.12.
- , Willibolt (Willebolt) v. 872, 5.
Wirm (Wirna, Wirma), Flusa 19,
32. 20,11.39.
Wirmsee s. Fernsee.
Wiskenvelt, Ulrich v. 880,7.
Wispeck, Jorg 653,5. 655,5. 656,5.
661,24. 662,2.8. 696,12 ff. 697,17.
698, 5. 14.
Wissegrada 37,15.43.
Witengov s. Peiting.
Wittelsbach,Burg 194,22. 198,7.18.
506,39. 508,19.25.
— , Pfalzgrafen 194, 20 ff. 216, 19.
217,19.
~, Pfalzgr. Friedrich 179,36. 185,
32. 195,29. 196,6.17. 201,30.
217,8. 443,12. 502,36. 504,35.
507, 10. 35. 732, 7. - Seine Gem.
Margarete von Baden 196, 18.
— , Pfalzgr. Otto IV. (von Scheyern)
13,20. 162,41. 165,20. 171,25.
194, 7 ff. 195, 4 ff. 199, 16. 24.
200,4. 201,26. 496,4. 497,36.
499,33. 506,41. 733,35. — Seine
Gem.Heilika(Heilka)von Lengen-
feld 194,24. 199,17. 201,29. 507,6.
— , Pfalzgr. Otto V. 201, 22. 24.
199, 15. 506, 37.
— , Pfalzgr. Otto VI. s. unter Bayern,
Hrz. Otto I.
— , Pfalzgr. Otto VII. 185,30. 186,
32. 187,6. 195,29. 196,15ff. 201,
30. 217,8. 504.32. 505,18. 507,
10. 508,3. 880,33. 881,1. —Seine
Gem. Benedikta von Hirschberg
196, 18.
— , Pfalzgr. Otto VIII. 185,32. 196,
19.22. 197,1 ff. 201,34. 198,13.
504,33. 508, 6 ff.
— 1011 —
Wittingau, osterr. Adelsgeschlecht
728, 26
Witto s. Buraburg.
Witzleben (Biczleben), Friedrich v.
552, 9.
W61flin (Wolflin), Johann 416,8.
674, 27.
Woerden (Werden) Herren v. 324,
36. 588,20.
Wornitz (Werdnitz), Fluss 19,22.
20,47.
Worth (Werd)a. D. 220,11. 329,
21. 409,1. 509,39. 669,25. 776,26.
— (beiErding), Eberhard v. 880,10.
Wolberg, Rembolt v. 619,34.
~, Wilhelm v. 619,34.
Wolfach (Wolfah), Fluss 19, 40.
Wolfgersdorf (Wolkersdorf), osterr.
Adelsgeschlecht 714, 49.
Wolfratshausen (Wolfhartzhausen,
Wolferczhausen), Markt und Burg
13,32. 162,45. 210,10.22 255,
23. 499,1. 530,1.
-, Grafen v. 13,26. 203, 7 ff. 216,
20. 217, 20. 496, 7.
— , Gr. Heinrich I. s. Regensburg,
B. Heinrich v. W.
— , Gr. Heinrich II. 166,35. 203,
13. 210, 18. 498, 38.
— , Gr. Leopold 203, 9.
-, Gr. Otto 1. 203,12.
— , Gr. Otto II. 203, 9. 210, 15.
211,4.9. — Seine Gem. Justicia
203. 12 . — Seine Tochter Maria
203.13. 211,9.
— , Gr. Otto III. 203, 13.
-, Gr. Otto IV. 203,5.13.
-, Gr. Otto V. 162,35 ff. 495,34.
496, 6. 498, 35.
Wolfstein 318,22. 344,34. 585,1.
599,2.
— , Hans v. 551, 7.
-, Wilhelm v. 387,21. 638,9.
Wolgast u. Barth, Hrz. Erich 664,14.
- , Hrz. Wratislaw X. 664, 14.
Wolkenstein, Michael v. 551, 5.
— (Volkenstain), Veit v. 391,30
(irrtumlich : Volkenstorfer). 551,
18. 640,32.
Wolkenstorfer 714,29.
Wolmershausen, Burkhard v. 619,32.
-, Leinbold v. 619,27.
Wolnzach (Wolczah), Fluss 19, 27.
20,35.
— ( Bolzenzach ,Wolczach,Woltzach),
Markt 16,40. 382, 19. 21. 634,17.
656, 37.
Worku m( Warcka, Warken , Workam)
324,36. 327,27. 588,20. 591,32.
Worms (Civitas Wangionum, Bor-
macia, Wormacia, Wurras), Stadt
70,27. 87,36. 88,13. 101,12. 107,
39.42. 114,13. 127,6. 128,17.21.
175,30. 176,16. 183,21. 227,12.
242,30. 263,15. 280,28. 402,8.
468, 6. 23. 476, 23. 26. 482, 38.
500, 11. 31. 521, 15. 538, 20. 647,
11. 665,5. 772,4.27. 868,30.911,
20.30. 912, 12 ff.
-, Bistum u. Bischofe 48,19.22.
70,27. 388,26. 461,6. 552,22.
638, 33. 664, 3. 912, 20. 914,30.
-, B. Gerbilio 70,30.
-, B. Gerold 70,28.
— , B. Johann v. Dalberg 272,25.
32. 395,18. 429,15. 545,10.34.
643,5.
— , B. HI. Rupert s. Rupert.
Wowingen s. Poing.
Woyrsa s. Mors.
Wrehain, Walther 552,21.
Wurfl 895, 15.
Wurttemberg, Grafen 263, 10. 312,
28. 388, 17. 542, 38. 548, 22. 554,
22. 777, 9. 786, 13.
— , Gr. Eberhard IV. d. Greiner
358,20.22. 610,35.38. 611,6. —
Sein Sohn Ulrich 358, 20. 611,5.
— , Gr. Eberhard 361,7.
— , Gr. Eberhard d. A. 270, 12.
271.18. 371,1. 386,4. 402,3. 423,8.
429,30. 430,5. 543,36. 625,26.
628,16. 630,21. 631,1. 636,37.
664,23. 683,13.27. 684,36. 687,12.
— , Gr. Eberhard d. J. 270,12. 371,1.
— , Gr. Georg 630, 20.
-, Gr. Ludwig I. 261,16. 271,17.
537.20. 628,14. 842,25. — Seine
Gem. Mechtilde 261, 15. 271, 17.
537. 19. 842, 24.
— , Gr. Ulrich V. 263,26. 268,14.
27. 361,3. 363,16. 365,2. 381,19.
408,29. 537,33. 541,12.32. 614,1.
615,23. 616,26. 625,25. 628,2.
630.21. 633,26. 6U, 23. 669,34.
— Seine l.Gem.Margarete v.Kleve
8. unter Bayern, Hrz. Wilhelm III.
— Seine 2. Gem. Elisabeth
v. Bay ern-Land shut 360,37. 361,
2. 6. 613, 32. 614, 4. — Seine
3. Gem. Margarete v. Savoyen
s. unter Pfalz, Kurf. Ludwig IV.
-, Hrz. Ulrich I. 650,18.
Wurzburg (Herbipolis), Stadt 32,33.
37,16. 71,2. 164,17. 175,27. 376,
27. 453,9. 488,31.33. 497,2. 500,7.
501, 1. 624, 18. 762, 39.
— 1012
Wiirzburg, Bistum u. Bischofe 371,7.
388,25. 489,10. 628,13. 664,3.
763,10. 890,1.
— , B. Burkhard 71,2. 73,2. 74,23.
468,25.
— , B. Erlongus 32,33.36.
— , B. Gottfried I., Kanzler K. Frie-
drichsl. 187,18. 505.26. 881,4.13.
— , B. Heinrich 488,24.38. 489,15.
— , B. Heinrich v. Diessen 183,3.
506, 17. 883, 12.
— , B. Johann v. Grumbach 365,
29. 366, 19. 617, 10. 33.
— , HI. Kilian 489, 20.
~, B. Konrad 141,37.
— , B. Robertas 32, 33. 36.
- , B. Rudolf v. Scheerenberg 270,
10. 542,35. 912,4.
Wulzendorf (Wultzendorf) 754, 47.
H. Wunibald (Wunebaldus) 73,42.
Wurgau 8. Burgau.
Wylak b. Illok.
Wympfen 8. Wimpfen.
Wynshaym s. Windsheim.
Wyschehrad (Fischeradt) 720,32.
Wysegrada 8. Vissegrad.
Ybbs (lbs) 137, 1. 721, 21.
Ybeiuia s. Irland.
Ygla 37, 38.
Yler a. Iller.
Ylmflnster a. Ilmmflnster.
Yppenburg, Ludwig v. 620,2.
-, Michael v. 619,24.
Ybbs (Ipisa), Fluss 865,4.
Ysara 8. lear.
Ysemburg 664,8 (verschrieben =
Weissenburg i. E.)
Ysenburg (Eysenburg), Ludwig v.
664, 30.
Ysereck s. Isareck.
Ysd, Ysona 8. Isen.
Ysnach s. Isny.
Ystria s. Istrien.
Yvan cast rum s. Castel Ivan.
Zacharias 28, 24.
Zach, Wolfgang 551, 13.
Zahringen, Hrz. Berthold 161, 12.
183,22. - Seine Gem. Sophia
161,12. 174,21.
— , Hrz. Konrad 182, 31. 503,21.
Zagoria(Sager), Gr. Wilhelm 629,3.
Zainrtid, Wilhelm 367, 30.
Zamberg 657,25.
Zant, Friedrich 551,44.
Ze^ediensis civitas s. Szegedin.
Zeiseimauer (Tzeisslmaur, Cecium)
38,10 11. 453,19.
Zelking, Albert v. 240,5. 758,33.
Zelking, Ludwig v. 240,5. 768,32.
Zell am Harmersbach (Zall ym
Hamlspach) 665, 12.
Zeltingen, Hans v. 551,2.
Zemplen 8. Semlin.
Zendrew 797,31.
Zenger (Zanger, Zen gar) von Schnee-
berg (Sneberg), Johann 275,7 ff.
557,1 7 ff. 558. Iff.
— , Johann, der guldein 358,27. 33.
— , Johann v. Schneeberg 387,23.
430,33. 638,11. 683,33.
Zeogg (Segna), B. v. (Segientis),
statt B. Johann de Dominis von
Grosswardein 802, 8.
Hl.Zeno 60,19. 78,4. 153,33. 207,3.
490,38. 851,1. 854,28. 866,6.
867. 12.
St. Zeno bei Reichenhall 396,2.
643,20. 911,29.
— , Propst Ludwig Ebner s. unter
Ghiemeee, B. Ludwig E.
Zenoburg (Zemberg, Zennburg) bei
Meran 57,25. 84,28. 207,1. 470,
15.18. 852,26.
Zieholfeshuain s. Sillertshausen.
Zilagij 8. Szil&gyi.
Ziller (Cziler), Fluss 329, 36.
Zi meren, Zimern s. Simmern.
Zimmern (Zimeren), Gr. v. 630,27.
Zinzendorf, Christoph v. 551,6.
—, Hans v. 551, 10.
— , Tiburtius v. 551,4.
Zistersdorf (Cistersdorf) 766,12.
Ziza 27,1.
Zizaria = Augsburg 27,2.
Zlab 8. Slapp.
Znaim (Naem, Snaym, Znaima) 585,
20. 720,38. 767,1. 790,38.
Zollern s. Hohenzollern.
Zollfeld (Zolfeld) 774, 3.
Zolling (Zollinga, Gber- oder Unter-
zolling) 854,7.
Zorn (Zoren), Strassburg. Geschlecht
286,38 (verderbt: Zolrensia, Zol-
leren). 534,29. 569,40.
— , Jost v. 562,22.
Zorneding (Zorogeltinga) 867, 20.
Zornemel, Hans v. 551, 12.
Zudamaresfelt s. Ulmerfeld.
Zurich (Turego, Turegum) 193, 18.
371,18. 665,18. 823,30.
Zulhart, Hans v. 619, 23.
Zusam (Zusem), Fluss 19,22. 20,31.
Zweibrucken (Zbaynbrfigke, Zwain-
brucke,Zwainbragka) 189,8. 277,7.
559.13. 569,20. 771,17.
Zwettl (Zwettel) 742,11. 749,8.
Zwiefalten (Zwifalten) 727, 21.
Berichtigungen und Nachtrage,
Zu S. 36, 46: Aventins Bemerkung bextihi sich wohl aufZ. 25 ad S. Petro-
nellam = Carnuntum, das dort urig mit Celeya identifixiert tit.
Zu S. 43, 34 tit an den Rand xu setxen-. Cf. Ebran 42.
Fur S. 70, 26-32, 33,37 39 sind Quelle Flor. 242. Vgl ouch Otloh,
Vita S. Bonif. 1, 37.
S. 81, 9 lies Tassilo.
Zu S. 82, Antn. 2: Das Epitaphium lautete in tabula plumbea nach
Clm. 1211, f. 248: Hie iacent septem corpora beatorum, qui tem-
pore 8. Udalrici ab Hungaris martyrisati sunt. Vgl. die Zu-
sammenstellung der alteren Literatur dariiber bei Leutner, Htitoria
monasterii Wessofontani, I, 73 ff.
Zu S. 90, 15—18: Was hier van Tassilo gesagt wird, tit wbrtlieh aus
Otto Frti., Chr. VI, 8 entnommen, tcelcher mit jenen Worten von
Kaiser Karl 111. sprieht; vgl. S. 106,26—28.
S. 103, 9 und 10 tit auch Ebran 64 Quelle.
S. 103, 42—104, 2 tit Ebran 66, 12 Quelle, S. 104, 6 Ebran 67, 7.
Zu S. 104, 12 : Es tit sehr interessant, doss die Worte in 10C0 nun-
cupato Dungeth, qui est iuxta civitatem Viriduna
von Arnpeck offenbar einer wichtigen Urkunde des Fretiinger Tra-
ditionsbuches (bei Bitter auf 1, 556, no. 661) entnommen sind; iiber
die Bedeutung jener Urkunde vgl. Dummler, Jahrbiicher des ost-
franktichen Beiehs P, 201, Anm. 1; Afiihlbacher, Regesten des
Kaiserreichs unter den Karolingern P, 454, no. 1103 a.
S. 106 \ 29 und 30 Quelle: Ebran €8, 3.
S. 108, 41 Quelle vielleieht Ebran 73, 14.
S. 117,10 tit xu lesen: sed secundum alios.
S. 119,30 am Band tit daxuxusetxen: Fund. Teg. 495.
S. 129, Anm. 5 tit am Anfang einxusetxen : Conr. Chr. Sehir. 621.
S. 156, 18 lies episcopum.
*S\ 158, Anm. 5 : Jetxt ware die Editio 111. der SS. rer. germ, in usum
schol. recusi (1912, xu xitieren.
S. 165, 19 tit an den Rand xu setxen : Otto Frti. I. e.
S. 185, 24 lies Fuelr. statt Ebran.
S. 185, 26 lies 358.
S. 190, 10: Der Punkt xunsehen domino und N gehort unmittelbar vor
letxteres.
S. 191, 23 war petit xu setxen, daxu an den Rand : Cf. Z. 17.
Zu S. 227, 8: Quelle ist wohl auch die Erwahnung in der Zeugenreihe
des Privilegium mains S. 179, 35.
— 1014 —
Zu S. 241, 14 : Quelle fur in die nativitatis ist das Chr. S tarns.
8. 286, 13 lies conserta.
S. 320, Anm. 5 hat xu lauten: Ricktig, nieht Elisabeth, wis Andr. 553, 6
und 560, 5 und Fiietr. 184, 32 angeben.
S. 290, 45 lies ich slatt sick.
S. 295, 1 und 5 lies Henr. statt Berm.
S. 297, 25 ebenso.
Zu S. 315, Anm. 3: Die genannte Ettaler Chronik diirfte Cgm. 1519 sein.
S. 362, 31 lies magni.
S. 447, 31 statt 44 lies 24.
S. 448, 24 statt 25 lies 35.
S. 451, 15 statt 36 lies 37.
S. 458, 26 ist an den Band xu setxen: Paul. Diae. Ill, 30.
S. 478, 10 war xu drucken und Sbaben.
S. 480,22 war xu drucken und grossem piillen, daxu an den Rand:
Andr. 616, 13.
S. 526, 18: 249 gehort xu Z. 19.
S. 527, 1 lies vil rat.
S. 552, 22 ist hinter Schenck ein Komma xu setxen.
s. 571,27 lies yn sein geschloss.
S. 587, 26 lies: schlugen sich.
S. 605, 9 tear xu drucken vierten.
Zu S. 624, 33: In der Handschrift fehlen nach Wilhalm VOKdie Worte
Aichstet, Johann von.
S. 626,37 bis Schauenberg.
S. 638,31 war xu drucken Fridrich.
S. 665, 15 lies : Monster in Sand Gregorgental.
S. 667, 36 vor also ist einxusetxen: etlich muesten ainen strick
ain jar um den hals tragen.c
S. 667,38 ist hinxuxufiigen: c von spaterer Hand fast unleserlich gemacht,
in alien iibrigen Hss. erhalten.
S. 669 war xu drucken Valkenberg.
S. 696, 39 lies Sonnenberg.
S. 704,16 war xu drucken Johanns.
S. 761, 46 lies Seernuller.
S. 764, 42 und 44 lies Seernuller.
S. 787, Anm. 6 nach Vgl. ist einxufiigen : oben S. 303, 9 ff., ausserdem.
S. 790 ist Anm. 3 xu tilgen.
S. 838, 32 ist xu lesen : Haiden. In valle Ausugii Yvan.
S. 864, 34 lies S. 865, 34 statt S. 493.
Zu S. 905, 22 ff. : Der folgende Abschnitt ist auch gedr. in Man. Germ.
paed. XLI, 191.
S. 907,24 lies dicti, 25auctori-, 20monasterii, 27 singulis, 2£graciia.
S. 920, 24 statt hervorragend lies : beriihmt.